Wieś to ostatnio modny temat. Bo: ucieczka od cywilizacji, przestrzeń niezatruta, bo: wieś polska a Europa, bo: postulat równych szans dla młodzieży wiejskiej i miejskiej. Zachęcamy do przeglądu materiału literackiego o wsi, a materiał jest bogaty…

Wieś

Dokument zawiera

1. Materiał główny

• Chronologiczny przegląd materiału literackiego
• Techniki prezentowania
- Jak uatrakcyjnić prezentację?
- Jak o tym mówić?

2. Warianty tematu
Realizacja 1.
Wieś współczesna - różne ujęcia tego tematu w filmie i literaturze.

Komentarz
Wieś to ostatnio modny temat. Bo: ucieczka od cywilizacji, przestrzeń niezatruta, bo: wieś polska a Europa, bo: postulat równych szans dla młodzieży wiejskiej i miejskiej. Zachęcamy do przeglądu materiału literackiego o wsi, a materiał jest bogaty…

Do jakiej prezentacji?
• Zaprezentuj różne spojrzenia na polską wieś zawarte w dowolnych utworach literackich.
• Wieś i miasto w literaturze XIX i XX w. Zaprezentuj różne ujęcia tego motywu.
• Pochwała wsi. Rozważ, jakie wartości polskiej wsi prezentuje literatura polska?

Jak może brzmieć temat pracy?
• Scharakteryzuj wieś polską na podstawie znanych Ci młodopolskich utworów.

Bibliografia podmiotu
Renesans
• Mikołaj Rej - Żywot człowieka poczciwego, Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem
• Jan Kochanowski - Pieśń świętojańska o sobótce
• Szymon Szymonowic - Żeńcy, sielanki
Oświecenie
• Franciszek Karpiński - Laura i Filon
Romantyzm
• Adam Mickiewicz - Ballady i romanse, Pan Tadeusz, Dziady
Pozytywizm
• Eliza Orzeszkowa - Nad Niemnem
• Henryk Sienkiewicz - Janko Muzykant, Szkice węglem
• Bolesław Prus - Placówka
• Maria Konopnicka - wiersze
Młoda Polska
• Władysław Reymont - Chłopi
• Stanisław Wyspiański - Wesele
• Stefan Żeromski - Ludzie bezdomni, Siłaczka, Zmierzch, Rozdzióbią nas kruki, wrony…, Wierna rzeka
• Jan Kasprowicz - Z chałupy, W chałupie

Bibliografia przedmiotu
• Ryszard Matuszewski, Literatura polska 1939 - 1991, Warszawa 1999, rozdziały: Proza o przemianach wsi i Proza nurtu chłopskiego.
W tych rozdziałach znajdziesz informacje na temat współczesnego ujęcia tematyki wiejskiej.
• Słownik literatury polskiego oświecenia, Wrocław 1996, hasło: sielanka.
• Słownik literatury polskiej XX wieku, Wrocław 1991, hasło: wieś.
Omówienie tego motywu w różnych ujęciach w ciągu XX w.
• Tomasz Miłkowski, Leksykon dzieł i tematów literatury powszechnej, Warszawa 2002, hasło: wieś.
Ujęcia motywu wiejskiego w literaturze obcej. Warto zajrzeć, aby uporządkować i poszerzyć wiedzę.
• Temat wiejski w literaturze polskiej, Rzeszów 1978 (praca zbiorowa).

1. Materiał główny

Chronologiczny przegląd materiału literackiego

Obrazy staropolskie: sielanka i antysielanka
• Wizję uroczej sielanki, harmonijnego życia w zgodzie z naturą rysuje Mikołaj Rej w Żywocie człowieka poczciwego. Choć rzecz dotyczy ziemianina, autor wyłuszcza wszelkie pożytki płynące z życia na wsi: obowiązki i przyjemności, sławi pracę gospodarską i radości z zebranych plonów. Wieś staje się swoistą arkadią, stanowi podstawę mitu o szczęśliwości - człowiek zjednoczony z przyrodą może żyć w spokoju i radości.
• Jan Kochanowski podtrzymuje tę wizję w Pieśni świętojańskiej o sobótce. Ta słynna pieśń ku chwale wiejskiego żywota wnosi jeszcze jeden motyw: obrazuje obyczaj świętojański odprawiany w wigilię św. Jana (23 czerwca), przed zrównaniem dnia z nocą. Uroda Czarnolasu i pejzażu wiejskiego pojawia się wielokrotnie w Pieśniach.
• Rozbija tę sielankową wizję głos Szymona Szymonowica - jeśli weźmiemy pod uwagę utwór pt. Żeńcy. Obraz ciężkiej pracy w polu, realistyczne przedstawienie okrutnego starosty, narzekania bohaterek kontrastują z sielankową wizją słoneczka i radosnej zieleni. Oto wyraźnie pojawia się konflikt społeczny między dworem a pracującymi chłopami. Uważny czytelnik pamięta także średniowieczny wiersz Satyrę na leniwych chłopów, który też ów konflikt zarysował.
• Natomiast kontynuację konfliktu: wieś - dwór, problematykę społeczną oraz postulaty reformowania i oświecenia wsi podejmą następne epoki: w oświeceniu pojawi się w Powrocie posła Juliana Ursyna Niemcewicza, zwłaszcza w finałowym uwłaszczeniu chłopów przez szczęśliwą parę.
Nurt sielankowy także jest kontynuowany (na przykład w baroku Roksolanki Szymona Zimorowica, a w oświeceniu, w nurcie sentymentalizmu, przez Franciszka Karpińskiego).

Siła natury w romantyzmie
Cechą literatury romantycznej jest ludowość - a to oznacza czerpanie tematów literackich z ludowych podań, ale i zachwyt nad folklorem ludu, jego tradycją, światopoglądem.
Prostą wiarę ludu przeciwstawiają romantycy potędze wiedzy! Naturę personifikują i wynoszą do rangi wielkiej siły sprawczej tego świata… Moralność ludową prezentuje Mickiewicz w Dziadach oraz w Balladach i romansach, czyniąc z niej swoistą filozofię.
Romantyzm wykorzystuje zatem wiarę, światopogląd i moralność wiejską. Pokazuje obrzędy - czego najbardziej wyrazistym przykładem są Dziady część II, ale także Ballady i romanse Mickiewicza oraz Balladyna Juliusza Słowackiego. Kontekst natury, pejzażu jest tu oczywisty.
Pojawia się też motyw krzywdy społecznej, konfliktu i problemów wspólnej egzystencji - przytoczmy balladę Rybka o dziewczynie skrzywdzonej przez panicza. Przypomnijmy nasze dzieło narodowe - Pana Tadeusza - tam w słonecznej atmosferze oglądamy dwór i zaścianek, ten epos jest kopalnią informacji o obyczajowości - nie chłopskiej, lecz ziemiańskiej, ale wszystko przecież rozgrywa się w scenerii wiejskiej. Pamiętać bowiem musimy, że wieś - staropolska i XIX-wieczna, i międzywojenna - to nie tylko chłopi - to przede wszystkim układ: wieś - dwór ziemiański. A jeśli chodzi o szlachtę i jej obyczaje rozpowszechnione po dworach - nie do pominięcia będą niezapomniane komedie

Aleksandra Fredry.
Pisać o wsi - to znaczy opowiadać również o szlachcie ziemiańskiej, sarmatyzmie, zaściankach i ich obyczajowości.

Ludowość
Szczególne zamiłowanie romantyków do kultury wsi, czyli do ludu i jego folkloru. Z ludowej twórczości wywodzi się ballada, z ludowych opowieści czerpali romantyczni poeci wątki do swoich dzieł, wreszcie - prosty lud czynili bohaterami utworów. Zrozumiałe, że tłem wydarzeń najczęściej bywał pejzaż wiejski.

Pozytywizm woła o reformy
Problem: dwór - zaścianek dokładnie zaprezentowany został w Nad Niemnem. Orzeszkowej zawdzięczamy panoramę życia wsi (Bohatyrowicze to schłopiała szlachta), pochwałę pracy na roli, pochwałę moralności tych, którzy żyją związani z ziemią i naturą. Powiedzmy sobie szczerze - jest to powieściowa sielanka o życiu i pracy na wsi, bo wybór Justyny zgadza się z propagowaną przez pisarkę ideologią. Ogromną rolę w utworze odgrywa, oczywiście, pejzaż. Dziełem można się też posłużyć, omawiając obyczajowość wiejską - Justyna przecież ogląda rozmaite obyczaje zaścianka: gościnność, rozrywki, zaloty, wesele, pracę. Konflikt: dwór - zaścianek przedstawiony jest nieco inaczej - nie ma wymowy społecznej, lecz patriotyczną. Nad Niemnem postawić możemy -w jednym szeregu z Panem Tadeuszem. Orzeszkowa podobnie jak Mickiewicz przedstawia wieś z sentymentem. Obok sielankowych, sentymentalnych obrazów pojawiają się również postulaty pozytywistyczne:
• praca u podstaw (czyli z warstwami najbardziej poszkodowanymi, ubogimi, ciemnymi),
• scjentyzm (czyli oświata - również dla wsi),
• praca organiczna (nad każdą częścią organizmu państwowego, więc nad wsią także).
Tu literatura pozytywizmu staje się praktyczna, ważny okazuje się społeczny wymiar problemu. Pisarze pokazują krzywdę dziecka wiejskiego, zaniedbanego, często traktowanego okrutnie, jak w noweli Janko Muzykant Sienkiewicza czy Antek Prusa albo w "obrazkach" - wierszach Marii Konopnickiej. Obok niedoli dziecka wiejskiego pozytywiści dokumentują tragiczne zacofanie ludu wiejskiego, dostrzegają gwałtowną potrzebę nauki (dobitnie ukazuje to Sienkiewicz w noweli Szkice węglem).

Młoda Polska popada w ludomanię
Kto wie, czy nie jest to najważniejsza epoka dla tematu o wsi. Twórcy młodopolscy popadli bowiem w zachwyt nad folklorem wiejskim, zajmowali się żywo życiem wsi i chłopskim światopoglądem, w różnorodny sposób wprowadzali wieś i chłopa do literatury i kultury (choćby opera Halka Moniuszki!).
Szereg utworów przedstawia różne aspekty:
• Chłopi Władysława Reymonta - to chłopska epopeja. Tu pokazano wiejską hierarchię, dokładny obraz obyczajów dokładną analizę mentalności, sposobu wartościowania przez chłopstwo, pracę i rozrywki chłopów wpasowujące się w naturalny kalendarz przyrody. To Reymont pierwszy mówi głośno, że najwyższą wartością dla chłopa jest ziemia. To Reymont wznosi się ponad przypisanie chłopa do danego narodu - podaje portret uniwersalny - co zresztą doceniła komisja, przyznając mu Nagrodę Nobla w roku 1924. Chłopi - to już nie tylko literacki obraz wsi, to cała panorama życia wiejskiego.
• Stanisław Wyspiański w Weselu zajmuje się innym aspektem sprawy. Tego tytułu nie wolno pominąć w rozważaniach: chłop a sprawa polska. Niezwykły dramat Wyspiańskiego jest swoistym eksperymentem: twórca stawia chłopów i inteligencję wobec szansy na zryw niepodległościowy. Ta godzina próby obnaża wady obu warstw społecznych.
Jest tu więc trafna charakterystyka chłopa, dowcipna i nieco ironiczna krytyka ludomanii, a także prezentacja obyczaju, jakim jest wesele. Dokonuje też Wyspiański pierwszej tak wyraźnej w literaturze konfrontacji: miasto - wieś.
• Stefan Żeromski analizuje postawę chłopów polskich wobec powstań, "rozdrapuje narodowe rany". Pokazuje ciemnotę i obojętność chłopa wobec ojczyzny, ale obwinia o ten stan rzeczy warstwy wykształcone i rządzące. To zaniedbanie chłopstwa, odepchnięcie go od spraw narodu powoduje późniejszą tragedię. Aspekt społeczny silnie wiąże się tutaj z problematyką patriotyczną: ów motyw powtarza się w opowiadaniu Rozdzióbią nas kruki, wrony…, w powieści Wierna rzeka sfilmowanej przez Tadeusza Chmielewskiego. Nędzną egzystencję chłopa odrysowuje opowiadanie Zmierzch. Lekceważenie potrzeb wsi obrazują Ludzie bezdomni, sfilmowani przez Włodzimierza Haupego, jak i Doktor Judym oraz Siłaczka.
Ten motyw rozwija też w swojej poezji Jan Kasprowicz. Problem wsi staje się coraz bardziej złożony…

Dwudziestolecie międzywojenne
• Kontynuuje pozytywistyczny postulat oświecenia wsi, pokazuje konflikt: dwór - chłopi i analizuje postawę chłopa wobec sprawy polskiej. Tę ostatnią dość kontrowersyjnie przedstawia Leon Kruczkowski w powieści Kordian i cham.
• Krzywdę chłopki uwiedzionej przez panicza przypomina Zofia Nałkowska w Granicy. Jest to też przykład niesprawiedliwości społecznej (tu także pojawia się obraz miasta, przy niektórych tematach może się przydać).
• Urodę wsi, jej specyfikę, obyczaje opiewają międzywojenni poeci:
- Józef Czechowicz (Przez kresy, Na wsi),
- Leopold Staff (tom Ścieżki polne),
- Tytus Czyżewski (Pastorałki).
Powojenny awans i nurt chłopski w literaturze

Konteksty tematu wiejskiego
• wieś - sceną przemian obyczajowych i społecznych,
• jako temat polityczny (wobec sprawy polskiej),
• wobec miasta (konflikt społeczny: miasto - wieś itp.).
Awans wsi po II wojnie światowej stał się ważnym tematem. Głównie proza obnaża blaski i cienie tego zjawiska. Dostęp do szkół, wyjazd do pracy do miast, elektryfikacja, uwłaszczenie - wszystko to winno skłaniać do pozytywnej oceny zjawiska, zwłaszcza gdy przypomnimy sobie pozytywistyczne manifesty Żeromskiego. Otóż - każdy przełom przynosi różne skutki, za wszystko się w rozrachunkach dziejowych płaci.
• Julian Kawalec w Tańczącym jastrzębiu pokazuje psychiczne i moralne koszta, jakie poniósł główny bohater Michał Toporny za swój awans społeczny. Jego życie uległo przemianie, w biografii Topornego stopiły się dwa wątki (chłopa i inżyniera), dwa światy (wsi i miasta). Nie uniósł ciężaru tej przemiany - dopiero pokolenie jego dzieci odziedziczy dobra płynące z awansu ojca.
• Wiesław Myśliwski w powieści Pałac pokazuje jeszcze inny aspekt sprawy, w formie nieco alegorycznej. Chłop, który wędruje po opustoszałym pałacu (bo to główny motyw tej powieści), w rzeczywistości poznaje nowy, nieznany obszar obcej kultury. To, co ogląda - sprzęty, wnętrza, sztukę - to dla niego świat na miarę nowego kosmosu. Tę kulturową przepaść, którą przebyć musi awansująca wieś, zaznacza Wiesław Myśliwski. Będąc przy jego nazwisku, wspomnijmy o innej powieści - bardzo wysoko ocenianej, a traktującej o życiu wiejskim - mianowicie o utworze pt. Kamień na kamieniu. Mentalność współczesnego chłopa, życie współczesnej wsi, skala wartości wyznaczonych przez Szymona Pietruszkę i jego sąsiadów pozwala zapytać, czy nie jest to współczesna wersja Chłopów?
• Edward Redliński w swej Konopielce niejednokrotnie Chłopów parodiuje. Wiele w tej krótkiej powieści komizmu, scen satyrycznych budzących gromki śmiech na sali kinowej. Ale, ale… uwaga! Z kogo się śmiejemy? Czy z perypetii Kaziuka, czy z ciemnoty mieszkańców Taplar i ich reakcji na rewolucyjne nowinki ze świata technik rolniczych i miłosnych? Nie. Otóż Redliński dokonuje sztuczki nieco przewrotnej - wyśmiewa miejską, inteligencką wizję wsi, nasze na wieś spojrzenie. To swoista parodia tego, jak miasto postrzega wieś, śmieje się z ciemnoty, a nie dostrzega odwiecznych wartości. Jest tu pisarz jakby kontynuatorem wersji gombrowiczowskiej - wyolbrzymia, poddaje grotesce formy - schematy myślenia o wsi. Przy durnowatym na pozór Kaziuku - głupio wygląda miejskie myślenie o wsi. Jeszcze gorzej społeczność miejska wypada w sztuce Redlińskiego pt. Awans. "Intelektualna przemiana" wsi okazuje się zupełnie nie tym, czego wymaga od wiochy miasto. A czego wymaga? Natomiast ci, którzy szukają groteskowych ujęć wsi w literaturze współczesnej, sięgnąć powinni jeszcze do opowiadania Sławomira Mrożka pt. Wesele w Atomicach.

Techniki prezentowania

Jak uatrakcyjnić prezentację?
• Zaprezentuj komisji fragmenty ekranizacji filmowej Chłopów.
• Wspomnij o znów modnym powrocie do natury i nagminnym wyprowadzaniu się nie tylko znanych osób na wieś.
• Może masz w domu jakieś przedmioty wykonane przez ludowych artystów? Można je też kupić w cepelii.
• Miałeś kiedyś okazję zwiedzić skansen? Jeśli masz zdjęcia z takiej wycieczki, to na pewno będą one cenną ozdobą Twojej prezentacji.

Jak o tym mówić?
• Stosuj sformułowania: nurt wiejski w literaturze, młodopolska chłopomania, ludomania, mit agrarny, pochwała wsi, wysadzeni z siodła.
• Możesz rozpocząć: Wieś i miasto stanowią dwa modele życia, dwa typy środowisk, a nawet różne style myślenia. Dlatego w życiu i w literaturze wiecznie ścierają się ze sobą zwolennicy wiejskości i miejskości. Ale i życie na wsi, i życie w mieście mają swoje wady i zalety.

Efektowne sformułowania
• Wysadzeni z siodła (o zubożałych ziemianach, którzy stracili majątki z powodu hulaszczego trybu życia lub represji popowstaniowych).
• Nędza galicyjska (o biedzie w zaborze austriackim, termin Stanisława Szczepanowskiego).
• Nurt wiejski (w literaturze): termin odnoszący się do twórczości o tematyce wiejskiej, na ogół tworzonej przez "synów chłopskich". W tym nurcie tworzyli: Kawalec, Pilot, Myśliwski, Redliński, Nowak

Jakie filmy przywołać?

Ekranizacje
• Chłopi, reż. Jan Rybkowski według powieści Władysława Reymonta;
• Noce i dnie, reż. Jerzy Antczak wg powieści Marii Dąbrowskiej;
• Wesele, reż. Andrzej Wajda wg dramatu Stanisława Wyspiańskiego;
• Dwa księżyce, reż. Andrzej Barański wg powieści Marii Kuncewiczowej.

Komedie
• Sami swoi,
• Kochaj albo rzuć,
• Nie ma mocnych,
• Kogel-mogel,
• Galimatias.

Filmy magiczne
• Cudowne miejsce,
• Pogrzeb kartofla,
• Jańcio Wodnik i inne tytuły Jana Jakuba Kolskiego.

2. Warianty realizacji

Realizacja 1.
Wieś współczesna - różne ujęcia tego tematu w filmie i literaturze.

Zacznij:
• Wieś kojarzy się z ludowymi strojami sprzed lat, weselami do białego rana (albo i dłuższymi...), mokrym (zbyt mokrym!) śmigusem-dyngusem, kolędnikami brnącymi przez zaspy śniegu... A jak zaspy, to i kulig z pochodniami...
Ale przecież to obraz sielankowy, bajkowy - obraz, którego już nie ma...
Młodzi ludzie wstydzą się dziś mówić gwarą, wstydzą się nosić ludowe stroje. Kolędników coraz trudniej już spotkać. Został tylko zbyt mokry śmigus-dyngus, w dość brutalnej formie przeniesiony do miast...
O wsi współczesnej chyba najlepiej opowiada film Machulskiego "Girl guide", w którym ludzie z podzakopiańskich wsi bywają amerykańskimi policjantami lub nauczycielami angielskiego. Panie ze swetrami z pseudoowczej wełny oszukują w Warszawie, ale modlą się w Tatrach... Folklor łączy się z nowoczesnością i... rockiem.

• Czy wieś jest miejscem przeklętym czy wymarzonym? Niektórzy histerycznie uciekają ze wsi do miast - do szkoły, pracy, kin, teatrów, wielkich supermarketów.
Ale i do wielkich, smutnych, szarych blokowisk, pozbawionych słońca i drzew. Ich dzieci, zmęczone wielkomiejskim szumem, tramwajami za oknem, spalinami, tempem życia, często marzą o powrocie do korzeni. Przynajmniej pozornym. O wakacjach na wsi albo w górach, o działce pod miastem.
Artyści uciekają z wielkich miast do małych, malowniczych miasteczek, takich jak Kazimierz (jakże dziś snobistyczny) czy bieszczadzkich chat.
O tym rozdarciu pomiędzy wsią a miastem, o wyborze miejsca, kultury wartości pisze wielu polskich pisarzy, mówi wielu polskich reżyserów.

• Czy tematyka wiejska może jeszcze dziś zainteresować czytelnika? Czy dziś w dobie nowoczesności, internetu, wielkich aglomeracji miejskich, rozwoju handlu, przemysłu, cywilizacji chce nam się jeszcze mówić i słuchać o wsi? Czy nie wolelibyśmy wstydliwie od niej uciec?

A jednak filmy o tematyce wiejskiej cieszą się niesłabnącą popularnością. Komedie o Kargulach i Pawlakach
- "Sami swoi" i jej dalsze części "Kochaj albo rzuć", "Nie ma mocnych" biją rekordy oglądalności. Ale warto też może wspomnieć o komediach: "Kogel-mogel" i "Galimatias" - o wiejskiej dziewczynie, która uciekła z domu na studia do Warszawy - przed ślubem, rodziną i gospodarskimi pracami.
Jan Jakub Kolski urzeka nas magią swoich wiejskich, odrealnionych filmów, takich jak "Jańcio Wodnik" czy "Cudowne miejsce".
Chyba nadal śmieszy nas "Konopielka" Redlińskiego (świetna książka i film).
"Widnokrąg" Wiesława Myśliwskiego zdobył prestiżową nagrodę Nike.
Chyba mniejszy krąg odbiorców lubi dawną wieś z ziemiańskich dworków: z "Nad Niemnem", "Przedwiośnia", "Panien z Wilka" czy groteskową z "Ferdydurke".
Wciąż chętnie oglądamy filmy o wsi na Zachodzie: wszystkie części "Ani z Zielonego Wzgórza" i "Domku na prerii" - familijne klimaty bardzo nam odpowiadają...
To wieś oswojona, miła, ładna, łatwa i przyjemna - z uprzejmym listonoszem, znajomymi sąsiadami i ekspedientką. Może dziś, w dobie supermarketów i walki o pracę oraz internetowych przyjaźni chętnie ucieklibyśmy w taki mały, oswojny światek?