Średniowiecze w Polsce (X-XV w.) Co jest ważne? Orientacja w zabytkach języka i literatury. To nasze początki – trudno nie wiedzieć, co pisali pierwsi poeci. Bogurodzica – lektura obowiązkowa. Trzeba ją rozumieć, znać przesłanie modlitwy, umieć wskazać archaizmy. Liryka maryjna. Kult Matki Boskiej jest ważny w polskiej kulturze, powróci w romantyz­mie. Przykład parenezy biesiadnej – czyli słynny wiersz Słoty O zachowaniu się przy stole. Daje obraz obyczajowości polskiej w średniowieczu. Przykład hagiografii – Legenda o świętym Aleksym. Do zapamiętania dzieje i cechy postaci. Polski literacka wersja danse macabre – Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Do wierszy średniowiecznych nawiązują poeci współcześni – Wisława Szymborska, Stanisław Grochowiak. Obraz Polski średniowiecznej Średniowieczna Europa (paiętamy: teocentryczna, silnie chrześcijańska, uniwersalna) była zamknięta dla państw i ludów pogańskich. Więcej: była dla nich niebezpieczna, bowiem wojny religijne i krzewienie wiary stanowiły istotę rzemiosła rycerskiego. Kościół, papież, duchowni z kolei oznaczali: wiedzę, oświatę, kulturę Zachodu. Słowiańska Polska wkracza do chrześcijańskiej Europy za sprawą chrztu Mieszka I. Jest rok 966. Od tej chwili mamy do czynienia z państwem chrześcijańskim i europejskim. Rozwój kraju – w polskich grodach – w Gnieźnie, Płocku, Poznaniu, Krakowie, we Wrocławiu – rosną katedry. Powstaje arcybiskupstwo w Gnieźnie. Powstają klasztory i zaczynają działalność zakonnicy. Dwory, klasztory i kościoły, które pojawiają się w Polsce, oznaczają też rozwój kultury.  Polska Piastów – władzę obejmują kolejni Piastowie: Bolesław Chrobry, który dostąpił pierwszej koronacji; jego syn Mieszko II był niezwykle wykształcony, z kolei Bolesław Śmiały popadł w konflikt z Kościołem przez zabójstwo biskupa Stanisława. Siedzibą królewską uczynili Piastowie Wawel w Krakowie. Czas wojen – obraz średniowiecznej Polski to panorama bitew (Cedynia, Legnica, Grunwald). Chrobry znacznie poszerza teren Polski. Oprócz walk z sąsiadami,  Polska prowadzi też bitwy z Tatarami zagrażającymi całej Europie i zakonem krzyżackim. Rozbicie dzielnicowe – Bolesław Krzywousty słynnym testamentem z 1138 r. podzielił państwo na dzielnice, a rozdrobnienie postępowało w piorunującym tempie. Najwięksi królowie – po Bolesławie Chrobrym, pierwszym królu, historia każe pamiętać o Władysławie Łokietku i Kazimierzu Wielkim. Łokietek scalił kraj po rozbiciu dzielnicowym, Kazimierz Wielki postawił go na nogi gospodarczo. Założycielem nowej dynastii okazał się władca z Litwy – Władysław Jagiełło. Jego osoba symbolizuje unię z Litwą, zwycięstwo nad Krzyżakami (Grunwald) i wskrzeszenie Akademii Krakowskiej. Dwie dynastie – Piastowie i Jagiellonowie. Uwaga!  Ostatni Jagiellonowie – Zygmunt Stary i jego syn Zygmunt August to już renesans. Pięć wieków polskiego średniowiecza – tak obfitujące w zdarzenia historyczne – z punktu widzenia badacza literatury wydają się skromniejsze, więcej bowiem było w owych czasach bitew niż ksiąg. Jest to początek polskiej literatury – najpierw pojawiły się pojedyncze słowa, zdania, dopiero potem teksty. Zabytki języka polskiego Słowa, zdania, wreszcie utwory pisane po polsku w średniowieczu – to zabytki języka polskiego. Pozwalają zrekonstruować w pewnej mierze język średniowiecznych Polaków, a także śledzić rozwój polszczyzny. Należy odróżnić zabytki języka od zabytków (arcydzieł) literatury polskiej – te bowiem badamy nie tylko ze względu na język, lecz treść, kompozycję, przesłanie. Są zarazem zabytkiem języka – ale i całymi utworami literackimi. Zabytki języka Dokumenty, w których pojawiały się pierwsze naz­wy polskie: IX wiek – Geograf bawarski, X wiek – Dagome iudex, XII wiek – Kronika Thietmara, XII wiek – Bulla gnieźnieńska – aż 410 wyrazów polskich!, XIII wiek – Księga henrykowska – pierwsze zdanie polskie!:  „Daj ać ja pobruszę a ty poczywaj”, miał powiedzieć chłop do żony mielącej na żarnach, XIII wiek – Bogurodzica – cały tekst (utwór w języku polskim), XIV wiek – Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański, modlitwy, zbiory kazań po polsku, XV wiek – Kazania gnieźnieńskie, Psałterz puławski, Biblia królowej Zofii, XV wiek – utwory: O zachowaniu się przy stole, Legenda o św. Aleksym,Lament świętokrzyski. Dzieła Historiografia (kroniki historyczne) Kronika – Gall Anonim, Kronika polska – Wincenty Kadłubek, Kronika – Janko z Czarnkowa, Roczniki (…) Królestwa Polskiego – Jan Długosz. Hagiografia (żywoty świętych) Legenda o św. Aleksym. Liryka maryjna Bogurodzica (XIII w.), Żale Matki Boskiej pod krzyżem. Poezja świecka Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego, Satyra na leniwych chłopów, O zachowaniu się przy stole. Proza Biblia królowej Zofii, Polskie przekłady Psałterza i apokryfów. Epika rycerska W Kronice Janka z Czarnkowa znajdujemy jedyny przykład polskiej epiki rycerskiej, bowiem literatura polskiego średniowiecza nie pozostawiła odrębnych utworów tego nurtu. Ale wśród wersów Kroniki znajduje się opowieść o perypetiach Walcerza  Udałego (Opowieść o Walcerzu Udałym, Wisławie i Helgundzie).  Przykład danse macabre Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Najważniejsze dzieła polskiego średniowiecza – skrót Gall Anonim – Kronika polska  Opiewa dzieje Polski od legendarnych władców (Popiel, pierwsi Piastowie) aż po rok 1113 – współczesność autora, czasy Bolesława Krzywoustego. Pierwsza księga – to właśnie te dzieje aż do poczęcia Krzywoustego. W tej części znajdujemy kreację wzoru władcy – Bolesława Chrobrego. Druga księga – opisuje młodość Krzywoustego. Trzecia – dzieje dojrzałego króla (znów mamy do czynienia z ideałem króla). Gall Anonim głosił chwałę władcy, na którego dworze gościł – stąd możemy spodziewać się pewnej idealizacji dziejów rodu i czynów samego Krzywoustego. Niemniej jest to jedno z najwybitniejszych dzieł dziejopisarskich naszego średniowiecza. Legenda o świętym Aleksym Przykład żywotu ascety, spisanego w języku polskim. Treścią Legendy są dzieje Aleksego, które spełniają wszelkie wymogi modelu biografii świętego. Mamy więc opis narodzin i młodości, jego małżeństwa, które się nie spełnia, bowiem młodzian złożył ślub czystości i wyruszył na tułaczkę. Obserwujemy upokorzenia i ubóstwo, które znosi, oraz cuda – jak choćby interwencję Matki Boskiej, która każe Aleksego wprowadzić do kościoła. Liczne cuda następują po śmierci bohatera – dzwony same biją, ciało posiada uzdrowicielską moc. Oczywiście wiadomo, kto umarł, i znane są jego losy, bowiem Aleksy pozostawia wyjaśniający list. Utwór zbudowany jest według schematu klasycznego żywotu świętego. Prezentuje parenetyczny wzorzec ascety. Aleksy przedkłada kontemplację, modlitwę i duchowe poszukiwanie Boga nad ofertę ziemskiego życia. Jest to swoista realizacja filozofii św. Augustyna oraz teocentryzmu epoki. Zagadnienie dzisiejszej aktualności utworu i postawy Aleksego należy dobrze przemyśleć – wprawdzie ilustracja jego czynów (np. kontemplacja pod schodami i ulewą pomyj) wydaje się współczesnym zupełnie absurdalna, lecz głoszone ideały i kontekst epoki odgrywają dużą rolę w tego typu dyskusjach. Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią  To przykład dialogu, a także literackiej wersji danse macabre (tańca śmierci). Śmierć ukazuje się Polikarpowi, by jasno i skutecznie wykazać mu kruchość i marność ziemskiego istnienia oraz własną potęgę. Śmierć zrównuje stany, nie liczy się ani z godnościami, ani z majątkiem – do tańca zaprasza wszystkich. Sama postać Śmierci posiada cechy rozkładających się zwłok (upadł jej kawałek nosa, z oczu płynie krwawa rosa) – co jest typowe dla wcześniejszych przedstawień. Zapamiętaj egalitaryzm (zrównanie) ludzkości wobec śmierci. Utwór obrazuje ówczesną hierarchię wartości średniowiecznych ludzi. Jest panoramą społeczeństwa średniowiecznego (ilustruje hierarchiczność). Podejmuje temat przemijalności ludzkiego istnienia. O zachowaniu się przy stole Dzieło Słoty to pierwszy polski savoir-vivre, autor bowiem poucza biesiadników (damy i rycerzy), jak winni… zachowywać się przy stole. Część pouczeń – jak choćby o konieczności mycia rąk lub usługiwania damom – wcale nie straciła na aktualności. Część przygan –  mowa o tych, „co za stół siadają niby wół” – także.  Jest to barwny obrazek dworskiej obyczajowości średniowiecznej.  W pouczenie wrysowany jest kult Matki Boskiej i motyw rycerskiej czci dla kobiety. Słota kładzie nacisk na dworskie maniery (rozmowę, sposób jedzenia, odrzucenie innych myśli) – natomiast ilość jadła nie jest tu ascetycznie określona. Bogurodzica To pierwszy hymn narodowy, hymn rycerstwa polskiego. Jest też najstarszym dziełem polskiej liryki – dwie pierwsze strofy pochodzą z XIII wieku. Pieśń jest modlitwą do Matki Boskiej o wstawiennictwo u Chrystusa (pierwsza strofa) i modlitwą do samego Syna Bożego o szczęśliwość na ziemi i zbawienie po śmierci. Utwór obfituje w archaizmy leksykalne i składniowe. Jest to przykład wiersza średniowiecznego – inaczej zdaniowo-rymowego, ale wykazuje tendencję do równości sylab w wersach.

Średniowiecze w Polsce  Od: 966 – chrzest Polski Do: koniec wieku XV. Dla Polski początek wieków średnich przypada na wiek X, ponieważ rok 966 przyjmujemy za początek państwowości polskiej (chrzest Mieszka I). Natomiast kres średniowiecza – to kres wieku XV, bo w początkach XVI nadchodzą do kraju pierwsze idee prekursorów renesansu (Celtis i Kallimach). Pierwszy okres XI–XII w.  Dominacja łaciny  Twórcy – cudzoziemcy  Żywoty świętych, romanse rycerskie, dziejopisarstwo Drugi okres XII–XIV wiek Nadal dominuje łacina Pierwsi polscy autorzy Rozwój kaznodziejstwa i poezji liturgicznej (I połowa XIII w. – Bogurodzica) Trzeci okres XV w. język polski w twórczości (obok łaciny) Indywidualni artyści (Jan Długosz, Władysław z Gielniowa) Tematyka religijna, pieśni o śmierci, żywoty świętych Ośrodki Kraków, Gniezno, Poznań.   Kronikarze: Gall Anonim, Wincenty Kadłubek, Janko z Czarnkowa, Jan Długosz Wydarzenia X wiek  966 – chrzest Polski Dagome iudex – dokument zawierający nazwy polskie XI wiek  1025 – koronacja Chrobrego Kronika Thietmara – kolejne nazwy polskie XII wiek  1138 – testament Krzywoustego (rozbicie dzielnicowe) Bulla gnieźnieńska – zawiera 410 polskich słów! Kronika Galla Anonima (łac.) XIII wiek  1226 – Krzyżacy w Polsce 1241 – bitwa pod Legnicą Księga henrykowska,  Bogurodzica,Kronika polska Wincentego Kadłubka (łac.) XIV wiek  1320 – koronacja Władysława Łokietka 1333 – Kazimierz Wielki królem 1364 – Akademia Krakowska 1370 – śmierć Kazimierza Wielkiego  Kazania świętokrzyskie XV wiek  1410 – bitwa pod Grunwaldem 1466 – pokój toruński Roczniki Jana Długosza     Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią Autor: anonimowy Wiek: rękopis polski z końca XV  Gatunek: dialog Temat: motyw danse macabre. Śmierć przybywa do uczonego Polikarpa i ukazuje mu swą potęgę. Legenda o św. Aleksym Autor: anonimowy Wiek: XV – polska wersja Gatunek: żywot świętego (hagiografia) Temat: dzieje Aleksego, syna bogatego rodu, który porzucił dom, żył w ascezie i został świętym. Lament świętokrzyski Autor: anonimowy Wiek: XV, zabytek polskiej literatury Gatunek: lament – wiersz średniowieczny Temat: Matka Boska opłakuje Syna. Wyraża swój ból, zwracając się do innych matek. Ukazuje oblicze cierpiącej kobiety – matki, bardziej ludzkie niż boskie.  Bogurodzica Autor: anonimowy Wiek: XIII, zabytek polskiej literatury Gatunek: hymn (pierwszy hymn polski), wiersz średniowieczny Temat: modlitwa do Bogurodzicy o wstawiennictwo u Jezusa, z prośbą o pobożny żywot, łaskę i zbawienie. Ważny motyw deesis. Wiersz o chlebowym stole Autor: Wacław Słota Inny tytuł: O zachowaniu się przy stole Gatunek: wiersz średniowieczny, pareneza biesiadna Temat: wykaz nakazów i zakazów dotyczących prawidłowego zachowania się przy posiłku. Przy okazji znakomity obrazek obyczajowy epoki. Zawiera średniowieczny kult kobiety. Opowieść o Walcerzu Udałym, Wisławie i Helgundzie  Jest to historia miłosna, pełna zdarzeń dramatycznych i nagłych zwrotów akcji. Walcerz to bohater pozytywny, pan na Tyńcu, który pokochał i poślubił (nieco podstępnie) Helgundę. Ta – choć piękna – nie jest już krystalicznie czysta: podczas nieobecności męża ucieka z Wisławem do Wiślicy; powie potem Walcerzowi, że porwano ją siłą. Rycerz będzie mógł jednak być naocznym świadkiem jej zdrady: pojmany i przykuty do ściany przez Wisława musiał przyglądać się romansom kochanków. Na koniec jednak zwycięży – również za sprawą kobiety: brzydkiej siostry Wisława, która go pokocha i uwolni, by mógł mieczem wymierzyć sprawiedliwość. Walcerz czarami zdobywa serce Helgundy (kochała już innego królewicza), uciekają razem do Tyńca, tu zaś po zwycięskiej walce z Wisławem z Wiślicy – bierze Walcerz sąsiada do niewoli. Nieszczęsny i nierozsądny wyjeżdża walczyć dwa lata – a w tym czasie wiadomo: występna Helgunda uwalnia Wisława i czmychają do Wiślicy. Ale mąż wreszcie przybywa. Wierzy łzom Helgundy, iż została porwana siłą – i sam wpada w zasadzkę, przykuty do ściany musi przyglądać się igraszkom Helgundy i jej kochanka… Ale nic to. Brzydka jak noc siostra Wisława rozkochuje się w Walcerzu i uwalnia go, a ten zabija niewierną parę… Niestety, tak naprawdę to żadnego Walcerza w Tyńcu nie było.