DOMINIK KRYSIŃSKI i jego poglądy na temat rozwoju przemysłu , handlu i rolnictwa w Księstwie Warszawskim ( 1807 – 1815 r. )
Opracowanie: Angelika Szawan
Wydział Prawa i Administracji Uj
Tematem mojej pracy jest postać Dominika Krysińskiego – jednego z najwybitnieszych polskich apolegotów myśli liberalnej XIX wieku. Jest to postać szczególnie interesująca dla tamtego okresu nie tylko zw. na niezwykle postępowy program ożywienia gospodarki Księstwa Warszawskiego , ale również zw. na wyprzedzające swoją epokę poglądy dotyczące reform gospodarczych. Aby lepiej zrozumieć kierunek rozwoju myśli Krasińskiego , należy pokrótce przybliżyć jego biografię. Narodzony w 1785 roku w Warszawie , szybko został nobilitowny wraz z resztą rodzeństwa. Okres jego wczesnej edukacji nie jest nam znany , wiadomo jednak , iż już jako 20 latek rozpoczął on pracę w Liceum Warszawskim jako kolaborator. Staranne wykształcenie ekonomiczne odebrał we Francji , gdzie w 1808 roku wyjechał jako prywatny nauczyciel. To właśnie tam rozszerzał swoją wiedzę z ekonomii politycznej , nauk administracyjnych czy finansów , co niewątpliwie w głównej mierze ukształtowało i usystematyzowało jego poglądy dotyczące liberalizmu gospodarczego , który to został wyraźnie ujawniony w dwóch rozprawach : O ekonomii politycznej i O artymetyce politycznej. Zwieńczeniem jego naukowej kariery było uzyskanie tytułu profesora ekonomii politycznej Szkoły Prawa i Administracji Księstwa Warszawskiego. Znaczenie bardziej interesujące od biografii owego naukowca są jednak propagowane przez niego hasła- hasła szeroko pojętego liberalizmu gospodarczego. Liberalizm gospodarczy jako typ polityki gospodarczej , której fundamentem jest całkowita neutralność państwa wobec przebiegu procesów gospodarczych , z pewnością nie należał do popularnych kierunków w Księstwie Warszawskim . Krysiński więc można powiedzieć propagował dość nowatorskie poglądy dotyczące gospodarki i metod jej rozwoju. Jeśli zaś chodzi o samą definicję liberalizmu , to w literaturze przedmiotu pojawiło się ich wiele , jednak w sposób najdokładniejszy scharakteryzowali ją Barbara i Marek Sobolewscy. Definicja ta składa się z sześciu istotnych elementów , które łącznie najlepiej ujmują zagadnienie liberalizmu , a mianowicie :
Wiara w postęp i dokonanie zmian
Indywidualizm zakładający prymat jednostki nad społeczeństwem
Wolność jednostki jako podstawa szczęścia ludzkiego
Wolność posiadania będąca motorem postępu i dobrobytu
Ograniczenie roli państwa do minimum , czyli tzw. Stróża nocnego
i ostatni szósty element to :
Pluralizm społeczny, podział władzy i zasada praworządności oparta na prymacie prawa i konstytucji
Kolejną istotną kwestią jest ówczesna sytuacja gospodarcza Księstwa Warszawskiego. Sytuacja ta z pewnością nie przedstawiała się kolorowo ze względu na ogromne zacofanie kraju i niski poziom gospodarczy. Był to czas niewątpliwie trudny dla Księstwa – z jednej strony z powodu walki o niezależność bytu państwa polskiego ,a z drugiej z powodu przejścia z feudalizmu do kapitalizmu opartego na wzorach francuskich. Lansowany przez większość polityków i myślicieli tego okresu protekcjonizm i interwencjonizm państwowy był również czynnikiem hamującym rozwój państwa. Księstwo wchodziło w etap przeobrażeń ustrojowych , poważnych zmian administracyjnych , w życie weszły nowe kodeksy – Kodeks Napoleona i Kodeks Handlowy .Wszystkie te wydarzenie zbiegły się w czasie z działalnością społeczno- polityczną Krysińskiego i wywarły inspirujący wpływ na jego rozważania.
Krysiński świadomy zacofania gospodarczego kraju sformułował nowatorskie postulaty , które należy scharakteryzować w dwóch płaszczyznach. Pierwsza płaszczyzna dotyczy trzech gałęzi gospodarki : przemysłu , handlu i rolnictwa . Druga z kolei koncentruje się na naukowo-teoretycznych podstawach zakładających modernizację sfery gospodarczej. Należy podkreślić ,że postulaty te nigdy nie zostały ujęte w ramy programu sensu stricto ,tworzyły jednak swoisty plan ożywienia gospodarki kraju, idącego w kierunku indywidualistycznym. Zarys wyżej wymienionych sfer stanowi znaczącą inicjatywę dla próby wprowadzenia w życie transformacji systemu.
Krysiński w swojej rozprawie ,,O ekonomii politycznej ” szczególnie dużo miejsca poświecił problematyce przemysłu. To właśnie w rozwoju rodzimego przemysłu widział antidotum na gospodarcze zacofanie kraju. Niestety w okresie , o którym mówimy szansę na rozwój bez aktywnej roli państwa miały jedynie te gałęzie przemysłu , które miały bezpośredni związek z zaopatrywaniem armii , a więc hutnictwo , górnictwo, sukiennictwo, garbarstwo. Pozostałe gałęzie mogły rozwiajać się wyłącznie dzięki prowadzonej ówcześnie polityce protekcjonalistcyznej. Już na pierwszy rzut oka widać też , iż Krysiński był zagorzałym przeciwnikiem etatyzmu. Wyraźnie opowiadał się za uaktywnieniem prywatnych przedsiębiorców, w których widział szansę na ożywienie gospodarki. Lansowany przez niego leseferyzm oraz propagowany model wolności gospodarczej miały zapewnić Księstwu Warszawskiemu sukces gospodarczy i gwałtowny wzrost. Dużej krytce poddawał proces monopolizacji przemysłu w państwowych rękach czy też postępującą industrializację wykorzystującą pieniądze podatników. Twierdził , iż należy dążyć do likwidacji nierentownych manufaktur i fabryk i zastępowania ich nowymi, wykorzystującymi zmodernizowane metody wytwórcze. Duże nadzieje pokładał też w zaangażowaniu szlachty w reformy gospodarcze ; uważał ,że nie tylko wpłynie to na pogłębienie solidaryzmu społecznego , ale także może przyczynić się do podniesienia poziomu życia wszystkich warstw społecznych.
HANDEL
Kolejną dziedziną , którą Krysiński uważał za niezwykle ważną dla rozwoju gospodarczego Księstwa Warszawskiego był handel. Sprawą oczywistą jest , iż ożywienie handlu , zarówno wewnętrznego jak i zewnętrznego , zawsze stanowić będzie czynnik pobudzający krajową gospodarkę. Sytuacja handlowa Księstwa nie należała jednak do łatwych ; handel zewnętrzny był bardzo ograniczony zw. na blokadę kontynentalną wobec Wlk. Brytanii , która była ważnym odbiorcą polskich towarów. Krysiński przede wszystkim twierdził , iż należy skoncentrować się na prowadzeniu zrównoważonej polityki handlowej , która nastawiona byłaby nie tylko na eksport towarów , ale również na zaspokojanie lokalnych potrzeb. W postulacie tym niewątpliwie widać zgodność z założeniami ekonomii klasycznej. Wg Krysińskiego priorytetową sprawą jeśli chodzi o handel było zagwarantowanie przez państwo wolnej konkurencji – widzimy tutaj więc wyraźne nawiązanie do zasady indywidualizmu. W swoich rozważaniach twierdził ponadto to , iż rząd powinien bardziej interesować się obiektywnymi prawami ekonimicznymi np. Prawem popytu i podaży, gdyż tak naprawdę to one kształtują gospodarkę. Prywatna inicjatywa , wolna konkurencja , stałe podnoszenie jakości produkcji i poszerzanie rynków zbytu poprzez rozwój demograficzny miast i wsi – to w tych działaniach Krysiński widział możliwości poddzwignięcia życia ekonomicznego.
ROLNICTWO
Trzecią niezwykle ważną gałęzią gospodarki , której ożywienie proponował Krysiński było rolnictwo. I tutaj należy wspomnieć o sytuacji polskich chłopów. Bo choć prawo wprowadzało równość wobec prawa i formalnie zlikwidowano poddaństwo , niestety, niewiele się zmieniło w ich położeniu. Za prawo posiadania gospodarstw musieli nadal spełniać wszystkie dotychczasowe powinności łącznie z pańszczyzną. Zła sytuacja chłopstwa, przestarzała struktura rolnictwa, niewielki areał zasiewów – to niewątpliwie czynniki , które hamowały rozwój rolnictwa Księstwa Warszawskiego.
Krysiński świadomy wszystkich słabości polskiego rolnictwa proponował szereg zmian. Jako priorytet uznawał jak najszybsze rzeczywiste zniesienie poddaństwa oraz stworzene im możliwości nabywania ziemi. Postulował , aby władza państwowa stymulowała akcję polepszenia chłopom warunków życia , dzięki czemu będzie można zauważać też polepszanie jakości rolnictwa. Większe zaangażowanie Żydów w procesy produkcyjne mogłby także przyczynić się do rozwoju tej gałęzi gospodarki , na co Krysiński również zwrócił uwagę.
Posiadał on również ciekawy pogląd dotyczący możliwości kredytowania działalności gospodarczej- za jedyny dopuszczalny cel kredytu uznawał cel produkcyjny. Z tego wnioskujemy , iż był zdecydowanym przeciwnikiem kredytowania zbytecznych celów konsumpcyjnych. Nie we wszystkich gałęziach rolnictwa było aż tak źle , w niektórych Krysiński wskazywał na rzeczywisty postęp. I tak np. pierwsze ćwierćwiecze XIX w. było okresem zainteresowania się hodowlą owiec na ziemiach polskich. Wynikało to z opłacalnej produkcji wełnianej związanej z rozwojem tkactwa i przemysłu sukienniczego. Rząd postawił też pierwsze kroki w organizacji handlu. Uchwałą z 24 III 1809 r. wprowadzono kodeks handlowy. Powołano także do życia w Warszawie Radę Handlową Ogólną przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych.
Reasumując więc poglądy Krysińskiego dot. Rolnictwa – Kluczem do pobudzenia tej gałęzi powinny stanowić reformy społeczne sprzeciwiające się dawnym tradycjom , zwłaszcza realne zniesienie poddaństwa.
MYŚL TEORETYCZNA
Teraz chciałabym krótko scharakteryzować drugą płaszczyznę programu Krysińskiego odnoszącą się bezpośrednio do myśli teoretycznej . I tu należy podkreślić, iż Dominik Krysiński zajął się poszukiwaniem naukowych podstaw, które mogłyby pomóc w rozwoju gospodarki. Jego poglądy w dużej mierze opierały się na akceptacji idei sformułowanych przez fizjokratów i Adama Smitha. Twierdził ,iż trzeba wykorzystywać w praktyce zasady ekonomii i artymetyki politycznej. Ostro krytykował poziom znjomości zagadanień ekonomicznych przez polskich rządzących. Profesor jawi nam się jako zwolennik :
- rozsądnego opodatkowania, uwzględniającego sytucję podatników
-wykorzystania nauki arytmetyki politycznej oraz znajomości ekonomii w praktyce
- wprowadzenia administracji wzorowanej na zachodniej (możliwość odwołania urzędów, które miały być dobrze opłacane i fachowe)
Przedmiotem ostrej krytyki uczynił z kolei:
- interwencjonizm i protekcjonizm państwowy
- złą politykę celną , którą uznawał za zbyteczne obciążenie ludności konsumującej dobra
oraz
- istnienie przywilejów stanowych ; w tej kwestii postulował ujednolicenie społeczne kraju
PODSUMOWANIE
Reasumując, liberalizm gospodarczy, ujęty w poglądach Dominika Krysińskiego, miał stymulować rozkwit gospodarczy na ziemiach Księstwa Warszawskiego. Ocenić go należy jako niezwykle interesujący, postępowy i zgodny z ówczesnymi kierunkami myślenia. Konfrontując jednak jego myśli z realiami Księstwa jawiącego się jako zacofane i o niskim poziomie gospodarczym , okazał się niemożliwy do realizacji. Mimo jednak niemożności wprowadzenia postulatów w życie , trzeba docenić ponadczasowość poglądów ekonomisty, który zdecydowanie wyprzedzał swoją epokę. Jego model reform gospodarczych i poglądy zawarte w jednej z prac były w praktyce wykorzystane przez władze Księstwa. Władze pod wpływem Krysińskiego próbowały wprowadzać transformację ustrojową i powoli przechodzić z feudalizmu do systemu kapitalistycznego. Działania te świadczą , iż początkowo traktowany z rezerwą ekonomista , zaczął znajdować coraz więcej zwolenników. I jak twierdzi Tomasz Chinciński- może być on śmiało nazwanym jednym z prekursorów liberalizmu dla współczesnych uczonych.
Bibliografia:
„Dominika Krysińskiego program ożywienia gospodarki Księstwa Warszawskiego” Paweł Cichoń [w:] „Podstawy materialne państwa zagadnienia historyczno-prawne”, Szczecin 2006
„Myśli ogólne o polepszeniu handlu, rolnictwa, przemysłu i edukacyi narodowey w Xięstwie Warszawskiem”, Tomasz Szumski, s. 34, Poznań 1811
„Handel zagraniczny Księstwa Warszawskiego Z badań nad strukturą gospodarczą”, s. 69, s. 141-143, Państwowe Wydawnictwo, Warszawa 1967
„Polityka” - nr 36 (2619) z dnia 2007-09-08; s. 79-81 Tomasz Chinciński