Umowa międzynarodowa w świetle Konstytucji
Spis treści:
Definicja umowy międzynarodowej………………………………………………….3
Podział i budowa umów międzynarodowych……………………………………….3
Procedura zawierania umów międzynarodowych w Polsce………………………….5
Nieważność, wygaśnięcie i konwalidacja umowy……………………………………6
Definicja umowy międzynarodowej
Umowa międzynarodowa to porozumienie międzynarodowe w formie pisemnej między państwami, regulowana prawem międzynarodowym, ujęta w jednym lub kilku dokumentach. 1 Reguluje stosunki między państwami i jest jednym z dwóch niekwestionowanych źródeł prawa międzynarodowego. Kontrahentami omawianej umowy, oprócz państw mogą być również inne podmioty prawa międzynarodowego takie jak strona wojująca, ruchy narodowowyzwoleńcze czy też międzynarodowe organizacje rządowe. Za porozumienie międzynarodowe ma się rozumieć zgodne oświadczenie woli od co najmniej dwóch podmiotów prawa międzynarodowego. Umowy te mogą zawierać oprócz postanowień dotyczących konkretnych stosunków prawnych również postanowienia prawotwórcze, czego przykładem są traktaty pokoju.
Nazwa umowa międzynarodowa zawiera wiele synonimów, takich jak traktat, zawierany w uroczystej formie, czy też układ, konferencja, konkordat, konwencja, pakt, porozumienie, protokół. Według słów Remigiusza Bierzanka statuty organizacji przyjęte w postaci umowy międzynarodowej czasem noszą nazwę „konstytucji” , na przykład podaje umowę zawierającą zadania i podstawy organizacyjne Organizacji Narodów Zjednoczonych, którą określa się Kartą Narodów Zjednoczonych. 2 Nazwa jaką przyjęła umowa nie ma jednak żadnego znaczenia prawnego, co zresztą podkreślono w definicji wiedeńskiej.
Podział i budowa umowy międzynarodowej.
Istnieją cztery kryteria podziału umów międzynarodowych. Pierwszą z nich to kryterium dotyczące liczby stron. Wyróżnia się umowy dwustronne, inaczej zwane bilateryjne oraz umowy wielostronne – multilateryjne.
Drugim kryterium podziału to kryterium sposobu przystępowania, w ramach którego są umowy otwarte, zawierające klauzule dopuszczającą każde państwo do swobodnego przyłączenia się do paktu, zazwyczaj wystarczy tylko jednostronne oświadczenie woli państwa przystępującego. Są to zazwyczaj umowy wielostronne dotyczące współpracy w różnych dziedzinach życia społecznego, na przykład kultury, komunikacji, nauki. Umowy warunkowo otwarte, tak zwane półotwarte, co oznacza, że państwo może przystąpić do porozumienia po spełnieniu określonych warunków, oraz umowy zamknięte, gdzie państwo może przyłączyć się za zgodą wszystkich dotychczasowych stron umowy, przykładem jest Traktat o Unii Europejskiej.
Kolejnym kryterium jest forma zawarcia, są umowy w formie pisemnej oraz ustnej, które również są ważne i wiążą strony umowy lecz może zaistnieć pewien problem w w udowodnieniu treści umowy.
Ostatnim kryterium podziału umów międzynarodowych jest procedura zawarcia. Do zawarcia umowy w trybie prostym potrzeba tylko jej podpisania, zaś w trybie złożonym oprócz podpisu potrzebna jest ratyfikacja, zatwierdzenie bądź odrzucenie umowy przez Prezydenta RP. Pojawia się jednak pytanie, jaki organ państwowy jest odpowiedzialny za umowę, czy wymaga ratyfikacji czy tylko zatwierdzeniu. Wszelkie wątpliwości rozwiewa zapis w Konstytucji. Artykuł 89 ust. 1 jasno przedstawia umowy wymagające ratyfikacji. Są to umowy dotyczące pokoju, sojuszy, układów politycznych i wojskowych, praw i obowiązków obywatelskich, członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacjach międzynarodowych, zaciągania zobowiązań pieniężnych przez państwo oraz spraw regulowanych w ustawie. 3 Ratyfikacji podlegają również umowy, które same przewidują wymóg ratyfikacji. Pozostałe umowy nie wymagające ratyfikacji wymagają tylko zatwierdzenia przez Radę Ministrów.
Jeśli chodzi o budowę umowy międzynarodowej przedstawia się ona następująco.
Tytuł umowy
W tytule powinno się zawrzeć nazwę, przedstawić strony umowy zwłaszcza, gdy umowa jest dwustronna, gdyż znane są podmioty zawierające umowę, przy wielostronnych paktach nie przedstawia się ich. Należy przedstawić również podmiot umowy, czyli to, czego ona dotyczy.
Preambuła
Inaczej nazywana uroczystym wstępem. Zawiera się tutaj przyczyny, które skłoniły państwa do podpisania umowy, czynności jakie doprowadziły do zawarcia umowy oraz przy obecności pełnomocników wyznaczenie ich. Pełnomocnikiem może zostać minister spraw zagranicznych, uprzywilejowany do prowadzenia rokowań i parafowania, bądź w umowach resortowych właściwy minister.4
Stwierdzenie uzgodnienia tekstu umowy
Podmioty umowy muszą potwierdzić swoją wolę i uzgodnienia co do umowy.
Dyspozycja
Znajdują się tutaj dwie części, w pierwszej materialnoprawnej są przedstawiane konkretne sprawy i zagadnienia, zawarte są klauzule o trybie rozstrzygania sporów, wzajemności, klauzula najwyższego uprzywilejowania oraz narodowa, rzadko spotykana. W części formalnoprawnej są postanowienia końcowe i sposób przestrzegania zobowiązań, gdzie istnieją klauzule o sposobie wejścia w życie, która mówi, czy umowa wymaga ratyfikacji czy tylko zatwierdzenia. Gdy nie określono, w jaki sposób ma ona wejść w życie klauzula taka nosi nazwę o zróżnicowanym przyjęciu, która odsyła do zapisu w konstytucji. Następnie ustala się termin wejścia w życie. Tu zawarta jest również klauzula o prowizorycznym stosowaniu, przy złożonej procedurze, gdzie umowa po podpisaniu a przed wejściem w życie już obowiązuje. Klauzula o retroaktywności z kolei mówi, że umowa będzie stosowana nawet przed jej podpisaniem. Należy zawszeć czas obowiązywania umowy, przy umowach terminowych obowiązuje klauzula prolongacyjna, która daje możliwość przedłużenia tymczasowości w przypadku, gdy żadne ze stron jej nie wypowiedziała. Również przy umowach bezterminowych zawarta jest klauzula o możliwości wypowiedzenia umowy. Ostatnią klauzulą z części formalnoprawnej jest klauzula derogacyjna, uchylająca umowę bądź pojedyncze przepisy.
Miejsce, data zawarcia umowy
Podpisy i pieczęcie
Przy umowach dwustronnych dokument jako pierwsza podpisuje strona, dla której przeznaczony jest egzemplarz umowy, zaś podpisy w umowie wielostronnej są zawierane w porządku alfabetycznym. W ostatniej części ma również miejsce parafowanie umowy, złożeniu przez pełnomocników parafy, co oznacza, że tekst umowy jest autentyczny i nie można czynić w nim zmiany. Parafowanie nadaje bardzo uroczystego charakteru umowie. Przykładem traktatu zawierającego parafy jest traktat dobrego sąsiedztwa i współpracy z 6 czerwca 1991 roku w Warszawie, podpisanego w Bonn 17 czerwca 1991 roku przez Prezydenta RP, kanclerza Niemiec i ministrów sprawy zagranicznych obu państw. 56
Procedura zawierania umów międzynarodowych w Polsce
Umowy międzynarodowe w Polsce zawierane są na podstawie polskiej procedury traktatowej. Należy uzyskać zgodę od Prezesa Rady Ministrów na prowadzenie negocjacji, dzięki czemu Minister Spraw Zagranicznych uzyska pełnomocnictwo co do prowadzenie petraktacji. Gdy w wyniku rozmów dojdzie do porozumienia Rada Ministrów uzyskuje zgodę na podpisanie umowy międzynarodowej, zaś pełnomocnictwo co do jej podpisania zyskuje Prezes Rady Ministrów. Następnie Rada Ministrów uzyskuje zgodę na ratyfikacje lub zatwierdzenie umowy. W tym momencie sprawa idzie do Sejmu RP, który uchwala ustawę wyrażająca zgodę na ratyfikacje umowy przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej bądź przeprowadzenie referendum. Prezydent ratyfikuje umowę międzynarodową, która jest w dalszej kolejności ogłaszana w polskim dzienniku promulgacyjnym w trybie wymaganym dla ustawy7
Wcześniej wymieniłam tylko zasady wyrażenia zgody na związanie Polski umową międzynarodową, w tej części bardziej się na tym skupię. W Polskiej procedurze krajowej związanie państwa umową międzynarodową jest wyrażone w postaci ratyfikacji lub zatwierdzenia.
Wcześniej mówiąc o procedurze zawarcia umowy międzynarodowej przedstawiłam ratyfikację jako zgoda bądź odrzucenie umowy przez Prezydenta RP. Ratyfikacja następuje za wcześniejszą zgodą ustawową bądź bez niej. Ustawy wyrażające zgodę na ratyfikacje są „uchwalane przez Sejm większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz przez Senat większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów”.8 Umowy, które w świetle Konstytucji RP wymagają ratyfikacji zostały wymienione w punkcie 2. Podział i budowa umowy międzynarodowej w procedurze zawarcia. Zgodę na ratyfikacje uzyskuje się również w drodze referendum ogólnokrajowego co ma swój zapis w Konstytucji. 9 Umowy zawierające ratyfikacje, po ich ogłoszeniu należą do porządku prawnego i mają pierwszeństwo przed ustawą. 10 O umowach, które nie wymagają zgody na ratyfikacje Prezes Rady Ministrów zawiadamia Sejm. 11 Są to umowy międzynarodowe, które przewidują wymóg ratyfikacji bądź ją dopuszczają, a szczególne okoliczności to uzasadniają. Ratyfikacji nie podlegają umowy resortowe lub administracyjne zawierane przez ministerstwa czy też umowy zawierane w czasie wojny przez dowódców wojskowych.
Umowy, które nie wymagają ratyfikacji, wymagają zatwierdzenia przez Radę Ministrów. Zatwierdzenie obejmuje wszelkie sposoby wyrażenia zgody na związanie państwa umową znane w Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów i praktyce międzynarodowej, w których nie jest wymagana zgoda głowy państwa. Prawo krajowe przewiduje dwa rodzaje zatwierdzenia: dokonywane w trybie prostym oraz w trybie złożonym. Zatwierdzenie w trybie prostym jest najszybsze ze wszystkich procedur wiązania się umowami międzynarodowymi, Dotyczy ona umów, w stosunku do których związanie państwa następuje tylko poprzez podpisanie, wymianę not i wszelkie formy uproszczone, znane w prawie międzynarodowym. W tym trybie zgoda Rady Ministrów na związanie się umową międzynarodową dawana jest już w momencie udzielenia zgody na podpisanie umowy, jeśli umowa jest podpisywana. Zatwierdzenie to może nastąpić, gdy ustawa upoważnia do zawarcia umowy międzynarodowej w ten sposób, a zawarta umowa międzynarodowa nie narusza przepisów ustawy upoważniającej, umowa międzynarodowa ma charakter wykonawczy i nie wymaga ratyfikacji, celem umowy międzynarodowej jest zmiana obowiązującej umowy lub wymagają tego inne szczególne okoliczności. Z kolei w trybie złożonym Rada Ministrów wyraża najpierw zgodę na podpisanie umowy jeśli umowa jest podpisywana lub - przypadku umowy niepodpisywanej- zgodę na zawarcie umowy w formie wymiany not lub w inny dopuszczony przez prawo międzynarodowe sposób. Następnie Rada Ministrów przyjmuje uchwałę w sprawie zatwierdzenia umowy. 12 13 14
Nieważność, wygaśnięcie i konwalidacja umowy międzynarodowej
Nieważność umowy międzynarodowej oznacza, że umowa od samego początku była nieważna, rozumie się przez to, że ni może wywołać żadnych skutków prawnych, działa więc wstecz, ex tunc. Może być związana z naruszeniem prawa wewnętrznego kontrahentów, o czym dokładnie mówi konwencja wiedeńska z 1969 roku. Odnosi się do sytuacji, gdy pogwałcona norma prawa wewnętrznego ma zasadnicze znaczenie, zaś pogwałcenie było oczywiste lub gdy umowa została zawarta w wyniku groźby lub użycia siły co do przedstawiciela państwa. Nieważność może być związana z wadami oświadczenia woli poprzez przekroczenie przez przedstawiciela państwa jego uprawnień, błąd, jeżeli dotyczy faktu lub sytuacji, która istniała w czasie zawierania umowy i stanowiła istotną podstawę zgody państwa na zawarcie umowy. Państwo nie może jednak powołać się na błąd, gdy samo własnym postępowaniem przyczyniło się do powstania błędu. Państwo, które zawarło umowę na skutek podstępu, czyli umyślnego wprowadzenia w błąd ze strony państwa negocjującego może powołać się na podstęp w celu unieważnienia umowy. Takie samo prawo przysługuje państwu, gdy umowa została zawarta poprzez przekupstwo przedstawiciela przez państwo negocjujące. Podstawą do unieważnienia umowy jest przymus wobec przedstawiciela państwa lub wobec państwa i dotyczy tylko gróźb i użycia siły, nie dotyczy zaś narzucania traktatów pokoju państwu dopuszczającego się agresji. Nieważność może być związana ze sprzecznością z normą ius cogens, czyli normą powszechnego prawa międzynarodowego.
Umowa międzynarodowa może po pewnym czasie utracić moc obowiązującą, czyli wygasnąć. W przeciwieństwie do nieważności charakteryzuje się tym, że pociąga za sobą skutki prawne od chwili wygaśnięcia, ex nunc. Umowa może wygasnąć z przyczyn przewidzianych w umowie poprzez upływ czasu na jaki została zawarta, chyba, że zawiera klauzulę prolongacyjną, poprzez spełnienie warunku rozwiązującego bądź wypowiedzenie umowy, która zazwyczaj przewiduje okres wypowiedzenia po którym przestaje obowiązywać. W umowach dwustronnych wystarczy wypowiedzenie jednej ze stron, zaś w umowie wielostronnej przestaje ona obowiązywać tylko w stosunku do strony wypowiadającej. Traktat może wygasnąć z przyczyn nieprzewidzianych w umowie, na przykład za zgodna wolą stron, poprzez utratę podmiotowości przez jedną ze stron bądź jednostronne uznanie umowy za wygasłą ze względu na okoliczności. Wyjątkową przesłanką może być pogwałcenie umowy przez jedną ze stron, sytuacja uniemożliwiającą wykonanie umowy poprzez zniknięcie przedmiotu umowy bądź zmiana okoliczności, która musi być zasadnicza, nieprzewidywalna przez strony i radykalna zmiana zakresu obowiązków. 15 Wygaśnięcie również następuje za sprawą powstania nowej normy ius cogens, stojącej w sprzeczności z umową.
Konwalidacja umowy jest również związana z ważnością umowy międzynarodowej. Jeśli nieważność jest względna dla unieważnienia umowy potrzebna jest notyfikacja państwa będącego stroną, które uważa, że zaistniała jedna z przesłanek świadczących o nieważności umowy. Notyfikacje tą państwo jest zobowiązane przekazać wszystkim stronom umowy za pośrednictwem państwa będącego depozytariuszem. Następnie strony mają trzy miesiące na wyrażenie sprzeciwu. Państwo może podejrzewając nieważności umowy wypełniać jej postanowienia, czyli konwalidować umowę, nie wykazując sprzeciwu. Konwalidacja jest wtedy nieodwracalna, państwo wypełniające postanowienia umowy przez długi okres czasu nie może nagle stwierdzić, że umowa jest nieważna. Konwalidacja nie dotyczy nieważności bezwzględnej.16
Bibliografia:
Remigiusz Bierzanek, Janusz Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne , wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 1994 rok
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 rok, firma wydawniczo handlowa J.W., Warszawa 2008 rok.
Konwencja Wiedeńska o prawie traktatów, sporządzona w Wiedniu dnia 23 maja 1969 rok.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 sierpnia 2000 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o umowach międzynarodowych
Ustawa z dnia 14 kwietnia 2000 r. o umowach międzynarodowych
http://www.arslege.pl/23399/materialy-edukacyjne/10478/umowa-miedzynarodowa/
http://pl.wikipedia.org/wiki/Umowa_międzynarodowa
http://orka.sejm.gov.pl/proc3.nsf/ustawy/1349_u.htm
Konwencja wiedeńska z 1969 roku o umowach międzynarodowych, artykuł 2, (konwencja ratyfikowana przez Polskę w 1990 roku)↩
R. Bierzanek, J. Symonides „Prawo międzynarodowe publiczne” wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 1994 rok.↩
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, artykuł 89, ustęp 1, strona 22, firma wydawniczo handlowa J.W., Warszawa 2008 rok.↩
R. Bierzanek, J. Symonides „Prawo międzynarodowe publiczne” wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 1994 rok.↩
R. Bierzanek, J. Symonides „Prawo międzynarodowe publiczne” wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 1994 rok.↩
Strona internetowa: www.wikipedia.pl oraz www.arslege.pl – strona prawnicza.↩
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, artykuł 88 ustęp 3, strona 22, firma wydawniczo handlowa J.W., Warszawa 2008 rok.↩
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, artykuł 90, ustęp 2, strona 22, firma wydawniczo handlowa J.W., Warszawa 2008 rok.↩
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, artykuł 90, ustęp 3, strona 22, firma wydawniczo handlowa J.W., Warszawa 2008 rok.↩
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, artykuł 91, ustęp 1 i 2, strona 23, firma wydawniczo handlowa J.W., Warszawa 2008 rok.↩
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, artykuł 89, ustęp 2, strona 22, firma wydawniczo handlowa J.W., Warszawa 2008 rok.↩
Konwencja wiedeńska o prawie traktatów, sporządzona w Wiedniu dnia 23 maja 1969 r.↩
Ustawa z dnia 14 kwietnia 2000 r. o umowach międzynarodowych.↩
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 sierpnia 2000 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o umowach międzynarodowych (Dz. U. Nr 79, poz. 891)↩
Konwencja wiedeńska o prawie traktatów, sporządzona w Wiedniu dnia 23 maja 1969 roku, artykuł 62 i artykuł 60.↩
Konwencja wiedeńska o prawie traktatów, sporządzona w Wiedniu dnia 23 maja 1969 roku, artykuł 46 – 50.↩