M. Głowiński: Komunikacja literacka jako sfera napięć (2)
dzieło jako specyficzny akt komunikacji ma przezwyciężyć jednostronność, trzeba uchwycić dzieło w społecznym funkcjonowaniu.
Dzieło literackie komunikuje siebie:
akt komunikacji to akt pozbawiony własnej osobowości, przezroczysty;
akt komunikacji jest rozpoznawany jako akt o charakterze odrębnym, swoistym, niepowtarzalnym;
s. 9 komunikując siebie, dzieło literackie pozostaje w stałej komunikacyjnej gotowości i nie zużywa się;
zrozumienie dzieła i zrozumiałość (inteligibilność) – to nie bierne przyswojenie sobie tego, co jest w powierzchniowej warstwie znaczeniowej, ale bycie w stanie zrekonstruować zasady rządzące strukturą wypowiedzi;
kompetencja komunikacyjna – zapewnia udział w procesie wymiany, ujawnia się w samej recepcji;
jeśli ważna jest recepcja, to dzieło uczestniczy w sytuacji komunikacyjnej – w dialogu asymetrycznym (asymetrycznym, bo każdy z uczestników ma inaczej wyznaczoną rolę). Dialog symetryczny pojawia się gdy odpowiedzią na wypowiedź literacką jest inna wypowiedź literacka;
funkcja komunikacyjna zależy od uwikłań sytuacyjnych. Dzieło może zmierzać do przekazania czytelnikowi bezpośrednich danych o świecie zewnętrznym, czytelnik może w dziele celowo szukać takich elementów;
s. 13 komunikacja literacka nie polega na eliminacji tego, o czym się sądzi, że nie wchodzi w obręb składników konstytutywnych dzieła literackiego, ale na nadaniu wszystkim tym czynnikom specyficznej postaci;
napięcia między nadawcą i odbiorcą to nie swoistość wypowiedzi literackiej. Są charakterystyczne dla wszystkich wypowiedzi językowych;
w mówieniu – ekonomia i redundancja się ścierają;
piszący musi z góry zakładać zachowania odbiorcy. Podmiot literacki musi w jakiejś mierze reprezentować interesy odbiorcy, spełniać jego oczekiwania – wtedy napięcia są w obrębie działań językowych mówiącego. Ale to nie eliminuje napięć między nadawcą i odbiorcą, bo wymagania założone nie muszą odpowiadać realnym wymaganiom odbiorcy;
w tekście obecne są presupozycje. Prowadzą w głąb tekstu. Z kolei konotacje prowadzą ku kulturze, w której tekst powstał;
każdy tekst dąży do tego, żeby zostać zrozumianym, ale nie musi zapewniać czytelnikowi łatwego dostępu;
utwór literacki apeluje do doświadczeń czytelniczych odbiorcy, powstałych w trakcie kontaktu z innymi tekstami;
prąd literacki – ramy dla komunikacji literackiej, zespół czynników działających na nią bezpośrednio. Prąd literacki może potęgować napięcia w akcie komunikacji literackiej, ale ustabilizowany prąd literacki jest czynnikiem rozładowującym napięcia. Choć w każdej fazie istnienia może narzucić piszącemu język odbiorcy;
realizm XIX chciał, by piszący mówił językiem odbiorcy;
Harald Weinrich – komunikacja literacka jest grą z podziałem na role.
R. Escarpit: Literatura a społeczeństwo
niejasne jest pojęcie literatury;
teoria literatury – systematyzacja formy sztuki pojętej abstrakcyjnie;
historia literatury – diachroniczne badanie zbioru faktów historycznych;
krytyka literatury – analityczne badanie utworu / grupy utworów wybranych ze względu na system wartości lub sposób widzenia historii;
te sposoby pojmowania faktów literackich łączy selekcja. Zawsze w mówieniu o literaturze musi pojawić się wybór, oparty o np. pewien system wartości.
Specyfika literatury:
inne sztuki wytwarzają rzeczy postrzegalne zmysłowo. Literatura wytwarza pismo – układ liter, słów, zdań – każdy z tych elementów jest jednocześnie i rzeczą i znaczeniem;
dodatkowo w wyniku kombinacji rzeczy i znaczeń pojawia się nadznaczenie – wpisanie sytuacji historycznej w język;
zjawisko literackie to efekt zrównoważenia (odpowiedniości / przeciwstawienia nacisków sytuacji historycznej i wolności pisarza);
w XX wieku literatura – instytucja pozwalająca społeczeństwu na narzucanie swych struktur temu, co pozajęzykowe. Niesie w sobie własną negację i prowadzi do przezwyciężenia siebie;
to nie tylko ekspresja, ale i treść wyrażana explicite (podstawa szkolnej krytyki, rozbija jedność utworu, umniejsza rolę i sytuację historyczną pisarza) i implicite (tu – wpisywanie się historii);
relacja strukturalna (pomysł Goldmanna) – struktury świata utworu są tożsame ze strukturami umysłowymi grup społecznych1.
Literatura jako komunikacja:
literaturę wyróżnia książka jako sposób komunikacji;
książka – maszyna do rozpowszechniania słowa. Druk – utrwala instytucję, nie zmienia utworów, pisarz staje się dostawcą surowca;
teatr a literatura – jak poezja a proza. Teatr nie jest środkiem przekazu, a przekazem;
pisarz tworzy sobie obraz czytelnika, a czytelnik – obraz pisarza – to wzajemna mitologizacja. Ale ten, do kogo pisze pisarz, nie pokrywa się z tym, dla kogo pisze – jest to sprzeczna mitologia czytelnika. Akt pisarza (o wyobrażeniu czytelnika) – łatwiejszy;
szczególny przypadek lektury to przekład, adaptacja;
s. 124 [dzieło literackie] jest podatne na zdradę, tj. posiada taką dysponowalność, iż można spowodować, by nie przestając być sobą, mówiło w odmiennej sytuacji historycznej, coś innego, niż mówiło w sposób jawny w sytuacji historycznej, w której powstało;
dzieła wieczne - te, w których utajona zawartość nie jest wyczerpana;
utwór dobry – tym lepszy jest utwór, im większa jest jego podatność – zdolność komunikowania.
Czynnik socjologiczny w literaturze:
s. 125 literaturę jako proces charakteryzuje jakiś projekt, jakieś medium oraz jakaś operacja, przy czym wszystkie trzy powiązane są przez język;
projekt – surowy twór, pomyślany, zamierzony i zrealizowany przez pisarza. Czynnik socjologiczny przeważa nad psychologicznym;
medium – dokument pisany, książka. Tu – literatura jako aparat przecina się z literaturą jako procesem;
akt czytania – jest prawie taki, jak akt pisania, ale czytelnik nie ma projektu a predyspozycję, ukształtowaną przez wykształcenie, doświadczenia czytelnicze, wiadomości, problemy osobiste. Operacja czytelnicza – na dwóch płaszczyznach – 1) płaszczyzna myślenia pojęciowego i wyobraźni przedmiotowej – funkcje zsocjalizowane; 2) płaszczyzna marzenia, obsesji, frustracji;
lektura jako proces – „sprzężenie zwrotne” – przez przekład, adaptację, ilustrację – twór dodany;
literatura jako aparat – składają się na nią: produkcja, rynek i konsumpcja. Producent – to wydawca (pojawia się w XVIII wieku). Produkt literacki – rezultat szeregu wyborów, dokonywanych przez filtry społeczne, ekonomiczne, kulturowe wśród projektów doprowadzonych do stadium pisania. Selekcję ekonomiczną dopełnia selekcja-hierarchizacja dokonywana przez intelektualistów;
wydawanie literatury – nieprogramowalne edytorstwo chce pozyskać czytelnika drogą motywacji nieliterackich (nawyki, snobizm, wina kulturowa);
z bestsellerów i klasyki wyłączone są przeważnie rzeczy nowe;
przetrwanie dzieła – to część problemu sukcesu – możliwość ponownej lektury w nowej sytuacji historycznej;
konsumpcja liter. – uwarunkowana przez wizję życia literackiego, sprowadza się dla większości społeczeństwa do stereotypu szkolnego i informacyjnego;
dziś – konsument ma nie wizję życia literackiego, a menu;
książka dziś – to przedmiot, który po zakupie się zachowuje, zawsze jest potencjalną lekturą (to oznaka bogactwa kulturalnego).
Dziedziny i metody badań:
badanie literatury w społeczeństwie;
badanie społeczeństwa w literaturze;
socjologia książki jako medium w procesie albo jako narzędzia aparatu;
socjologia twórczości literackiej;
psychosocjologia lektury;
niemożliwa jest jedna socjologia literatury;
podstawy socjologii literatury – po II wojnie światowej.
Podsumowanie części (zawsze znajduje się po tytule następnego podrozdziału) – 1) literatura różni się od sztuki tym, że jest rzeczą i znaczeniem, 2) jej cechą (literatury) jest zgodność / konflikt w sferze ponadjęzykowej między formą instytucjonalną a wolnością sposobu pisania, 3) tożsamość struktur świata utworu i struktur umysłowych grup społecznych.↩