Periodyzacja dziejów Konstytucji
Periodyzacja jest to wyodrębnienie względnie autonomicznych etapów w historii narodu i państwa. Najważniejszym celem jest ocena minionych wydarzeń.
I etap – Konstytucja 3 maja, rok 1791. Pierwsza Polska konstytucja. Jej przyjęcie związane było z dużymi kontrowersjami, gdyż jej zwolennicy zdawali sobie sprawę, że przy zachowaniu normalnej procedury projekt może zostać odrzucony. Dlatego przyspieszono termin obrad nad Konstytucją, korzystając z faktu nieobecności większości przeciwników dokumentu. Konstytucja była próbą stworzenia nowego ustroju, jednak okres jej obowiązywania trwał bardzo krótko. Mimo to, uważana jest za wyjątkowo postępowy dokument, jak na czasy, w których powstał. Fakt jej istnienia pomagał podtrzymywać w narodzie dążenia do niepodległości.
II etap – okres prowizorium konstytucyjnego; lata 1918 – 1921, po odzyskaniu niepodległości. W tym czasie, od roku 1919 obowiązywała tak zwana Mała Konstytucja, na mocy, której władza państwowa skupiła się w rękach Józefa Piłsudskiego.
III etap – Konstytucja marcowa, uchwalona 17 marca 1921 roku. Przyjęta z powodu niepełności postanowień Małej Konstytucji. Konstytucja marcowa wprowadziła ustrój republiki demokratycznej o parlamentarno-gabinetowym systemie rządów. Władza zwierzchnia przyznana została narodowy, pojmowanemu, jako ogół obywateli, który sprawował ją za pośrednictwem organów, działających zgodnie z zasadą trójpodziału władzy. Okres ten charakteryzował się istnieniem takich zasad, jak choćby zasada suwerenności narodu, zasada demokracji przedstawicielskiej, czy zasada dwuizbowości sejmu. Ale brakowało demokracji bezpośredniej i nie istniała tak silnie, jak dziś zarysowana ochrona jednostki.
IV etap – nowela sierpniowa (2 sierpnia 1926r.). Wprowadzona po przewrocie majowym. Formalnie obowiązywała Konstytucja marcowa, ale o najważniejszych sprawach zaczął decydować Piłsudski. Nowela ta wzmacniała władzę prezydenta, mógł on m.in. rozwiązać Sejm, wydawać rozporządzenia z mocą ustawy.
V etap – konstytucja kwietniowa z 23 kwietnia 1935 roku. Uchwalona, dlatego, że uznano za niewystarczające postanowienia noweli sierpniowej i chciano dalszego wzrostu władzy prezydenckiej. Wprowadziła w Polsce ustrój prezydencki – była to właściwie jej jedyna zasada naczelna. Prezydent posiadał zwierzchnictwo nad rządem, Sejmem i siłami zbrojnymi. Wzmocniono też rolę rządu, znacznie uzależniając go do Sejmu. Uchwalona nielegalnie, bo niezgodnie z przepisami Konstytucji Marcowej, której przepisy wciąż obowiązywały w chwili wprowadzania nowej konstytucji. Teoretycznie obowiązywała do 1991 roku, ponieważ nie unieważniono jej przepisów.
VI etap – okres Krajowej Rady Narodowej, w czasie od 1 stycznia 1945 do marca 1947. Oparty formalnie na tymczasowym statucie Rady z 1944, a następnie na Manifeście PKWN z 22 lipca 1944r. Przywrócono naczelne zasady konstytucji marcowej, a Konstytucję kwietniową uznano za uchwaloną nielegalnie, więc nieobowiązującą.
VII etap – okres Sejmu Ustawodawczego ( 1947-1952). Oparty na ustawie konstytucyjnej z 19 lutego 1947 roku, tzw. Małej Konstytucji. Odwoływała się do artykułów konstytucji marcowej.
VIII etap – okres Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (1952-1989). Dzieli się on na charakterystyczne i różnorodne okresy:
Okres „stalinizmu” – w Polsce rozpoczął się od chwili powołania KRN., Po 1947, czyli po sfałszowanych wyborach do Sejmu Ustawodawczego, proces stalinizacji znacząco nasilił się. Jego apogeum miało miejsce w latach 1950- 1953.
Po śmierci Stalina rozpoczęła się powolna „odwilż”, której przejawy, choć nieznaczne, były dokładnie śledzone przez społeczeństwo. „odwilż” doprowadziła do „polskiego października” w 1956 roku. Był to przełomowy okres, który doprowadził do zmian systemu organizacji państwa i elementów systemu prawnego. Nie towarzyszyły mu jednak zmiany gospodarcze i polityczne. Proces ten słabł w miarę trwania rządów Gomułki.
Po tym okresie doszło do wydarzeń grudnia 1970 i przejęcia władzy przez ekipę Gierka. Okres jego władzy charakteryzuje się tzw. „cudem na kredyt” (1971-1976), nowelą konstytucyjną, z 1976, która była próbą sił obozu rządowego i opozycji robotniczo-intelektualnej. Ponad to na sile przybierał społeczny opór. To wszystko doprowadziło do kolejnego etapu zmian.
„Rok Solidarności” (1980/81) – był etapem krótkotrwałym, ale kluczowym, gdyż udało się połączyć środowiska opozycyjne i wypracować skuteczne metody przeciwstawiania się rządom partyjnym.
Grupa rządząca została zmuszona do sięgnięcia po środki ostateczne przez Solidarność i sięgnęła po stan wojenny (1981 r.). Z politycznego i prawnego punktu widzenia był takim momentem w historii, kiedy możliwa była tylko liberalizacja, czyli rozkład systemu, bo nie mógł on już być zreformowany, nawet częściowo.
„Okrągły stół” (1989) – doprowadził do niego kryzys społeczno-polityczny. Porozumienia przy okrągłym stole dały podstawy polityczne dla procesu transformacji ustrojowej. Wprowadzono 6 nowelizacji Konstytucji z 22 lipca 1952 r. , które ostatecznie doprowadziły do uchwalenia Małej Konstytucji 17października 1992. Wtedy to zostały ukształtowane nowe zasady ustrojowe i mechanizmy sprawowania władzy w państwie.
KONSTYTUCJA z 1997 r. – obowiązująca od 17 października 1997; wyznaczyła nowy etap w dziejach państwa polskiego; była efektem swoistej umowy społecznej zawartej w referendum konstytucyjnym z 25 maja 1997; oznaczała negację wcześniejszych rozwiązań ustrojowych na rzecz przyjęcia i stabilizacji nowych.
Etap od uchwalenia tej konstytucji nazywa się umownie „III Rzeczpospolitą”. Umownie, dlatego, że nie można mówić przede wszystkim o I RP. Był to teoretycznie okres Polski feudalnej, ale nazywanie tego okresu IRP jest błędem, gdyż nie istniała wtedy republika, ani nie funkcjonowała demokracja. II RP to okres międzywojenny, ale z wyjątkiem okresu, po 1935, bo konstytucja kwietniowa odrzucała republikę, wprowadzając właściwie totalitaryzm (jednowładztwo prezydenta).
Warto też dodać, że 1 maja 2004 Polska wstąpiła do UE, co jest jednoznaczne ze związaniem się i zaakceptowaniem nowego, dodatkowego porządku prawnego.
Cechy Konstytucji
Konstytucja to podstawowy w danym systemie prawa akt normatywny, powszechnie obowiązujący i wyposażony w najwyższą moc prawną, który zawiera zbiór „pierwotnych” norm prawnych będący z reguły zasadami systemu prawa. Określa też wzajemne relacje prawa i innych systemów normatywnych istniejących w państwie.
Na terenie Polski obowiązuje aktualnie Konstytucja RP z 1997 roku, ale także wiele innych aktów o charakterze konstytucyjnym, jak np. Traktat o UE, czy Traktat o funkcjonowaniu UE. Więc nie tylko polska Konstytucja reguluje sytuację naszego kraju, ale bez wątpienia można powiedzieć, że jest ona najważniejsza.
Konstytucja różni się od innych aktów prawnych cechami formalnymi oraz specyfiką treści.
Cechy konstytucji:
Bezpośrednie obowiązywanie – obowiązuje we wszystkich rodzajach stosunków prawnych, jest bezpośrednio stosowana przez organy państwa, a każdy obywatel może powołać się na jej zapisy.
Specjalna nazwa – konstytucja z języka łacińskiego oznacza „ustanawiać”.
Najwyższa moc prawna – zajmuje najwyższe miejsce w systemie norm prawa stanowionego; wszystkie inne akty muszą być z nią zgodne.
Specyficzny układ treści – reguluje całokształt kwestii ustrojowych państwa. Określa ogólne zasady ustroju, ustrój naczelnych organów państwa wraz z zakresem ich kompetencji i wzajemnych relacji itp.
Specjalny tryb uchwalania i zmian – uchwalenie oraz wprowadzenie zmian wymaga uzyskania specjalnej większości i szczególnego kworum. Zmiany wymagają uchwalenia ustawy o zmianie konstytucji, która musi zostać uchwalona przez Sejm (większością 2/3 głosów w obecności, co najmniej ustawowej liczby posłów) i nie później niż w ciągu 60 dni przez Senat (bezwzględną większością głosów, w obecności, co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów).
Ogólność – powinna zawierać przepisy ogólne, które będą trwałe i nie będą wymagać ciągłych zmian. Ogólność nie może zmienić się jednak w ogólnikowość, bo wtedy powoduje to niejasność i niejednoznaczność postanowień konstytucji.
Ramowość.
Funkcje (cele) Konstytucji
Funkcje konstytucji to jej podstawowe sposoby oddziaływania na kluczowe dziedziny życia państwowego, w szczególności na formy sprawowania władzy i na rolę prawa, jako podstawowego regulatora stosunków społecznych w państwie. Funkcje wzajemnie się przenikają, co oznacza, że nie można jednej funkcji uznać za nadrzędną w stosunku do drugiej. Każda funkcja jest tak samo ważna, a jednocześnie sprawia, że Konstytucja staje się najwyższym aktem prawnym, na który każdy może się powołać.
Wyróżniamy funkcje:
Najwyższego aktu prawnego – uregulowane w przepisach Konstytucji, a mianowicie w art. 8.
Dynamizująca – konstytucja musi być otwarta na przyszłość i wyznaczać konkretne cele.
Stabilizująca – zbiór reguł, które mają pewną trwałość w czasie. Trwałość ta gwarantowana jest choćby przez wprowadzenie specjalnych procedur do zmiany Konstytucji. Obecnie obowiązująca Konstytucja RP trwa od 1997 r. i od tej pory nie wprowadzono żadnych rewolucyjnych zmian, choć każdy rząd miał takie projekty.
Przeciwstawna i dychotomiczna – istnienie materii, które się wykluczają, ale też jednocześnie tworzą spójną całość, jak np. podkreślanie suwerenności kraju, ale z drugiej strony istnienie przepisów, które stanowią o jej ograniczaniu.
Związana z materiami – konstytucja reguluje wszystkie najważniejsze elementy funkcjonowania państwa i życia obywateli; określa zasady organizacji i funkcjonowania państwa oraz jego struktur wewnętrznych.
Prawna – regulowanie przez konstytucję stosunków politycznych, społecznych i gospodarczych.
Integracyjna – stymulowanie obywateli z państwem.
Wychowawcza – upowszechnianie zasad, wartości i idei w niej zawartych oraz stymulowanie przyjmowania nowych.
Konstytucja, jako realizacja zasad naczelnych.
Katalog zasad naczelnych
Zasada przychylności względem wspólnoty międzynarodowej i prawa międzynarodowego – wyraża się choćby w postaci zaadaptowania standardów międzynarodowych w obrębie postanowień dotyczących praw człowieka i obywatela, źródeł prawa, czy budowy aparatu państwowego. Można ją odnaleźć we wstępie do Konstytucji, art.9, czy art. 90.
Zasada suwerenności narodu (suwerenem jest naród, który ma w swoich rękach najwyższą władzę w państwie, którą sprawuje przez swoich przedstawicieli) rozwijana jest poprzez zasady:
Demokracji bezpośredniej - suweren dysponuje środkami, dzięki którym ma bezpośredni wpływ na sprawowanie władzy, są to m.in. wybory, referenda, inicjatywy obywatelskie, prawo oporu /strajk/, czy środki, które są do dyspozycji jednostki /np.skarga konstytucyjna/,
Subsydiarności - inaczej pomocniczości; wg niej każdy szczebel władzy powinien realizować tylko te zadania, które nie mogą być realizowane skutecznie przez niższy szczebel lub same jednostki,
Centralnych organów przedstawicielskich – organy władzy wybierane są w wyborach przez suwerena; funkcjonuje trójpodział władzy, gdzie władzę wykonawczą sprawuje prezydent i Rada Ministrów, ustawodawczą Sejm i Senat, a sądowniczą sądy i trybunały.
Zasada społecznej gospodarki rynkowej – gospodarka oparta jest na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności i współpracy partnerów społecznych; gospodarka w takiej formie stanowi podstawę ustroju gospodarczego Polski.
Zasada wolności wykonywania działalności gospodarczej – każdy ma prawo do prowadzenia działalności gospodarczej, jej ograniczenia możliwe są tylko ze względu na ważny interes publiczny i tylko w drodze ustawy.
Zasada pluralizmu politycznego – wyraża się w wolności tworzenia i działania partii politycznych, tworzonych na zasadzie dobrowolności i równości, dla wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa.
Zasada rozdzielenia kościoła i państwa – władze zachowują bezstronność w sprawach religijnych i światopoglądowych i zapewnia swobodę ich wyrażania; państwo szanują autonomię kościoła; państwo i kościół są niezależne od siebie, ale współdziałają dla dobra wspólnego i dobra człowieka.
Zasada podziału władzy i równowagi władz – trójpodział władzy; władze powinny się nawzajem kontrolować i równoważyć.
Zasada państwa prawnego – państwo oparte na prawie i jego poszanowaniu; wszyscy muszą przestrzegać prawa, tak samo władza, jak i obywatele; ważna jest sprawiedliwość społeczna.
Zasada zamkniętego katalogu źródeł prawa – Konstytucja zawiera zamknięty katalog źródeł prawa obowiązującego w Polsce; katalog ten jest hierarchiczny, co oznacza, że akty niższego rzędu muszą być zgodne z aktami wyższego rzędu. Stanowi też, że Konstytucja jest najważniejszym aktem prawnym, najwyższym w hierarchii i wszystkie akty muszą być z nią zgodne, nawet umowy międzynarodowe.
Zasada bezpośredniego obowiązywania Konstytucji – przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba, że sama konstytucja stanowi inaczej, np. odsyła do innych przepisów, jak ustawy, czy rozporządzenia.
Zasada ograniczenia mocy obowiązującej aktów prawa wewnętrznego – stanowi, że akty wydawane np. przez Prezesa Rady Ministrów dotyczą tylko Rady Ministrów i nie mogą stanowić podstawy do decyzji wobec obywateli.
Zasada przyrodzonej godności człowieka – odnajdujemy ją już we wstępie do Konstytucji nakazując wszystkim dbałość o zachowanie przyrodzonej godności człowieka w procesie stosowania Konstytucji. Szerzej opisana jest w art.30, który określa godność, jako przyrodzoną, niezbywalną cechę człowieka, jako źródło wolności i praw człowieka i obywatela, nadaje godności przymiot nienaruszalności.
Katalog źródeł prawa
Jest ujęty w jednym miejscu w postaci specjalnego rozdziału, a mianowicie rozdziału III Konstytucji. Katalog ten rozróżnia źródła prawa na te powszechnie obowiązujące oraz mające charakter wewnętrzny. Choć w przypadku tych drugich Konstytucja wyróżnia jedynie uchwały Rady Ministrów i zarządzenia Prezesa RM i ministrów. Akty o charakterze wewnętrznym związane są z zasadą ograniczonej skuteczności prawa wewnętrznego. Mówi ona, że akty, które wymieniłam wyżej obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organowi, który je wydaje, a ponad to nie mogą stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych i innych podmiotów.
Lista aktów powszechnie obowiązujących ograniczona jest do pięciu kategorii: konstytucja, ustawa, ratyfikowana umowa międzynarodowa, rozporządzenie wykonawcze oraz rozporządzenie prezydenta z mocą ustawy (te ostatnie wymienione jest poza rozdziałem III, w art.234). Odrębną kategorią są też powszechnie obowiązujące akty prawa miejscowego.
Warto zauważyć, że wcześniej można było mówić o zamkniętym katalogu źródeł prawa powszechnie obowiązującego (zgodnie z art. 87), jednak teraz art. 90 i 91 dają możliwość otwarcia tego katalogu dla nowego typu aktów bezpośrednio obowiązujących i o mocy ponadustawowej, ale, tymczasowo o nieokreślonej postaci.
Ponad to mówiąc o katalogu źródeł prawa należy pamiętać także, że charakteryzują go też zasady:
Prymatu ustawy – przepisy ustawy mają samoistnie moc powszechnie obowiązującą, niewymagane jest szczegółowe upoważnienie dla jej wydania; ustawa może być zmieniona, uchylona lub zawieszona jedynie przez inną ustawę; ale może zmieniać, uchylać lub zawieszać wszystkie inne akty prawa krajowego niższego rzędu; wydawanie innych aktów prawa powszechnie obowiązującego dopuszczalnie jest tylko na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania.
Wykonawczego charakteru rozporządzeń – rozporządzenia mogą być wydawane jedynie przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania.
Bezpośredniego obowiązywania i pierwszeństwa ratyfikowanych umów mnr i prawa mnr – ratyfikowanie pewnych umów mnr wymaga wcześniejszej zgody wyrażonej w ustawie (katalog tych umów zawarty jest w aty.89), takie umowy mają pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli nie da się ich z nią pogodzić; RP może na podstawie umowy mnr przekazać organizacji mnr lub organowi mnr kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach (przekazanie kompetencji); umowy mnr ratyfikowane po ogłoszeniu stanowią część krajowego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane.
Zasady decentralizacji państwa
Decentralizacja oparta jest na funkcjonowaniu w Polsce trzystopniowego samorządu terytorialnego. Podstawową jednostką samorządu jest gmina. Oprócz niej wyróżnia się jeszcze powiat i województwo. Każda jednostka posiada osobowość prawną, czyli zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków oraz do dokonywania we własnym imieniu czynności prawnych. JST przysługuje własność i inne prawa majątkowe, które tworzą mienie komunalne. Częścią mienia komunalnego jest też udział w dochodach publicznych, który przypada każdej jednostce ST odpowiednio do jej zadań (udział ten ma postać subwencji ogólnych, dotacji celowych, a także udziału w podatkach państwa). Każda jednostka jest tworem samodzielnym, a jej samodzielność podlega ochronie sądowej. Oprócz tego działalność samorządu podlega nadzorowi z punktu widzenia legalności – organami nadzoru jest Prezes RM i wojewodowie, w zakresie spraw finansowych RIO, a Sejm może rozwiązać organ stanowiący samorządu, jeśli narusza on Konstytucję lub ustawy.
Zasada subsydiarności (pomocniczości) – opiera się na założeniu, że zadania, które mogą być realizowane przez jednostkę, nie powinny być realizowane przez państwo. Organy nadrzędne mogą wykonać zadania organów niższego rzędu, jeśli te nie są w stanie same wywiązać się ze swoich obowiązków. Ponad to organy wyższego rzędu mogą je zastąpić, jeśli są w stanie wykonać zadania efektywniej.
Nakaz decentralizacji – polega na ustawowym przekazaniu przez organy centralne części uprawnień i odpowiedzialności za nie organom władzy samorządowej, możliwie najniższego szczebla.
Nakaz przekazania samorządowi terytorialnemu istotnej części zadań publicznych – zadania publiczne służące zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej mają być wykonywane przez jednostki samorządu terytorialnego, jako zadania własne. Jeśli wynika to z uzasadnionych potrzeb państwa, w drodze ustawy można zlecić JST wykonywanie innych zadań publicznych.
Zasada domniemania kompetencji samorządu – samorząd wykonuje zadania publiczne, które Konstytucja i ustawy wyraźnie nie przypisują innym organom.
Zasada domniemania kompetencji gminy – gmina jest podstawową jednostką samorządu i wykonuje zadania samorządu terytorialnego niezastrzeżone dla innych jednostek samorządu.