16. Komunikacja literacka jako sfera napięć

Michał Głowiński – Komunikacja literacka, jako sfera napięć

Ujęcie

dzieła literackiego jako komunikacji

:



przezwyciężenie jednostronności w ujmowaniu dzieła jako ekspresji;



uchwycenie go w społecznym funkcjonowaniu – nie tylko w rzeczywistym uczestnictwie, też wtedy gdy

rozważa się jego

strukturę

.

Jak rozumieć

komunikację

:

-

czy to tylko przekazywanie informacji? Jakiego rodzaju informacje ma przekazywać utwór literacki? Czy

szuka się w nim informacji w ogóle?  (

redukcjonizm

) informacja literacka niczym nie różniłaby się od

innych wypowiedzi.

Idea komunikacji literackiej

– odznacza się ona pewnymi specyficznymi cechami.

Oswal Ducrot-

kwestionuje nawet pojęcie

kodu

, ponieważ zakłada ono, że komunikacja stanowi

jedynie przekazywanie informacji, a akt mowy jest zazwyczaj bogatszy (dopuszcza różne napięcia w
obrębie samego podmiotu mówiącego i rozmaicie kształtowane relacje między mówiącym i odbiorcą).
Wszelka wypowiedź zawiera w sobie nie tylko to, co dosłowne, ale też to, co implikowane – nie można go
sprowadzić do prostego powiadamiania.

Klasyczny model Lasewella

: kto mówi – co – jakim kanałem – do kogo – z jakim skutkiem

DZIEŁO LITERACKIE KOMUNIKUJE SIEBIE

. (R. Barthes)

-

akt

literacki może być rozumiany jako akt pozbawiony własnej osobowości

, zmierza do

poinformowania o tym czy o owym. Jego zadaniem jest

naprowadzenie na to, co jest poza nim

 to

nas nie interesuje.
Nie można zakładać jego przezroczystości. To co w dziele jest dziełem nie ginie w akcie komunikacji i
staje się elementem zasadniczym.
-

akt literacki

jest rozpatrywany jako

akt o charakterze odrębnym, swoistym, niepowtarzalnym

.

Nawet wtedy kiedy przypisuje mu się

cele utylitarne

: jego literackość jest istotna ze względów

praktycznych.

-

akt literacki stanowi pewną

wartość, funkcjonuje odrębnie

.

Komunikowanie nie przekreśla komunikatu, nawet gdy komunikat spełni swoje bieżące zadanie
komunikacyjne.

Dzieło literackie pozostaje w stałej komunikacyjnej gotowości i nie zużywa

się

.



Problem rozumienia dzieła w toku lekturowego kontaktu

założenie zrozumiałości

– inteligibilność

(dzieło zostało zrozumiane i rozumiane jest nadal).

Dzieło literackie jest odpowiednio strukturalnie wyposażone, by być zrozumiałe, zakłada też, że
podejmujący lekturę dysponują odpowiednimi umiejętnościami, by zrozumieć dzieło.

kategoria kompetencji komunikacyjnej

– Dell Hymes

– rozpoznanie i zrozumienie mowy,

umiejętności konstruowania nowych zdań i rozumienia zdań nowych utworzonych przez innych. Zapewnia
ona rzeczywisty udział w procesie wymiany (wszelkiego typu komunikowanie się). Ujawnia się ona przede
wszystkim w samej recepcji.

Lektury pisarskie

–wobec nich: umiejętność stosowania i rozwijania zasad wyprowadzonych z

odbieranej wypowiedzi.

Recepcja lekturowa

– w przypadku dzieła literackiego, najważniejsza 

dialog asymetryczny

:

partnerzy nie mają równych praw, nie chodzi o prowizoryczną nierówność, ale o zasadnicze różnice
strukturalne

: każdy z uczestników ma inaczej wyznaczoną rolę.

Dialog symetryczny

–

na daną wypowiedź literacką jest inna wypowiedź literacka pomyślana jako

past iż, parodia.

Dzieło literackie komunikując siebie, komunikuje nie tylko siebie: wtórnie

przekazywać może

wszystko to, co możliwe jest do sformułowania w danej kulturze literackiej 

przekaźnik

informacji. Ta funkcja nie jest dominująca, gdyż odbiór tego typu informacji jest uwarunkowany przez
uwikłania sytuacyjne.

Najważniejsze właściwości komunikacyjne dzieła literackiego ujawniają się wtedy, gdy się
je odbier

a w sposób przez nie założony

.

Komunikując siebie może być wtórnie traktowane jako pewna forma działania, czy świadectwo.

Kultura literacka zakreśla granice możliwości komunikacyjnej dzieła

.

Napięcia między mówiącym i odbiorcą

.

Komunikujący idzie od systemu do tekstu, a odbierający od tekstu do systemu.

Lingwistyczny typ mówiącego

– dążenie do ekonomicznego zorganizowania systemu

Lingwistyczny typ słuchającego

– dąży do szeroko pojętych pleonazmów  redundancja

(nadmiarowość).

Ekonomia

(ujęcia eliptyczne, skróty, eliminacja poszczególnych elementów) vc

redundancja

(takie

rozróżnienie elementów, aby nie wprowadzały zakłóceń w proces komunikowania – nadaje wiele znaczeń
słowom).
Mówiący orientuje się lepiej w tym co chcę powiedzieć, niż jego słuchać. Dlatego chce opuścić jak
najwięcej informacji. Słuchacz tych informacji potrzebuje.

Napięcia między mówiącym a odbiorcą pozwalają traktować je jako składnik systemu literackiego.

Dzieło literackie jako taki akt komunikacji

, w którym w sposób specyficzny krystalizują się napięcia

między nadawcą a odbiorcą.

-

Piszący musi z góry założyć reakcje czytającego, nie może jednak od nich zakładać

przebiegu swojej wypowiedzi



podmiot literacki musi reprezentować swoje własne interesy, ale

także musi reprezentować interesy odbiorcy. Konstruując wypowiedź musi to robić tak, by mogła być
odebrana.
Napięcia przebiegają już w akcie pisania mówiącego. Nie mogą być całkowicie wyeliminowane, gdyż
piszący zakłada tylko jakieś reakcje. W rzeczywistości reakcje odbiorcy mogą się zupełnie różnić od tych
założonych.

Wszelka wypowiedź mówi nie tylko to, co jest powiedziane bezpośrednio. To co niebezpośrednie
wyrażane jest za pomocą

presupozycji.

Nadawca nad sfera presupozycji panuje i może ją dowolnie

kształtować. Nie może jej jednak kontrolować w 100%. Ingeruje w nią sam język (skojarzenia, różne
manipulacje). Utwór zakłada więc u odbiorcy pewną kompetencję komunikacyjną, nie ograniczając się do
prostej, słownikowej znajomości słów.
Presupozycje

prowadzą w głąb tekstu, konotacje prowadzą ku kulturze, w której tekst powstał.

Także w przypadku presupozycji nadawca musi przyjąć jakieś wstępne założenia – wymagania odbiorcy.

Mówi się poprzez zespół metafor w pewnej mierze względem siebie paralelnych, które narzucają swoiste
ujęcia, ale też jakby stopniowo z nimi oswajają 

ujęcie eliptyczne

, nagromadzenie elementów

paralelnych, odnoszących się do jednego zjawiska, równa się uwzględnieniu wymagań czytelnika.
Krystalizują się napięcia między dążnościami mówiącego i domniemanymi wymaganiami czytającego,
także tendencja do częściowego ich rozładowania.

Chodzi nie o proces, ale o

wynik.

Każdy tekst, każdy utwór literacki, dąży do tego, by zostać

zrozumianym, choć nie musi być tak skonstruowany, aby zapewniać łatwy dostęp.

Kontekst znany mówiącemu, odbiorcy jest nieznany, wyłania się dopiero w toku wiersza i to w
najogólniejszych zarysach.

Odbiór dzieła literackiego

nie przebiega w odizolowaniu indywidualnego odbiorcy z indywidualnym

tekstem. W relację tę ingerują

przeróżne czynniki

: gatunek literacki, tradycja literacka. Utwór literacki

apeluje do doświadczeń czytelnika powstałych w trakcie kontaktu z innymi tekstami.

Jeżeli tę relację traktuje się jako

element procesu historycznoliterackiego

:

prąd literacki

to

określone ramy, w których realizuje się komunikacja literacka, zespół czynników oddziaływających na nią.
Oddziaływanie może przebiegać w różnoraki sposób.

Prąd nie musi zapewniać komunikacji

, może

nawet ją opóźniać. Prąd zmierza do narzucenia języka mówiącego, wtedy gdy nowy prąd odrzuca i
programowo neguje dotychczasowe przyzwyczajenia odbiorców



język utworu

, stanowiący realizację

zasad nowego prądu jest z natury rzeczy

przynależnym do mówiącego

, dopiero wtórnie spełnia on

oczekiwania i wymagania o

dbiorcy. Np. eliptyczność powieści poetyckich staje się odbieralną gdy stanie

się aprobowaną społecznie konwencją.
 o

napięciach między językiem nadawcy i odbiorcy

można mówi tylko wtedy, gdy się ujawni

sytuację w jakiej akt komunikacyjny przebiega. To, co w pewnych momentach wydawać się może tylko
przejawem języka nadawcy, staje się pełnoprawnym składnikiem także mowy odbiorcy.


komunikując siebie utwór literacki zawsze apeluje do czynników zewnętrznych. Trzeba więc

uwzględniać to, czy zawarte w nim rozwiązania zakotwiczyły się w świadomości społecznej.


Ustabilizowany i aprobowany prąd literacki, będący ramą jest czynnikiem

rozładowującym

napięcia

.

Może dojść do sytuacji, w której

od razu prąd narzuca język

.

Mówienie językiem odbiorców

. Np.

poetyka realistyczna

.

Realizm

dążył do tego,

aby piszący mówił językiem odbiorcy

,

urzeczywistniał jego oczekiwania i wymagania. Sukces dzieł nie musiał czekać aż jego rozwiązania staną
się powszechnie zrozumiałe.

Dzieła

były tak skonstruowane, że od razu rozładowywały

napięcia

:

-

wprowadzenie bezpośrednio informacji o miejscu akcji, charakterze, wyglądzie, poprzednich losach

postaci, budowa fabuły, ułożona chronologicznie. Realizm zmuszał mówiącego, by w wyjątkowo wysokim
stopniu interioryzował wymagania odbiorcy, by traktował swoją mowę tak, jakby była jego mową.

R. Escarpit:

Literatura a społeczeństwo

-

niejasne jest pojęcie literatury;

-

teoria literatury

– systematyzacja formy sztuki pojętej abstrakcyjnie;

-

historia literatury

– diachroniczne badanie zbioru faktów historycznych;

-

krytyka literatury

– analityczne badanie utworu / grupy utworów wybranych ze względu na system

wartości lub sposób widzenia historii;

te sposoby pojmowania faktów literackich łączy

selekcja

. Zawsze w mówieniu o literaturze musi pojawić

się wybór, oparty o np. pewien system wartości.

Specyfika literatury:

-

inne sztuki wytwarzają

rzeczy postrzegalne zmysłowo

.

Literatura wytwarza pismo

–

układ liter, słów, zdań – każdy z tych elementów jest jednocześnie i rzeczą i znaczeniem;

-

dodatkowo w wyniku k

ombinacji rzeczy i znaczeń pojawia się

nadznaczenie

– wpisanie sytuacji

historycznej w język;

-

zjawisko literackie to

efekt zrównoważenia

(odpowiedniości / przeciwstawienia nacisków

sytuacji historycznej i wolności pisarza);

-

w XX wieku literatura

–

instytucja

pozwalająca społeczeństwu na narzucanie swych struktur

temu, co

pozajęzykowe

. Niesie w sobie własną negację i prowadzi do przezwyciężenia siebie;

-

to nie tylko

ekspresja

, ale i

treść wyrażana explicite

(podstawa szkolnej krytyki, rozbija

jedność utworu, umniejsza rolę i sytuację historyczną pisarza) i

implicite

(tu

– wpisywanie się

historii);

-

relacja strukturalna

(pomysł

Goldmanna

)

– struktury świata utworu są tożsame ze

strukturami umysłowymi grup społecznych

1

.

Literatura jako komunikacja:

-

literaturę wyróżnia

książka jako sposób komunikacji

;

-

książka

– maszyna do rozpowszechniania słowa.

Druk

– utrwala instytucję, nie zmienia utworów,

pisarz staje się dostawcą surowca;

- teatr a literatura

– jak poezja a proza.

Teatr nie jest środkiem przekazu, a przekazem;

-

pisarz tworzy sobie obraz czytelnika

, a

czytelnik

– obraz pisarza

– to wzajemna

mitologizacja

. Ale ten, do kogo pisze pisarz, nie pokrywa się z tym, dla kogo pisze – jest to

sprzeczna mitologia czytelnika.

Akt pisarza

(o wyobrażeniu czytelnika) – łatwiejszy;

- szczególny przypadek lektury to przekład, adaptacja;

-

s. 124

[dzieło literackie] jest podatne na zdradę, tj. posiada taką

dysponowalność

, iż można

spowodować, by nie przestając być sobą, mówiło w odmiennej sytuacji historycznej, coś innego,
niż mówiło w sposób jawny w sytuacji historycznej, w której powstało;

-

dzieła wieczne

-

te, w których utajona zawartość nie jest wyczerpana;

-

utwór dobry

– tym lepszy jest utwór, im większa jest jego podatność – zdolność komunikowania.

Czynnik socjologiczny w literaturze

:

-

s. 125

literaturę jako proces charakteryzuje jakiś projekt, jakieś medium oraz jakaś operacja, przy

czym wszystkie trzy powiązane są przez język;

-

projekt

– surowy twór

, pomyślany, zamierzony i zrealizowany przez pisarza. Czynnik

socjologiczny przeważa nad psychologicznym;

-

medium

– dokument pisany, książka.

Tu

–

literatura jako aparat

przecina się z literaturą

jako procesem;

- akt czytania

– jest prawie taki, jak akt pisania, ale czytelnik nie ma projektu a predyspozycję,

ukształtowaną przez wykształcenie, doświadczenia czytelnicze, wiadomości, problemy osobiste.

Operacja czytelnicza

– na

2 płaszczyznach

– 1) płaszczyzna

myślenia pojęciowego i

wyobraźni przedmiotowej

– funkcje

zsocjalizowane

; 2)

płaszczyzna marzenia, obsesji,

frustracji;

-

lektura jako proces

– „sprzężenie zwrotne” – przez przekład, adaptację, ilustrację – twór

dodany;

-

literatura jako aparat

– składają się na nią: produkcja, rynek i konsumpcja.

Producent

– to

wydawca (pojawia się w XVIII wieku).

Produkt literacki

– rezultat szeregu wyborów,

do

konywanych przez filtry społeczne, ekonomiczne, kulturowe wśród projektów doprowadzonych

do stadium pisania. Selekcję ekonomiczną dopełnia selekcja-hierarchizacja dokonywana przez
intelektualistów;

-

wydawanie literatury

– nieprogramowalne  edytorstwo chce pozyskać czytelnika drogą

motywacji nieliterackich (nawyki, snobizm, wina kulturowa);

-

z bestsellerów i klasyki wyłączone są przeważnie rzeczy nowe;

-

przetrwanie dzieła

– to część problemu sukcesu – możliwość ponownej lektury w nowej sytuacji

historycznej;

-

konsumpcja literacka

– uwarunkowana przez wizję życia literackiego, sprowadza się dla

większości społeczeństwa do stereotypu szkolnego i informacyjnego;

-

dziś – konsument ma nie wizję życia literackiego, a menu;

1

Podsumowanie części (zawsze znajduje się po tytule następnego podrozdziału) – 1) literatura różni się od sztuki tym, że jest

rzeczą i znaczeniem, 2) jej cechą (literatury) jest zgodność / konflikt w sferze ponadjęzykowej między formą instytucjonalną a
wolnością sposobu pisania, 3) tożsamość struktur świata utworu i struktur umysłowych grup społecznych.

-

książka dziś

– to przedmiot, który po zakupie się zachowuje, zawsze jest potencjalną lekturą (to

oznaka bogactwa kulturalnego).

Dziedziny i metody badań:

-

badanie literatury w społeczeństwie;

-

badanie społeczeństwa w literaturze;

-

socjologia książki jako medium w procesie albo jako narzędzia aparatu;

-

socjologia twórczości literackiej;

-

psychosocjologia lektury;

-

niemożliwa jest 1 socjologia literatury;

-

podstawy socjologii literatury

– po II wojnie światowej.