ZAPORY WODNE ZA I PRZECIW
Zapory wodne były budowane od tysięcy lat w celu zapobiegania powodziom, ujarzmiania wody jako źródła energii, zaopatrywania w wodę zarówno dla celów spożywczych, jak i dla przemysłu lub do nawadniania pól uprawnych. Do 1950 roku, w miarę jak rosła liczba ludności i następował rozwój gospodarczy państw, rządy - a w niektórych krajach także sektor prywatny - budowały coraz więcej zapór. Aby zaspokoić zapotrzebowanie na energię i wodę, zbudowano co najmniej 45 000 wielkich zapór wodnych. Obecnie na blisko połowie rzek na świecie jest co najmniej jedna wielka zapora.
Dziś, na początku nowego wieku, jedna trzecia państw na świecie uzależnia ponad połowę dostaw energii od energii wodnej, zaś wielkie zapory wytwarzają 19% całkowitej energii elektrycznej. Połowa wielkich zapór na świecie była zbudowana wyłącznie lub przede wszystkim dla celów nawodnień; zapory wykorzystuje się do nawadniania 30-40% z 271 mln ha nawadnianych obszarów na całym świecie. Zapory były promowane jako ważny sposób pokrycia odczuwanego zapotrzebowania na wodę i energię i jako długoterminowe, strategiczne inwestycje przynoszące wielorakie korzyści. Niektóre z tych dodatkowych korzyści są typowe dla wszystkich publicznych przedsięwzięć infrastrukturalnych, inne dotyczą tylko zapór lub są specyficzne dla konkretnych obiektów. Rozwój regionalny, tworzenie miejsc pracy i sprzyjanie rozwojowi przemysłu wraz z jego zdolnościami eksportowymi, to najczęściej przytaczane dodatkowe argumenty za budowaniem wielkich zapór. Inne cele to uzyskiwanie dochodu z eksportu, a także z bezpośredniej sprzedaży energii elektrycznej lub ze sprzedaży zbiorów albo produktów wytwarzanych przez przemysł intensywnie wykorzystujący energię elektryczną, np. hutnictwo aluminium. Jest oczywiste, że zapory mogą odgrywać ważną rolę w zaspakajaniu ludzkich potrzeb.
Jednakże w ostatnich 50 latach zwrócono również uwagę na skutki funkcjonowania wielkich zapór oraz ich oddziaływanie na społeczeństwo i środowisko. Podzieliły one i przekształciły wiele rzek na świecie, a według ogólnych szacunków na skutek budowy zbiorników zostało przesiedlonych 40-80 mln ludzi. W miarę jak zasady podejmowania decyzji stają się w wielu krajach bardziej otwarte, bardziej przejrzyste i obejmują więcej aspektów, decyzja odnośnie do budowy wielkiej zapory wodnej coraz częściej jest tematem sporów, aż do tego stopnia, że przyszłość budowania wielkich zapór jest w wielu krajach kwestionowana.
Ogromne inwestycje i szerokie oddziaływanie wielkich zapór były przyczyną gwałtownych sporów, co do rozmieszczenia i oddziaływania zapór, zarówno już istniejących, jak i projektowanych, i spowodowały, że obecnie zapory są jednym z najbardziej gorących tematów dotyczących trwałego i zrównoważonego rozwoju. Zwolennicy wykazują, że zapory zaspokajają potrzeby społeczne i ekonomiczne, takie jak nawadnianie, elektryczność, ochrona przed powodziami i zaopatrzenie w wodę. Oponenci wskazują na ujemny wpływ zapór na takie sprawy, jak obciążenie długami, przekraczanie kosztów inwestycji, przemieszczanie i zubożenie ludności, niszczenie ważnych ekosystemów i zasobów ryb oraz nierówny podział kosztów i korzyści.
Światowa Komisja ds. Zapór zaczęła swą pracę w maju 1998 roku ze świadomością tych konfliktów i presji. Jednym z pierwszych działań członków Komisji było uzgodnienie, że zapory są tylko jednym ze środków prowadzących do osiągnięcia określonego celu. Co jest tym celem? Jak ważne są wyzwania, którym muszą sprostać wielkie zapory? W jakim stopniu są one w stanie spełnić oczekiwania?
WCD wyciągnęła wniosek, że ostatecznym celem, który musi być osiągnięty w każdym przedsięwzięciu, jest trwała poprawa życia ludzi. Oznacza to duży postęp w rozwoju człowieka na podstawach, które są uzasadnione ekonomicznie, sprawiedliwe społecznie oraz zrównoważone z punktu widzenia środowiska. Jeśli wielka zapora jest najlepszym środkiem do osiągnięcia tego celu, to zasługuje na poparcie. W wypadkach, kiedy lepsze są inne rozwiązania, to one powinny być preferowane. Tak, więc debata o zaporach kwestionuje poglądy na to, w jaki sposób rozwijają się społeczeństwa i jak korzystają z zasobów wodnych w szerszym kontekście wyboru drogi rozwoju.
Po ponad dwóch latach intensywnych badań, dialogu z tymi, którzy są za lub przeciw wielkim zaporom wodnym, i własnych przemyśleń, Komisja uznała, że nie można mieć dłużej dających się usprawiedliwić wątpliwości, co do pięciu kluczowych punktów:
Zapory wodne miały ważny i znaczący wkład w rozwój ludzkości i korzyści płynące z nich są znaczne.
W zbyt wielu jednak wypadkach, aby korzyści te zostały osiągnięte, przesiedleńcy, społeczności zamieszkujące tereny w dole rzeki, a także podatnicy i środowisko naturalne płacili cenę nie do zaakceptowania i często w ogóle niepotrzebną, szczególnie w znaczeniu społecznym i środowiskowym.
Brak równomierności w dystrybucji korzyści wywołuje pytanie o znaczenie wielu zapór w zaspakajaniu rosnących potrzeb w zakresie wody i energii w porównaniu z alternatywnymi rozwiązaniami.
Dzięki temu, że przy stole konferencyjnym zasiedli wszyscy bezpośrednio zainteresowani i ponoszący ryzyko towarzyszące różnym opcjom rozwoju gospodarki wodnej i energetyki, zostały stworzone warunki do pozytywnego rozwiązania konfliktów i pogodzenia sprzecznych interesów.
W wyniku negocjacji znacznie poprawi się efektywność przedsięwzięć w dziedzinie gospodarki wodnej i energetyki, poprzez wyeliminowanie we wczesnych stadiach niekorzystnych inwestycji oraz zaproponowanie wyboru tylko tych opcji, które najważniejsi zainteresowani uznają za najlepiej spełniające rozpatrywane potrzeby.
Ekosystemy a wielkie zapory
Oddziaływanie wielkich zapór wodnych na ekosystemy, różnorodność biologiczną i środki do życia na obszarach poniżej zapory jest coraz lepiej poznawane. Z danych Bazy Informacyjnej WCD wyraźnie wynika, że wielkie zapory doprowadzają do:
utraty lasów i środowisk dzikich zwierząt, straty całych populacji oraz degradacji obszarów zlewni zapory na skutek zalania obszarów zbiornika;
obniżenia różnorodności biologicznej w środowiskach wodnych, ograniczenia rybołówstwa powyżej i poniżej zapory, zaniku ekosystemów terenów zalewowych, podmokłych i ujść rzek poniżej zapory wraz z przyległymi do nich ekosystemami morskimi oraz
w przypadkach usytuowania wielu zapór na tej samej rzece - skumulowanego oddziaływania na jakość wody, naturalne wylewy oraz faunę i florę.
Po zbilansowaniu można stwierdzić, że wpływ na środowisko jest w większym stopniu negatywny niż pozytywny i że w wielu przypadkach prowadził on do poważnych i nieodwracalnych strat gatunków i ekosystemów. W niektórych wypadkach następuje jednakże podniesienie wartości ekosystemu poprzez stworzenie nowych środowisk podmokłych, a także zwiększenie możliwości rekreacyjnych i połowów ryb w nowo utworzonych zbiornikach.
40-80 mln ludzi na świecie zostało przesiedlonych z powodu budowy zapór wodnych.
Miliony ludzi żyjących na terenach poniżej zapór - szczególnie ludzie wykorzystujący naturalne rozlewiska oraz ich zasoby rybne - również poważnie ucierpiały, a przyszła produktywność wykorzystywanych przez nich zasobów jest zagrożona.
Wielu przesiedleńców nie zostało uznanych za przesiedlonych, wskutek czego nie otrzymali oni nowych domów ani rekompensat.
W tych wypadkach, kiedy wypłacano rekompensaty, często były one niepełne, a tam, gdzie określano liczebność przesiedlanej ludności, wiele osób nie zostało włączonych do programów przesiedleńczych.
Przesiedleńcy rzadko byli w stanie utrzymać taki sam poziom życia jak wcześniej, ponieważ programy przesiedleńcze koncentrowały się bardziej na fizycznym przemieszczeniu niż na zapewnieniu ekonomicznych i socjalnych podstaw życia przesiedleńców.
Im większa skala przesiedleń, tym mniejsza szansa na odtworzenie takiego samego poziomu życia dotkniętych społeczności.
Nawet w latach 90. wpływ zapór na warunki życia ludności na terenach poniżej zapór był w wielu wypadkach oceniany niewłaściwie i nie uwzględniano go w planowaniu i projektowaniu wielkich zapór wodnych.
Plemiona i społeczności lokalne, a także wrażliwe na zmiany mniejszości etniczne ucierpiały na nieproporcjonalnie dużą skalę na skutek przemieszczeń oraz negatywnego oddziaływania na ich warunki życia, kulturę i egzystencję duchową.
Ludność żyjąca blisko zbiorników zaporowych, jak również przesiedleńcy oraz mieszkańcy terenów poniżej zapory często byli narażeni na szkodliwe oddziaływanie na ich zdrowie i środki do życia - poprzez zmiany środowiska i zerwanie więzów społecznych.
Wśród dotkniętych społeczności stwierdzono wyraźne różnice między sytuacją kobiet i mężczyzn; kobiety zwykle ponoszą niewspółmiernie większe ciężary społeczne i często są dyskryminowane w podziale korzyści.