Umowa międzynarodowa
Regulacje dotyczące trybów, sposobów zawierania umów międzynarodowych, kwestie związane z ich wykonywaniem, stosowaniem, nieważnością, wygaśnięciem etc. są regulowane w Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 1969 roku (KPT), oraz w Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi z 1986 roku (nie weszła w życie). Konwencja wiedeńska z 1978 roku reguluje ponadto problematykę sukcesji państw w odniesieniu do traktatów. Wskazane traktaty stanowią przykłady secondary rules.
Umowa międzynarodowa stanowi źródło prawa międzynarodowego, obok: prawa zwyczajowego, ogólnych zasad prawa uznanych przez narody cywilizowane, aktów jednostronnych państw i wiążących uchwał organizacji międzynarodowych. Umowa międzynarodowa to wspólne oświadczenie woli podmiotów prawa międzynarodowego wywołujące skutki prawne.
Wedle Konwencji Wiedeńskiej z 1969 roku: "Traktat (umowa) oznacza międzynarodowe porozumienie miedzy państwami zawarte w formie pisemnej i regulowane przez prawo międzynarodowe, niezależnie od tego czy jest ono zawarte w jednym, dwóch lub kilku związanych z sobą dokumentach, bez względu na jego szczególna nazwę."
Bez znaczenia dla bytu umowy międzynarodowej, według Konwecji Wiedeńskiej pozostają: szczególna nazwa oraz ilość dokumentów składających się na umowę.
Nie oznacza to jednak, że porozumienia nie spełniające przesłanek wskazanych wyżej nie są umowami międzynarodowymi. Mogą być uznane za umowy międzynarodowe, lecz nie w rozumieniu Konwencji Wiedeńskiej i nie podlegają jej regulacji.
Cechy umowy międzynarodowej:
Forma pisemna/ustna;
Porozumienie poddane reżimowi prawa międzynarodowego, tzn.;
Stronami - podmioty prawa międzynarodowego;
Reżim Konwencji Wiedeńskiej;
Liczba dokumentów;
Nazwa umowy;
Forma pisemnego porozumienia;
Struktura traktatu:
Tytuł;
Wstęp (preambuła);
Część merytoryczna (dyspozycja);
Postanowienia końcowe;
Testimonium;
Niekiedy za umowę międzynarodową może zostać uznany komunikat, korespondencja dyplomatyczna lub protokół. W roku 1978 MTS rozpatrywał spór dotyczący delimitacji szelfu kontynentalnego na Morzu Egejskim (spór miedzy Grecją a Turcją). MTS uznał za umowę międzynarodową ogłoszony, a następnie spisany wspólny komunikat prezydentów i MrSZ obu państw, dotyczący podziału szelfowej przestrzeni. Trybunał zatem klasyczną strukturę umów "pominął" - uznał komunikat (z przeprowadzonych rozmów) za umowę.
Wg MTS o tym, czy komunikat, korespondencja dyplomatyczna lub protokół mogą być uznane za umowę międzynarodową rozstrzyga:
natura aktu, o której wnioskować można na podstawie użytej terminologii;
Materia, która jest jego przedmiotem (delimitacja szelfu, oświadczenia nt. właściwości jurysdykcyjnej są jak najbardziej materią prawnomiędzynarodową)
okoliczność powstania aktu
Klasyfikacja umów międzynarodowych
Wśród podziałów odwołujących się do kryteriów materialnych:
umowy-ustawy (traites-loi) - umowy prawotwórcze – kodyfikują jakąś część prawa międzynarodowego.
umowy kontrakty (traites-contrat)- dotyczą tylko jednej, partykularnej treści, np. zakupu opancerzenia rosomaków, zakup ropy, zakup F-16.
Wśród podziałów odwołujących się do kryteriów formalnych:
umowy dwustronne (bilateralne)
umowy wielostronne (multilateralne)
umowy zawierane w uroczystej formie
umowy zawierane w formie uproszczonej;
Zawarcie umowy międzynarodowej
Zawarcie umowy międzynarodowej dzieli się na:
Moment zaciągnięcia węzła obligacyjnego w płaszczyźnie prawa międzynarodowego – akt wyrażenia zgody na związanie się umową – art. 11 Konwencji Wiedeńskiej
Proces wypracowania traktatu – są to 4 fazy normowane przez prawo międzynarodowe i prawo krajowe. Te etapy to:
Inicjatywa podjęcia prac nad traktatem i czas negocjacji, które kończy akt przyjęcia tekstu i stwierdzenia jego autentyczności - uwierzytelnienia tekstu (reguluje prawo krajowe i międzynarodowe;
Podjęcie decyzji o związaniu się traktatem (PK);
Notyfikowanie o podjętej decyzji (PM);
wejście traktatu w życie zgodnie z jego postanowieniami (PM);
Aby zawrzeć umowę międzynarodową niezbędne jest ius contrahendi, ius tractatuum, czyli zdolnośc do zawierania takich umów. Jest to bardzo cenna kompetencja, realizacja której, prowadzi do ograniczenie kompetencji/jurysdykcji państwa (suwerena).
Osobami uprawnionymi do podejmowania w imieniu państwa czynności związanych z zawarciem umowy, Konwencja Wiedeńska uważa osoby:
osoby legitymujące się stosownym pełnomocnictwem (w RP udziela go prezes RM albo minister spraw zagranicznych);
pewne osoby są zwolnione z przedkładania pełnomocnictw: są to osoby, co do których z praktyki państw wynika, że miały zamiar uważać je za reprezentanta państwa (np. ministrowie kierujący resortem w którego kompetencjach mieści się dana umowa);
osoby objęte domniemaniem kompetencji traktatowej z racji pełnionej funkcji:
domniemanie pełnej kompetencji obejmującej wszelkie czynności związane z zawarciem traktatu:
głowa państwa,
szef rządu,
minister spraw zagranicznych;
domniemanie kompetencji ograniczonej:
szef misji dyplomatycznej: co do przyjęcia tekstu traktatu między państwem wysyłającym a państwem przyjmującym;
przedstawiciel akredytowany na konferencji międzynarodowej albo przy organizacji międzynarodowej: dla przyjęcia tekstu traktatu na tej konferencji, albo w tej organizacji.
Uprawnienia osób objętych domniemaniem ograniczonej zdolności traktatowej mogą być rozszerzone poprzez udzielenie im pełnomocnictwa.
W Polsce kompetencje traktatową, zgodnie z Konstytucją RP posiada Prezydenta RP i Radę Ministrów.
Prezydent RP
Zbiór traktatów ratyfikowanych przez Prezydenta to:
Traktaty ratyfikowane za zgodą parlamentu
Zgoda na ratyfikowanie umowy w drodze normalnej procedury ustawodawczej (art. 89 ust.1);
Zgoda jest wyrażana ustawą przyjętą kwalifikowaną większością obu Izb (art. 90 ust. 2);
Traktaty ratyfikowane za zgodą ogółu społeczeństwa (narodu) w drodze „referendum ogólnokrajowego” (art. 90 ust. 3);
Traktaty ratyfikowane przez Prezydenta samodzielnie, bez potrzeby uzyskiwania zgody parlamentu.
Rada Ministrów
Sformułowanie zatwierdzania umów międzynarodowych" sygnalizuje o zespole procedur przewidzianych prawem wewnętrznym - uruchamianych przez Radę Ministrów, których funkcją jest:
organizowanie udziału RP w procesie negocjacyjnym;
dokonywanie finalnej (merytorycznej) oceny wynegocjowanych zobowiązań;
podejmowanie decyzji o sposobie związania się przez RP umową;
podejmowania decyzji o opublikowaniu wiążących RP umów.
RM zatwierdzając umowy w rozumieniu Konstytucji, decyduje zatem m.in. o tym, w jakim trybie dojdzie do zaciągnięcia węzła obligacyjnego przez RP, jaka czynność opisana art. 11 KW wywoła skutek związania się RP traktatem w płaszczyźnie prawa międzynarodowego.
RM zatem albo uruchamia procedurę ratyfikacyjną, albo sama zatwierdza umowę, albo upoważnia organ (np. ministra), aby związał RP w drodze podpisania, wymiany not lub inny sposób dopuszczony przez prawo międzynarodowe.
Podkreślmy zatem, że zwrot "zatwierdzenie" w rozumieniu Konstytucji dotyczy ogółu czynności przewidzianych procedurami wewnętrznymi – o których stanowi ustawa z dnia 14 kwietnia 2000 roku o umowach międzynarodowych (Dz. U. z 2000 r., Nr 39, poz. 443).
Proces zawierania umów międzynarodowych
Wyróżnia się dwa tryby:
tryb złożony - wyraźne wyodrębnienie faz zawierania umowy i złożenie w procesie jej wypracowania dwóch oświadczeń woli, z których drugie jest aktem związania państwa umową;
tryb prosty – kumulacja faz procesu zawierania umowy, jedno tylko oświadczenia woli będące aktem związania się umową;
Tryb złożony
Pierwszym etapem są rokowania (negocjacje). Kończą się przyjęciem tekstu, czyli zaakceptowaniem ostatecznego wyniku negocjacji.
Dla przyjęcia i uwierzytelnia tekstu traktatu na ogół wymagana jest jednomyślność państw biorących udział w negocjacjach. W razie gdy negocjacje odbywają się na konferencji międzynarodowej, dla przyjęcia tekstu wystarczy większość głosów 2/3 państw obecnych i biorących udział w głosowaniu. państwa mogą ustalić inną wymagana dla przyjęcia tekstu większość.
Przyjęcie tekstu powoduje, że zaczynają działać postanowienia samej umowy regulujące dalsze procedury w celu jej zawarcia, zastrzeżenia, wejście w życie, funkcje depozytariusza i inne, których skuteczność jest w sposób oczywisty konieczna przed wejściem w życie umowy, mają zastosowanie od chwili przyjęcia tekstu.
Uwierzytelnienie tekstu umowy oznacza stwierdzenie autentyczności tekstu. Uwierzytelnienie tekstu ustanawia po stronie sygnatariusza obowiązek powstrzymywania się państw od czynienia czegokolwiek co mogłoby udaremnić przedmiot i cel umowy oraz zakaz dokonywania zmian w tekście.
Kto dokonuje aktu przyjęcia i uwierzytelnienia ?
„Pełnomocnictwo” oznacza dokument wystawiony przez kompetentną władzę państwową, wyznaczającą pewną osobę lub osoby do reprezentowania państwa w negocjowaniu, przyjęciu lub ustalaniu autentycznego tekstu traktatu, w wyrażeniu zgody na związanie się traktatem lub dokonywania jakiejkolwiek innej czynności związanej z traktatem.
Drugim etapem jest wyrażenie przez państwo zgody na związanie się traktatem według procedur konstytucyjnych poszczególnych państw. Konwencja Wiedeńska przewiduje, że zgoda państwa na związanie się traktatem może być wyrażona przez podpisanie, wymianę dokumentów stanowiących traktat, ratyfikację, przyjęcie, zatwierdzenie lub przystąpienie albo w jakikolwiek inny uzgodniony sposób.
Zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy o umowach międzynarodowych związanie RP umową międzynarodową wymaga zgody wyrażonej w drodze ratyfikacji (przez prezydenta) lub przez zatwierdzenie (przez prezesa Rady Ministrów). Art. 13 ustawy przewiduje także możliwość wyrażenia zgody w inny sposób przewidziany przez prawo międzynarodowe.
Umowa podlega ratyfikacji przez Polskę, jeśli: mieści się ona w katalogu umów wskazanych w art. 89 ust. 1 bądź w art. 90 Konstytucji – to jest umów wymagających dla ratyfikacji uprzedniej zgody wyrażonej w formie ustawy, bądź też sama umowa przewiduje wymóg ratyfikacji bądź ją dopuszcza, a szczególne okoliczności uzasadniają ratyfikację.
Jedynie umowy ratyfikowane (bez względu na tryb - za zgodą w ustawie albo bez tej zgody) stają się częścią powszechnie obowiązującego prawa w RP (art. 87 ust. 1 Konstytucji).
Podjęcie przez państwo decyzji o związaniu się traktatem materializuje
dokument ratyfikacyjny;
dokument zatwierdzenia
dokument przyjęcia.
Dokument ratyfikacyjny to uroczyste, krótkie oświadczenie deklarujące gotowość niezmiennego dochowania zaciągniętych zobowiązań.
W Dzienniku Ustaw RP publikuje się:
tekst dokumentu ratyfikacyjnego;
tekst umowy;
oświadczenia rządowe o mocy obowiązującej umowy i uczestnictwie w niej innych stron, w tym teksty zastrzeżeń, deklaracji lub sprzeciwów złożonych przez strony umowy międzynarodowej.
Dokument zatwierdzenia jest aktem rządu. Udział rządu w obrocie to efekt narastającej jego roli na przełomie XIX/XX wieku i potrzeba odciążenia głowy państwa. Akt zatwierdzenia zwieńcza procedurę mniej uroczystą. Świadczy p tym także forma aktu. Kategorie umów zatwierdzanych to umowy, które nie wymagają ratyfikacji, a których przedmiot regulacji dotyczy materii kilku resortów.
Dokument przyjęcia
Formułę "przyjęcia" łączy się z praktyką umieszczania w traktatach klauzuli przyjęcia, która implikuje dopuszczenie zróżnicowanego związania się traktatem – bądź w drodze ratyfikacji, bądź zatwierdzenia.
Etapem trzecim jest notyfikacja, czyli poinformowanie pozostałych państw - za pośrednictwem depozytariusza - o akcie wyrażenia zgody na związanie się traktatem zgodnie z procedurami krajowymi, ewentualnych zastrzeżeniach ect.
Dokonanie notyfikacji jest warunkiem narodzin traktatowego reżimu w sferze prawa międzynarodowego.
Ratyfikacja
umowa dwustronna – uroczysta wymiana dokumentów ratyfikacyjnych;
Umowa wielostronna – następuje zatem przesłanie dokumentu do depozytariusza;
Zatwierdzenie
Umowa dwustronna – przesłanie dokumentu zatwierdzenia partnerowi.
Umowa wielostronna – przesłanie dokumentu do depozytariusza
Czwartym, a zarazem ostatnim etapem jest faza wejścia traktatu w życie zgodnie z jego postanowieniami. Umowa wchodzi w życie w trybie i dniu przewidzianym w traktacie bądź uzgodnionym przez państwa negocjujące.
Ponieważ ratyfikowane umowy międzynarodowe są źródłem prawa powszechnie obowiązującego w RP, podlegają ogłoszeniu. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Ogłoszenie traktatu ma znaczenie jedynie na płaszczyźnie prawa krajowego. Brak publikacji nie wpływa zatem w żadnym razie na wejście umowy w życie jako źródła praw i obowiązków dla państw. Jednak jako źródło prawa powszechnie obowiązującego w RP traktat wejdzie w życie z dniem ogłoszenia w Dzienniku Ustaw.
Tryb prosty
Fazy zawierania umowy często kumulują się w jednym akcie zgody przez podpisanie lub wymianę not stanowiących umowę. Ewentualnie, fazy kumulują się z pominięciem etapu pierwszego. Jest to wyrażenie akty zgody przez przystąpienie.
Później następuje wymiana dokumentów, listów, not stanowiących umowę.
Nota propozycja zawarcia porozumienia zawiera proponowane uregulowanie.
Nota akceptująca propozycję przytacza w całości proponowane w ofercie uregulowanie.
Moment przyjęcia noty akceptującej jest momentem wejścia porozumienia w życie, chyba że inaczej ustalono.
Noty personalne to noty pomiędzy Ministrami Spraw Zagranicznych.
Noty werbalne to noty wymieniane pomiędzy Ministerstwami Spraw Zagranicznych (pomiędzy urzędami).
Podstawowe cechy umów zawieranych w drodze podpisania i wymiany not stanowiących umowę, to umowy które:
Zawierane są po wcześniej autoryzacji przez organ ustawodawczy lub rząd;
dotyczą zobowiązań krótkoterminowych (nie przekraczających 1 roku);
dotyczą wykonania postanowień wcześniej ratyfikowanego lub zatwierdzonego traktatu
są zawierane w okolicznościach nadzwyczajnych;
przedmiotowo są najczęściej – umowami handlowymi, finansowymi, wojskowymi;
Umowy zawierane w drodze podpisania i wymiany not dotyczą spraw bieżących, wymagających szybkiego działania.
Geneza tych porozumień sięga końca wieku XVIII, ściślej praktyki amerykańskiej końca XVIII wieku. Prezydent US chcąc uniknąć konfliktów z Senatem (izbą wyższą Kongresu), którego wcześniejszej zgody (2/3) na zawarcie traktatu przez Prezydenta wymagała konstytucja, wypracował sobie stopniowo pewną samodzielność w prowadzeniu polityki zagranicznej i zaczął zawierać sam pewne umowy tzw. umowy wykonawcze (executive agreements), które wchodziły w życie w następstwie złożenia pod nimi jego podpisu lub były zawierane w jego imieniu.
Praktyka amerykańska szybko rozpowszechniła się w Europie. W połowie XIX wieku praktyka zawierania w ten sposób została przyjęta w praktyce wielkich mocarstw europejskich. A jest powszechnie przyjętą współcześnie. Uważa się, że w trybie prostym (podpisania i wymiany not) zawiera się obecnie ponad 60% umów międzynarodowych.
Przystąpienie to formuła dotycząca związywania się umowami wielostronnymi. Nie obejmuje etapu negocjacji, przyjmowania i uwierzytelniania tekstu – bowiem dotyczy umów, które już istnieją i skutkują. Przystąpienie może być formułą, która występuje obok innego sposobu związania się umową np. ratyfikacji lub może być wyłącznym sposobem wyrażenia zgody na związanie się traktatem.
Zainteresowane państwo jeśli ma do dyspozycji jedynie formułę przystąpienia lub chce związać się umową, to podejmuje decyzję o związaniu się nią w tej formie, sporządza dokument przystąpienia i notyfikuje o przystąpieniu depozytariuszowi umowy.
Nie do każdej umowy można przystąpić. Część umów jest dla pewnego kręgu państw niedostępna. Statuty organizacji międzynarodowych określają kryteria przystąpienia. Mogą to być kryteria obiektywne, subiektywne i ‘mieszane’.
Rejestracji i publikacji umów międzynarodowych.
Zgodnie z art. 102 Karty Narodów Zjednoczonych, umowy zawarte przez członków ONZ powinny być niezwłocznie zarejestrowane w Sekretariacie Generalnym ONZ i przezeń ogłoszone.
Konsekwencją niezarejestrowania umowy jest niemożność powołania się na nią przez jakimkolwiek organem ONZ Np. przed MTS, przed Rada Bezpieczeństwa.
Obowiązek zgłoszenia umowy do Sekretariatu Generalnego spoczywa na depozytariuszu traktatu. Depozytariusz jest to wskazany w umowie podmiot (państwo, organizacja międzynarodowa, główny funkcjonariusz organizacji międzynarodowej), którego zadaniem jest, obok zarejestrowania umowy, sprawowanie pieczy nad oryginalnym tekstem umowy i pełnomocnictwami; sporządzanie odpisów tekstu traktatu; przyjmowanie oświadczeń stron; informowanie pozostałych sygnatariuszy o oświadczeniach innych państw etc.
Zastrzeżenia do umów
W przypadku wielostronnej umowy, której przedmiot i cel odpowiadają państwu, za wyjątkiem pewnych jej postanowień, staje ono przed wyborem: albo powstrzymania się od uczestniczenia w umowie, aby uniknąć skutków wykonywania nie odpowiadających mu postanowień, albo związania się nią, z jednoczesnym podjęciem kroków prowadzących do wyłączenia lub ograniczenia ich skuteczności.
Opinia doradcza MTS z 1951 roku w sprawie zastrzeżeń do konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa:
„Zasada większościowa, jeśli ułatwia zawarcie wielostronnych konwencji, może sprawić, iż koniecznym będzie umożliwienie państwom składania zastrzeżeń (...)”
Co do zasady umowa międzynarodowa wiąże wszystkie jej strony w całości, w takim samym zakresie. Istotnym wyjątkiem od tej reguły jest instytucja zastrzeżeń.
Zastrzeżenie to jednostronne oświadczenie państwa, jakkolwiek byłoby ono sformułowane lub nazwane, złożone przez państwo przy podpisaniu, ratyfikacji, przyjęciu, zatwierdzeniu lub przystąpieniu do traktatu, mocą którego państwo zmierza do wykluczenia bądź modyfikacji niektórych postanowień traktatu względem siebie.
Zastrzeżenia są co do zasady dopuszczalne. Z ich natury możliwe jest składanie zastrzeżeń jedynie co do postanowień umów wielostronnych.
Niedopuszczalne są tylko takie zastrzeżenia, które:
są wprost zakazane przez traktat;
nie mieszczą się w kręgu zastrzeżeń wprost dopuszczonych przez traktat;
zawsze niedopuszczalne są zastrzeżenia sprzeczne z przedmiotem lub celem traktatu.
Ograniczenia w przypadku milczenia traktatu o przedmiocie zastrzeżeń:
Ograniczenia podstawowe
Opinia doradcza MTS z 1951 roku w sprawie zastrzeżeń do konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa:
„Charakter wielostronnej konwencji, jej przedmiot, postanowienia, sposób wypracowania i przyjęcia, są elementami, które muszą być wzięte pod uwagę, gdy konwencja nie wypowiada się o możliwości składania zastrzeżeń, aby móc ocenić zasadność złożonego zastrzeżenia i jego skutków.” MTS dodał także: „Refleksja nad zgodnością zastrzeżenia z przedmiotem i celem konwencji powinna dostarczać kryterium, zarówno państwu rozważającemu dołączenie zastrzeżenia do aktu związania się umową, jaki państwu rozważającemu czy należy wobec zastrzeżenia złożyć sprzeciw.”
Ograniczenia dodatkowe:
Ograniczona ilość państw rokujących, cel i przedmiot umowy wskazują, że ewentualna akceptacja zastrzeżenia wymaga zgody wszystkich stron traktatu;
statut organizacji międzynarodowej, zgoda jej organu;
Aby zastrzeżenie wywoływało skutki prawne konieczne jest jego przyjęcie przez pozostałych uczestników umowy. Zastrzeżenia są podawane do wiadomości państw stron przez depozytariusza umowy.
W reakcji na zastrzeżenia pozostałe państwa będące stronami traktatu mogą:
przyjąć zastrzeżenie – skutkiem jest modyfikacja traktatu w sposób wskazany w zastrzeżeniu jedynie w relacjach wzajemnych między państwem składającym zastrzeżenia i je przyjmującym;
brak reakcji państwa na złożenie zastrzeżeń w terminie 12 miesięcy od dnia notyfikowania mu o fakcie ich złożenia, równoznaczny jest z przyjęciem zastrzeżeń;
sprzeciwić się zastrzeżeniu:
sprzeciw zwykły – skutkuje tym, że umowa wchodzi w życie między państwem składającym zastrzeżenie a sprzeciwiającym się tym zastrzeżeniom, lecz w zmienionym kształcie: z wyłączeniem przepisów objętych zastrzeżeniem. Przepisy, do których zastrzeżenie się odnosi, nie mają zastosowania miedzy składającym zastrzeżenia a składającym sprzeciw. umowa w pozostałej części jest między stronami skuteczna.
sprzeciw kwalifikowany – skutkuje tym, że umowa w ogóle nie wchodzi w życie między państwem, które złożyło zastrzeżenia i państwem, które się im sprzeciwiło.
Zastrzeżenia modyfikują treść traktatu jedynie w relacjach między państwem je czyniącym a pozostałymi, we wzajemnych relacjach pozostałych państw między nimi obowiązuje traktat w 'oryginalnym' brzmieniu.
Zastrzeżenia, sprzeciw wobec zastrzeżeń, wycofanie sprzeciwu – powinny być dokonane na piśmie.
Obok zastrzeżeń państwa mogą składać tzw. deklaracje interpretacyjne, których celem jest precyzyjne określenie, w jaki sposób dane postanowienia traktatu będą rozumiane przez składające deklarację państwo.
Za sprawą zastrzeżeń, w następstwie ich przyjęcia lub też ich odrzucenia kształtują się na gruncie umowy zróżnicowane co do zakresu oddziaływania bilateralne reżimy.
Możliwym są na gruncie wielostronnej umowy, sytuacje w których:
umowa skutkuje między stronami w pełnym zakresie;
traktat skutkuje w zakresie zmodyfikowanym zgłoszonym i przyjętym zastrzeżeniem
traktat skutkuje z wyłączeniem postanowień, których dotyczy zastrzeżenie (sprzeciw zwykły)
traktat nie działa, bowiem skuteczność traktatu między stronami całkowicie wyłączył (sprzeciw kwalifikowany)
Zastrzeżenie można wycofać w każdej chwili, nie trzeba konsultować tego z partnerami. Także sprzeciwy można wycofywać w każdym czasie.
Ważność umowy międzynarodowej
O trwałości umownego reżimu nie przesądza spełnienie formalnych wymagań w procesie jego tworzenia i ostatecznego konfigurowania (zastrzeżenia). Obok formalnych wymagań warunkujących akt narodzin traktatu, muszą zostać spełnione przesłanki dalsze, decydujące o ważności (trwałości) umownego reżimu.
Odwołując się do ogólnych zasad prawa wskazujemy, że przesłankami decydującymi o ważności aktu prawnego to, iż jest on:
aktem uprawnionego do jego dokonywania organu;
aktem podjętym swobodnie;
aktem, którego przedmiot jest legalny;
W przypadku uchybienia krajowym procedurom zawierania umowy międzynarodowej państwo nie może powołać się z tego powodu na nieważność takiej umowy. Wyjątkiem jest sytuacja, kiedy jest pogwałcenie prawa wewnętrznego jest oczywiste. Pogwałcenie jest oczywiste jeśli jest obiektywnie widoczne dla każdego państwa postępującego w danej sprawie zgodnie z normalną praktyką i w dobrej wierze. Oznacza to, ze nie jest wymagana absolutna zgodność przebiegu procesu związywania umową z procedurami prawa wewnętrznego. pewne uchybienia tym procedurom, nie muszą oddziaływać na ważność umowy.
Jeżeli pełnomocnik ograniczony przez pełnomocnictwo przekroczył umocowanie, wykroczył poza instrukcje i umocowany pełnomocnictwem do zawarcia umowy związał państwo umową wtedy „klamka zapadła” – umowa jest ważna. Umowę można unieważnić jedynie wtedy, gdy „ograniczenie to zostało podane do wiadomości rokujących państw przed wyrażeniem przez pełnomocnika zgody na zawarcie umowy.”
Co się tyczy przesłanki drugiej to rozważyć trzeba, czy akt związania sięumową nie jest dotknięty wadą oświadczenia woli:
błędem
oszustwem
przekupieniem
przymusem
Błąd, może stanowić podstawę unieważnienia zgody na związanie się traktatem, gdy był to błąd co do okoliczności faktycznej istniejącej w czasie wyrażania zgody na traktat, oraz gdy był to błąd istotny – gdyby państwo w nim nie pozostawało, nie wyraziłoby zgody. Nie chodzi o błąd co do prawa. Błąd jako podstawę nieważności podnieść może jedynie państwo pozostające w błędzie. Państwo takie jest jednak pozbawione tej możliwości, gdy przyczyniło się do powstania błędu. Jeśli błąd wiąże się tylko z niektórymi postanowieniami umowy, państwo ma prawo dochodzić swych uprawnień tylko co do tych postanowień, jeśli: postanowienia te da się oddzielić od reszty umowy, nie stanowiły one istotnej podstawy zgody państwa na związanie się traktatem, wykonywanie traktatu pozbawionego tych postanowień nie byłoby niesprawiedliwe (obligatoryjna podzielność postanowień umowy).
Podstęp (oszustwo) – zła wola partnera polega na nakłonieniu państwa do zawarcia traktatu poprzez oszukańcze zachowanie – celowe wprowadzenie w błąd – przez inne państwo negocjujące. Na oszustwo powołać się może państwo oszukane. Państwo to wedle własnego wyboru może dochodzić realizacji uprawnień uznania nieważności co do całego traktatu bądź jego części bezpośrednio dotkniętej oszustwem (fakultatywna podzielność postanowień umowy).
Przekupstwo – może być podnoszone jako okoliczność uzasadniająca nieważność umowy, gdy doszło do przekupienia przedstawiciela państwa bezpośrednio lub pośrednio przez inne państwo negocjujące. Przekupstwo polegać może na udzieleniu bądź obietnicy udzielenia korzyści majątkowej lub osobistej. Przekupstwo jako przyczynę nieważności podnieść może państwo którego przedstawiciel zosta przekupiony. Wedle wyboru państwa uprawnionego, możliwe jest stwierdzenie nieważności całej umowy bądź jej części, bezpośrednio dotkniętej przekupstwem (fakultatywna podzielność postanowień umowy).
Przymus – może być wywierany w różny sposób. Rozróżniamy: przymus wobec przedstawiciela państwa oraz przymus wobec państwa.
Przymus wobec przedstawiciela państwa zastosowany w celu uzyskania jego zgody na związanie się traktatem zawsze powoduje, że traktat taki jest nieważny. Przymus polegać może na czynach bądź groźbach wobec przedstawiciela państwa jako jednostki, lecz nie wobec organu państwa. Adresatem przymusu musi być przedstawiciel państwa, lecz podmiotem gróźb bądź czynów mogą być inne osoby, np. członkowie rodziny przedstawiciela. Istotnym elementem jest to, by te czyny lub groźby wywarły wpływ na decyzję przedstawiciela co do wyrażenia zgody na związanie się traktatem.
Przymus wobec państwa zastosowany wobec niego w celu zawarcia traktatu zawsze powoduje nieważność umowy. Przymus stosowany wobec państwa polegać musi na groźbie użycia siły bądź użyciu siły w sposób niezgodny z zasadami określonymi w Karcie Narodów Zjednoczonych. Za przymus nie są uznawane formy nacisku ekonomicznego. Podobnie, nie jest uważany za zawarty pod przymusem traktat nakładający obowiązki na państwo-agresora, w związku z dokonanym przez nie aktem agresji.
Co się tyczy przesłanki trzeciej legalności przedmiotu umowy. Odnosimy się więc do norm ius cogens.
Zgodnie z Konwencją Wiedeńską - „Traktat jest nieważny, jeżeli w czasie jego zawarcia jest sprzeczny z bezwzględnie obowiązującą normą powszechnego prawa międzynarodowego.”
sprzeczność traktatu z normą ius cogens jest przyczyną jego nieważności, gdy norma ta istniała w czasie zawierania traktatu. Gdy norma ius cogens o treści sprzecznej z postanowieniami traktatu wykształciła się już w czasie obowiązywania umowy, nie ma miejsca nieważność umowy, lecz jej wygaśnięcie\
Skutki nieważności umowy
Umowa może być nieważna względnie lub nieważna bezwzględnie.
Przy nieważności względnej zachodzą okoliczności uprawniające państwo nimi bezpośrednio dotknięte do podniesienia ich w celu uznania, że umowa jest nieważna (ex tunc). Jest to jedynie uprawnienie, nigdy zaś obowiązek państwa. W pewnych wypadkach państwo może wybrać, czy dążyć do stwierdzenia nieważności całej umowy, czy jedynie jej części dotkniętej wadą.
Umowa dotknięta nieważnością względną, może być, w pewnych przypadkach, uzdrowiona (konwalidowana). Konwalidacja może nastąpić, jeśli państwo uprawnione do wzruszenia ważności umowy wyraźnie zgadza się na to lub z jego zachowania należy sądzić, że uznało ważność traktatu. Konwalidacja jest możliwa jedynie w przypadku oczywistego naruszenia normy podstawowej prawa wewnętrznego określającego kompetencję traktatową organu państwa, przekroczenia pełnomocnictw przez pełnomocnika oraz trzech wad oświadczeń woli: błędu, podstępu, przekupienia;
Częściowe unieważnienie umowy jest możliwe, gdy:
postanowienia dotknięte skazą nieważności dają się oddzielić od reszty umowy;
z postanowień umowy wynika, że przyjęcie tych postanowień nie stanowi istotnej podstawy zgody strony lub stron na związanie się traktatem jako całością;
dalsze wykonywanie pozostałej w mocy części umowy nie byłoby niesłuszne.
Przy nieważności bezwzględnej umowa jest zawsze nieważna od początku (ex tunc) w całości, bez względu na wolę stron w tym przedmiocie, nigdy nie wywołuje żadnych skutków prawnych. Konwalidacja jest niemożliwa w przypadku umowy zawartej pod przymusem i umowy sprzecznej z normą ius cogens.
Procedura unieważnienia umowy międzynarodowej
Konwencja Wiedeńska zawiera postanowienia precyzujące sposób wykazywania dochodzenia przez strony umów do konkluzji o unieważnieniu umowy.
Strona powołująca się na przyczynę nieważności lub wygaśnięcia umowy powinna notyfikować na piśmie swe roszczenie pozostałym stronom umowy oraz wskazać proponowane przez nie środki, wraz z uzasadnieniem. W terminie 3 miesięcy pozostałe państwa mogą wnieść sprzeciw wobec propozycji państwa, co skutkuje koniecznością rozwiązania zaistniałego sporu z zastosowaniem pokojowych metod rozstrzygania sporów międzynarodowych. Jeśli w ciągu 12 miesięcy państwa nie dojdą do porozumienia, a spór dotyczy sprzeczności umowy z ius cogens, sprawa może być przekazana do rozstrzygnięcia MTS, albo arbitrażowi. W innych wypadkach należy zwrócić się do Sekretarza Generalnego w celu przedłożenia sporu powołanej w celu jego rozstrzygnięcia komisji pojednawczej.
Jeśli natomiast żadne państwo nie wniesie sprzeciwu wobec roszczeń państwa, może ono przystąpić do realizacji zaproponowanych przez siebie środków.
Co do zasady umowa tworzy prawa i obowiązki tylko dla stron umowy, umowa nie może przyznawać praw ani nakładać obowiązków na państwa, które nie są jej stronami (Pacta tertiis nec nocent nec prosunt.)
Wyjątki od zasady:
Umowy na korzyść państwa trzeciego (pacta in favorem tertii). Przyznanie prawa państwu trzeciemu może nastąpić tylko za jego zgodą, przy czym zgoda ta jest domniemana. Państwo nie będące stroną traktatu może korzystać z przyznanego mu prawa na zasadach określonych w traktacie.
Umowy na niekorzyść państwa (pacta in onus tertii). wymagana jest wyraźna zgoda zainteresowanego państwa, wyrażona na piśmie. Zgoda nie jest jednak wymagana, gdy nałożenie na państwo trzecie obowiązków następuje w ramach akcji podjętej na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych, przeciw państwu uznanemu za agresora, w związku z dokonanym przez nie aktem agresji.
Odwołanie prawa lub obowiązku przyznanego w umowie państwu nie będącemu jej stroną może nastąpić co do zasady za zgodą wszystkich stron umowy i zainteresowanego państwa trzeciego. Ponadto wskazać należy, że niektóre umowy międzynarodowe skutkują wobec państw trzecich na zasadzie konstrukcji zobowiązań erga omnes. Normy skuteczne erga omnes mają na celu ochronę interesu ogólnego, powszechnego. Są to normy, w których przestrzeganiu interes mają wszystkie państwa, bez względu na to, czy są stronami traktatu zawierającego te normy. Należy jednak podkreślić, że konstrukcja zobowiązań erga omnes nie powoduje, że państwa trzecie stają się stroną traktatu mającego taki skutek. Pomimo, że nie sąstronami, można przeciwstawić im postanowienia umowy, żądając ich poszanowania w interesie powszechnym.
Zasada pacta sunt servanda.
Umowa obowiązuje nie tylko dlatego, że taka jest wola stron, ale dlatego, że w tle indywidualnego kontraktu odnajdujemy splot racji moralnych, społecznych, naturalnego porządku rzeczy, który tego wymaga. Z zasady pacta sunt servanda należy wyprowadzić domniemanie mocy obowiązującej umowy w jak najszerszym sensie. Przyjmuje się więc, że jeśli poszczególne strony nie wypowiedziały umowy, ani się z niej nie wycofały i póki wyraźnie nie można ustalić czegoś przeciwnego – umowa wiąże wszystkie jej strony.
Państwa mają obowiązek wykonywania umów, których są stronami, w dobrej wierze. Nie mogą przy tym powoływać się na postanowienia swego prawa wewnętrznego, by usprawiedliwić niewykonywanie umowy (zasada prymatu prawa międzynarodowego).
Art. 26 Konwencji Wiedeńskiej wyraża zasadę pacta sunt servanda.
Co należy czynić, aby nie naruszyć tej zasady ?
Aby nie naruszyc zasady pacta sunt servanda państwa nie powinny naruszac postanowień Konwencji Wiedeńskiej dotyczących stosowania umów w przestrzeni, interpretacji umów oraz wygaszania umów.
Stosowania umów w przestrzeni
Co do zasady umowy obowiązują i skutkują na całym terytorium państwa. Oczywiście z istoty niektórych umów może wynikać, że mają zastosowanie jedynie na określonych częściach terytorium państwa (morze terytorialne, przestrzeń powietrzna).
Pewne umowy z istoty swej obowiązują natomiast w całości lub w części w przestrzeniach nie podlegających jurysdykcji żadnego państwa – są to regulujące status przestrzeni kosmicznej, morza pełnego, dna mórz i oceanów etc.
W dobie poprzedzającej proces dekolonizacji państwa Metropolie ponoszące odpowiedzialność za zarząd obszarami niesamodzielnymi mogły decydować o nadaniu skuteczności umowom, których były stronami, na tychże obszarach.
W przypadku państw federacyjnych, samodzielność członów federacji może w praktyce wpływać na zdolność (niezdolność, limitację w istocie) implementacji umowy przez federację jako stronę umowy. Jedną z formuł postępowania w takiej sytuacji jest wprowadzanie do umów tzw. klauzuli federacyjnej. Klauzula ta pozwala uchylić się od odpowiedzialności federacji państwa strony umowy, jeśli materie umowy należą do kompetencji członów federacji i one – zgodnie z porządkiem konstytucyjnym - decydują o ich implementacji.
Interpretacja umów
Umowy, jej zapisy, są niewątpliwie świadectwem wypracowywania przez negocjujące strony kompromisu. Im szerszy krąg negocjujących tym poszukiwanie kompromisu przekłada się często na nie zawsze jasne, precyzyjne uregulowania. Jeśli pierwszą z kategorii sporów rozstrzyganych przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości są spory prawne dotyczące „interpretacji traktatów” problem wskazania reguł interpretacyjnych jest niezwykle istotny. Podkreślić wszakże trzeba, że powody niejasności umownych ustaleń mogą być również pochodną różnic językowych, braku adekwatności zwrotów językowych w kręgu tekstów autentycznych umowy.
Reguły interpretacji umów
Na podstawowe reguły interpretacji wskazuje art. 31 Konwencji Wiedeńskiej.
Interpretacja umowy międzynarodowej następować powinna:
w dobrej wierze
według zwykłego znaczenia wyrazów użytych w umowie według tekstu w języku autentycznym umowy (wykładnia językowa). Oznacza to, że jeśli wolą stron nie przypisano im szczególnego znaczenia, przyjąć należy, że przypisanie takiego zwykłego znaczenia było wolą stron. ustalanie zwykłego znaczenia normy umowy w świetle przedmiotu i celu umowy postrzegane jest jako sposób, z uwagi na zmieniające się okoliczności w jakich umowę przychodzi stosować, uelastycznienia wykładni językowej (zwykłe znaczenie wyrazów implikuje istotny rygor i dyscyplinę interpretacyjną) Uelastycznienie nie może jednak przeczyć zwykłemu znaczeniu pojęć. Interpretacja w świetle przedmiotu i celu to zatem wykładnia funkcjonalna powiązana wszakże z ‘statycznym’ reżimem wykładni językowej, tekstualnej.
w kontekście w jakim wyrazy te zostały użyte (wykładnia systemowa). kontekst obejmuje zbiór dalszych umów lub dokumentów przyjętych wraz z umową lub niezwłocznie po jej przyjęciu. Łącznie z kontekstem należy uwzględniać wszelkie późniejsze porozumienia stron umowy dotyczące, jak i praktykę jej ‘zgodnego’ aplikowania, implementowania mogące - rekonfigurować umowne postanowienia, jak również szerszy krąg ustaleń prawa międzynarodowego mający związek z normowaną dziedziną obrotu.
w świetle przedmiotu i celu traktatu (wykładania celowościowa).
Jeżeli wskutek zastosowania wskazanych reguł znaczenie przepisu nadal jest niejednoznaczne, bądź rezultat ich zastosowania jest nierozsądny albo absurdalny, jako uzupełniające środki interpretacji mogą być stosowane dokumenty z prac przygotowawczych do traktatu, okoliczności jego zawarcia.
Jeżeli tekst umowy został ustalony jako autentyczny w więcej niż jednym języku, wszystkie mają jednakową moc, chyba że strony ustalą, że jeden z nich będzie rozstrzygający. Jeżeli wynik interpretacji przepisów w różnych językach autentycznych nie jest taki sam, należy stosować interpretację umowy najlepiej realizującą przedmiot i cel umowy.
Z uwagi na to kto dokonuje wykładni dzielimy ją na wykładnię dokonywaną przez ‘z urzędu’ umocowane do jej dokonywania podmioty i podmioty pozostałe.
Wykładnia z urzędu to przede wszystkim wykładnia państw stron umowy. Zawarta jest ona najczęściej w samej umowie, w części definiującej podstawowe pojęcia . jest to wykładnia autentyczna. Praktyka państw stron, dająca świadectwo jednolitego rozumienia, interpretacji norm umowy w procesie jej implementowania, to przejaw wykładni quasi-autentycznej.
Uzupełnia ją wykładnia sądowa, dokonywana przez sądy międzynarodowe. Jakkolwiek wiążąca jedynie dla stron postępowania, w rzeczywistości jest przywoływana przez dokonujących oceny stanu prawa w danej dziedzinie obrotu.
Owe inne podmioty to w przyjętym podziale przedstawiciele nauki prawa międzynarodowego, i dokonywana przez nich wykładnia doktrynalna.
Umowa wywołuje skutki prawne od momentu wejścia w życie do chwili jej wygaśnięcia; nie ma mocy wstecznej. Strony mogą ustalić jednak, że umowa będzie stosowana tymczasowo, jeszcze przed jej wejściem w życie. Podkreślić należy, że w razie stwierdzenia nieważności umowy, nie wywołuje ona żadnych skutków prawnych, ponieważ nieważność umowy skutkuje ex tunc. Możliwe jest także zawieszenie działania umowy na określony czas i wtedy mimo, że umowa nie obowiązuje, strony mają obowiązek powstrzymywania się od czynienia czegokolwiek, co mogłoby uniemożliwić ponowne jej stosowanie w przyszłości.
Koniec norm umownych, koniec umów.
Dla wprowadzenia zmiany przyjętych już norm umowy używane są dwa określenia.
Rewizja umowy - kompleksowa zmiana, części traktatowego reżimu;
Poprawka umowy - cząstkowa, modyfikacja pewnych, szczegółowych postanowień umowy.
Karta NZ przyjęła to zróżnicowanie i ustanowiła dwie procedury. Art. 108 określa procedurę wnoszenia poprawek do Karty, zaś art. 109 dokonywania rewizji Karty.
Wygaśnięcie oznacza zaprzestanie obowiązywania umowy, zwolnienie stron z obowiązku jej wykonywania, i odnosi skutek ex nunc, czyli wszelkie skutki prawne jakie do chwili ‘zaniknięcia’ umowa wywoływała pozostają w mocy.
Byłoby dobrze zatem, gdyby każda umowa zawierała postanowienia, które określiłyby sposób jej wygaśnięcia, tak jednak niestety nie jest.
Co do zasady - okoliczności (warunki) wygaśnięcia umowy dzielimy na:
przewidziane umową;
wskazane ‘w każdym czasie’ przez strony umowy;
będące następstwem postępowania państw stron umowy;
będące następstwem zdarzeń od państw niezależnych;
okoliczności przewidziane umową
Okoliczności wygaśnięcia umowy przewidziane przez nią samą, to okoliczności przewidziane: wyraźnie, bądź pozwalające na jej gruncie domniemywać takiego skutku;
Okoliczności wyraźnie przewidziane umową:
Czas trwania umowy.
Spełnienie warunku rozwiązującego.
Uruchomienie procedur wypowiedzenia lub wycofania się przewidzianych umową.
Okoliczności pozwalające na gruncie umowy domniemywać skutku wygaśnięcia
Wykonanie umowy. Pomimo braku wzmianki o warunkach wygaśnięcia umowy, można wygaśnięcia domniemywać, jeśli umowa zostaje wykonana.
Przypadki możliwości jednostronnego wypowiedzenia (wycofania się z) umowy, gdy nie zawiera ona klauzuli wypowiedzenia (wycofania się).
Przykład:
Deklaracja w sprawie świętości umów – Londyn (17.01.1871)
„Pełnomocnicy Niemiec Północnych, Austro-Węgier, Wielkiej Brytanii, Włoch, Turcji i Rosji ... uznają za istotną zasadę prawa narodów, iż żadne Mocarstwo nie może zwolnić się z zobowiązań traktatu ani zmienić jego postanowień inaczej, jak tylko za zgodą umawiających się stron osiągnięta przez przyjazne porozumienie.
Zasadę londyńską powtórzyła KW, przyjmując jednak istnienie od niej dwóch wyjątków: kiedy istnienie zamiaru stron umowy dopuszczenia możliwości wypowiedzenia lub wycofania się z umowy lub gdy możliwość wypowiedzenia lub wycofania się z umowy wynika z jej natury (z natury umowy).
Zamiar stron mogą sygnalizować prace przygotowawcze nad traktatem wskazujące na zamiar dopuszczenia możliwości wypowiedzenia lub wycofania się z traktatu.
Natura traktatu -Na pewno nie można wypowiedzieć, ani też wycofać się z traktatów pokoju, jak również umów granicznych oraz traktatów sojuszniczych. Zdaniem wielu nie można wypowiedzieć ani też wycofać się z umów ustanawiających organizacje międzynarodowe chyba, że w pracach przygotowawczych znajdziemy sygnał zamiaru stron dopuszczenia możliwości wycofania się oraz traktatów kodyfikacyjnych.
okoliczności wskazane ‘w każdym czasie’ przez strony umowy.
okoliczności wskazane ‘w każdym czasie’ przez strony umowy to także okoliczności wyrażone w sposób wyraźny lub w sposób pozwalające domniemywać takiej woli stron.
W sposób wyraźny:
Porozumienie panamsko-amerykańskie z 7 września 1977 roku w sprawie kanału Panamskiego wyraźnie uchylające skuteczność poprzednich umów panamsko- amerykańskich dotyczących Kanału;
W sposób domniemany:
Kolejna umowa dotyczy tego samego przedmiotu. W szczególnie spektakularny zaś sposób sygnalizuje to domniemanie przypadek w którym regulacja nowa jest nie do pogodzenia z wcześniejszą regulacją – w przypadku takim domniemywać należy, że umowa wcześniejsza w odniesieniu do stron aplikujących nowy traktat wygasa; przywołać można także regułę derogacyjną: lex posterior derogat legi priori.
Zawarcie traktatu późniejszego skutkuje wygaśnięciem traktatu poprzedniego, jeśli zachodzi pełna tożsamość stron i przedmiotu traktatów: późniejszego i poprzedniego. W razie gdy nowa umowa nie została zawarta przez wszystkie strony dotychczasowej albo nie pokrywa się w pełni zakres przedmiotowy regulacji umów, traktat wcześniejszy wygasa w części.
okoliczności wygaśnięcia nie przewidywane przez strony, nie przewidywane przez umowę , a wynikające z postępowania państw stron umowy:
Może to nastąpic w przypadku niewykonywania, przez jedną lub więcej umawiających się stron, umowy lub w przypadku konfliktu zbrojnego.
Niewykonywanie przez jedną lub więcej umawiających się stron umowy pociąga za sobą zwolnienie z obowiązku jej wykonania stronę lub pozostałe strony dotknięte naruszeniem.
Reguła jasna - inadimplenti non est adimplendum – ogólna zasada prawa przyjęta przez międzynarodowy porządek prawny. Według tej zasady prawo zakończenia wykonywania traktatu jest następstwem naruszenia tego tarktatu, musi być odnoszona do wszystkich traktatów. Konwencja Wiedeńska ogranicza zakres stosowania zasady do przypadku kwalifikowanego jako poważne naruszenie umowy.
Według Konwencji Wiedeńskiej poważne naruszenie polega na odrzuceniu (zaprzestaniu wykonywania) umowy lub na pogwałceniu postanowienia istotnego dla osiągnięcia jej przedmiotu i celu.
Istotne naruszenie umowy, polegające na zaprzestaniu wykonywania bądź działaniu sprzecznym z przedmiotem i celem umowy, przez jedną stronę daje pozostałym prawo podniesienia tej okoliczności jako podstawy wygaśnięcia umowy w stosunkach z państwem winnym naruszenia, bądź w stosunkach między wszystkimi państwami. Może być także powołane jako podstawa zwieszenia stosowania umowy.
Ta podstawa wygaśnięcia nie może być powołana dla uzasadnienia wygaśnięcia umów dotyczących ochrony praw człowieka oraz z zakresu prawa humanitarnego.
Reguły podstawowe w przypadku wygaśnięcia umowy w następstwie zaistnienia konfliktu zbrojnego między stronami traktatu to:
traktaty dwustronne wygasają w sytuacji międzynarodowego konfliktu zbrojnego.
traktaty wielostronne zostają zawieszone w relacjach między walczącymi państwami, pozostają w mocy w relacjach między pozostałymi stronami;
Traktaty, które ustanawiają tzw. reżimy obiektywne nie są w żaden sposób dotknięte okolicznością wystąpienia konfliktu zbrojnego;Traktaty określające: szczególny status terytorium (np. demilitaryzację Kanału Sueskiego); wyznaczające bieg linii granicznych.
Prawo wojenne (ius in bello) – prawo haskie (reguły prowadzenia działań wojennych) i prawo genewskie (reguły chroniące ofiary konfliktu – wyeliminowanych z walki walczących i osoby cywilne) normują zachowania w konflikcie i są konfliktem„uruchamiane”.
okoliczności wygaśnięcia będące następstwem zdarzeń od państw niezależnych
Tymi okolicznościami są: niemożność wykonania umowy, zasadnicza zmiana okoliczności, pojawienie się nowej normy ius cogens.
Niemożność wykonania umowy
niemożność wykonania umowy może być powołana jako podstawa wygaśnięcia umowy, jeżeli powstała wskutek trwałego zniszczenia bądź zniszczenia przedmiotu niezbędnego do wykonania umowy; jeśli niemożność wykonania charakter przejściowy, uzasadnia jedynie zawieszenie umowy. Jeżeli strona doprowadziła wskutek naruszenia prawa międzynarodowego wobec którejś ze stron umowy do niemożności wykonania umowy, nie może się na nią powołać. Problemy finansowe państwa utrudniające realizację zobowiązań traktatowych nie są uznawane za okoliczność stanowiącą o niemożności wykonania umowy.
Zasadnicza zmiana okoliczności.
Nie kwestionuje się tego, że zmiana okoliczności w stosunku do okoliczności towarzyszących zawarciu umowy, może pociągać za sobą wygaśnięcie umowy. Nie każda jednak „zmiana”.
Wedle Konwencji Wiedeńskiej zmiana musi być zasadnicza, tzn. musi dotyczyć okoliczności które stanowiły „(...) istotną podstawę zgody stron na związanie się traktatem” i powodować „(...) radykalnie przekształcenie zakresu obowiązków pozostałych jeszcze do wykonania na podstawie traktatu.”
Przywołanie ‘zasadniczej zmiany okoliczności’, aby było skuteczne musi zatem spełniać następujące wywiedzione z postanowień Konwencji Wiedeńskiej warunki szczegółowe:
musi nastąpić zmiana okoliczności w stosunku do tych, które istniały w momencie zawierania traktatu;
zmiana musi być ‘podstawowa’ (‘fundamentalna’);
zmiana nie mogła być przewidywaną w chwili zawierania traktatu;
istnienie okoliczności, które zmianie ulegają, stanowiło zasadniczą podstawę zgody stron na związanie się traktatem;
skutek zmieniających się okoliczności musi być tego rodzaju, że zmienia zakres zobowiązań, które pozostają w świetle traktatu do wykonania;
Warunki te muszą być spełnione kumulatywnie. Ich wystąpienie uzasadnia również zawieszenie działania umowy. Nie może się powołać na tę podstawę wygaśnięcia umowy państwo, które własnym zachowaniem niezgodnym z prawem przyczyniło się do zmiany okoliczności.
„Zasadnicza zmiana okoliczności” według Konwencji Wiedeńskiej nie może być powoływana jako uzasadnienie wygaśnięcia traktatu: jeżeli traktat ustanawia granicę lub jeżeli zasadnicza zmiana okoliczności jest wynikiem naruszenia przez stronę, która się na nią powołuje, obowiązku wynikającego z traktatu bądź jakiegokolwiek innego międzynarodowego obowiązku wobec którejkolwiek innej strony traktatu.
Generalnie przyjąć można, że państwa starają się unikać przywoływania zasadniczej zmiany okoliczności jako bezpośredniego powodu wygaśnięcia traktatu. Podnosząc taką okoliczność, strony zmieniają traktat albo traktat wygaszają.
Pojawienie się nowej normy ius cogens
powstanie późniejszej względem umowy normy ius cogens o treści sprzecznej z istniejącą umową powoduje wygaśnięcie umowy – w odróżnieniu od sytuacji, gdy w czasie istnienia normy ius cogens (dochodzi do zawarcia umowy z nią sprzeczną (wtedy zachodzi bezwzględna nieważność umowy).
Kontrola wykonywania regulacji traktatowej
Wiele przyjmowanych współcześnie traktatów nie „godzi się” na niekontrolowany sposób wykonywania ich postanowień. Strony traktatów same decydują o ustanowieniu mechanizmów, które umożliwiają stałą kontrolę ich wykonywania.
Kontrola sprawowana jest przez międzynarodowe organy. Organy kontroli powoływane są do życia traktatem według ustalonych przez strony traktatu procedur.
Kontrola zróżnicowana jest co do form i skutku jakie za sobą niesie.
Gdy szukać przykładów mechanizmów kontroli to regulacje dotyczące ochrony praw człowieka sygnalizują o ich reprezentatywnej gamie skupmy uwagę na traktatowych reżimach ochrony praw obywatelskich i politycznych.
Kontrola polegać może na relatywnie niezbyt ‘dolegliwym’ obowiązku dostarczania przez państwo stronę traktatu informacji (sprawozdania okresowe) organowi międzynarodowemu o jego wykonywaniu traktatu. Na gruncie Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOiP) sprawozdania takie składają okresowo strony Paktu, uprawnionemu do ich badania, a złożonego z niezależnych ekspertów, Komitetowi Praw Człowieka. Badanie sprawozdań pomaga z jednej strony korygować politykę państwa w aplikowaniu standardów ochrony (nigdy nie jest doskonale), z drugiej zaś opisana przez państwa w sprawozdaniach praktyka pozwala formułować Komitetowi pewne wskazówki interpretacyjne (tzw. general comments), które pomagają utrwalać traktatowe standardy ochrony.
Kontrola ta może być kontrolą dalej idącą. Może być mianowicie kontrolą quasi- sądową lub wręcz sądową.
Traktaty dotyczące ochrony praw obywatelskich i politycznych przewidują m.in., możliwość wszczęcia przez ofiarę naruszeń praw i wolności przez państwo stronę traktatu postępowania quasi-sądowego lub wręcz sądowego, który zweryfikuje stawiany przez osobę zarzut naruszenia przez państwo stronę traktatu jej prawa i wypowie się nt. zgodności zachowań państwa z zaciągniętym zobowiązaniem.
Postępowanie quasi-sądowe
Na gruncie specjalnego Protokołu dołączonego do MPPOiP, a ratyfikowanego przez strony Paktu, każda osoba - ‘ofiara naruszeń’ praw zawartych w Pakcie może składając w Komitecie Praw Człowieka skargę na państwo naruszyciela wszcząć, jeśli skarga spełni warunki dopuszczalności, postępowanie o charakterze quasi- sądowym. To postępowanie, jakkolwiek nie kończy się, z formalnego punktu widzenia, wiąże się z wydaniem wiążącego państwo wyroku. W praktyce pogląd (werdykt) Komitetu jest honorowany i uszczerbek w prawach jest ofierze kompensowany.
Postępowanie sądowe
Na gruncie Europejskiej konwencji o prawach i wolnościach podstawowych (przyjętej w 1950 roku), ofiara naruszeń praw podmiotowych ma prawo wszcząć regularne postępowanie sądowe skierowane przeciwko państwu stronie Konwencji, której władza (legislatywa, egzekutywa, sądownictwo) jego zdaniem naruszenia dokonała. Błędy władzy zatem – w tworzeniu prawa, jego interpretacji czy stosowaniu – mogą być przyczyną naruszeń KE.
Kontroli zgodności zachowań władzy państwa z konwencją dokonuje Europejski Trybunał Praw Człowieka, a wyrok w sprawie jest wiążący. Konwencja jest skuteczna wobec 47 państw członków Rady Europy.
Orzeczenie sądu rozstrzyga czy wobec wnioskodawcy naruszono któreś z praw człowieka wynikające z Konwencji oraz czy bezpośrednim skutkiem stwierdzenia, że tak właśnie było jest przyznanie (fakultatywne) zadośćuczynienia za takie naruszenie.
Poza ramami orzeczenia jest podjęcie przez państwo, którego to orzeczenie dotyczy, w wewnętrznym porządku, czyli w systemie prawa, w działaniu organów państwowych czy sądów, zmian zapobiegających na przyszłość naruszeniom.
Soft law
Soft law to termin odnoszący się do międzynarodowych norm pozbawionych charakteru prawnie wiążącego, mających jednak wymiar prawny, usytuowanych pomiędzy prawem a polityką. Używamy terminu soft law w celu odróżnienia szerokiego katalogu instrumentów prawnych o słabszej mocy prawnej od prawa twardego, ale także, z drugiej strony, od czysto politycznych deklaracji pozbawionych jakiejkolwiek mocy prawnej.
Współcześnie instrumenty soft law odnajdujemy w uchwałach międzynarodowych organizacji lecz także w porozumieniach państw-uczestników społeczności międzynarodowej generujących niewiążące porozumienia międzynarodowe.
Skupimy uwagę na („miękkich”) niewiążących porozumieniach państw, powstających tak w relacjach tak dwustronnych, jak i wielostronnych. Ich przejawem są porozumienia opisywane terminami genetelman’s agreements i memorandum of understandings.
Oba pojęcia odnosimy zatem do porozumień zawieranych przez wysokich rangą przedstawicieli państw, pisemnych lub ustnych, opierających się na honorze i autorytecie stron, i wywierających z tej przyczyny na stronach – równolegle do wagi regulowanej materii - moralne zobowiązanie dochowania wspólnie wypracowanych postanowień.
Przykładem dwustronnego porozumienia ‘soft law’ – Deklaracja o handlu podpisana przez USA i Izrael (1985) – stwierdzająca w swej preambule, że „zasady ustanowione niniejszą Deklaracją nie będą prawnie wiążące”.
Te podstawowe – międzypaństwowe - typy „niewiążących porozumień międzynarodowych” nie wyczerpują formuł soft law. Istnieją jeszcze uchwały niewiążące organizacji międzynarodowych.
Soft law jest tworzone przez szacunek dla prawa twardego. W tych sferach obrotu w których państwa uważają, że wypracowanie umowy lub jej ewentualna implementacja ma niewielkie szanse, wolą odwołać się do formuły soft law, traktując „miękkie” mechanizmy jako swoisty test i sprawdzian. W przypadku pomyślnego wypracowania środka soft law i kształtowania nim relacji, państwa mogą „dojrzeć” do przekształcenia go w traktat.
Soft law tworzonej jest także w przypadku skomplikowanej ‘materialne’ i ‘polityczne’ normowanej materii. Tam gdzie państwa nie wykazują woli, gotowości lub wręcz sprzeciwiają się unormowaniu kwestii trudnych lub kontrowersyjnych, jedynym sposobem uregulowania kwestii jest soft law.
Soft law jest wykorzystywane do uczynienia pierwszej próby normowania zjawisk nowych, niezbadanych dogłębnie, co do których brak jest pewności co do sposobu skutecznej ich regulacji.
Soft law tworzone jest znacznie szybcej niż hard law. Stanowi ono alternatywę dla długotrwałego tworzenia zobowiązań traktatowych.
Soft law jest także odpowiedzią na zjawisko poszerzającego się kręgu uczestników obrotu innych niż państwa. Soft law pozwala owym podmiotom (np., organizacją pozarządowym) artykułować swe opinie, postulaty, a tym samym zapewnia wyższy poziom demokratyzacji prawa międzynarodowego.
Soft law jest także wyrazem dojrzewania i siły międzynarodowego porządku prawnego. porównując stosunki zachodzące w obrębie społeczności międzynarodowej z tymi mającymi miejsce w mikroskali społeczności lokalnych lub nawet krajowych, zauważyć można że te ostatnie wykorzystują, w regulowaniu zachowań nie tylko mechanizmy twardego prawa. Na poziomie tym swą rolę odgrywają także zasady moralne, etyczne, zobowiązania nieformalne, dialog społeczny i jego rezultaty. w stosunkach międzynarodowych tą sferą regulacji obejmuje i jest jej wyrazem właśnie soft law.