I najstarsze zlodowacenie Narwi objęło: Polskę Północno - Wschodnią i prawdopodobnie obszar dzisiejszej strefy brzegowej.

II zlodowacenie Sanu sięgnęło po Karpaty (400 m n.p.m.), weszło do Bramy Morawskiej i oparło się o Sudety (pd. Polska)

III zlodowacenie Odry ( środkowa Polska) oparło się o Wyżynę Lubelską, wszedł jęzorem w przełom Wisły, Północne krawędzie Gór Świętokrzyskich, wszedł lodem w Nieckę Nidzicką, oparł się o Jurę Krakowsko - Częstochowską, wszedł w Wyżynę Śląską, Bramę Morawską i oparł się o Sudety.

IV zlodowacenie Wisły (Bałtyckie, pn. Polski) - zasięg wyznaczają południowe krańce Pojezierza Augustowskiego, Mazurskiego i Chełmskiego; wszedł jęzorem w dolinę Wisły aż po Płock, wzdłuż południowych granic Pojezierza Wielkopolskiego.

Zlodowacenie Wisły zaczęło się około 20 tys. lat temu wkroczeniem lodowca na ziemie polskie, a skończyło jego ustąpieniem około 13,5 tys. lat temu – mówi kierujący badaniami prof. Leszek Marks z Państwowego Instytutu Geologicznego.

Lodowiec dotarł najdalej do linii Leszno-Konin-Płock-Nidzica-Augustów, ale nie osiągnął tej granicy jednocześnie. Gdy na pewnych odcinkach zajmował nowe tereny - na innych cofał się o 100-150 km. Maksimum zlodowacenia trwało co najmniej 1,5 tys. lat. Wcześniej uważano, że lodowiec na równinach przesuwał się szerokim frontem aż do linii największego zasięgu. W świetle ostatnich badań okazuje się, że był on mocno rozgałęziony. Wkraczał na nowe tereny w postaci lobów – długich wąskich jęzorów lodowych wyprzedzających o kilkadziesiąt kilometrów jego główny korpus.

Na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu klimat oziębił się, a jednocześnie wzrosła liczba opadów. Na wielu obszarach kuli ziemskiej zaczęły się tworzyć lodowce.. Jednym z obszarów powstania lodowców była Skandynawia. Zgodnie z nachyleniem terenu, lodowiec – lądolód – nasuwał się na obszary dzisiejszej Polski.

Czwartorzęd rozpoczął się około 1,9 mln lat temu.

Czwartorzęd dzieli się na:

- PLEJSTOCEN – epoka lodowcowa. Klimat kilkakrotnie ocieplał się i oziębiał.

Glacjał – okres oziębienia klimatu, a więc znacznego powiększenia się zasięgu lądolądu.

Interglacjał – okres większego ocieplenia, topnienia lodowca.

- HOLOCEN – epoka ocieplenia klimatu.

Efektem zlodowacenia skandynawskiego jest ukształtowanie się zarysów Morza Bałtyckiego i rzeźba lądów, a nade wszystko pokrycie osadami polodowcowymi około 85% powierzchni naszego kraju.

W Polsce wyróżnia się co najmniej trzy zlodowacenia:

- południowopolskie (Sanu) – zwane też krakowskim;

- środkowopolskie (Odry);

- północnopolskie (Wisły) – bałtyckie.

Czwartorzęd w Polsce jest ściśle związany z historią lądolodu Skandynawskiego. Tylko niektóre rejony Karpat i Sudetów nie zostały pokryte lodem. W najwyższych partiach gór w Tatrach i Karkonoszach rozwinęły się lokalne lodowce górskie, o czym świadczą cyrki polodowcowe wypełnione wodą, np. Czarny Staw oraz szerokie U-kształtne doliny polodowcowe.

Na obszarze najmłodszego zlodowacenia północnopolskiego (Wisły), formy lodowcowe są bardzo dobrze zachowane. Obszar ten ma rzeźbę młodoglacjalną. Natomiast na terenie nizin środkowopolskich rzeźba polodowcowa została mocno przekształcona, powstał teren równinny o rzeźbie staroglacjalnej .

Formami krajobrazu polodowcowego, wyróżniającymi ten obszar na Niżu Polskim są MORENY CZOŁOWE, które mają wygląd wałów lub wzgórz ciągnących się zwykle wzdłuż czoła lodowca. Wzgórza moren czołowych tworzą najwyższe wzniesienia Niżu Polskiego:

- Wieżyca – 329 m;

- Dylewska Góra – 312 m;

- Szeskie Wzgórza – 309 m;

Na północ od moren czołowych znajduje się teren lekko falisty lub równinny moreny dennej zbudowanej z gliny zwałowej. Natomiast na południe od moren czołowych rozciągają się piaszczyste pola sandrowe. Do najbardziej znanych sandrów należą:

- Augustowski;

- Tucholski (Brdy).

Charakterystycznym elementem krajobrazu młodoglacjalnego są rynny polodowcowe (subglacjalne). Najlepiej zachowały się one na obszarze zlodowacenia północnopolskiego, jako ciągi jezior rynnowych, np. Gopło, Radmińskie, Drawskie i Wdzydze. Obok rynien polodowcowych powstały w zagłębieniach moreny dennej jeziora o urozmaiconej linii brzegowej i niewielkiej głębokości (Śniardwy i Mamry).

Po wytopieniu brył lodu powstały jeziora o kształcie owalnym i dużej głębokości tzw. ”oczka”, lub jeziora wytopiskowe. Przed czołem lodowca tworzyły się jeziora zastoiskowe, w których osadzały się iły zwane wstęgami.

Na obszarze moreny dennej zlodowacenia północnopolskiego występują także specyficzne formy krajobrazu polodowcowego:

- Drumliny – zespoły wydłużonych wzgórz ciągnących się w kierunku prostopadłym do czoła lodowca. Okolice Zbójna na Pojezierzu Dobrzyńskim.

Wskazują kierunek posuwania się lądolodu.

- Ozy – wydłużone wzgórza ciągnące się kilka lub kilkanaście km. Zbudowane z piasków i żwirów, na przykład koło Mrągowa, w okolicach Poznania.

- Kemy – okrągłe lub wydłużone pagórki i wzgórza, zbudowane ze żwirów, piasków i mułków.

Są to formy akumulacyjne, utworzone przez lodowiec i wody polodowcowe.

Do form erozyjnych, utworzonych przez wody wypływające spod lodowca, zaliczamy:

- PRADOLINY – szerokie doliny o płaskim dnie. Największe: Warszawsko – berlińska, Toruńsko – eberswaldzka, Wrocławsko – magdenburska.

- Po wytopieniu się lodowca powstały WYSOCZYZNY, czyli obszary moreny dennej pociętej dolinami rzecznymi lub pradolinami.

Do bogactw mineralnych okresu czwartorzędu należą: gliny, iły warwowe, piaski, żwiry, głazy narzutowe wykorzystywane w budownictwie, w przemyśle ceramicznym.

Po wytopieniu się lądolodu w Polsce rozpoczął się holocen (ok. 10 tys. lat temu).Okres ocieplenia – interglacjał.

Cechy rzeźby powierzchni ziemi w Polsce:

- Nachylenie obszaru z płd – wsch ku płn – zach.

- Zdecydowana przewaga nizin (91% powierzchni kraju)

- Równoleżnikowa pasowość rzeźby, czyli występowanie na przemian pasów wypukłych i wklęsłych.

- Rzeźba wysokogórska na południu kraju (2,5% powierzchni)

- Rozległy krajobraz staroglacjalny w środkowej Polsce i krajobraz młodoglacjalny na obszarze ostatniego zlodowacenia.

Ostatnie najmłodsze zlodowacenie północnopolskie (bałtyckie) objęło swym zasięgiem pojezierza: Wielkopolski, Mazurskie, Pomorskie.

ZLODOWACENIE PÓŁNOCNOPOLSKIE (BAŁTYCKIE)

Część Polski objęta ostatnim zlodowaceniem (bałtyckim) ma rzeźbę młodoglacjalną, czyli formy pochodzenia lodowcowego są dobrze zachowane (liczne moreny, ozy, kemy, drumliny, rynny subglacjalne, sandry, pradoliny, jeziora polodowcowe).

Rzeźba młodoglacjalna obejmuje obszar kształtowany podczas ostatniego, bałtyckiego zlodowacenia, czyli pojezierza. Odznacza się dużą, maksymalnie dochodzącą do 250 m, miąższością osadów polodowcowych, wyraźnymi deniwelacjami terenu, dużą gęstością form polodowcowych, obecnością licznych jezior polodowcowych, zwartością rzeźby, którą nie zdołały jeszcze rozczłonkować rzeki. Morena czołowa stanowi dla sieci rzecznej dobrze wykształcony dział wodny. Rzeki odznaczają się cechami rzek wyżynnych - mają duże spadki, są krótkie, rwące. Obszary te cechuje duże urozmaicenie, zróżnicowanie rzeźby.

Cechy krajobrazu młodoglacjalnego:

- występuje w okresie czwartorzędu,

- zlodowacenie bałtyckie,

- wzniosłe wzgórza moren czołowych,

- zawiera morenę denną z licznymi zagłębieniami tzw. oczkami wodnymi w różnych stopniach zaniku (z wodą, z osadami gytiów, z osadami torfów)

- jeziora różnego typu (np. rynnowe, wytopiskowe),

- posiada liczne wały ozów, kemów, drumliny,

- posiada zawiły kierunek biegu rzek (Biebrza, Krutynia),

- utwory zwałowe nieprzemyte, żyzne, zasobne w CaCO3.