Wstęp do Nauki o Państwie i Prawie.

Prowadzący: dr Maciej Siwicki.

Temat: Normy prawne i przepisy prawne. Obowiązywanie prawa.

VI – Normy prawne i przepisy prawne:

1. Uwagi ogólne: zdanie, normy, ocena, wypowiedzi performatywne:

   • Zdanie:

     • W sensie logicznym wypowiedzi oznajmujące, którym można przypisać wartość prawdy lub fałszu. Wartość prawdy lub fałszu to wartość logiczna zdania.

     • W sensie gramatycznym zdania pytające i rozkazujące, którym nie można przypisać wartości prawdy lub fałszu. Różna struktura logiczna.

   • Normy:

     • Szersza grupa wypowiedzi dających wskazówki, obejmująca różnego rodzaju zalecenia, rady, życzenia. Nie ma charakteru opisowego, nie odpowiada na pytanie jak jest lecz na jak być powinno – jak ktoś powinien się zachowywać. Podstawową funkcją sformułowanie określonej dyrektywy postępowania. Kwalifikowane jako słuszne lub niesłuszne, skuteczne lub nieskuteczne, obowiązujące lub nieobowiązujące. Budowa normy: Podmiot x, w okolicznościach powinien się zachować w sposób z.

     • Stanowisko nonkongnitywistyczne: Norma nie ma wartości logicznej, nie można powiedzieć czy jest prawdziwa czy fałszywa.

     • Normy techniczne – można im przypisać wartość logiczną, są prawdziwe lub fałszywe (np. Jeżeli chcesz doprowadzić wodę do wrzenia, to powinieneś ją podgrzać do temperatury 100 stopni Celsjusza).

   • Ocena:

     • Za pośrednictwem ocen wyrażamy postawę aprobaty i dezaprobaty wobec czegoś lub kogoś. Nie można im przypisać wartości logicznej. Budowa oceny: x jest w – w reprezentuje jakiś termin wartościujący (np. dobry, zły, słuszny, niesłuszny, ładny, haniebny).

     • Oceny prakseologiczne – można im przypisać wartość logiczną, są prawdziwe lub fałszywe (np. ten nóż jest dobry – w sensie: ostry).

   • Wypowiedzi performatywne:

     • Służą do dokonywania różnego rodzaju czynności i aktów symbolicznych.

     • Ogromna rola w prawie.

     • Użycie wypowiedzi performatywnej wywołuje skutek, który nie istniał przed ich użyciem (np. Mianuję cię dyrektorek. Rozwiązuje związek małżeński… Nadaję ci imię… Przyrzekam zrobić to a to). Aby perfomatyw wywołał związany z nim skutek konieczne jest spełnienie określonych warunków proceduralnych.

1. Normy i przepisy prawne:

   • Terminy stosowane jako synonimy, są jednak różne.

   • Norma prawna:

     • Zrekonstruowana z tekstu prawnego dyrektywa postępowania.

     • Musi odpowiadać na przynajmniej dwa następujące pytania: kto i w jakich okolicznościach oraz jak powinien się zachowywać. Nie wszystkie mają odpowiedź na trzecie pytanie: jakie będą konsekwencje w przypadku, gdy adresat nie zachowa się w sposób przewidziany przez normę.

     • Normy prawne rekonstruuje się z kilku przepisów prawnych (np. artykuł 148§1 kodeks karny: Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności. + Okoliczności: wiek sprawcy, jego poczytalność, wina; fakt, czy działał on w obronie koniecznej).

   • Przepis prawny:

     • Elementarna jednostka systematyzacji danego tekstu prawnego.

     • Jeśli tekst prawny składa się z artykułów (paragrafy, ustępy, punkty), to każdy artykuł (paragrafy, ustępy, punkty) będzie stanowił przepis prawny.

     • Jeden przepis prawny może być elementem wielu różnych norm prawnych.

VII – Koncepcja budowy normy prawnej:

1. Każdy typ normy prawnej zbudowany z:

   • Hipotezy: określenie adresata normy prawnej oraz okoliczności w których powinien on zachowywać się w sposób przewidziany przez normę..

   • Dyspozycji: określenie wzór prawidłowego zachowania się, sformułowanie nakazów, zakazów lub dozwoleń (nakłada obowiązki i uprawnienia).

   • Sankcji: określenie konsekwencji jakie nastąpią w sytuacji, gdy adresat naruszy normę.

2. Koncepcja dwuczłonowa:

H D

• Jeżeli zachodzą warunki określone w hipotezie, to adresat normy powinien zachować się tak jak mówi dyspozycja.

• Np. Artykuł 415 (kodeks cywilny): Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę (H), obowiązany jest do jej naprawienia (D).

H S

• Jeśli zachodzą warunki określone w hipotezie, to organ państwa powinien wymierzyć podmiotowi wskazanemu w hipotezie przewidzianą sankcje.

• Np. Artykuł 165§1 (kodeks karny): Kto pozbawił człowieka wolności (H), podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5 (S).

1. Koncepcja trójczłonowa:

H D/S

• Jeżeli zachodzą warunki określone w hipotezie, to adresat powinien się zachować tak jak mówi dyspozycja bądź zostanie mu wymierzona sankcja.

• Np. Artykuł 183§1 (kodeks karny): Jeżeli ktoś pozostaje w związku małżeńskim (H), to nie powinien zawierać powtórnego związku małżeńskiego (D) bądź zostanie wymierzona mu kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 5 lat (S).

1. Koncepcja dwuczłonowa norm sprzężonych:

H₁ D/H₂ S

• W myśl tej koncepcji, każda norma prawna składa się z dwóch reguł: reguły sankcjonowanej (H₁ D) i reguły sankcjonującej (H₂ S).

• Jeśli zachodzą warunki określone w hipotezie reguły sankcjonującej (H₁), to adresat tej reguły powinien się zachować tak jak mówi dyspozycja bądź jeżeli naruszymy dyspozycję (H₂), to zostanie mu wymierzona sankcja.

• Adresatem reguły sankcjonowanej może być każdy podmiot prawa, adresatem reguły sankcjonującej jest zawsze właściwy organ państwowy – bo tylko on jest upoważniony do wymierzenia sankcji.

• Np. Artykuł 296§1 (kodeks karny): Jeżeli ktoś jest zobowiązany do zajmowania się sprawi majątkowymi lub działalnością gospodarczą innej osoby (H₁), to nie powinien wyrządzać jej szkody majątkowej (D) bądź jeżeli ktoś będąc zobowiązany do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą innej osoby wyrządził jej szkodę majątkową (H₂), to podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat (S).

VIII – Podziały przepisów prawnych:

1. Normy ogólne i indywidualne:

   • Normy generalne:

     • Adresat określony przez wskazanie jego cech – nazwą generalną (np. każdy człowiek, funkcjonariusz publiczny, żołnierz, instytucja państwowa, Prezydent Rzeczypospolitej).

   • Normy indywidualne:

     • Adresat oznaczony nazwą indywidualną, zwykle własnym imieniem (np. Lech Wałęsa, Przedsiębiorstwo ELTEX z siedzibą w Katowicach, ul. Jasna 5).

   • Normy abstrakcyjne:

     • Określenie zachowań powtarzanych w normie (np. Artykuł 177§1, kodeks postępowania karnego: Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania).

   • Normy konkretne:

     • Odnoszą się do zachowań jednorazowych (np. Wzywa się Jana Kowalskiego do Urzędu Miejskiego w Toruniu w dniu 03.04.96. o godz. 16⁰⁰, pok. 31 ma posiedzenie…).

   • Normy ogólne:

     • Normy, które są jednocześnie generalne i abstrakcyjne – o takim charakterze normy prawne.

     • Akty normatywne w których zawarte są normy ogólne nazywamy aktami tworzenia prawa (np. Konstytucja, ustawy, rozporządzenia).

   • Normy indywidualno-konkretne:

     • To akty stosowania prawa (np. wyroki sądowe, decyzje administracyjne) do jakiejś indywidualnie oznaczonej osoby i nakładające na nią jakieś skonkretyzowany obowiązek lub uprawnienie.

2. Przepisy nakazujące, zakazujące i dozwalające:

   • Dzielą się tak jak wyżej.

3. Przepisy odsyłające i blankietowe:

   • Odesłanie systemowe:

     • Dany przepis odsyła do innych przepisów prawnych (np. Artykuł 604, kodeks cywilny: Do zmiany stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży).

   • Odesłanie pozasystemowe:

     • Dany przepis odsyła do jakiś reguł czy zasad pozaprawnych (np. Artykuł 2, Konstytucja z 2 kwietnia 1997 r. – odesłanie do zasad sprawiedliwości społecznej).

   • Przepis blankietowy:

     • Odsyła do aktów normatywnych, które dopiero mają zostać wydane.

4. Przepisy dyspozytywne i imperatywne:

   • Szczególne znaczenie tych przepisów w prawie cywilnym, handlowym, pracy – we wszystkich gałęziach prawa, opartego na zasadzie autonomii woli stron i swobody i umów.

   • Przepisy imperatywne (przepisy bezwzględnie obowiązujące):

     • Działanie przepisu nie może być ani wyłączone ani ograniczone lub zamienione wolą stron (np. Artykuł 119, kodeks cywilny: Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną).

     • Zawsze respektowane przez strony.

   • Przepisy dyspozytywne (przepisy względnie obowiązujące):

     • Określenie zakresu swobody czy wolności stron w regulowaniu swoich stosunków.

     • Stosowane wówczas, gdy strony nie przejęły innych postanowień albo nic nie postanowiły w danej kwestii (np. Artykuł 642§1, kodeks cywilny: najemca może rzecz najętą oddać osobie trzeciej do bezpłatnego używania albo w podnajem, jeżeli umowa tego mu nie zabrania).

     • Strony mogą odstąpić, przyjmując inne postanowienia czy reguły.

5. Przepisy kompetencyjne:

   • Przepisy, które upoważniają organy państwowe do stanowienia określonych norm, wydawania decyzji lub dokonywania oznaczonych czynności.

     • Mogą określać podmioty właściwe w danej sprawie (np. Artykuł 95, ustawa 2 Konstytucji z 2 kwietnia 1997: Władzę ustawodawczą w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sejm i Senat).

     • Procedurę ich postępowania (np. Artykuł 120 Konstytucji z 2 kwietnia 1997: Sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów).

     • Zakres przedmiotowy ich kompetencji (np. Artykuł 125 Konstytucji z 2 kwietnia 1997: W sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa może być przeprowadzone referendum ogólnokrajowe).

   • Przepisy, które upoważniają osoby fizyczne do podejmowania określonych decyzji lub dokonywania określonych czynności (np. przepisy określające jak sporządzać testamenty, dokonywać wypowiedzenia umowy o pracę, wnosić powództwa do sądu czy odwoływać się od decyzji sądowych lub administracyjnych.

6. Normy programowe (finalne, celowościowe):

   • Ścisły związek z rozrostem funkcji socjalnych i opiekuńczych.

   • Brak wskazania jak powinien zachować się adresat normy, podanie jedynie celu jaki powinien osiągnąć. Pozostawienie kwestii wyboru środków realizacji tego celu do dyspozycji adresata (np. Artykuł 68, ustawa 5 Konstytucji z 2 kwietnia 1997: Władze publiczne popierają rozwój kultury fizycznej zwłaszcza u dzieci i młodzieży).

   • Rozróżnienie od norm wskazujących (dyspozycji technicznych) (np. Jeżeli chcesz zagotować wodę, podgrzej jej do temperatury 100 stopni Celsjusza).

7. Zasady prawa i zwykłe normy prawne:

   • Zasady prawne:

     • Zasady uniwersalne – zasady uniwersalne, regulacje dla całego systemu prawa oraz części systemu prawa, które odnoszą się do jednej lub kilku gałęzi prawa. Większość z nich ma charakter dyrektyw optymalizacyjnych – norm nakazujących realizujących określonego w nich stanu rzeczy w możliwe największym stopniu.

       • Zasady konstytucyjne: zasada państwa prawego, zasada podziału władzy, niezawisłości sądów, równości wobec prawa.

       • Zasady obowiązujące w prawie i procesie karnym: In dubio pro reo – wątpliwości dowodowe należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego, zasada swobodnej oceny dowodów (naczelna zasada dla innych gałęzi prawa procesowego cywilnego i administracyjnego).

       • Zasady autonomii woli stron i wolności umów dla prawa cywilnego i gałęzi pokrewnych.

     • Niektóre z zasad prawnych sformułowane explicite (wyraźnie, jasno) w tekstach prawnych, inne wyprowadza się z tych tekstów za pomocą zabiegów argumentacyjnych.

       • Artykuł 2 Konstytucji z 2 kwietnia 1997: zasada państwa prawnego.

       • Trybunał Konstytucyjny: z artykułu 2 Konstytucji z 2 kwietnia 1997, można wyprowadzić zasadę ochrony praw słusznie nabytych, która to nie jest w tekście Konstytucji nigdzie bezpośrednio wyrażona.

   • Normy prawne:

     • Regulowane w najróżniejszy sposób. Wyraźnie scharakteryzowany zakres obowiązywania.

   • Kryteria odróżniające normę od zasady prawnej:

     • Miejsce normy prawnej w hierarchii aktów normatywnych – zasady formułowane przede wszystkim w konstytucjach i ustawach. W wewnętrznej systematyce aktów normatywnych lokuje się je najczęściej w przepisach ogólnych.

     • Ocena danej normy jako pełniącej zasadniczą rolę w danym systemie prawa, jakiejś jego gałęzi lub nawet instytucji prawnej. W tym kontekście mówi się niekiedy o wewnętrznej hierarchii aktów normatywnych, ponieważ uważa się, że chociaż – formalnie rzecz biorąc – zasady mają tą samą moc prawną, co zwykłe normy prawne zawarte w danym akcie normatywnym, to jednak odgrywają one rolę szczególną w procesach stosowania i wykładni prawa.

     • Funkcja normy w procesach wykładni i stosowania prawa – jedna z podstawowych reguł wykładni mówi, że wszystkie normy prawne należy interpretować mając na względzie zasady systemu prawa. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę przede wszystkim zasady konstytucyjne. Warto tutaj dodać, iż większość orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego w kwestii konstytucyjności ustaw i innych aktów normatywnych bada tą konstytucyjność właśnie w świecie zasad konstytucyjnych.

   • Kryteria odróżniające normę od zasady prawnej wg R. Dworkina:

     • Zwykłe normy prawne mają określony zakres zastosowania, w przypadku zasad prawnych ich zakres zastosowania jest bardzo rzadko explicite (wyraźnie, jasno) sformułowany.

     • Jeżeli zakres zastosowania zwykłej normy został spełniony, to normę należy zastosować, jeżeli nie, to normy zastosować nie wolno.

     • W razie sprzeczności zwykłych norm prawnych jedna z nich musi zostać uznana za nie obowiązującą. Konflikt zasad nie prowadzi do takich konsekwencji. W tym bowiem przypadku sąd albo stosuje zasadę bardziej relewantną uznając, iż zasada mniej doniosła w ogóle nie powinna zostać zastosowana albo też – co zdarza się nieporównanie częściej – stosuje obie zasady uwzględniając każdą z nich w stopniu odpowiednim do jej wagi. W obu jednak sytuacjach konflikt zasad nie prowadzi do derogacji którejkolwiek z nich.

IX – Obowiązywanie prawa:

1. Obowiązek przestrzegania i stosowania przepisów prawnych odnosi się wyłącznie do tych, które mają moc obowiązującą.

   • Nie wszystkie przepisy w akcie normatywnym muszą być obowiązujące.

2. Podstawowe koncepcje obowiązywania norm prawnych:

   • Obowiązywanie w sensie normatywnym (systemowym): Normy, które zostały prawidłowo ustanowione i nie zostały uchylone.

   • Obowiązywanie w sensie faktycznym: Normy, za których naruszenie organy państwowe pociągają do odpowiedzialności. Obowiązują tylko te, które są stosowane przez organy państwowe.

     • Reguła desuetudo – norma prawna traci moc obowiązującą (wychodzi z użycia) jeśli jest niestosowana przez dłuższy czas lub wskutek radykalnej zmiany okoliczności. Stosowana rzadko, ze względu na brak scharakteryzowania okresu czasu i zmian okoliczności.

   • Obowiązywanie w sensie aksjologicznym: Normy, które spełniają przyjęte kryteria etyczne (są słuszne, sprawiedliwe, zgodne z określoną moralnością).

     • Reguła dotycząca formuły Radbrucha – kontrowersyjna. Nie obowiązują te normy prawne, nawet jeśli nie zostały one formalnie uchylone, które w rażący sposób naruszają elementarne i niekontrowersyjne zasady moralne.

3. Reguły walidacyjne – kryteria obowiązywania aktów normatywnych oraz zawartych w nich przepisów prawnych.

   • Normy, które zostały prawidłowo ustanowione przez upoważnione do tego organy i zgodnie z przewidzianą procedurą.

   • Nomy, by obowiązywać, muszą być prawidłowo ogłoszone – opublikowane w przewidziany prawem sposób (np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski).

   • Obowiązywanie normy N₁ i wszystkich ustanowionych norm N₂, które są konsekwencją normy N₁.

   • Nie obowiązują normy, które zostały wyraźnie lub milcząco uchylone (derogowane).

     • Derogacja wyraźna – uchylenie normy lub aktu normatywnego przez inną normę prawną nazywaną przepisem lub klauzulą derogacyjną, zawarte są w przepisach końcowych aktu normatywnego (np. Traci moc ustawa z dnia… o…).

     • Derogacja milcząca – normodawca wprowadza nowe przepisy i nie uchyla poprzednich.

4. Reguły kolizyjne – stwierdzają, czy doszło do derogacji milczącej:

   • Reguła hierarchiczna:

     • Norma hierarchicznie wyższa (np. ustawa) uchyla niezgodną z nią normę hierarchicznie niższą (np. rozporządzenie).

     • Reguła o najwyższej mocy.

     • Uchylenie normy niższej przez wyższą bez względu na czas w jakim obie zostały wydane i na to, która z nich jest bardziej ogólna.

   • Reguła chronologiczna:

     • Akt wydany później ma nie niższą moc prawną, niż akt wcześniejszy.

     • Późniejsze rozporządzenie nie może uchylić niezgodnej z nim ustawy.

   • Reguła merytoryczna:

     • Skomplikowany charakter.

     • Stosowana do norm, których zakres zastosowanie pozostaje w stosunku zawierania się (nadrzędności, podrzędności).

     • Zakres lex specialis (norma bardziej szczegółowa) musi zawierać się w zakresie lex generalis (normę bardziej ogólną).

     • Np. Artykuł 148§1 – lex generalis (kodeks karny): Kto zabija człowieka, podlega karze na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat albo dożywotniego pozbawienia wolności. + Artykuł 150 – lec specialis (kodeks karny): Kto zabija człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

• Kolizja reguły chronologicznej i merytorycznej:

  • Np. Wydano ustawę zawierającą normę N₁, nie uchylając jej wydano nową ustawę z normę N₂, taką iż zawiera ona w sobie normę pierwszą (jest od niej bardziej ogólna). Którą należy stosować?

    • Reguła chronologiczna sugeruje normę N₂, a reguła merytoryczna normę N₁.

    • O wyborze, którą normę zastosować zdecydują względy celościowe.

    • Sądy nie mogą uchylić jednej z norm wydając odpowiednią uchwałę jeśli zachodzi kolizja, takie uprawnienia ma tylko Trybunał Konstytucyjny. Powołując się na regułę kolizyjną odmawiają zastosowania w danym przypadku jednej z niezgodnych norm.