Geneza utworu
Związek dramatu z powstaniem listopadowym
W 1831 roku wybuchło powstanie listopadowe, które miało na celu uwolnienie narodu polskiego spod zaborów i zapewnienie mu istnienia niepodległego państwa. W tym czasie Adam Mickiewicz przebywał poza granicami ziem polskich. Mimo że po rozpoczęciu powstania zmierzał w kierunku Polski z zamiarem wzięcia udziału w narodowym zrywie, nie zdążył na czas.
Dziady, cz. III, powstałe w 1832 roku w Dreźnie (stąd nazywane też Dziadami drezdeńskimi) uważane są za utwór ekspiacyjny. Oznacza to, że zawierają przeprosiny i wyjaśnienie, dlaczego Mickiewicz nie wziął udziału w powstaniu listopadowym. Utwór zawiera przedstawienie cierpienia opowiadającej się przeciwko carowi młodzieży polskiej. Może być odczytywany jako próba uświadomienia ludowi polskiemu, że jest przez Boga wybrany do spełnienia specjalnej misji i że jego cierpienia mają sens. Samego autora utworu zwykło się czasem utożsamiać z jednym z bohaterów, Konradem.
Historyczne pierwowzory postaci
W dramacie pojawiają się dziesiątki postaci zarówno fantastycznych, jak i realistycznych. Większość z tych drugich (o ile nie wszystkie) ma swoje historyczne pierwowzory. Jest to o tyle istotne, że wzmacnia u odbiorcy utworu poczucie realności przedstawionej wizji poetyckiej. Wymieniając tylko niektórych z bohaterów: senator Nowosilcow to rzeczywisty senator Nikołaj Nikołajewicz Nowosilcow; Pelikan to Wacław Pelikan, słynny w swoich czasach chirurg, znany z tego, że dla kariery był w stanie zrobić wszystko; Bajkow to Lew Siergiejewicz Bajkow, szambelan i radca Sanu, bliski współpracownik Nowosilcowa; Ewa ze sceny IV to być może Ewa Antkiewiczówna, rzymska miłość Mickiewicza; Tomasz to Tomasz Zan, bliski przyjaciel poety; Sobolewski to jeden z filomatów, Jan Sobolewski; podobnie Frejend, czyli historyczny Antoni Frejend.
Struktura dramatu
Dziady, cz. III mają skomplikowaną, emanującą treścią budowę. Cały utwór składa się z przedmowy, motta, prologu, aktu I oraz ustępu. Zakończenie aktu I informacją: „Koniec aktu pierwszego” sugeruje, że powinny nastąpić kolejne akty. Tak się jednak nie dzieje. Dlatego kompozycję utworu nazywa się kompozycją otwartą.
Akt I zawiera dziewięć scen. Łączą się one ze sobą na różne sposoby. Pierwsze trzy skupione są wokół postaci Konrada. Ponadto następują chronologicznie po sobie i dzieją się w tym samym miejscu. Kolejne trzy skupione są wokół postaci księdza Piotra, zaś trzy ostatnie wokół senatora Nowosilcowa. W samym środku utworu znajduje się Widzenie księdza Piotra, przez co uważane jest ono za najważniejszą, jeśli chodzi o przesłanie sztuki, część. Dodatkowo otaczają je dwa inne widzenia – Ewy i senatora. Cały utwór spina klamra wydarzeń fantastycznych – tych dziejących się w Prologu i tych, dziejących się w scenie IX. Taka budowa dramatu pozwala na doszukiwanie się w nim cech kompozycyjnych średniowiecznego misterium (czyli utworu scenicznego, którego akcja podzielona jest na trzy części: dotyczącą nieba, ziemi oraz piekła).
Postacie występujące w utworze, oprócz swoich pierwowzorów historycznych, cechują się tym, że wykreowane zostały na zasadzie przeciwieństw. Bohaterowie są albo dobrzy, albo źli. Na przykład patriotyczna młodzież przeciwstawiona uległemu carowi towarzystwu salonowemu.
Realizm i fantastyka w sztuce
Epoka romantyzmu przesiąknięta jest fascynacją zjawiskami nadprzyrodzonymi. W Dziadach, cz. III przenikają się ze sobą wzajemnie zdarzenia czy postacie fantastyczne z realnymi, historycznymi. Wydarzenia realistyczne to na przykład bal u senatora (gdzie przedstawiona jest scena balowa, z odzwierciedleniem ówczesnych zwyczajów) lub przyjęcie w salonie warszawskim (gdzie przedstawione są stosunki społeczne). Natomiast wydarzenia fantastyczne to między innymi widzenie Księdza Piotra, sen Ewy czy śmierć Doktora trafionego piorunem. Z postaci historycznych wymienić można: senatora Nowosilcowa, Żegotę, Sobolewskiego. Zaś z fantastycznych: anioły, diabły, Belzebuba.
Represje wobec młodych Polaków
Prześladowania młodych, przejętych sprawami narodowymi Polaków zawarte są w utworze w kilku miejscach. Scena I dramatu, kiedy więźniowie zbierają się w jednej celi, przedstawia podejrzenia co do motywów, dla których są represjonowani. Jeden z nich, Żegota, skupia się na tym, że nie wie, dlaczego został aresztowany. Przyznaje, iż nie brał udziału w żadnym spisku. Więźniowie rozmawiają o sądach, głodzeniu ich, pojawia się motyw kibitki. Wielu z nich nie wie, ile czasu spędziło w areszcie, a co gorzej – nie wiedzą, kiedy mogą zostać wypuszczeni. Są w sposób nieludzki przesłuchiwani. Mają świadomość zbiorowego ich uwięzienia. Jeden z nich, Tomasz, mówi:
Wolałbym być pod ziemią, w głodzie i chorobie, / Znosić kije i gorsze niźli kije – śledztwo, / Niż tu, w lepszym więzieniu, mieć was za sąsiedztwo. – / Łotry! wszystkich nas w jednym chcą zakopać grobie.
W scenie VII Adolf opowiada historię jednego z represjonowanych Polaków, Cichowskiego. Znał go, będąc dzieckiem, i wspomina jako wesołego, pogodnego i sympatycznego człowieka. Pewnego razu Cichowski niezapowiedzianie zniknął. Po jakimś czasie doszła do wszystkich informacja, że popełnił samobójstwo. Po dwóch latach okazało się jednak, że żyje i jest trzymany w carskim więzieniu. Jego żonie nie pozwolono się z nim zobaczyć przez kolejne trzy lata. Natomiast samego Cichowskiego męczono: nie pozwalając mu spać kilka nocy z rzędu, karmiąc słonymi potrawami (śledziami) i nie pozwalając pić, podając mu opium, zastraszając, poddając torturze łaskotek. W końcu, po trzech latach, Cichowski został odprowadzony do domu i zmuszony do podpisania dokumentu potwierdzającego, że został zwolniony z więzienia i nic mu nie jest. Jednak w wyniku tortur osłabł i zmienił się nie do poznania. Został doprowadzony do takiego stanu, że kiedy odwiedza go stary przyjaciel:
Na klamki trzask on myśli zaraz: idą śledzić; / Odwraca się i głowę na ręku opiera, / Zdaje się, że przytomność, moc umysłu zbiera: / Ścina usta, by słowa same nie wypadły, / Oczy spuszcza, by szpiegi z oczu co nie zgadły. / Pytany, myśląc zawsze, że jest w swym więzieniu, / Ucieka w głąb pokoju i tam pada w cieniu, / Krzycząc zawsze dwa słowa: „Nic nie wiem, nie powiem!”.
Kolejne zobrazowanie represji wobec Polaków zawarte jest w scenie VIII. Przedstawione są w niej losy młodego Rollisona, którego kaleka (niewidoma) matka przychodzi do senatora, aby dowiedzieć się, co dzieje się z synem. Rollison, podobnie jak Cichowski, został uwięziony nie wiadomo z jakiego powodu. Nie wiadomo również, co się z nim dzieje i kiedy ma szansę zostać wypuszczony. Młody człowiek jest torturowany, a następnie zostaje upozorowana jego próba samobójcza. Ludzie Nowosilcowa, wprowadzają w życie pomysł Pelikana i otwierają okno więziennej celi pod pretekstem wpuszczenia świeżego powietrza, zbawiennego przecież dla chorego na płuca Rollisona. Podstęp polegał tu na daniu możliwości popełnienia samobójstwa przez rzucenie się z okna. Na szczęście jednak dla męczonego bohatera i jego zrozpaczonej matki udaje mu się przeżyć.
Wielka Improwizacja
Scena II to Improwizacja Konrada. W historii literatury nazywana jest ona wielką Improwizacją, ze względu na to, że ten fragment utworu uważa się za szczytowe osiągnięcie liryki Mickiewicza i jedno z wyjątkowych dzieł europejskiego romantyzmu. Swoją poetyką ta część utworu nawiązuje bardziej do ody niż tekstu dramatycznego.
Bohater-poeta bluźni, wyzywając Boga i zarzucając mu spowodowanie cierpienia Polaków. Nim to jednak zrobi, wznosi się coraz bardziej po stopniach swojej pychy. Początkowo uważa się za lepszego od innych ludzi. Mówi o sobie: „Ja mistrz!”. Kolejnym etapem wznoszenia się w pysze jest uważanie się za największego na świecie poetę. Konrad twierdzi, że nie ma i nie było równego mu twórcy. Odwołuje się do tych, którzy byli wcześniej:
Depcę was, wszyscy poeci, / Wszyscy mędrcy i proroki.
Swoją siłę twórczą porównuje do kreacyjnej mocy Boga, czym wznosi się na kolejny stopień pychy. Stawia się wyżej od Stwórcy, którego oskarża o kierowanie się tylko i wyłącznie rozumiem, nie zaś sercem, tak jak robi to on. Bohater posuwa się do stwierdzenia:
Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę, / Cóż Ty większego mogłeś zrobić – Boże?
Żąda przy tym od Stwórcy władzy nad ludzkimi duszami. W końcu chce posunąć się do największego bluźnierstwa – porównania Boga z carem. Powstrzymuje go przed tym jednak, paradoksalnie, diabeł. Jednocześnie Konrad uosabia ideę prometeizmu. Jest zbuntowanym, romantycznym poetą, wielką duchem, wybitną jednostką, która siłą swojej twórczej potęgi chce wyzwolić swój cierpiący naród z niewoli. Twierdzi:
Patrzę na ojczyznę biedną, / Jak syn na ojca wplecionego w koło; / Czuję całego cierpienia narodu, / Jak matka czuje w łonie bole swego płodu.
Swoim działaniem przypomina antycznego Prometeusza, który kosztem bogów pragnie uczynić dobro dla ludzi. Ponosi jednak klęskę.
Z wielką Improwizacją wiąże się legenda, że została ona napisana w ciągu jednej nocy. Podobno poeta, Edward Odyniec, miał znaleźć o poranku wycieńczonego twórczym uniesieniem Mickiewicza. Nie ma jednak dowodów na poświadczenie tej tezy, a kunsztowność tekstu sugeruje raczej, że nie mógł być on napisany w tak krótkim czasie.
Zadania poezji
Konrad jako poeta ma moc prorokowania. Widać to w scenie I, kiedy jego współwięźniowie z niecierpliwością, w ciszy wyczekują aż zacznie on przepowiadać przyszłość. W tak zwanej małej improwizacji pojawia się (występujący wcześniej w Odzie do młodości) motyw lotu, a następnie bohater doznaje wizji. W końcu śpiewa wampiryczną pieśń:
Pieśń ma była już w grobie, już chłodna, – / Krew poczuła – spod ziemi wygląda – / I jak upiór powstaje krwi głodna: / I krwi żąda, krwi żąda, krwi żąda. / Tak! zemsta, zemsta, zemsta na wroga, / Z Bogiem i choćby mimo Boga!
Następnie, w wielkiej Improwizacji bluźnierczo porównuje swoją poetycką moc, do mocy Stwórcy i żąda od niego „rzędu dusz”. Ponadto, jak już zostało zaznaczone powyżej, w WielkiejImprowizacji, poeta przedstawiony jest jako jednostka ponadprzeciętnej osobowości, silna duchem, zbuntowana przeciwko otaczającej ją rzeczywistości. Poeta w dużej mierze czuje się niezrozumiały, dlatego pyta:
Gdzie człowiek, co z mej pieśni całą myśl wysłucha, / Obejmie okiem wszystkie promienie jej ducha?
Poezję zaś widzi jako „gwiazdę za granicą świata” – czymś, co jest dla ludzi odległe, niepojęte, co jednocześnie ma charakter monumentalny. Dzięki swoim twórczym zdolnościom rości sobie prawo posiadania nadprzyrodzonej, boskiej mocy. Jego twórczość ma charakter kreacyjny względem nie tylko literatury, ale i rzeczywistości. Dzięki temu może dyktować narodowi jak ma postępować.
Poeta ma zatem za zadanie stać na czele narodu i wskazywać mu drogę, którą ma podążać. Musi przy tym być jednostką wybitną, o silnej osobowości. Dzięki temu jego słowa przemieniają się w czyny i jest niezależny od mocy boskiej. Może działać nawet wbrew Stwórcy, jeśli wymaga tego sytuacja.
Konrad a ojczyzna
Bohater wprost utożsamia się z ojczyzną oraz polskim narodem. Sam o sobie mówi:
Teraz duszą jam w moję ojczyznę wcielony? / Ciałem połknąłem jej duszę, / Ja i ojczyzna to jedno. / Nazywam się Milijon – bo za miliony / Kocham i cierpię katusze.
Odczuwa w sobie powołanie do walki o niepodległość swojego kraju i wolność rodaków. Uważa, że jest na tyle silny, aby stanąć na ich czele. Jego patriotyzm jest tak wielki, że czuje się w stanie odrzucić Boga, jeśli umożliwi mu to uwolnienie ojczyzny z niewoli (porównaj z fragmentem o wielkiej Improwizacji w niniejszym tekście). Okazuje się jednak, że Konrad (mimo iż cieszy się wśród swoich współwięźniów autorytetem i jest przez nich darzony szacunkiem) nie jest w stanie być przewodnikiem narodu w walce o wolność. Bóg mogący dać mu odpowiednią władzę, nie odpowiada na wezwanie, być może mając na uwadze inny plan dla narodu polskiego.
Widzenie Księdza Piotra
Scena V, której akcja dzieje się w klasztornej celi, to prawie w całości Widzenie księdza Piotra. W jego trakcie zakonnik doznaje boskiej łaski, której nie było wcześniej dane doświadczyć Konradowi. Zapewne dlatego, że Ksiądz Piotr rozpoczyna swą rozmowę z Bogiem od słów pełnych pokory:
Panie! czymże ja jestem przed Twoim obliczem? – / Prochem i niczem.
Jakby w nagrodę otrzymuje proroczą wizję przyszłości Polski. Jest ona wyrażeniem ideimesjanizmu. Ta zakłada, że Polacy są narodem wybranym przez Boga do wypełnienia specjalnej misji. Mają odkupić swoim cierpieniem grzechy własne i innych narodów, w wyniku czego doprowadzą do uwolnienia wszystkich spod obcego jarzma. Część badaczy uważa ideę mesjanistyczną za główne przesłanie utworu. Jednak nie wszyscy w ten sposób odczytywaliDziady, cz. III – na przykład najwybitniejszy młodopolski dramaturg, a poza tym malarz, Stanisław Wyspiański nie interpretował sztuki jako mesjanistycznej. Misja narodu polskiego jest powtórzeniem biblijnych losów Jezusa Chrystusa. Polacy, tak samo jak On, mimo braku winy są karani i katowani – więzieni, męczeni i zsyłani na Syberię. Polska niesie krzyż za całą Europę:
Krzyż ma długie, na całą Europę ramiona, / Z trzech wyschłych ludów, jak z trzech twardych drzew ukuty.
Uosobieniem Piłata umywającego ręce od odpowiedzialności jest Francja, Herodem – car Mikołaj II, zaś żołnierze pojący Zbawiciela żółcią to Austria i Prusy. Cierpienie Polski, jak cierpienie Chrystusa, nie jest jednak bezcelowe.W swoim czasie zmartwychwstanie ona i przyniesie odkupienie dla innych. Podczas proroczej wizji ksiądz Piotr przepowiada też pojawienie się tajemniczego bohatera, który jest:
Nad ludy i nad króle podniesiony; / Na trzech stoi koronach, a sam bez korony; / A życie jego – trud trudów, / A tytuł jego – lud ludów; / Z matki obcej, krew jego dawne bohatery, / A imię jego czterdzieści i cztery.
Kim miał być ten bohater jednak nie wiadomo. Badacze literatury (znając zamiłowanie Mickiewicza do numerologii) liczbę czterdzieści cztery próbowali odszyfrować. W owym tajemniczym bohaterze dopatrywano się Konrada czy samego Mickiewicza. Według jednej ze współczesnych teorii utożsamiano go nawet z Janem Pawłem II. Sam autor utworu jednak, wyjaśniając znaczenie liczby, podawał różne wersje. Należy zatem przyjąć, że bohater ten to wyłącznie kreacja poetycka, a nie wskazanie konkretnej postaci – czy to poetyckiej, czy rzeczywistej.
Podział społeczeństwa
Na końcu sceny VII przedstawiony został podział społeczeństwa na dwie grupy. Naród polski uosabiają ci przy drzwiach i ci przy stoliku. Następująco mówi o nich jeden z bohaterów, Wysocki:
Nasz naród jak lawa, / Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, / Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi; / Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.
Pierwsza z grup jest zatem utożsamiona z lawą, druga ze skorupą.Towarzystwo stolikowe (skorupa) składa się z wysokich urzędników i oficerów, znanych artystów oraz dystyngowanych dam. Rozmawiają ze sobą po francusku, o sprawach nieistotnych. Omawiają bale i spotkania towarzyskie. Życie spędzają w świecie salonów i wyłącznie to ich interesuje. Jedna z dam stwierdza nawet, iż:
Odtąd jak Nowosilcow wyjechał z Warszawy, / Nikt nie umie gustownie urządzić zabawy; / Nie widziałam pięknego balu ani razu. / On umiał ugrupować bal na kształt obrazu.
Zupełnie ignorują otaczającą (i przecież bezpośrednio ich dotyczącą) sytuację społeczno-polityczną. Kamerjunkier, powołując się na „Constitutionnela”, francuską gazetę, pokazuje swoją ignorancję:
Ja myśliłem, że w Litwie to wszystko Moskale. / O Litwie, dalibógże! mniej wiem niż o Chinach.
Natomiast jedna z dam stwierdza, że nie rozumie zupełnie polskich wierszy, chociaż zna język polski. Literat podczas dyskusji o charakterze literatury z innymi przedstawicielami swojego zawodu nie uważa, aby historia opowiedziana przez Adolfa (patrz poniżej) byłaby warta spisania w utworze. Konkluduje, że Słowianie lubią łagodną, sielankową literaturę. Towarzystwo stolikowe nie tylko nie potępia carskiej władzy, ale co więcej, chce robić karierę w jej strukturach. Na przykład jeden z hrabiów jest: „niedawno kreowany z mieszczan”. Inny wprost stwierdza, że chciałby, aby jego żona została pokojówką (hrabina pokojówką?!) u Namiestnika carskiego, księcia Konstantego. Grupa skupiona przy drzwiach (lawa) to głównie młodzież (choć jest wśród nich też „dwóch starych Polaków”). Rozmawiają po polsku, przyciszonymi głosami, żywo reagując na kwestie narodowe oraz wieści na temat ich uwięzionych przez władze carskie towarzyszy. Obie grupy spotykają się, kiedy jedna z młodych dam z towarzystwa przy drzwiach namawia Adolfa, aby opowiedział o losach Cichowskiego, który symbolizuje dzieje Polaków,
Dzieje swe, dzieje wszystkich Polski bohatyrów: – / Bo teraz Polska żyje, kwitnie w ziemi cieniach, / Jej dzieje na Sybirze, w twierdzach i więzieniach.
Grupa stolikowa scharakteryzowana została jako zdrajcy i kosmopolici. Są zupełnie obojętni na sprawy narodowe, o czym świadczy choćby rozważanie przez nich cierpień narodu polskiego jako materiału literackiego. Pogodzili się z niewolą i władzą carską. Są pozbawieni moralności i godności osobistej. Ci, którzy pierwotnie stoją przy drzwiach, to przeciwieństwo tych przy stoliku. Są patriotami, którzy nie mogą pogodzić się z władzą carskiego zaborcy i wierzą, że w polskim narodzie tkwi ukryta siła, która pozwoli wyzwolić się spod obcego panowania. Przez oficjalne władze są prześladowani i represjonowani, a do towarzystwa stolikowego, które uważają za zdrajców, odnoszą się ze wstrętem i odrazą. Obraz takiego podziału społeczeństwa wzmocniony jest w innych fragmentach utworu. W scenie I widać młodzież (lawa), a w drugiej części sceny VIII, podczas balu, ukazane jest pogodzone z losem kraju towarzystwo salonowe (skorupa).
Senator Nowosilcow
Postać Nowosilcowa można odczytywać jako ucieleśnienie szatana. Prezentuje on sobą negatywne cechy carskiego imperium. Przede wszystkim są to: okrucieństwo, zakłamanie i dbałość o karierę za wszelką cenę. Zarówno Polaków, jak i swoich rosyjskich poddanych, traktuje przedmiotowo. Są oni dla niego narzędziami do przypodobania się carowi a dzięki temu pięcia się po szczeblach kariery. Wymyśla spiski i prześladuje polską młodzież, aby móc uzyskać zaszczyty za wierną służbę carowi. Z poddanymi się nie liczy – kiedy największy jego pochlebca, Doktor poddaje mu pomysł na zdemaskowanie wymyślonego spisku, każe on Doktora uwięzić, a zasługę wykrycia spisku chce przypisać sobie samemu. Z drugiej jednak strony Nowosilcow jest zwykłym tchórzem. Odczuwa paniczny strach przed tymi, nad którymi nie ma władzy. Widać to zwłaszcza w scenie VI, kiedy we śnie płaszczy się przed carem:
Ach! – Najjaśniejszy Panie – ach! – nie mogę głosem – / Głos mi zamarł – ach! dreszcz, pot, – ach! dreszcz ziębi, chłodzi.
Senator lęka się również księdza Piotra. Kiedy ma nad nim urzędniczą władzę, znieważa go. Natomiast, kiedy na jego oczach spełnia się proroctwo zakonnika (ksiądz Piotr przepowiedział śmierć Doktora), zmienia swój stosunek do niego. Każe go wypuścić i chce, aby ten jak najszybciej się oddalił.
Znaczenie Ustępu
Ustęp dotyczy podróży po Rosji (sam Mickiewicz wyjechał z niej w 1929 roku). Symbolizuje on dalszą wędrówkę Konrada, którą przepowiada pod koniec sceny VIII ksiądz Piotr:
Ty pojedziesz w daleką, nieznajomą drogę.
Pojawiająca się postać Pielgrzyma to właśnie Konrad.
Gatunek literacki
Dziady, cz. III uważane są za arcydramat romantyczny. Najważniejsze cechy dramatu romantycznego to:
Nawiązywanie swoją formą do dramatu szekspirowskiego oraz XVII-wiecznego dramatu hiszpańskiego (najsłynniejsi twórcy to Calderon i de Vega);
Złamanie zasady trzech jedności (na przykład – czas: wigilia Bożego Narodzenia, karnawał; miejsce: cela więzienna, wiejski dworek pod Lwowem; akcja: przenikają się różne wątki);
Występowanie dwóch płaszczyzn – realistycznej i fantastycznej (przykłady podane powyżej, przy omówieniu problematyki utworu);
Pojawianie się scen monumentalnych, w których występuje tłum postaci (na przykład w salonie warszawskim czy podczas balu u senatora);
Występowanie wątków biograficznych (Mickiewicza), historycznych (dzieje Polski), ludowych oraz pogańskich (obrzęd dziadów);
Skonstruowanie akcji wokół kilku punktów kulminacyjnych (każda ze scen ma własny, na przykład w wielkiej Improwizacji jest to moment, kiedy Konrad zamierza porównać Boga z Carem, a w Widzeniu księdza Piotra pojawienie się bohatera, którego imię jest „czterdzieści i cztery”);
Pojawianie się synkretyzmu rodzajowego (połączenie dramatu z liryką – na przykład Wielka Improwizacja ma cechy charakterystyczne ody, tragizmu z komizmem – na przykład kwestie wypowiadane przez towarzystwo stolikowe, ich ignorowanie sytuacji narodu polskiego);
Tytułowanie poszczególnych części (na przykład: Improwizacja, Widzenie, Bal u senatora);
Rozbudowane didaskalia (na przykład na początku sceny VIII wyglądają one następująco:
W Wilnie – sala przedpokojowa; na prawo drzwi do Sali komisji śledczej, gdzie prowadzą więźniów i widać ogromne pliki papierów – w głębi drzwi do pokoju senatora, gdzie słychać muzykę – czas: po obiedzie – u okna siedzi sekretarz nad papierami; dalej nieco na lewo stolik, gdzie grają w wiska – Nowosilcow pije kawę; koło niego szambelan Bajkow, Pelikan i jeden Doktor – u drzwi warta i kilku lokajów nieruchomych;
Otwarta kompozycja utworu (porównaj z opisem problematyki utworu).
Ponadto dramat romantyczny przez część badaczy uważany był za niesceniczny (to znaczy przeznaczony do czytania, nie wystawiania na scenie), ze względu na swoją konstrukcję (zwłaszcza monumentalność i otwartość kompozycji). Jego budowa sprawia, że wystawienie go na scenie było wielkim przedsięwzięciem, którego w ówczesnych czasach podjąć się było w stanie niewiele teatrów. W związku z tym największe polskie dramaty romantyczne, a wśród nich Dziady,cz. III, nie były w epoce swojego powstania wystawiane. Wynikało to z tego, że nie było gdzie ich grywać. Na ziemiach polskich nie było możliwości, w innych państwach nie chciano ich grywać. Jednak założenie, że dramat romantyczny jest niesceniczny, jest błędne. Najlepszym na to dowodem było działanie w XIX wieku we Francji Cyrku Olimpijskiego. Sam Mickiewicz, w wykładach o literaturze słowińskiej wygłaszanych na francuskim uniwersytecie, wypowiadał się na temat możliwości wystawiania na scenie dramatów romantycznych. Twierdził, że na ówczesną chwilę możliwości techniczne teatrów są zbyt ograniczone. Nie odznaczało to jednak, że dramaty romantyczne nie są przeznaczone do wystawiania na scenie. Wręcz przeciwnie – mówił, iż należy rozbudowywać ich aparaturę i przejmować rozwiązania stosowane z powodzeniem w teatrach operowych.
Podstawowe informacje o bohaterze
Konrad to jeden z głównych bohaterów Dziadów, cz. III Adama Mickiewicza. Pojawia się w prawie wszystkich fragmentach utworu, a wyłącznie jemu poświęcona została scena II, Improwizacja. Jest on tą samą postacią, co Gustaw z Dziadów, cz. IV. Stanowi wzorcowy przykład bohatera romantycznego, który przechodzi wewnętrzną metamorfozę. Na początku utworu przemienia się z poety-romantycznego kochanka w poetę-wieszcza, bojownika o wolność ojczyzny. Swoją postawą uosabia ideę prometejską. Jak sam napisał węglem na ścianie więziennej celi, w klasztorze bazylianów w Wilnie, pierwszego listopada 1823 roku umarł Gustaw i narodził się Konrad.
Charakterystyka zewnętrzna
Bohatera poznajemy jako więźnia osadzonego w carskiej celi. Jest on bardzo blady i wygląda na wycieńczonego. Zachowuje się w sposób nienaturalny. Na współwięźniach sprawia wrażenie nieobecnego duchem, trzyma się na uboczu względem nich. Józef w scenie pierwszej mówi o nim:
duch jego uszedł i błądzi daleko: / Jeszcze nie wrócił – może przyszłość w gwiazdach czyta, / Może się tam z duchami znajomymi wita, / I one mu powiedzą, czego z gwiazd docieką. / Jak dziwne oczy – błyszczy ogień pod powieką.
Wiąże się to zarówno z tym, kim jest Konrad, jak i z tym, że rzeczywiście obcuje z istotami nadprzyrodzonymi. Wskutek tego bohater kilkakrotnie traci przytomność.
Charakterystyka wewnętrzna
Konrad buntuje się przeciwko Bogu. Nie zgadza się na to, że Stwórca pozwala, aby Polska była prześladowana przez zaborców. Bluźni już w scenie I, w momencie, kiedy śpiewa wampiryczną pieśń podczas zebrania więźniów w Wigilię Bożego Narodzenia. Jej refren to:
zemsta, zemsta, zemsta na wroga, / Z Bogiem i choćby mimo Boga!
Kolejne wystąpienie przeciw Stwórcy zawarte jest w Improwizacji Konrada. Wówczas bohater początkowo uznaje się za równego Bogu. Uważa, że tak, jak Stwórca, tworzy rzeczywistość. Różnica polega tylko na tym, że jest to rzeczywistość poetycka. Sam siebie mieni największym poetą na świecie: „Ja mistrz!”, gardząc tymi, którzy byli wcześniej:
Depcę was, wszyscy poeci, / Wszyscy mędrcy i proroki, / których wielbił świat szeroki.
Jest wrażliwy i jednocześnie mogący udźwignąć wielki ciężar boskiej kreacji:
Czuły jestem, silny jestem i rozumny.
Moc swojej wcześniejszej miłości do kobiety przelewa na miłość do ojczyzny i narodu:
Ja kocham cały naród! […] Ja i ojczyzna to jedno. / Nazywam się Milijon – bo za miliony / Kocham i cierpię katusze.
W końcu dochodzi do tego, że czuje się nieśmiertelny, stojący wyżej niż ludzie i istoty anielskie. Uważa się za lepszego od Boga, który posługuje się w odróżnieniu od niego tylko rozumem, nie zaś sercem. Bluźnierstwo to spowodowane jest miłością do narodu polskiego. Konrad chce być dla niego jak mityczny Prometeusz, dać mu wyzwolenie ze stanu, w którym się znajduje. Jako jednostka wielka duchem, zbuntowany romantyczny poeta pragnie mocą swojej twórczej potęgi wyzwolić Polskę spod jarzma niewoli. Bóg jednak nie słucha jego wezwania i w bohatera wstępuje diabeł. Gdyby nie pomoc księdza Piotra, jego dusza byłaby zapewne zgubiona. Konrad nieświadomie domyśla się tego, na co dowód widać w końcówce sceny VIII, kiedy bohaterowie spotykają się. Poeta, sam nie wiedząc za co, dziękuje zakonnikowi. Przy tym spotkaniu ksiądz Piotr mówi Konradowi:
Ty pojedziesz w daleką, nieznajomą drogę.
Jako tę podróż można odczytać cały Ustęp Dziadów, cz. III. Tak widziany, stanowi on opis dalszejpodróży Konrada.
Podstawowe informacje o bohaterze
Ksiądz Piotr to jeden z głównych bohaterów występujących w Dziadach, cz. III Adama Mickiewicza. Jest zakonnikiem należącym do zakonu bernardynów. Występuje w kilku fragmentach utworu, a w całości poświęcona została mu scena V, której akcja dzieje się w jego celi. Bardzo dużą część tej sceny zajmuje Widzenie księdza Piotra. W nim zakonnik doznaje Boskiej łaski – ma proroczą wizję przyszłości świata i Polski, która zawiera w sobie ideologię mesjanistyczną.
W historii literatury istnieje podejrzenie, co do tego, kto był pierwowzorem dla postaci księdza Piotra. Znana jest relacja Antoniego Edwarda Odyńca, współczesnego Mickiewiczowi poety, na ten temat. Pierwowzorem miał być Józef Oleszkiewicz, mistyk i malarz z Petersburga. Relacja ta jest jednak niepotwierdzona i niepewna.
Charakterystyka
Wygląd księdza Piotra nie jest w utworze opisany. Można znaleźć tylko wzmiankę na temat jego postury, którą wypowiada senator Nowosilcow. Żartobliwie porównuje go do poety. Jako zakonnika, księdza Piotra należy wyobrażać sobie w szatach bernardyńskich. Nie wiadomo w jakim dokładnie jest wieku, sam o sobie mówi jednak:
Panie, otom ja sługa dawny, grzesznik stary, / Sługa już spracowany i niezgodny na nic.
Należy zatem przyjąć, że ma już swoje lata.
Istotnymi cechami bohatera są jego: religijność, moc porozumiewania się z istotami nadprzyrodzonymi (zarówno z Bogiem, jak i diabłami), dar przepowiadania przyszłości i zaangażowanie w opiekę nad tymi, którzy zgrzeszyli lub potrzebują pomocy. Ksiądz Piotr jest postacią ważną dla przesłania utworu. Bohater charakteryzuje się bezgraniczną pokorą wobec Boga, w zupełności Mu ufa. Często się modli, kilkakrotnie pada krzyżem na ziemię. Przez inne postacie występujące w dramacie jest uważany za oddanego Stwórcy. Na przykład Kapral mówi o nim:
Pobiegłem do mojego kmotra, / Bo on człowiek pobożny, do braciszka Piotra.
Sam swojemu oddaniu Bogu dowodzi, stwierdzając:
Panie! czymże ja jestem przed Twoim obliczem? – / Prochem i niczem.
Zakonnik jest postacią, która pojawia się w scenie III. Wówczas Konrad traci przytomność i wstępuje w niego zły duch. Ksiądz Piotr odprawia egzorcyzmy nad bohaterem, wypędzając z niego nieprzyjazną istotę. Nim to jednak zrobi, rozmawia z nią. Co więcej – dzięki swojemu stanowi kapłańskiemu i żarliwej modlitwie, posiada moc wydawania jej rozkazów.
Widzenie, którego doznaje Ksiądz Piotr, to wizja mesjanistyczna. To znaczy taka, która zakłada, że naród polski jest narodem wybranym. Jego dzieje zostają porównane do losów Chrystusa. Polacy mają zbawić wszystkie narody pozostające w niewoli. Zanim jednak to się stanie, muszą wiele wycierpieć. Zakonnik ma możliwość doznać wizji przyszłości ze względu na swoją religijność. Nie jest to jednak jedyne proroctwo księdza Piotra. Przepowiada on również śmierć pochlebcy senatora Nowosilcowa, Doktora. Została ona zawarta w treści utworu. Powoduje to, że jego przepowiednie stają się bardziej wiarygodne, a lęk przed zakonnikiem odczuwa nawet sam senator Nowosilcow. Kiedy spełnia się proroctwo związane z Doktorem, wypuszcza wolno aresztowanego wcześniej księdza Piotra. Poza pomocą opętanemu przez diabła Konradowi, ksiądz Piotr pomaga także nieszczęśliwej, niewidomej Pani Rollison. Przychodzi razem z nią do sali senatora, aby umożliwić jej widzenie się z uwięzionym synem. Co więcej, wiadomo też, że troszczy się o młodego Rollisona od kilku tygodni, starając się o wizytę w jego celi.
Podstawowe informacje o bohaterze
Senator Nowosilcow to postać występująca w Dziadach, cz. III Adama Mickiewicza. Dotycząca go scena VIII utworu zatytułowana jest Pan Senator. W całości odnosi się do niego też scena VI. Przebywa w Wilnie z ramienia cara. Wydawane przez niego rozkazy powodują więzienie Polaków, katowanie ich i zsyłki na Syberię. Uosabia historyczną postać senatora Nowosilcowa.
Charakterystyka
W scenie I, kiedy dochodzi do spotkania więźniów, Tomasz rozmawia z Żegotą, który zastanawia się, dlaczego trafił do więzienia. Ten przyznaje, że nie brał udziału w żadnym spisku i nie rozumie powodu swojego aresztowania. Tomasz tłumaczy, iż wcale nie musiało być prawnej przyczyny. Wystarczyło, żeby Żegota miał z czego się wykupić. Przy tym Tomasz opisuje senatora Nowosilcowa:
Powód – że Nowosilcow przybył tu z Warszawy. / Znasz zapewne charakter pana Senatora. / Wiesz, że już był w niełasce u imperatora, / Że zysk dawniejszych łupiestw przepił i roztrwonił. / Stracił u kupców kredyt i ostatkiem gonił. / Bo pomimo największych starań i zabiegów / Nie może w Polsce spisku żadnego wyśledzić; / Więc postanowił świeży kraj, Litwę, nawiedzić, / I tu przeniósł się z całym głównym sztabem szpiegów. / Żeby zaś mógł bezkarnie po Litwie plądrować / I na nowo się w łaskę samodzierzcy wkręcić, / Musi z towarzystw naszych wielką rzecz wysnuwać / I nowych wiele ofiar carowi poświęcić.
Opis ten doskonale charakteryzuje występującą w utworze postać Nowosilcowa. W swoim dążeniu do bogactwa i zaszczytów oraz w dbałości o przypodobanie się carowi posuwa się on do nieludzkich czynów. W wielu przypadkach nadużywa swojej władzy. Widać to w tekście dramatu kilkakrotnie, na przykład pozwala na więzienie i katowanie syna pani Rollison, nie pozwalając matce go zobaczyć. Chce też uwięzić księdza Piotra i planuje spisek przeciw księciu Czartoryskiemu, dzięki któremu piastuje obecne stanowisko. Wykorzystując daną mu władzę, zamierza nie zapłacić długu, który jest winien kupcowi Kannisynowi. W swojej przewrotności dochodzi nawet do tego, że zamierza pozbyć się Doktora, aby przypisać sobie zasługi odkrycia wymyślonego przez niego spisku. Jednocześnie jednak senator stara się zachowywać pozory światowego, ułożonego oraz sprawiedliwego człowieka.
Ma licznych pochlebców. Oprócz największego z nich, wspomnianego już Doktora, również wyższe sfery starają mu się przypodobać. Jedna z dam stwierdza nawet, że aby w Wilnie odbył się dobry bal, musi go zorganizować Nowosilcow. Poza szukaniem (lub według tekstu – raczej wymyślaniem) grożących carowi spisków, senator zajmuje się też właśnie zabawą na balach. Stara się uchodzić za dystyngowanego. Tańczy menueta, zabawia rozmową damy. Co charakterystyczne, wiele kwestii wypowiada w języku francuskim.
Ponadto senator opisany jest jako człowiek porywczy (czy nawet niezrównoważony). Pastwi się nad służącym za to że wpuścił do niego na audiencję panią Rollison, mimo iż sam kazał ją przyprowadzić:
[senator] A szelmy, łajdaki! / Łotry, stoicie przy drzwiach i porządek taki? / Skórę wam zedrę, szelmy, służby was nauczę […] / [lokaj] / Pan kazał wpuścić – / [senator] Co? co? - ty śmiesz, ty! mnie gadać? / […] / Wieść go do kwatery / Policmejstra - sto kijów i tygodnie cztery / Na chleb i wodę.
Nowosilcow przedstawiony jest jako człowiek zupełnie zepsuty i zły. Jak dowiadujemy się ze sceny VI, jego dusza jest już w rękach diabłów. Po śmierci senatora ma zamiar upomnieć się o nią sam Belzebub.