HISTORIA DOKTRYN POLITYCZNYCH I PRAWNYCH
ZAGADNIENIA

1. Powstanie Państwa według Protagorasa.(480 - 410 p.n.e.)

Od początku istnienia człowieka ludzie żyli we wzajemnej izolacji, gdy życie w odosobnieniu stało się uciążliwe co mądrzejsi zaczęli łączyć się w hordy, a następnie ludzie skupieni w hordach dzięki nabytemu doświadczeniu, i rozwiniętej w hordach kulturze politycznej postanowili powołać do życia nowy twór, będący organizacją wyższego rzędu, który nazwany został państwem. Państwo jest produktem cywilizacji, powstałym z woli ludzi na podstawie umowy społecznej, porozumienia (nomos) zawartego między ludźmi wchodzącymi ostatecznie w jego skład. Opinia Protagorasa mówi nam, że państwo ze swojej natury powinno służyć większości ludzi, tak jak zostało przez większość powołane. Nie jest odwiecznym tworem natury, lecz wynikiem ludzkiej aktywności, powstałym na określonym etapie rozwoju ludzkości jako odpowiedź na pojawiające się potrzeby egzystencjalne. Człowiek, pomimo obecnego u ludzi egoistycznego popędu do krzywdzenia innych, dzięki poczuciu wstydu (Aidos) oraz prawa (Dike) zdolny był wytworzyć ład społeczno-państwowy, a także znaleźć sobie w nim miejsce i wytrwać w jego strukturach.
[Jakieś klęski zmuszały ludzi do życia w społecznościach.. Dochodziło do konfliktów. Zaniepokoiło to Zeusa, który wszczepił ludziom instynkt społeczny, poczucie prawdy i sprawiedliwości. Wersja mitologiczna. ]

2. Zasada Homo Mensura i Civitas Mensura w poglądach Protagorasa.

(HOMO MENSURA)
„Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy: tych które są, że są, tych których nie ma, że nie ma.” (relatywizm). Wszystko zależy od człowieka. Nie ma wartości absolutnej, prawdy obiektywnej, obiektywnego dobra. To co istnieje zależne jest od człowieka.
(CIVITAS MENSURA)
Państwo jest miarą wszystkich rzeczy. Człowiek musi być podporządkowany prawu, bezwzględnie musi go przestrzegać. Ma tylko prawo do krytyki prawa stanowionego. Dokonując krytyki ma mieć na względnie nie własne dobro, a jedynie dobro państwa. Ustalenie istoty cnót obywatelskich (sprawiedliwość, rozsądek, pobożność), nabywanych przez człowieka w procesie edukacyjnym miało być zależne od woli państwa i tworzących go ludzi.

3. Cel prawa i krytyka prawa w poglądach Protagorasa.

Prawo państwowe zostało stworzone jako wynik konwencji. Dla Protagorasa najlepszym ustrojem była demokracja, odpowiadająca naturalnej równości ludzi w zakresie wrodzonych inklinacji i pozwalająca sprawdzić przez społeczną akceptację, lub negację obowiązywania danego prawa. Prawo, a co za tym następuje kara za jego złamanie wg Protagorasa było środkiem edukacyjnym, a nie formą odpłaty, czy zemsty za popełnione czyny. Prawo jest tworem stworzonym przez człowieka, aby żyć w państwie w pokojowych stosunkach. Człowiek krytykując prawo nie ma na względzie swojego własnego dobra, lecz reszty państwa. Krytyka ma być konstruktywna.



4. Powstanie państwa wg. Trazymacha.

Trazymach był zgodny z Protagorasem co do konwencjonalnego charakteru powstania państwa, jednak porozumienie o stworzeniu nowego bytu organizującego ludzi, zawarte zostało wg Trazymacha pomiędzy tymi, którzy już wcześniej osiągnęli wyższą pozycję niż reszta ludzi. Państwo, jak też prawo zostało stworzone i narzucone przez silniejszych dla słabszych. Prawo dotyczy tylko słabszych, silniejsi nie są obowiązani przestrzegać prawa. „Każdy rząd ustanawia prawa dla własnego interesu”. Pogląd uzasadniał krytykę antydemokratycznej historii i teraźniejszości państwa. Jest przeciwny demokracji. Człowiek ze swojej natury dąży do tego by mieć więcej, ma nienasycona naturę.

5. Historia państwa wg Kaliklesa

Kalikes nie zgadzał się z Trazymachem, że to silniejsi stworzyli prawo. Słabsi zmówili się, zawarli spisek, stworzyli państwo i prawo, które ma ich chronić i oni są w tej mierze wówczas silniejsi. Ta sprzeczność jest nie do przezwyciężenia. Zgodnie z prawem natury dobrze jest wyrządzać zło, źle jest znosić krzywdę. Prawo stanowione karze tych, którzy wyrządzają krzywdę. Kalikles uważa również, że właściwe jest znoszenie krzywdy ( ta odpowiedź również tyczy się teorii powstania państwa wg Trazymacha )
. Prawo stanowione w państwie jest sprzeczne z prawem natury, które jest prawem stałym, niezmiennym i jednocześnie prawem faworyzującym silniejszego. Działacz partyjny to karierowicz, demagog, (sława, majątek, niepodleganie nikomu) silniejszy powinien mieć więcej niż słabszy. Kalikles postrzegał prawo natury jako prawo kosmosu.

6. Co to znaczy stan natury?

Okres w dziejach ludzkości , który występował przed powstaniem państwa, był przesycony agresją podczas jego trwania nie było organizacji życia społecznego, ani prawa stanowionego, regulował życie ludzi, niektórzy myśliciele (Arystoteles) odrzucają go , inni przyjmują jako fikcję, inni uznają jego istnienie (Sofiści). Wg Kaliklesa w stanie natury toczyła się walka o byt między silniejszymi i słabymi. Silni podporządkowali słabszych, zaczęli być nienasyceni, chcieli jeszcze więcej. Słabi zorganizowali spisek tworząc państwo, ustanowili prawo pozytywne które miało ich chronić, Protagoras uważał że ludzie żyli w stanie natury, byli też aspołeczni.

7. Czy teoria stanu natury łączy się w sposób konieczny z teorią prawa natury?

Teoria stanu natury nie łączy się w sposób konieczny z teorią prawa natury. Protagoras uznawał istnienie stanu natury, ale nie uznawał prawa natury. Był zwolennikiem nurtu pozytywistycznego- prawo stanowione jest przez człowieka. Poza nim nie ma nic innego. Arystoteles przyjmował istnienie prawa natury, ale nie uznawał stanu natury. Stan natury mógł być to stan wiecznej szczęśliwości lub wiecznej walki między ludźmi. Przyjęcie istnienia stanu natury nie oznacza przyjęcia prawa naturalnego. Prawo natury dotyczy tylko i wyłącznie człowieka, to że niektórzy ludzie czynią źle nie wyklucza istnienia prawa natury.

8. Intelektualizm etyczny w poglądach Sokratesa.

Intelektualizm etyczny
Sokrates nie napisał żadnego dzieła, gdyż uważał, że zadaniem filozofa jest wydobywanie wiedzy z człowieka, że człowiek rodzi się z tą wiedzą. Każdy człowiek ma w sobie zwierciadło odbijające prawa rządzące porządkiem obiektywnym świata i z godnie z którymi człowiek powinien postępować. Bezpośrednim źródłem mądrości dla każdego człowieka powinno być poznanie siebie. Ludzie dlatego postępują źle, że nie wiedzą co jest dobre. Jak będą wiedzieli co jest sprawiedliwe zgodnie z tą wiedzą będą postępowali. WIEDZA= CNOTLWIE żYCIE. Tylko ci którzy posiądą ową wiedzę teoretyczną sprostają obowiązkom życia prywatnego i publicznego. Cnota wg Sokratesa łączyła się nierozerwalnie z wiedzą o tym co dobre i złe. Rządzić powinni ci, których cechuje najwyższy walor intelektualno - moralny, gdyż oni mają wiedzę i postępują moralnie. Rządy w państwie muszą się opierać na wiedzy, a nie na jej pozorach czy przypadku.

9. Najlepszy ustrój wg Sokratesa.

Sokrates był przeciwnikiem wzoru ateńskiej demokracji, który zakładał iż każdy człowiek posiada uzdolnienia predestynujące go do rządzenia państwem (czy wybiera się sternika okrętu? - rządzenie jest trudniejsze). Według Sokratesa najlepszym ustrojem jest arystokracja, nie dlatego że u steru władzy zasiąść ma grono nielicznych, tylko że rządzić powinni ci których Sokrates zaliczał do grona najmądrzejszych.
ARISTOI = NAJLEPSI (najmądrzejsi). Uznawał także monarchię jako możliwą formę ustrojową dla państwa. Państwem powinien rządzić najlepszy człowiek z państwa.


10. Umowny stosunek państwa do obywateli.

Demokracja jest zła. Sokrates zwraca uwagę na umowny stosunek Państwa do obywateli; człowiek korzysta z prawa obowiązującego w państwie, jest winny bezwzględnemu posłuszeństwu temu praw. Prawo jest czynnikiem tworzącym więź społeczną w państwie. ,,Daję abyś i ty mi dał’’- ,,do ut des” Nie głosił zarazem nakazu pełnego posłuszeństwa obywatela wobec złych ustaw państwowych, wręcz odwrotnie, człowiek sprawiedliwy ma obowiązek potępienia takich ustaw i zwrócenia uwagi sfer rządzących na wady tychże ustaw.
Jeżeli się prawo nie podoba, można je zmienić, ale dopóki nie zostanie zmienione trzeba mu się podporządkować. Ten kto nie może zmienić prawa, bo nie ma do tego większości powinien jeśli mu się te prawo nie podoba, nie łamać prawa i opuścić państwo. Przestrzeganie praw, nawet złych jest moralnym obowiązkiem obywateli nakazanym z woli bogów.

11. Dlaczego Sokrates poddał się wyrokowi śmierci?

W swoich działaniach Sokrates piętnował ateńskie swobody, został oskarżony o bezbożność i psucie młodzieży. Twierdził, że jest w nim jakiś głos wewnętrzny, który nakazuje mu to czynić (nawiązanie do intelektualizmu etycznego). Uznano w procesie, że S. jest winny. Oskarżony miał prawo zaproponować sobie karę. S. zaproponował niską zapłatę pieniężną. Sędziowie we wzburzeniu skazali go na karę śmierci. On wiedział co robili, na co się skazuje tak czyniąc i mówiąc. Człowiek winien jest bezwzględne posłuszeństwo prawu państwowemu. Widząc złe prawo i nie mogąc go zmienić można jedynie mu się podporządkować , lub opuścić państwo gdzie to prawo obowiązuje. Sokrates uważając za swój obowiązek posłuszeństwo wobec państwa ateńskiego odmawia ucieczki z więzienia. Platon gloryfikuje go jako wzorowego obywatela, porównującego państwo do swego ojca i przestrzegającego jego nakazów, nawet w sytuacji gdy uzna się je za błędne.

12. Idealizm obiektywny jako podstawa teorii doskonałego państwa. (Arystokles)

Według Platona istnieją dwa światy: świat idei i świat odbijający te idee. Pierwszy świat jest światem doskonałym, identycznym z bóstwem, lub przez samo bóstwo stworzonym. Drugi świat jest niedoskonałym odbiciem pierwszego. Gdy pierwszy ze światów jest absolutny, a prawa w nim zawarte są niezmienne, trwałe i oparte na zasadach hierarchii, drugi to refleksy idei zawartych w pierwszym. Na szczycie świata idei znajduje się idea dobra, której przeciwieństwem jest idea zła. Idea dobra w państwie przejawia się jako sprawiedliwość. Państwo idealne wg Platona powinno być zorganizowane zgodnie z pojęciem sprawiedliwości, jednak nie w rozumieniu „interes najsilniejszych”, gdyż takie ujęcie kłóci się z obiektywną, w ujęciu jako idea, jego istotą. Sprawiedliwość jako cecha ludzka polega na pewnej harmonii ludzkiej duszy. Państwo sprawiedliwe to państwo zbudowane na zasadzie społecznego podziału pracy i wspieraniu przez państwo cnót właściwych dla każdego rodzaju pracy. Sprawiedliwość jako najwyższa z cnót umożliwia obywatelowi pogodzenie się z zajmowanym w społeczeństwie miejscem i przyjęcie obowiązków ciążących na obywatelu zajmującym określoną funkcję. Postacią zdolną odkryć tajemnice świata idei wg Platona jest mędrzec, który może „wznosić duszę do świata myśli” i to mędrców właśnie Platon widział na miejscu władcy. Taki doskonały rządca-filozof wg Platona ma możliwość powstrzymać proces degenerowania się ustroju, polis pod jego rządami oprze się przeciwnościom. Mędrcy jako jedyni mogą dojrzeć świat idei, reszta widzi jedynie jego cień w świecie materialnym.

13. Dlaczego w państwie idealnym powinni rządzić filozofowie?

Walki o władzę, których ofiarą padł jego mentor Sokrates wzbudziły w Platonie opinię o ciągłej degeneracji form rządów i ewolucji państwa w kierunku zła. Koncepcja Idealizmu obiektywnego, którego dotyczy te zagadnienie ukazuje nam mędrca, który jako jedyny mogący zbadać świat idei, stać się może władcą idealnego państwa - rządcą - filozofem i w ten sposób odkrywszy prawdziwe, a nie złudne idee może nakierować domenę, którą zarządza na właściwy tor rozwojowy i w ten sposób zapobiec upadkowi polis. Mędrcy (filozofowie) w imię utrzymania państwa w duchu sprawiedliwości pośredniczą w sporach pomiędzy podległymi im klasami. Mędrzec także wyrzeka się doczesnych uciech skupiając się na szukaniu prawd w świecie idei.

14.Ograniczenie wolności człowieka w państwie Platona.

Społeczeństwo i Państwo Zbudowane są u Platona na podobieństwo duszy człowieka. Jak dusza składa się z trzech nierównych odlanych z różnych kruszców części będących odpowiednikiem trzech klas: rządzącej, walczącej i zaspokajającej potrzeby dwóch poprzednich. Idealna polis oparta jest na rygorystycznym podziale obywateli według wykonywanej przez nich pracy. Wyróżnić można trzy klasy społeczne:
- władców lub stróżów państwa, którzy wyróżniając się inteligencją i mądrością predestynowani są do rządzenia polis. (cnota tej klasy to mądrość- )
- wojowników, którzy walczą i bronią społeczeństwa przed wrogiem (męstwo)
- ludzie trudniący się produkcją, utrzymują dwie powyższe (wstrzemięźliwość- )
łączne, harmonijne działanie wszystkich trzech klas daje nam ostatnią najważniejszą cnotę, którą jest sprawiedliwość.
„W idei rzeczy mniejszej odbija się podobieństwo większej”
Jednostka jest tutaj zależna od państwa, podporządkowana mu bezgranicznie i w duchu sprawiedliwości wypełnia swoje zadania. Uszczuplenie jednej z klas musiałoby odbić się na stabilnym działaniu pozostałych i w konsekwencji mogłoby to doprowadzić do zachwiania całego systemu. Hierarchia jest oparta na hierarchii wiedzy. Powszechne rodzicielstwo i rodzeństwo. Społeczeństwo jest jedną wielką rodziną, w takim państwie nie będzie agresji, nienawiści, prawo jest więc zbędne. Głosi nihilizm. życie dzikich psów- żyjąc w stadach pełnimy tą samą rolę. Każda z klas ma ściśle określoną pozycję i zakazy dotyczące zarówno życia prywatnego, które jest nawet wykluczone, jak i państwowego. Np. wojownicy to ludzie mający dusze z brązu, żyją w warunkach komunizmu koszarowego (nie mają nic na własność), mają rozwijać w sobie cnoty odwagi, nie wolno im czytać i słuchać muzyki lirycznej bo pobudzają uczucia, nie zawierają stałych związków, są pozbawieni własności prywatnej, , panuje nakaz łączenia się kobiet i mężczyzn w pary w określone dni w roku (wielość partnerów). Dzieci nie mogą wiedzieć kto jest ich rodzicem, są umieszczane w żłobkach, matki będą traktować je równo. nie polega jednak na równości. Platon twierdzi, że państwo idealne przypomina podział na kasty. Sprawiedliwość polega na tym, że każda warstwa ma określone funkcje do spełnienia, każdy dostaje to co mu się należy, nie ma równości między mądrym, a głupim.

Cztery rodzaje cnót w poglądach Platona.

Każdej części duszy odpowiada właściwe jej dobro:
Mędrcy - mądrość
Wojownicy - męstwo
Rzemieślnicy - wstrzemięźliwość - tylko oni mogą mieć żony
Razem = SPRAWIEDLIWOśĂ†, uzyskana jedynie przy harmonijnym współgraniu klas składowych idealnego polis. Dobro jest w tym systemie pamięcią o świecie idei, w którym panują \"idealne\" stosunki, a zło jest brakiem tej pamięci. Zło wynika więc z niewiedzy. Dążenie do dobra zostanie po śmierci wynagrodzone poprzez powrót duszy do świata idei, podczas gdy dusze nierozumne zostaną ukarane ponowną utratą życia i wcieleniem. Zadaniem części rozumnej jest osiągnięcie mądrości, zadaniem niższych części jest podporządkowanie się rozumowi: popędliwość osiąga to poprzez męstwo (stałość), a pożądliwość poprzez umiarkowanie (panowanie nad sobą). Harmonię między częściami duszy gwarantuje cnota sprawiedliwości.

Poglądy Platona na temat prawa w państwie idealnym.

Filozofowie sprawujący najwyższą władzę, rządzą kierując się zasadami rozumu, sztywny system norm prawnych ich nie dotyczy, Sytuacje społeczne są niepowtarzalne. Prawo (Platon „Polityk”) nie może być ściśle stosowane do wszystkich dających się pomyśleć przypadków i w ten sposób określić najwłaściwsze postępowanie. Nierówności bowiem istniejące między ludźmi i ich dziełami oraz niemal nie znająca wyjątków i wieczna niestałość ludzkich rzeczy nie pozwalają, by jakakolwiek sztuka tworzyła w jakiejkolwiek dziedzinie zasady proste i trwałe, dające się zastosować do wszystkich przypadków i w każdym czasie. Jest to ułatwienie dla rządzących chcących utrzymać uprzywilejowane stanowiska. -wiążę się z komunizmem koszarowym, wielka rodzina i niemożność wyrządzenia sobie krzywdy zbędne jest prawo karne, sądy, więzienia, pr. pozytywne, gdyż wszelkie nieporozumienia i utarczki rozstrzygną filozof. za pomocą swego rozumu pr. pozytywne nie odpowiada każdemu a jeśli tak jest to jest ono zbędne. Państwo reguluje każdy element życia jednostki, obywatel dobrze wychowany w tym systemie, nie popełni przestępstwa. Prawo jest zmienne na podobieństwo ludzi i ich czynów, równe dla kobiet i mężczyzn, miało regulować wszystkie aspekty życia (wysokość wydatków na pogrzeby, wesela, nakaz karania zwierząt, a nawet rzeczy które wyrządziły krzywdę człowiekowi). Stosunki mężczyzn z kobietami są losowe, dzieci są wychowywane przez państwo, nie znają rodziców-ma to wyzwolić od pokus rodzinnych osobistych i majątkowych, zachować dystans do polityki oraz właściwie rządzić. Prawo nie powinno być utożsamiane jedynie z przymusem państwowym. Idealne państwo polega na podziale zadań.
Samo państwo idealne jest ideą i skoro nie można stworzyć państwa według tej idei, należy skonstruować rozwiązanie pośrednie, najbardziej zbliżone do ideału.
(„Prawa”) Prawo w państwie idealnym II rzędu posiada rolę pedagogiczną: napominania i pouczania. By polis mogło funkcjonować ilość obywateli nie mogła przekroczyć 5040 rodzin. W takim polis rządzą wielcy właściciele ziemscy (tzn. charakter agrarny, brak wspólnoty rodzinnej i majątkowej). Trwałość tego niewielkiego państwa miały zapewnić: zakaz wyjeżdżania za granicę, rozbudowany system donosicielski, surowa kontrola życia obywateli, wychowanie oraz kult religii, wszyscy którzy stają przeciwko religii powinni być surowo karani. Rządzą starcy, piastujący urzędy i pilnujący istnienia instytucji politycznych. Obywatele mogli mieć żonę, rodzinę i tyle własności prywatnej ile potrzeba na założenie domostwa. Platon kładzie nacisk na edukacje mającą przygotować obywatela do życia politycznego. Prawo stanowione jest tutaj niezbędne bo człowiek że kierować się swoją korzyścią, więc należy wówczas go poskromić, nie może być on poza prawem i ponad nim. Ten który rządzi w państwie musi być podporządkowany prawu stanowionemu, ma inicjatywę ustawodawczą, ale nie może być ponad prawem.

Koncepcja człowieka jako istoty społecznej wg Arystotelesa.(384 - 322 p.n.e.)

Człowiek jest z samej natury istotą społeczną ,,zoon politikon”, od zawsze żył w społeczności, w rodzinie. Człowiek jest zwierzęciem rozumnym, ale to co odróżnia człowieka od zwierzęcia to umiejętność posługiwania się mową, człowiek potrafi mówić- ,,zoon legon ekoton”. Szkoła PERYPATETYCKA; wykładano wiedzę spacerując.

19. Powstanie państwa wg Arystotelesa.

„POLITYKA” i inne dzieła ż

„Państwo należy do tworów natury, człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie, taki zaś, który z natury a nie przez przypadek żyje poza państwem, jest albo nędznikiem, albo nadludzką istotą”
Początkowo ludzie żyli w małych grupach rodzinnych złożonych ze wspólnot męża i żony oraz pana i niewolnika. Po pewnym czasie rodziny połączyły się w większe wspólnoty, bo człowiek pragnął wspólnoty samowystarczalnej (gminy wiejskie). Ale gminy zmusiły do łączenia się i powstały państwa. Państwo, jest tworem organicznym, gwarantuje szczęście (życie umiarkowane). Jest ważniejsze niż człowiek, gdyż przez pojęcie państwa można ująć naturę jednostki.. Popęd człowieka do życia w państwie (jak popęd płciowy) jest czymś naturalnym, a sam człowiek jako istota rozumna i jednocześnie istota polityczna będzie szukał spełnienia w życiu w państwie (polis = grec. Państwo*). Jednostka jest niedokończona, dopóki nie zajmie miejsca w organizacji politycznej. Tylko w państwie doskonałym może doczekać się realizacji doskonała ludzka cnota, w każdym państwie rodzić się będą rozmaite cnoty i przywary. Państwo jest to naturalny doskonały związek wsi (synteza mniejszych wspólnot, rodzinnych i wiejskich), zdolny osiągnąć pełnię całkowitej samowystarczalności. Powstaje po to by zaspokajać potrzeby ludzkiego życia, by zapewnić wszechstronny rozwój materialnych i duchowych potrzeb człowieka, istnieje w celu popierania dobrego życia (życie umiarkowane).

Dwa kryteria podziału ustrojów państwowych.

Możemy podzielić państwa na dobre i złe.
Arystoteles podzielił państwa według dwóch kryteriów:
(A) Kto posiada władzę??
(B)W czyim interesie ją sprawuje??
[A]
Dobre ustroje ż Złe ustroje ż
Ad. 1 Jedna osoba ( monarcha / monarchia ) ( tyran / tyrania )
Ad. 2 Więcej niż jedna Grupa ( arystokraci / arystokracja ) ( rządy niewielu / oligarchia )
Ad. 3 Ogół obywateli ( ogół / politea ) (złe rządy ogółu / demokracja )
[B]
W interesie sprawującego władzę / w interesie wszystkich.
-ze względu na dobro rządzących ( formy zwyrodniałe) : tyrania, oligarchię (rządy najbogatszych), timokracja monokracja, oligokracja, demokracja
- ze wzg na dobro społeczne wyodrębnił monarchię, ustrój arystokratyczny (rządy rozwiniętych duchowo, szlachetnych) i politeę (wolność,równość,dobro ogółu, mieszanina biednych i bogatych).

Taki podział nie uwzględnia jednak praw obowiązujących w państwie i zróżnicowania majątkowego obywateli.
Najczęściej spotykanymi ustrojami są oligarchia (rządy bogaczy, nawet gdy stanowią większość) i demokracja (rządy biednych, nawet gdy stanowią mniejszość). Forma państwa jest ściśle związana z rezultatem walki pomiędzy bogatymi i biednymi, gdy zwyciężają pierwsi mamy oligarchię, gdy drudzy mamy demokrację. Podstawowym kryterium zróżnicowania społecznego jest majątek. Pośrednim tworem jest politea - rządy klasy średniej (mieszanina oligarchii i demokracji, z przewagą elementów demokratycznych), będąca połączeniem ideałów wolności i porządku (hierarchii). Polityka złotego środka. Uważał, że demokracja to rządy biednych, którzy szukają korzyści dla siebie, a nie dla całego społeczeństwa, z niepohamowanej demokracji rodzi się tyrania.

Państwo idealne wg Arystotelesa.

/Ideałem dla Arystotelesa jest państwo, w którym najlepsi (arystokracja, monarcha) sprawują władzę w interesie wszystkich/. Jednak ideał ten jest trudny do osiągnięcia i utrzymania więc zaproponował ustrój mieszany, gdzie obywatele „kolejno rządzą i są rządzeni”, w tym ustroju żadna klasa nie ma monopolu na władzę. Polityka złotego środka jako droga dla społecznych kompromisów zapewnić miała wg Arystotelesa stabilizację polis. Tak samo jak każda forma państwo powinno być dobrze dopasowane do społeczeństwa i warunków w którym żyje Czynnikami mającymi wpływ na kształt ustroju to: siła i efekt walk społecznych (stosunki społeczne), stan gospodarki, charakter narodu, klimat i położenie geograficzne polis. Ustrój dobry w jednych warunkach, w innych może okazać się wadliwy. Struktura i pomyślność państwa zależy od liczebności klas. Celem życia człowieka jest idealne państwo które zapewnia wszystkim szczęście (Idealny poziom czynników: średnia wielkość - granice możliwe do objęcia wzrokiem, klimat umiarkowany, max. 100 tys. obywateli, dostęp do przyjaciół, odgrodzenie od wrogów, każdy obywatel ma kawałek ziemi na własność jednakowy, część ziemi państwowa, elementarne wychowanie i nauczanie. Państwo idealne powinno zapewnić obywatelom wszechstronny rozwój materialnych i duchowych potrzeb człowieka, istnieć w celu popierania dobrego (w znaczeniu umiarkowanego) życia. Władza jednostek w rządzie jest ograniczona i ukierunkowana na urzędy, nad którymi stoi prawo. Prawo jest nadrzędne *rządy prawa. Powinna być 1 kadencja niedożywotnia, stanowiska należy wylosować spośród wszystkich obywateli. O najważniejszych sprawach miało by rozstrzygać zgromadzenie obywateli. Miał istnieć podział ziemi na państwową (świątynie) i prywatną (równy przydział w centrum - utrzymanie i przy granicach - obrona państwa) .Rząd zyskuje charakter przenoszony w niezmienionej postaci z pokolenia na pokolenie, rodzą się stałe oczekiwania, a stosunki między rządzącymi i rządzonymi są czytelne dla obu stron. Cnoty obywatelskie klasy średniej Arystoteles oceniał najwyżej. Politea jest ustrojem najbardziej pożądanym, służąc rozwojowi klasy średniej zabezpieczy polis przed zagrożeniami. Sprawiedliwość rozdzielcza wiąże się z powinnościami obywateli wobec państwa „równe traktowanie równych sobie” i może zostać zapewniona w ramach procedury sądowej, określającej indywidualne uprawnienia i obowiązki, pod kątem których można było obywateli porównywać. Sprawiedliwość wymienna (opiera się na zasadzie równości, odnosi się do stosunku człowiek-człowiek).

Pogląd Arystotelesa na cnotę.

Poznając świat zdobywamy cnoty poznawcze, cnoty etyczne i sprawiedliwość.
Arystoteles podzielił cnoty na:
- intelektualne, które każdy człowiek który się edukuje jest w stanie nabyć
- etyczne-są kształtowane w człowieku, wpajane z zewnątrz, przyjmowane przez wymuszanie pewnych zachowań. Państwo wskazuje jakie zachowanie jest pożądane, a jakiego należy unikać. Dostrzega się tu rolę wychowawczą prawa. Arystoteles uważał, iż by osiągnąć szczęście - cel życia każdego człowieka, należy kierować się doktryną środka. Dobro jest po środku, unikajmy skrajności. Męstwo to środek pomiędzy tchórzostwem, a brawurą nie zawsze taki sam. Hojność to właściwa miara między skąpstwem, a rozrzutnością, ale zależy to od umiejętności danego człowieka. Cnoty etyczne nie odnoszą się do wszystkich cnót człowieka np. prawdomówność nie może być środkiem. Nakazuje chwalić obywatelskie cnoty klasy średniej: zachowanie miary w popędach, rozsądek. Cnotę poznawczą osiągamy dzięki nabywanej wiedzy, cnoty etyczne dzięki przyzwyczajeniom (męstwo, sprawiedliwość). Bogaci gonią za powiększaniem majątku, biedni nie mają nic, tylko klasa średnia może rozwijać aktywnie swoją działalność polityczną i pełnić tym samym podstawę ustroju.
Arystoteles stawia przed człowiekiem dobra i nakazuje środki, które służą do ich osiągnięcia. Dobra nie są obojętne człowiekowi, jednak nie wszystkie. Dobra obojętne stają się pożądane, gdy wskaże je prawo. Te, które nie są obojętne człowiek zawsze i wszędzie będzie do nich dążył to dobra prawa natury. Te obojętne to doba prawa stanowionego. Cała historia prawa jest normą postępowania człowieka.

Teoria prawa natury wg Arystotelesa.

Arystoteles /nie podał definicji prawa natury, a jedynie/ wskazał prawa naturalne: władza rodzicielska ojca i męża w rodzinie, rządy ludzi oświeconych nad prostakami, władza pana nad niewolnikiem i własność.
Prawo natury wg Arystotelesa ma zastosowanie w społecznych instytucjach, koniecznych „z natury”, górujących nad ludzkimi ustaleniami. Natura to stróż powszechnego świata, twórca harmonii świata, można ją poznać przez badanie przyrodniczej i społecznej rzeczywistości. Prawo natury jest tutaj zsynchronizowane z zasadą nierówności dominującą w świecie, a także z taką zasadą równości, która zawierała idee proporcji, nakazując oddawać każdemu to, co mu się należy wg miejsca w hierarchii świata i społeczeństwa. Prawo natury stać powinno wyżej niż prawo stanowione, gdyż jest w stosunku do niego niezmienne.
„żyć uczciwie, innym nie wadzić, każdemu dać to co mu się należy”
„dobro czynić, zła unikać” - łączy prawo z moralnością.

Prawo natury, a prawo stanowione w poglądach Arystotelesa.

Arystoteles podzielił całe prawo obowiązujące w państwie w państwie na dwie części: zmienne postanowienia ludzkie oraz posiadające wszędzie tę samą moc nakazy natury. W razie kolizji norm prawa natury z prawem pozytywnym pierwszeństwo ma prawo pozytywne, ze względu na jego większą dolegliwość. Prawo posiada „siłę przymusową”, będąc przy tym nakazem rozumu. Prawo nie może wszystkiego przewidzieć, dlatego norma ogólna nieodnosząca się do sytuacji konkretnej, jednostkowej powinna być uzupełniona normą szczególną (korektywa + zastosowanie analogii).

Państwo ziemskie i państwo Boże w poglądach św. Augustyna.

Państwo jest tworem naturalnym wynikającym ze społecznej natury człowieka. Przetwarzając platoński dualizm świata idei i świata rzeczywistości zmysłowej w dziele „De civitate Dei” (O państwie Bożym) św. Augustyn daje odpowiedź dla ludzi zarzucających nowej wierze (chrześcijaństwo) winę za upadek i złupienie Rzymu w 410 r .n.e. przez wodza Gotów Alaryka, przedstawiając koncepcję dwóch istniejących państw: wiecznego Państwa Bożego stanowionego przez niewidzialny kościół z Chrystusem jako jego głową oraz państwa ziemskiego (państwem szatana) stworzonego by ochronić garstkę obywateli civitas Dei (p. bożego) przed grzeszną większością stanowioną przez obywateli civitas terrena. Wszyscy są potępieni za grzech pierworodny. Państwo ma tutaj rolę pośrednika pomiędzy ziemskim padołem grzechu a niebieskim królestwem absolutnej prawości. Z doskonałości państwa Bożego św. Augustyn zbudował system praw i urzędów przystosowany do świata doczesnego. Gdyby nie upadek ludzi (propter peccatum - z powodu grzechu) państwo nie byłoby potrzebne. Oba państwa toczą ze sobą nieustającą walkę, ale z góry wiadomo, że zwycięży civitas Dei. Jako, że walka pomiędzy oboma państwami jest odwieczna, epizod z upadkiem Rzymu jest tylko jednym z wielu zdarzeń. Ojczyzną obywateli civitas Dei jest niebo, na ziemi współegzystują jednak z obywatelami civitas terrena w postaci pielgrzymów, nikt nie wie jednak którego państwa jest obywatelem, ta tajemnica zostanie nam ujawniona na sądzie ostatecznym. Samego civitas terrena nie można podporządkować do jakiegokolwiek istniejącego tworu państwowego. Państwo nie może wpłynąć na zmianę człowieka w kierunku dobra (to może uczynić tylko Bóg), zatem jedyną funkcją państwa jest funkcja represyjna wobec obywateli zaliczających się do grzesznych. Państwo tworzy otoczkę zewnętrznego pokoju i bezpieczeństwa. Bóg dając władzę dobrym i złym ma władzę nad obywatelami civitas terrena i doświadcza ich dając im złych władców-tyranów. Obywatele mogą jedynie wystąpić przeciwko władzy, gdy prawa ustanowione przez aparat państwowy kłócą się z prawami bożymi. Strach przed gniewem bożym powinien powstrzymać obywateli civitas terrena przed czynieniem zła. Oddzielenie władzy od wiary. Ludzie uważają, że jak ktoś wygłasza argumenty powinien je udowodnić. Wiara nie wymaga żadnych argumentów.
Niewolnictwo jako kara za grzechy jest instytucją naturalną i sprawiedliwą. Opatrzność Boża zapisała znajomość prawa naturalnego w „duszy rozumnej” zatem nikt nie może zasłaniać się jego nieznajomością. Prawo od moralności odróżnia jego przymusowość, celem prawa jest nie dobre użycie, ale uniknięcie lub wyrównanie nadużycia. Prawo ma zabezpieczać porządek i pokój w trzech dziedzinach stosunków międzyludzkich:
- Rodzinnej (pax domestica), Państwowej (pax civilis), Międzynarodowej (pax terrena)
św. Augustyn dokonał podziału prawa na prawo wieczne (lex aeterna), p. naturalne (lex naturalis) i p. stanowione (lex temporalis).

Teoria prawa natury w ujęciu św. Tomasza z Akwinu.

Prawo natury (lex naturalis) jest odbiciem mądrości bożej ( prawo wieczne-lex aeterna) w ludzkim umyśle. P. natury jest dowodem na udział człowieka w bożej mądrości, p. nat. daje wystarczającą podstawę wszystkich praw pozytywnych. Człowiek rozumny pojmuje co jest dobre, a co złe. W tomistycznej koncepcji prawa natury widnieje założenie iż człowiek ze swojej natury dąży ku dobru. W społeczeństwie istnieje hierarchia społeczna-ludzie z natury są sobie nie równi, (gdyż anioł aniołowi nie równy) wykonują określone funkcje (porównanie do organizmu; członki ważne i mniej ważne). „Ci, którzy przodują rozumem, z natury panują-ci zaś, którzy są rozumem ułomni, z natury zdają się być przeznaczeni do służenia.” Uważał niewolnictwo za mieszczące się w ramach porządku naturalnego, pod warunkiem, że stanowiło ono jedynie formę dominacji ekonomicznej. Podstawowe zasady prawa natury mają kształt nakazów etycznych: należy dążyć do dobrego, a unikać złego; miłuj bliźniego swego jak siebie samego; każdemu oddawaj to, co mu się należy; dziel się dobrami z ubogimi, przysparzaj zysku który byłby społecznie użyteczny. Wrodzone dążenie do doskonałości nie jest wystarczające, zatem potrzebne jest jeszcze lex humana (prawo ludzkie), które jest konkretyzacją prawa natury w postaci prawa stanowionego. Prawo natury stoi wyżej niż prawo ludzkie. Naruszenie prawa naturalnego, które dane jest od boga, w złym prawie stanowionym zwalnia obywateli z obowiązku posłuszeństwa władzy, która dane wadliwe prawo ustanowiła. Potrzebne jest jeszcze zawarte w Piśmie św. I nauce Kościoła Boskie prawo pozytywne (lex divina). św Tomasz rozważał zagadnienie: odpowiedzialności wszystkich władców wobec autorytetu boskiego, podawał reguły sprawiedliwych stosunków pomiędzy państwami (próba definiowania natury sprawiedliwej wojny)
Obraz społeczeństwa wg św. Tomasza to optimates ( połączeni w jedną grupę najwięksi feudałowie świeccy i duchowni ), populus honorabilis (ci, którzy nie są magnatami, ale posiadają majątek, pozwalający żyć z cudzej pracy) oraz vilis populus(ci, którzy majątku nie posiadają). Podobnie jak u Arystotelesa kryterium stanowe zastąpiono majątkowym. Utrzymanie własności prywatnej stanowi konsekwencję prawa natury i stanowi warunek niezbędny dla normalnego życia społecznego. Bóg dał naturalną władzę nad swoimi tworami, a więc dał mu i prawo przywłaszczenia ich sobie. Człowiek posiada dwie natury: jako cząstka społeczeństwa zorganizowanego w państwie podlega władzy świeckiej - lojalność wobec tej władzy jest zasadą; człowiek jako istota obdarzona nieśmiertelną duszą podlega władzy Bożej, a co następuje władzy kościelnej.

Polityka, a moralność wg Machiavellego..

Machiaveli uważał („Książę”), iż polityka nie ma nic wspólnego z moralnością, w sensie takim iż nie jest ani moralna ani niemoralna. Kryterium moralności to dobro lub zło, kryterium polityki stanowi jej skuteczność. Historia nigdy nie ocenia krytycznie tych; którzy zwyciężyli; sukces w polityce uświęca wszystkie środki, nawet takie które zostałyby w kategoriach moralności uznane za złe. „Ustawodawca polityki musi zmierzać do tego by to on wyłącznie posiadał władzę”. „Ustrój państwa musi się rodzić z ducha jednostki.” Motywował postawę, zakładającą, iż w warunkach powszechnego zepsucia potrzebna jest twarda władza absolutna monarchy, był uzasadnieniem rządów antyegalitarnych, faszystowskich i totalitarnych. Uważał iż czyny złe w określonych sytuacjach przyniosłyby lepsze efekty niż czyny zgodne z kanonami moralności, stałyby się cnotą dobrego władcy. Nie można być moralnym w niemoralnej epoce, gdyż to predysponuje takiego moralistę do zagłady. Władca hojny doprowadza do wzrostu podatków i zarzewi buntu, łagodne traktowanie jest oznaką słabości. Lepiej by poddani bali się władcy niż go kochali, akty terroru, niepopularne decyzje i represje powinny być złączone i wprowadzane jednocześnie, akty łaski powinny być rozlokowane odpowiednio w czasie, władca powinien zachowywać pozory łaskawości, prawości, ludzkości i pobożności, umiejąc przy tym złamać je w odpowiednim czasie. Umiejętność wskazania kozła ofiarnego także jest przydatna, gdy za postępki szczególnie szpetne tłum żądny jest krwi. Siłę i terror można i należy łączyć umiejętnie z podstępem i zdradą. Niedotrzymanie przyrzeczenia staje się cnotą, gdy znikają przyczyny złożenia przyrzeczenia. Władca nie może popełniać błędów, nie ustanawia terroru powszechnego, jego bezwzględność przeciwko spiskującym przeciwko władzy także staje się kolejną wskazówką jak utrzymać się przy władzy. Nie przejawia nienawiści swych poddanych, jest protektorem ludu, który nie chce być tylko i wyłącznie uciskany. Dba o równowagę w społeczeństwie, ogranicza wyzysk ze strony garstki bogatych i ambitnych, dba o ciągłe trwanie więzi pomiędzy państwem, a obywatelami opartej na stałej zależności i uczuciu niezbędności państwa. Władca powinien uznawać religie gdy ta uczy obywatela w duchu służby dla państwa i jego władcy, religia musi określić swoją państwową przynależność - stać się religią obywatelską, wyzbywając się tym samym swoich politycznych aspiracji. Władca bezbronny ponosi klęskę ( G. Savonarola), a władca okrutny i chytry (lew i lis) odnosi sukcesy (Cezary Borgia). Wierzył w jednostkę wybitną godną sięgnięcia po władzę.

Pogląd Machiavellego na naturę ludzką.

Z natury ludzie bardziej skłonni są do złego niż do dobrego, są chciwi i „prędzej przeboleją śmierć ojca niż utratę ojcowizny”. Ludzie są zmienni, chytrz, niewdzięczni i obłudni, są „zawsze źli, jeżeli mus konieczności nie uczynił ich dobrymi”. Dla udoskonalenia ludzkiej natury potrzebna jest presja głodu uczącego pracowitości i presja prawa uczącego dobrego postępowania. Zachowania człowieka zawsze poddane są dwóm zasadom: fortunie /los/ i virtu. Najlepszymi cechami ludzkiej natury (VIRTU) są: przedsiębiorczość, zdolność do działania, energia, inicjatywa, zdolność rozumowania i przewidywania. Machiavelli opiera swoje rozważania polityczne na przekonaniu o złym charakterze ludzkiej natury oraz o wielkiej roli przykładów z historii na potrzeby teraźniejszości, znajomość historii pomoże władcy poznać lepiej ludzką naturę i możliwe biegi czasu teraźniejszego. wystarczy, że polityk będzie sprawiał pozory cnoty to i ludzie będą zadowoleni.

Jaki jest najlepszy ustrój wg Machiavellego??

Machiavelli odrzuca arystotelesowski podział ustrojów na dobre i złe, sam proponując ustrój mieszany złożony z elementów monarchistycznych, arystokratycznych i demokratycznych. Taki ustrój to republika, w której absolutyzm monarszy tworzący silne państwo narodowe z wewnętrznym ładem to forma przejściowa dla ustroju mieszanego, w którym poszczególne klasy nawzajem będą ograniczały swoją władzę poprzez instytucje reprezentacji, przysparzając tym samym wszystkim wolności. Rząd stoi tutaj na stanowisku obrońcy wolności, popierając produkcję i handel, szukając oszczędności, dbając o nietykalność własności poddanych, a władza ludu to przewaga polityczna warstw najzamożniejszych. Gwarancją stałości republiki miały być prawo i silna narodowa armia poddana zwierzchnictwu władzy państwowej. Gardzi plebsem, krytyka wojska zaciężnego.
/ Podobieństwo do angielskiej monarchii konstytucyjnej ukształtowanej po 1688r. oraz do ustroju Sparty pod rządami praw Likurga. /

Teoria prawa natury w ujęciu Grocjusza. (1583-1645)

Hugo Grotius (Huig de Groot) uznawany jest za twórcę nowożytnej szkoły prawa natury. Główne dzieła: Mare liberum (Wolność mórz, 1609), De iure belli ac pacis (O prawie wojny i pokoju,1625 ). Reprezentował przedostatnie pokolenie pisarzy mieszczańskich gotowych poprzeć absolutyzm królewski. Prawo natury wg Grocjusza jest nakazem prawego rozumu (za jego pomocą je poznajemy) , wskazującym, że pewien czyn wskutek samej zgodności z naturą rozumną ma cechy konieczności. Nakazy i zakazy prawa natury wynikają stąd, że, że pewne działania są dobre lub złe same przez się, a nie dlatego, że za takie ogłosił je Bóg (dawca praw) w swoim objawieniu. „Prawo natury jest niewzruszone, że nawet sam Bóg nie może go zmienić”, „nawet sam Bóg nie może sprawić, by dwa razy dwa nie było cztery”. Prawo natury wskazał jako płaszczyznę porozumienia różnych wyznań i wszystkich czasów. Prawo to obejmuje wszystkie istoty rozumne i dlatego budzi posłuch we wszystkich czasach i miejscach, niezależnie od tego czy jego oczywisty autorytet moralny może się wesprzeć na jakiejś władzy kościelnej, czy świeckiej. Do prawa natury należy odwołać się gdy prawa pozytywne poszczególnych krajów kolidują ze sobą. Sprawujący władzę powinni stanowić prawo pozytywne zgodnie z prawem natury. Grocjusz związał prawo z wartością sprawiedliwości. Sprawiedliwe jest to, co jest zgodnie z naturą społeczeństwa By poznać zasady prawa natury należy poznać społeczną naturę człowieka (analiza historycznych faktów ma tutaj walor jedynie posiłkowy, ilustracyjny). Cechą niezmiennej natury ludzkiej jest przede wszystkim popęd społeczny, do łączenia się z innymi ludźmi (apetitus societatis), celem rozumnego i zgodnego współżycia. Człowiek obok ślepego instynktu towarzyskiego ma rozeznanie wartości społecznych, co pozwala mu ocenić czy działania przez niego podjęte zgadzają się lub nie z jego społeczną naturą i w związku z tym jakie działania powinien popierać, a jakie potępiać. Prawa natury to wartości samoistne, tak jak prawa matematyczne są uniwersalne i nie podlegają zmianom wywołanym przez czas. Wszelkie niezgodności zachowań ludzkich z prawem ludzkim są hańbiące. Ocucił moralny charakter prawa natury. Nawiązał do teorii wojny słusznej. Miał postulaty, aby w trakcie wojny nie wykonywać żadnych działań w stosunku do cywilów, kobiet, dzieci. Starał się wojnę uczynić bardziej humanitarną., godził się jednak na niewolnictwo, a wymienione zasady Pr. Natury nie miały bynajmniej charakteru uniwersalnego, są przesiąknięte idealizmem klasy mieszczańskiej (burżuazja holenderska). Protestował przeciw zasadzie równouprawnienia na arenie międzynarodowej twierdząc, że „niektóre narody są do tego usposobione , że lepiej potrafią słuchać niż rządzić” IUS VOLONTARIUM - prawo dobrowolne, charakterystyczne dla stosunków międzypaństwowych ® (Pacta Sunt Servanda), prawo międzynarodowe: zawarte jest w rozprawie „Wolność mórz”; wszystkim państwom przysługuje równe prawo do korzystania z mórz.
Treść prawa natury sprowadził do czterech zasad:
A pacta sunt servanda- umów należy dotrzymywać
B nienaruszalność prawa własności
C obowiązek naprawienia szkody
D należy ponieść karę za przestępstwo
Rozum nadaje temu co jest zgodne z tą naturą cechy konieczności. Wojna to środek ostateczny - można ją prowadzić tylko w obronie zagrożonych praw natury. Nie ma ustrojów idealnych, ich wybór należy do ludu. Absolutyzm monarchy jest legalny, jeśli lud przekazał pełnię władzy jednostce. Przeciw władzy można wystąpić, jeśli łamie ona warunki umowy zawartej z ludem. Idea wyrażała interesy XVII - wiecznego mieszczaństwa (ochrona jego stanu posiadania i zniesienia nierówności politycznej). Władzę można nabyć także w drodze podbojów, gdyż władza jest przedmiotem pełnego prawa własności.
Dokonał klasyfikacji praw podmiotowych. Dzielił prawa na:
- te, które dają władzę w stosunku do siebie (tzw. wolności)
- te, które są władzą w stosunku do innych ludzi
- te, które sprowadzają się do władztwa nad rzeczami
Jest to koncepcja indywidualistyczna, wyrażała światopogląd siedemnastowiecznego mieszczaństwa, domagającego się ochrony swego stanu posiadania, gwarancji dla swobody handlu i produkcji oraz zniesienia nierówności politycznej.

Podstawowe prawo natury wg Benedykta Spinozy ( Holender, 1632-1677)

Dzieła: Tractatus Theologico-Politicus (Traktat teologiczno-polityczny, 1670).
Za podstawowe prawo natury człowieka uważał wolność przekonań (prawo swobodnego myślenia), którego nawet umowa społeczna nie jest w stanie mu odebrać. Spinoza opiera się na sformułowanej przez Sokratesa apologii życia intelektualnego, jako realizacji prawdziwej wolności. Prawa do swobodnego myślenia nie można przekazać, jest to czynność niemożliwa do wykonania. Głoszenie doktryn wrogich państwu może zostać zakazane, jednak nie można zmusić kogoś by myślał inaczej niż mu nakazuje natura. „Każdy może mówić i czuć, co myśli, nie naruszając prawa i powagi najwyższej”. Z metafizycznego determinizmu Spinozy wynika, że jedyna wolność, jaka jest nam dostępna, to wolność rozumienia rządzących nam konieczności - wolność polityczna stanowi środek do osiągnięcia tej wolności intelektualnej. Z zasady wolności myśli można wyłączyć tylko takie poglądy, które mają charakter wywrotowy. Za człowieka wolnego można uznać jedynie takiego, który żyje zgodnie z nakazami rozumu. Prawo natury jest prawem nie dlatego, że ustanowił je Bóg, lecz dlatego, że wyraża konieczności oczywiste dla wszystkich istot rozumnych. Spinoza twierdził, że prawdziwymi burzycielami pokoju w każdym państwie nie są ci, którzy szczerze wyrażają swe poglądy, lecz ci, którzy im w tym przeszkadzają. Tacy ludzie wprowadzają sprzeczność w strukturę prawa i tym samym kompromitują je, likwidując jego funkcje ograniczające i niszczą suwerenność, którą prawo ustanawia. Uważał, że prawdy nie ma w religii, że możemy ją znaleźć tylko w rozważaniach filozoficznych. Należy oddzielić wiarę od rozumu. Pismo święte nie jest źródłem wiedzy, nie ma wartości naukowej. Religia to tylko wykład zasad moralnych.

Umowa społeczna wg Spinozy

Podobieństwo z Hobbesem.
Stan natury był stanem trwogi, stanem wojny, wzajemnej wrogości ludzi, gdzie granicą praw naturalnych była jedynie siła. Ludzie zebrali się i utworzyli, w formie umowy jednoetapowej, państwo w imię użyteczności (własnego pożytku, dzięki państwu ludzie mogli wyzwolić się z niewoli własnych popędów). Zrzekli się wolności na rzecz suwerena, którym było [absolutne-skupiło pełnię władzy] społeczeństwo (zgromadzenie obywateli, posiadaczy własności, czyli ludzi dysponujących władzą, którą należy regulować) i państwo, potem ją odzyskali, bo stali się częścią tego państwa. Ludzie zrzekli się na rzecz społeczeństwa wszystkich praw z wyjątkiem prawa do swobodnego myślenia. Nie trzeba obawiać się, że suweren będzie ograniczał te prawo, naruszało by to naturalne uprawnienia ludzi wchodzących w skład państwa.
Spinoza próbował połączyć niemal absolutystyczny pogląd na suwerenność z obroną rządu ograniczonego i niezależnością sądownictwa jako warunku koniecznego. Uprawnienie suwerena musi być równie absolutne jak jego władza, lecz choć zmysłom może się wydawać najwyższe zawsze musi ograniczać je rozum, którego władza jest niezmiennie większa niż władza jakichkolwiek przeciwstawnych sił. Państwo to organizacja, która przy pomocy siły i gróźb zapewnia bezpieczeństwo i stwarza warunki dla osiągnięcia szczęścia i wolności. Celem państwa jest w gruncie rzeczy wolność. Wolnym jest ten, kto żyje w zgodzie z nakazami rozumu. Najlepszym ustrojem jest demokracja, gdyż w tym ustroju jednostka w najszerszym zakresie działa na pożytek ogółu, a skutkiem tego na swój własny, zachowując równość pomiędzy jednostkami charakterystyczną dla stanu natury. Władza najwyższa powinna należeć do rady starszych, pierowordnych - ona kieruje obywatelami w sposób absolutny. Uważał za niemal niemożliwe by większość zebrana na zgromadzeniu uchwaliła niedorzeczności. Przewidywał też ludową milicję, niezawisłe sądy i kontrolowany kościół. Wszelkie prawo pozytywne należy postrzegać jako próbę utrzymania dyscypliny rządów, przy jednoczesnym uznawaniu i ochronie naturalnych uprawnień. Bez władzy politycznej nie dałoby się zrozumieć celowości ograniczenia tej władzy (naturalne uprawnienia można dostrzec dopiero w stanie społecznym). Powinności obywatelskie rodzą się z dorozumianej umowy społecznej: prawdziwy autorytet i władza rządu muszą być oparte na zgodzie, a nie na strachu - stąd celem rządzenia jest wolność, ponieważ bez wolności nie może być mowy o zgodzie

Teoria stanu natury wg Thomasa Hobbesa (1588-1679)

Istnieje stan natury, który jest poznawalny za pomocą rozumu i prawo natury („przepis lub reguła ogólna, którą znajduje rozum i która zabrania człowiekowi czynić tego, co jest niszczące dla jego życia”, niezmienne, wieczne, powszechne, oraz poznawalne rozumem ludzkim), człowiek miał instynkt samozachowawczy nakazujący dążyć do pokoju, rezygnować z naturalnej wolności na rzecz praw innych ludzi, dotrzymywać umów, tłumić odruchy zemsty, jednak kierowanie się tymi zasadami było niemożliwe dopóki trwał stan ciągłego zagrożenia, „przyrodzone uczucia, które skłaniają nas do stronniczości, pychy, zemsty i rzeczy podobnych” blokowały ich przestrzeganie. Ich autorytet był pozbawiony immanentnej władzy obdarzonej w przymus,. W tym stanie człowiek był człowiekowi wilkiem- /,,home homini lupus/, panowała wojna wszystkich ze wszystkimi (bellum omnium contra omnes), w tej wojnie wszyscy czuli się równi: silny wierzył w siebie, słaby używał podstępu, każdy żył w ciągłym strachu przed własną śmiercią. Człowiek jest egoistą - nie chce się pogodzić z równością (każdy chce mieć więcej niż inni), indywidualistą, dąży do własnych zachcianek nie licząc się z nikim, od zwierząt odróżnia go tylko rozum i umiejętność posługiwania się mową, jest niewolnikiem własnych namiętności, skłonny jest do agresji, swoje poczynania kierował w celu zdobycia majątku, władzy i zaszczytów, chce podporządkować sobie innych. Ludzi cechowała w stanie natury nieograniczona wolność naturalna, która dawała człowiekowi prawo do każdej rzeczy, nawet do ciała drugiego człowieka . Jednak życie ludzie było samotne, biedne, zwierzęce i krótkie. Wojna pomiędzy ludźmi nie musiała mieć charakteru czynnej, wystarczyło ciągłe zagrożenia wybuchu konfliktu zbrojnego. Przy braku zewnętrznych autorytetów, w sytuacji gdy pozornie wszyscy są wolni, ludzie zaczynają z sobą walczyć co powoduje, że zamiast korzystać z wolności każdy musi cały czas koncentrować się na przetrwaniu. Między wolnością a przetrwaniem istnieje zatem stały, nierozwiązywalny konflikt.

Treść umowy społecznej wg Hobbesa

(„Lewiatan”, 1651)
Przejawem rozumu tkwiącego w człowieku jest jego instynkt samozachowawczy. Nakazuje on dążyć człowiekowi do pokoju. Prawo natury nie mogło się rozwijać, tak długo dopóki nie było władzy, która wymuszałaby respektowanie prawa za pomocą sankcji. Dopóki nie było władzy istniała nieustanna groźba konfliktu zbrojnego. W obliczu powszechnego strachu instynkt samozachowawczy poparty przez rozum skłonił ludzi do rezygnacji z wolności stanu natury i do przeobrażenia zbioru atomistycznych jednostek w zapewniający bezpieczeństwo organizm „sztucznego człowieka”, czyli społeczeństwa-państwa. Przemiana ta dokonała się w wyniku zawarcia jednoetapowej umowy społecznej /każdego z każdym/ była wynikiem świadomej decyzji, jej treść zakładała przelanie przez każdego jej uczestnika naturalnej wolności, na rzecz innej osoby lub grupy osób. Ludzie odnieśli przez to zwycięstwo nad swymi namiętnościami. W ten sposób powstał suweren będący emanacją społeczeństwa i państwa, nazwany też Lewiatanem lub śmiertelnym bogiem. Celem powstania państwa jest zagwarantowanie bezpieczeństwa stronom umowy. Prawo jest owocem woli człowieka. Państwo to mniejsze zło, niech ono decyduje co zrobić z ludem. Do zawarcia paktu popycha człowieka oczywiście lęk przed skutkami stanu naturalnego, ale nie tylko lęk. Państwo rodzi się tak samo w wyniku strachu przed potęgą jakiejś osoby, jak i w wyniku ufania komuś, że jest on zdolny zapewnić opiekę i obronę. Państwo naturalne rodzi się z powodu groźby unicestwienia tych, którzy nie podporządkują się mocy przyszłego suwerena. Przyczyną narodzin państwa jest tu wola władcy. Nie samo jednak zwycięstwo daje uprawnienie do władzy nad zwyciężonym, lecz ugoda/pakt zwyciężonego, coś w rodzaju współczesnego jednostronnego oświadczenia woli. Pakt w przypadku państw naturalnych nie jest elementem żadnej umowy, jest tylko przyrzeczeniem zwyciężonego.

Najlepszy ustrój państwowy wg Hobbesa.

Absolutyzm jest najlepszy ze względu na egoizm i namiętności człowieka dominujące nad rozumem. Jednostki w drodze umowy przenoszą swoją siłę i wolę, wyrzekając się swojej wolności na rzecz panującego (Lewiatan). Państwo musiało powstać by zżerać nasze aspołeczne instynkty. W państwie tym nie oddziałuje prawo natury, tylko prawo stanowione, rządy opierają się na systemie lęku przed karą i bezwzględnym posłuszeństwie. Władca (jednostka lub grupa) decyduje o polityce, zapewnia ład i bezpieczeństwo w państwie, reprezentuje swoich poddanych, rozciąga swą władzę na kościół (koncepcja kościoła państwowego). Tylko absolutny władca może , statecznie rządzić, mądry władca nigdy nie będzie tyranem. Całkowity brak władzy obywateli nakłada na nich absolutny obowiązek posłuszeństwa wobec suwerena, pod którego jurysdykcją znajduje się także Kościół i jego urzędnicy. Suweren powinien być zwierzchnikiem Kościoła. Państwo absolutne realizuje idee ładu i bezpieczeństwa, jest stróżem rozwoju gospodarczego i prawa własności.

Prawo oporu przeciwko władzy państwowej.

Posłuszeństwo można wypowiedzieć władcy, gdy przestaje być zdolny, do zapewnienia bezpieczeństwa poddanym, które to było powodem utworzenia państwa. Ludzie umawiali się do przestrzegania prawa rządzenia nad sobą pewnej jednostce lub ciału zbiorowemu pod warunkiem, że wszyscy postąpią tak samo. Suweren nie jest stroną umowy (stoi poza nią), otrzymał pełnię władzy jakby w darze od ludzi , określa co jest dobre (sprawiedliwe), a co złe, władny jest karać (także karą śmierci) wszelkie przejawy buntu. Obywatele mogą mieć tyle wolności ile rządzący im dadzą, władca mądry to taki, który zostawią poddanym pewną swobodę. Hobbes porównuje państwo do biblijnego smoka Lewiatana, który pożera wolność jednostek wychodzącą ze stanu natury. Poddani nie mogą złamać warunków umowy, zrzekli się bowiem normalnej wolności w całości i nieodwołalnie, nie mogą skarżyć suwerena o niesprawiedliwość, bo źródłem jego władzy jest zgodna wola jednostek i każdy ma swój udział, w działaniu suwerena. Od poddanych suweren nie jest zależny. W sytuacji braku bezpośredniego zagrożenia powrotem do stanu natury, który nastąpiłby jako efekt buntu obywateli, państwo powinno powstrzymać się od ingerencji w życie obywateli, ograniczając się do ochrony ich mienia i życia. W doktrynie Hobbesa wolność określana jest jako brak zewnętrznych przeszkód w osiąganiu celów. Wolność człowieka polega na tym, iż nikt nie powstrzymuje jego działań.

Teoria stanu natury wg Johna Locke’a (1632-1704)

Była to pomyślna epoka w której ludzie, żyli bezpośrednio obok siebie w równości i wolności. Własność to podstawowe prawo naturalne (p. nat. Dane są od Boga), prawo święte, ludzie żyli swobodnie bez ograniczeń związanych z życiem społecznym. Człowiek już w chwili swojego urodzenia naturalną władzę zachowania własności tj. swego życia, wolności i mienia przeciwko krzywdom i napaściom innego człowieka. Prawo do własności Locke uzasadnia pracą, własność jest pochodną pracy, dzięki niej człowiek przywłaszcza sobie produkty przez siebie wytworzone. Pierwotny człowiek był istotą rozumną (kierował się rozumem, odróżniając dobro od zła i ograniczał swą samowolę), i chętnie podporządkowywał się prawu natury. Panował tam odwieczny system moralny, który chronił jednostkę przed złem. Państwo i prawo stanowione nie istniało. Jednostka ludzka w ujęciu Locke’a jest z natury dobra. Niedogodnością stanu natury polegała na tym że nie można było zapewnić powszechnej wolności i pokoju, każdy musiał sam się bronić i rozsądzać spory. Wszyscy są wolni i równi więc nikt nie powinien krzywdzić drugiego, pomagano bronić niewinnego i karać winowajcę. Wrogość wobec jednostki była wrogością wobec całej ludzkości.
Stan natury jest genezą prawa, trwa po utworzeniu państwa.

Treść umowy społecznej wg Locke’a.

żyjąc w stanie natury ludzie byli szczęśliwi, chronił on wolność i własność. Namiętności jednak targały ludźmi, znajdowały się jednostki, które naruszały ten pokój. Trzeba było te jednostki karać. Nie było jednak państwa. Człowiek pokrzywdzony musiał zasądzić we własnej sprawie i nim też targał egoizm, był nieobiektywny. To była jedyna niedogodność. podstaw państwa leży indywidualizm działań obywateli. Ludzie doszli do wniosku, że jeśli się nie połączą w państwo to grozi im samounicestwienie. Treść umowy społecznej- zrzeczenie się prawa rozstrzygania sporów. Była to umowa dwuetapowa. Najpierw powstało społeczeństwo (umowa jednostek, podział ról) , dopiero potem w wyniku kolejnej umowy (władza i społeczeństwo) stworzono organizmy państwowe (rząd). W wyniku umowy powołującej państwo jednostka przenosi na państwo prawa dochodzenia sprawiedliwości, umowa została zawarta tylko raz, przez milczące wyrażenie zgody obywatel wstępuje do państwa. Utylitaryzm jako przesłanka umowy społecznej. Umowa społeczna jasno zawarta w konstytucji. Podstawy te można zawrzeć w formalnej umowie, zwanej konstytucją, którą w pewnym sensie każdy z członków wspólnoty zawierałby z innym członkiem wspólnoty. Umowa ta stanowić musi podstawowe prawo danej wspólnoty, nie może być \"tajna\" i wszystkie późniejsze akty prawne nie mogą być z nią sprzeczne. Umowa ta powinna być tak sporządzona, aby dawać tylko absolutnie niezbędną władzę wspólnocie nad jej członkami, tak aby każdy z jej członków musiał rezygnować w jak najmniejszym stopniu z interesu własnego. Umowa ta staje się pewnego rodzaju suwerenem takiej wspólnoty, tj. cała władza we wspólnocie ma swoje źródło w tym tekście, a nie w osobistym zdaniu jakiegoś pojedynczego człowieka (np. króla).

Zagadnienie prawa oporu przeciwko władzy państwowej wg Locke’a

Można stosować prawo oporu, jest to zło ostateczne. Jeśli tak się stanie, to nie powróci się do stanu natury, tylko do stanu społeczeństwa, który jest starszy niż państwo-tak jak jednostka jest starsza od państwa i społeczeństwa. Zalążek państwa obywatelskiego, wyłaniającego z siebie wszystkie instytucje potrzebne do kontroli stosunków między jej członkami, tym samym egzystencji państwa. Jedyna rola państwa to rozstrzyganie sporów. Ludzie zachowują własność. Państwo- ,,nocny stróż” własności i bezpieczeństwa osobistego jego obywateli nie może ingerować głębiej. Reszta to zadanie społeczeństwa (religia, kultura, obrót gospodarczy), jak ono to rozwiążę to jego sprawa. Państwo nie powinno wkraczać do sfery produkcji, życia społecznego i religijnego. Miało zajmować się jedynie zabezpieczeniem własności indywidualnej i życia osobistego, nie może tworzyć norm, które naruszały by prawa jednostki zapisane w prawach natury. Prawo to jest konieczne bo trzeba kontrolować umowę i prawo do wolności. W wyniku rewolucji na nowo wybiera się władzę a potem zawiera z nią kolejną umowę.
/Ustanowienie władzy państwowej nie mogło prowadzić do rezygnacji jednostki z jej naturalnych niezbywalnych praw/. Locke jest twórcą idei podziału władzy - nie można łączyć w jednym organie władzy ustawodawczej z wykonawczą., miało to zapobiec łamaniu praw natury, uznawał za najlepszy ustrój monarchię umiarkowaną.
Tworzy koncepcję 3-podziału władzy inną niż Monteskiuszowska.
1.ustawodawcza (ustawodawcy) - władza najwyższa
2.wykonawcza (rząd, wyłaniany wg cenzusu majątkowego + sądy)
3.federacyjna (sprawowanie polityki zagranicznej)
Mieszczański utylitaryzm doprowadził Locke’a do sformułowania podstawowej idei liberalizmu: zasady indywidualizmu (tezy o prymacie praw jednostki, jako celowi państwa). Władza państwowa powinna reprezentować jak największą ilość obywateli, decyzje powinny być podejmowane większością głosów.

Heteronomiczna i autonomiczna koncepcja moralności wg Kanta.

Autonomiczna koncepcja moralności swoje uzasadnienie czerpie wyłącznie z rozumu ludzkiego. Koncepcja moralności Kanta jest koncepcja autonomiczną. Kant uważa że w każdym z nas dochodzi do głosu poczucie obowiązku, bezwzględnej powinności, imperatyw kategoryczny, inaczej prawo moralne. Wg niego czyny moralne to takie które człowiek chciał by widzieć jako powszechnie obowiązujące.
Przeciwieństwem moralności autonomicznej jest moralność heteronomiczna, w której normy obowiązujące człowieka pochodzą spoza niego samego i są np. prawami, przykazaniami boskimi.


/Przez postęp moralny rodu ludzkiego można dźwignąć Niemcy z upadku, Kant wyróżnia 3 władze: ustawodawczą, rządową, królewską, władze są sobie równe hamują się nawzajem, idea pokoju wywodząca się od Kanta. Kant w swojej teorii poznania wskazywał, że rozum ludzki ujmuje rzeczywistość w pewne kategorie, niezależne od doświadczenia, ale bez których w ogóle nie byłby w stanie ujmować danych empirycznych. Dla Kanta takimi kategoriami były: czas, przyczyna, skutek. Kant odniósł pewne kategorie, formy myślenia do rozumu praktycznego ./

Rozdzielenie prawa i moralności w poglądach Kanta.
Rozum, jako źródło praw jest jedynym źródłem moralności i tylko on może pełnić taką funkcję, ponieważ tylko rozum może formułować obiektywne i powszechnie obowiązujące prawa, dla wszystkich istot rozumnych, oraz determinować człowieka do postępowania według nich: "[...] czysty rozum może być praktyczny, tj. że może determinować wolę niezależnie od wszystkiego, co empiryczne - a [wykazuje] to przez fakt, w którym czysty rozum rzeczywiście okazuje się w nas praktycznym, mianowicie przez autonomię w zasadzie moralności, dzięki, której determinuje on wolę do czynu". Prawo pozytywne w odróżnieniu od moralności ma regulować zewnętrzne stosunki jednej osoby z drugą, prawu są obojętne motywy jakimi kieruje się człowiek. Wolność istnieje poza przyrodą, nie da się jej poznać doświadczeniem nie da się ustalić faktu, na podstawie którego orzec by można, że człowiek jest wolny; moralność nie wynika z nakazów państwa ani z religii. Prawo to ograniczenie samowoli jednego człowieka przez samowolę drugiego na podstawie praw wolności. Obrona wolności przez prawo implikuje stosowanie przymusu przez państwo. Człowiek postępujący w myśl litery prawa jest moralny, uczciwy. Prawo powszechne może czynić rozróżnienia między istotami rozumnymi tylko na podstawie kryterium „dobrej” i „złej’ woli, która nimi kieruje. Prawo moralne nakazuje nagradzać