Ogólnie zasady kształcenia można określić jako normy postępowania dydaktycznego, które jeśli są przestrzegane pomagają nauczycielowi w zaznajamianiu uczniów z podstawami wiedzy, w rozwijaniu zdolności poznawczych oraz zainteresowań jak i wdrażać do samokształcenia.
Literatura przedmiotu powołuje się na trzech dydaktyków: Wincentego Okonia. Czesława Kupisiewicza oraz Władysława Szewczyka.
Każdy z wymienionych dydaktyków proponuje inną klasyfikację zasad kształcenia.
W. Okoń przedstawia zasady kształcenia w sposób następujący:
Systemowości
Poglądowości
Samodzielności
Związku teorii z praktyką
Efektywności
Stopniowania trudności
Związku indywidualizacji i uspołecznienia
Cz. Kupisiewicz natomiast proponuje klasyfikację:
Zasada efektywności
Zasada operatywności
Zasada poglądowości
Zasada przystępności
Zasada systematyczności
Zasada świadomego i aktywnego uczestnictwa uczniów w procesie kształcenia
Zasada wiązania teorii z praktyką.
W. Szewczyk zasady kształcenia przedstawił w sposób następujący:
Aktywności
Bezpośredniości
Indywidualizacji
Motywacji
Praktyczności
Recepcyjności
Systemowości
Trwałości
Zespołowości
Poszczególne zasady jako ogólne normy postępowania są najczęściej uszczegółowione w postaci reguł dydaktycznych, a nawet wytycznych metodycznych. Wówczas są bardziej przydatne, szczególnie dla mniej doświadczonych nauczycieli, którzy nie posiadają umiejętności ich uszczegółowiania. Zasady kształcenia określić zatem można jako ogólne normy postępowania dydaktycznego nauczyciela i działalności uczniów wynikające
z podstawowych prawidłowości procesu dydaktycznego, których przestrzeganie zapewni lepszą realizację zakładanych celów kształcenia ogólnego.
Przeglądając podstawowe zasady kształcenia, które zostały sformułowane w literaturze przedmiotu można zauważyć ich dużą różnorodność. Gdyby tak zebrać wszystkie w całość to uzbierało by się ich ponad 20 różnych zasad. Te różnice wynikają z braku ogólnie przyjętego kryterium ich ustalania
.
CHARATKERYSTYKA POSZCZEGÓLNYCH ZASAD
Zasada indywidualizacji i zespołowości
Jest to nowa zasada w systemach kształcenia. Zasada indywidualizacji i zespołowości sprowadza się do takie organizowania procesu nauczania – uczenia się, w której równocześnie uwzględnia się indywidualność uczniów jaki i współpracę i współdziałanie wszystkich uczniów w klasie.
Zasada ta wnosi konieczność zachowania indywidualnego podejścia do ucznia w warunkach pracy zespołowej. Jest to jedna z trudniejszych do respektowania zasad w całym procesie kształcenia, który wymaga dostosowania procesu nauczania do indywidualnych możliwości uczniów.
Do indywidualnych możliwości możemy zaliczyć: właściwości psychiczne, intelektualne, fizyczne i emocjonalne, które warunkują motywację, postawę, stopień aktywności itp. Aby dobrze określić poziom rozwoju uczniów oraz określić możliwości psychofizyczne i dostosować treści oraz wymagania nauczyciel powinien dobrze ich poznać.
Klasa szkolna stanowi grupę zróżnicowanych indywidualności i oprócz pracy z całą klasa, nauczyciel winien indywidualnie oddziaływać na uczniów odbiegających od normy w formie odpowiedniej pomocy skierowanej na wyrównanie braków słabego, a doskonalenie lepszego. Wszystko to, co dzieje się z poszczególnym uczniem, ma wpływ na jakość pracy zespołowej.
Nieprzestrzeganie zasady indywidualizacji pracy dydaktycznej z punktu widzenia ogólnej zdolności uczenia się, pozostającej w ścisłym związku z inteligencją, jak i nieuwzględnianie kierunkowych zainteresowań i zdolności, tempa uczenia się uczniów, oraz treści kształcenia wywiera szczególnie niekorzystny wpływ na postępy w nauce uczniów słabych, jak również uczniów zdolnych, a tym samym hamuje ich pełny rozwój. Jednymi słowy mówiąc efektem braku indywidualizacji w grupie uczniów jest to, że uczniowie powyżej i poniżej przeciętnej nie będą w stanie osiągnąć rezultatów, które odpowiadają ich możliwościom, a uczniowie mało zdolni nie realizują programu. Niepowodzenia szkolne w dużej mierze spowodowane są nieliczeniem się z właściwościami indywidualnymi w procesie nauczania.
Różnicowanie sposobów indywidualizowania programu polega na określeniu treści, które powinni opanować wszyscy uczniowie, z drugiej strony – na sformułowaniu propozycji programowych, które mogą być częściowo czy w różnym stopniu realizowane przez poszczególnych uczniów. Różnicowanie tempa uczenia się, polega na realizacji jednolitego programu przez wszystkich uczniów, ale w tempie dostosowanym do indywidualnych możliwości. Poza różnicowaniem treści i tempa istnieją inne zabiegi indywidualizujące nauczanie dotyczące doboru metod, środków i form kształcenia.
Sposoby indywidualizacji w nauczaniu polegają na:
różnicowaniu planów nauczania,
wprowadzaniu przedmiotów fakultatywnych,
stosowaniu wcześniejszej promocji,
tworzeniu równoległych ciągów klas,
prowadzeniu zajęć pozalekcyjnych,
stosowaniu nauczania grupowego, wielopoziomowego, problemowego i programowego itp.
Zasada uspołeczniania łącząca interes indywidualny ze społecznym realizowana jest w klasie poprzez stosowanie pracy indywidualnej ucznia związanej z pracą zbiorową a przede wszystkim z różnymi formami pracy grupowej. Praca w grupach ma duże wartości dydaktyczno – wychowawcze, gdyż wymaga współdziałania poszczególnych członków grupy dla sprawnego i rytmicznego wykonania zadania.
Zasada systematyczności
Zasada ta podkreśla uczenie się w ściśle logicznym porządku, które odnosi się zarówno do pracy nauczycieli jak i uczniów. Nauczyciel powinien konsekwentnie kierować pracą uczniów w celu opanowania przez nich systemu wiedzy i umiejętności. Natomiast uczeń w procesie uczenia się powinien systematycznie to utrwalać.
Systematyczność oznacza uporządkowania treści kształcenia w taką strukturę, która respektuje związki u cechy poszczególnych elementów treściowych. Systematyczność w układzie treści kształcenia oznacza uporządkowanie ich w taką strukturę, która respektuje związki i cechy poszczególnych elementów treściowych, a jednocześnie stanowi pewną logiczną całość. Systematyczność w kształceniu ogólnym ułatwia integrowanie wiedzy w spójny układ i zarazem czyni ją operatywną i trwalszą.
W realizacji zasady systematyczności nauczyciel powinien pamiętać o następujących regułach:
treści kształcenia należy realizować we właściwej kolejności, zgodnie z logiką przedmiotu;
stale nawiązywać do materiału opanowanego, wiązać jego poszczególne partie
w całość w celu zintegrowania wiedzy w świadomości uczniów;
podkreślać zagadnienia główne i istotne, co pozwoli uczniom uzyskać podstawy szerszego systemu wiedzy;
należy dążyć do usystematyzowania materiału nauczania przez respektowanie związków rzeczowych i logicznych oraz odpowiednią ich hierarchizację;
należy umożliwić uczniom poznanie struktury omawianego zagadnienia poprzez podzielenie materiału na sensowne fragmenty i kolejnego ich opanowywania w ciągłym nawiązywaniu do jakichś całości;
należy przechodzić do opracowania nowego materiału po gruntownym przyswojeniu poprzedniego materiału;
na każdym etapie przyswajania wiadomości należy systematyzować i uogólniać, głównie zaś przy końcu tematu i na końcu działu programu nauczania;
należy wdrażać uczniów do pracy samodzielnej oraz stwarzać im możliwości wykonywania zadań wymagających dłuższego i systematycznego wysiłku.
Systematyczność jest więc podstawowym czynnikiem w powstawaniu systemu wiedzy. Chcąc doprowadzić do systemu wiedzy, nauczyciel powinien odpowiednio uporządkować treści kształcenia i konsekwentnie je realizować, zgodnie z przyjętą strukturą. Z zasady systematyczności wzięła swój początek zasada systemowości, czyli porządkowanie wiedzy w głowie uczniów. Zasadę tę sformułował W. Okoń. Zasada systemowości odnosi się nie tylko do treści kształcenia, lecz także do samego przebiegu kształcenia, gdyż jest on również systemem (układem). W dobrze skonstruowanym programie szkolnym ogólnemu układowi treści podporządkowuje się układy i podukłady coraz bardziej szczegółowe, połączone z całością i jej elementami za pośrednictwem racjonalnych więzi. Uczenie się przebiega skuteczniej, gdy układy jako rzeczowo i logicznie uporządkowane zbiory elementów i związków między nimi są należycie usystematyzowane w dostępnych uczniom materiałach i na lekcji, a zarazem gdy zapewnia się odpowiednią ich hierarchizację.
Zasada trwałości wiedzy i umiejętności
Zasada ta polega na organizowaniu zajęć w taki sposób by uczniom zapewnić gruntowne opanowanie zasadniczego materiału nauczania, tak że będą oni w stanie zawsze odtworzyć go z pamięci i posługiwać się nim zarówno dla celów szkolnych, jak i pozaszkolnych.
Ważną sprawą jest stosowanie różnorodnych metod i środków, odpowiednie ich utrwalanie i powtarzanie oraz pozytywny stosunek ucznia do materiału nauczania. Na ten stosunek mają wpływ różne czynniki:
Zainteresowanie
Przeżycia
Motywacja
Użyteczność wiedzy dla ucznia.
Zasada trwałości warunkuje wielokrotne stykanie się ucznia z nową treścią, nową umiejętnością. Utrwalanie więc nowego materiału wiąże się z systematyzacją i powtarzaniem. Powtarzanie ma tylko wówczas wartość dla ucznia, jeśli jest odpowiedniej jakości i jeśli jest urozmaicone. Stąd musi być porządkujące, uzupełniające, systematyczne i problemowe. Częstotliwość powtórzeń powinna być zgodna z krzywą zapominania, a więc największa bezpośrednio po zaznajomieniu uczniów z nowym materiałem. Utrwalanie wiadomości i umiejętności poprzez powtarzanie nie zapewnia na ogół tak trwałych wiadomości, jak rozwiązywanie dostępnych uczniom problemów.
Trwałość zdobytych umiejętności i wiedzy zapewnia również zastosowanie ich w działaniu praktycznym. W związku z tym nauczyciel ma za zadanie stwarzać sytuacje, które wymagają nie tylko reprodukowania wiadomości i umiejętności, ale także posługiwanie się nimi w pracy szkolnej i pozaszkolnej.
Zasada łączenia teorii z praktyką
Łączenie wiedzy z praktyką przekonuje uczniów o użyteczności wiedzy a jednocześnie daje pozytywne motywacje uczącego się przez co istotnie wpływa na jego aktywność. Odwoływanie się do praktyki sprawia, że teoria staje się zrozumialsza, trwalsza i potrzebniejsza.
Przystosowywanie uczniów do samodzielnego działania wymusza na nauczycielu taką naukę, która jest w ciągłym powiązaniu z otaczającą go rzeczywistością przyrodniczą, społeczną, techniczną oraz kulturową.
Teoria bez praktyki jest nic nie warta. Właściwa realizacja zasady łączenia teorii z praktyką zapewnia operatywność wiedzy, pobudza aktywność, sprzyja rozwojowi samodzielności uczniów, a przede wszystkim przygotowuje ich do zmieniania otaczającego świata.
Z omawianej zasady wynikają następujące postulaty:
działanie praktyczne uczniów winny być poprzedzone przekazaniem im określonej porcji wiadomości;
reguły, zasady, definicje i prawa lezące u podstaw uczniowskich działań powinny być produktem własnej aktywności uczniów;
działania uczniów powinny rozszerzać ich zakres wiedzy;
operacje praktyczne uczniów powinny być kształcące;
powiązanie działań uczniów z efektywnym przekształcaniem rzeczywistości powinno mieć miejsce wszędzie tam, gdzie istnieją ku temu warunki.
Brak przestrzegania w nauczaniu – uczeniu się zasady wiązania teorii z praktyką powoduje, że uczniowie nie potrafią stosować zdobytej wiedzy w praktyce albo tez wykonują czynności praktyczne bez znajomości i rozumienia ich podstaw teoretycznych.
Zasada świadomej aktywności
Zasada ta inaczej zwana też zasadą świadomego i aktywnego uczestnictwa uczniów w procesie nauczania jest chyba najpowszechniejszą i najważniejszą normą dydaktyczną postępowania nauczycieli i uczniów.
Aktywność jest niezbędnym warunkiem do podjęcia nauki, a uświadomienie uczniom celu i zadania ich działania jest niezbędne do osiągania pozytywnych wyników uczenia się.
Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie kształcenia sprowadza się przede wszystkim do postulatu uświadamiania i wyjaśniania im celów zadań i znaczenia nauki danego przedmiotu szkolnego, każdego tematu zajęcia. Cel ma zostać podany uczniom w przystępnej formie, zmierzając do tego, aby najbliższe cele starali się formułować samodzielnie. Aktywność świadoma jest wtedy kiedy uczeń jako sprawca zna nie tylko cel działania oraz drogę do jego osiągnięcia, ale chce ten cel osiągnąć.
W całym procesie nauki uczeń ma za zadanie poznawać świat oraz siebie, przeżywać świat wartości oraz nabywać umiejętności praktyczne. Aby proces kształcenia przebiegał pomyślnie powinny występować trzy aktywności:
Aktywność intelektualna – poznanie świata
Aktywność emocjonalna – wyłonienie wartości i ich wytworzenie
Aktywność praktyczna – przekształcenie rzeczywistości.
Wszystkie te aktywności powinny występować w procesie kształcenie tworząc integralną całość. Każdy rodzaj aktywności w uczeniu się pełni określoną funkcję; ich niezbędność w procesie kształcenia jest ogólną prawidłowością, z której wynika norma prakseologiczna – zasada aktywizowania ucznia w myśleniu, przeżywaniu i działaniu. Nierespektowanie zasady świadomej aktywności uczniów, powoduje bierność i małą samodzielność w myśleniu i działaniu.
Świadomy i aktywny udział uczących się można osiągnąć, gdy nauczyciel:
odwołuje się do doświadczeń życiowych, potrzeb i zainteresowań poznawczych uczniów i umiejętnie je wykorzystuje w procesie kształcenia,
wywołuje pozytywną motywację do nauki i zachęca i mobilizuje uczniów
do wysiłku;
stosuje metody kształcenia wdrażające uczniów do samodzielnego myślenia
i działania;
systematycznie uświadamia uczniom ich postępy w realizacji celów kształcenia.
Można przyjąć, że zasada świadomej aktywności uczniów w procesie dydaktycznym polega na takim organizowaniu i realizowaniu procesu kształcenia, w którym nauczyciel systematycznie uświadamia uczniom cele kształcenia, stara się przekonać o ich wartości i odpowiednio motywuje uczniów do osiągania pozytywnych wyników uczenia się.
Zasada poglądowości
Zasada poglądowości akcentuje wielozmysłowy kontakt ucznia z poznawaną rzeczywistością. Dodatkowo sprawia, że w naszej świadomości powstaje zmysłowy obraz zjawisk w postaci spostrzeżeń i wyobrażeń, na które składają się wrażenia wzrokowe, węchowe, smakowe i dotykowe.
Niejako cechą tej zasady jest konieczność zdobywania wiedzy o rzeczywistości poprzez poznanie jej bezpośrednio za pomocą rzeczy, zjawisk i procesów lub pośrednio w postaci środków dydaktycznych do których możemy zaliczyć: obrazy, modele, wykresy, tabele, itp.
Poglądowość może wystąpić w dwóch postaciach:
Poglądowość ilustratywna – polega na samym pokazaniu uczniom rzeczy, ich modeli lub rysunków, co wiąże się z mniejszą lub większą biernością uczniów.
Poglądowość operatywna (czynna) – nie ogranicza się do pokazu lecz opiera się na działaniu samych uczniów. Uczniowie zamiast wykonywać modele, obrazki, wykresy itp. sami je wykonują
Tak więc najlepsze wyniki daje realizowanie zasady poglądowości przez wiązanie obserwacji z oddziaływaniem na poznawany przedmiot, poprzez czynny kontakt ucznia z przedmiotem.
W wypadku gdy uczniowie nie znają zjawisk materialnych w ich naturalnym przebiegu, zasada poglądowości pozwala na uzupełnienie znajomości konkretnej rzeczywistości przez środki zastępcze, takie jak: okazy, modele, obrazy, filmy. Używane w ten sposób środki poglądowe reprezentują fragmenty rzeczywistości, spełnianą zaś funkcję przez tę zasadę nazywamy funkcją reprezentatywną.
Drugą funkcji zasady poglądowości jest ułatwienie zrozumienie i zapamiętanie wyników myśli naukowej, uogólnień, praw itp. poprzez różne symboliczne przedstawienie abstrakcji. Funkcję tę nazywamy funkcją symbolizującą.
W miarę rozwoju uczniów zmieniają się sposoby realizacji poglądowości, przy czym przechodzi się stopniowo od umożliwienia im wykonania operacji na konkretnych przedmiotach, poprzez operacje zinterioryzowane „uwewnętrznione” w umyśle ucznia, ale oparte na posługiwaniu się rysunkiem, do operacji, których podstawę stanowią umowne symbole i znaki. Podstawowym sposobem realizacji zasady poglądowości jest obserwacja, która aby spełniła swoje zadanie poznawcze powinna spełniać następujące warunki:
uczniowie muszą być nastawieni na obserwowanie określonego zjawiska przez podanie jej celu i zadań, jak tez planu prowadzenia obserwacji;
obserwacja powinna być wnikliwa, wyczerpująca i zmierzająca do odkrycia związków i zależności między zjawiskami;
wyniki obserwacji są lepsze, gdy uczniowie prowadzą odpowiednie notatki z obserwacji.
Zasada przystępności
Zasada przystępności czasami zwaną jest również zasada stopniowania trudności, oznacza to konieczność dostosowania materiału nauczania, metod kształcenie i środków dydaktycznych do poziomu rozwoju i możliwości psychofizycznych uczniów.
Dlatego znajomość uczniów, którym chcemy przekazać wiadomości czy umiejętności determinuje powodzenie pracy dydaktycznej.
Do najważniejszych reguł odnoszących się do zasady przystępności należy zaliczyć następujące:
realizację treści rozpoczynać od tego, co jest uczniom znane, bliskie do tego, co jest nieznane, dalekie;
przechodzić w procesie kształcenia od tego, co jest dla uczniów łatwiejsze, do tego, co trudniejsze;
w procesie nauczania – uczenia się uwzględniać różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania poszczególnych uczniów;
w procesie kształcenia należy brać pod uwagę poziom całej klasy i nie przeciążać uczniów nadmiarem zadań.
Istotnym warunkiem powodzenia uczniów w nauce jest dostosowanie zadań oraz wymagań do ich rzeczywistych możliwości psychofizycznych. Zadania i wymagania stawiane uczniom, które są ponad ich możliwości przerastają ich a co za tym idzie zniechęcają do pracy oraz obniżają motywację uczenia się. Z drugiej strony wymagania za niskie nie mobilizują ich do wytężonego wysiłku.
Zgodnie z zasadą przystępności zadania, wymagania stawiane uczniom powinny niejako sięgać do granicy ich możliwości, a nawet nieznacznie
je przewyższać, co sprawia, że mogą oni wówczas pracować optymalnie.
Realizacja reguł wynikających z zasady przystępności nie jest łatwa. Zasób wiedzy, stopień zaawansowania w nauce poszczególnych uczniów w klasie jest zróżnicowany. Praca nauczycieli „równym frontem” z całą klasą i jednocześnie z poszczególnymi uczniami przy uwzględnianiu reguł wynikających z zasady przystępności zapewnia aktywny udział wszystkich uczniów.
Innymi równie ważnymi zasadami są:
zasada samodzielności - stopniowe wdrażanie uczniów do samodzielnego działania i myślenia poprzez tworzenie warunków do ujawniania, wyzwalania i rozwijania samodzielności w trakcie planowania działalności, podczas wykonywania, kontrolowania i oceny jej efektów
zasada efektywności – czyli związku między celami a wynikami kształcenia
zasada operatywności – kładzie nacisk na to by uczniowie aktywnie przyswajali wiedzę i umiejętności i aby umieli posługiwać się nimi w pracy szkolnej, w sytuacjach różnych od tych, w jakich sobie przyswajali
zasada kształcenia umiejętności uczenia się – rozwijanie tej umiejętności pracy umysłowej w procesie kształcenia jest bardzo ważne, ponieważ uczenie się jest samodzielnym zdobywaniem wiedzy
zasada ustawicznego kształcenia – to aktualizowanie zdobytej wiedzy, podnoszenie kwalifikacji, nadążanie za rozwojem nauki i techniki, a przede wszystkim zapewnienie możliwości stałego rozwoju osobowości
Zasady kształcenia odnoszą się do praktyki procesu nauczania odbywającego się w różnych formach dydaktycznych. Powinny one funkcjonować w realizacji wszystkich elementów procesu kształcenia. Nauczyciel w procesie dydaktycznym ma za zadanie uwzględniać założenia, możliwości i potrzeby realizacji wszystkich zasad kształcenia, gdyż formułują one dyrektywy, które czynią ten proces bardziej efektywnym. Właściwe rozumienie procesu kształcenia, stosowanie nowoczesnych metod i form dydaktycznych, jak też wykorzystywanie środków technicznych oraz realizowanie zasad dydaktycznych to warunki skuteczności kształcenia.
Konieczne jest aby każdy uczący się rozumiał sens i potrzebę zdobywania wiedzy, wskazując im przydatność wiedzy w realizacji ich planów, osobistych potrzeb życiowych i intelektualnych. Dopiero bowiem wówczas, gdy uczenie się jest przydatne z punktu widzenia planu życiowego danej osoby, może ono być skuteczne. Drugim warunkiem jest rozumienie przez ucznia tego, co poznaje. Sporo trudności powoduje trudny materiał programowy, nie zawsze dostosowany do możliwości uczniów. Nauczyciel więc powinien więcej czasu poświęcać na wyjaśnianie i analizowanie trudnych tematów, zaś do samodzielnego opracowania należy przeznaczać zadania na miarę uczniów.
Zasady kształcenia mają charakter „postulatywny”, stanowią wytyczne postępowania nauczyciela. Zasady te są na ogół akceptowane teoretycznie, ale nie wynika z tego, że są rzeczywiście realizowane w praktyce. W trosce o dobrą jakość procesu kształcenia nauczyciel winien respektować ogólne normy postępowania dydaktycznego. Zasady kształcenia jako normy odnoszące się do prawidłowości procesu nauczania – uczenia się czynią ten proces skuteczny, jeśli działanie dydaktyczne nauczyciela jest zgodne z ustalonymi przez naukę ogólnymi prawidłowościami tego procesu.
Bibliografia:
Franciszek Bereźnicki „Dydaktyka kształcenia ogólnego”
Czesław Kupisiewicz „Podstawy dydaktyki ogólnej”.