Operacje bankowe można określić jako stosunki umowne między bankiem i klientem, w których bank oferuje swoje usługi a klient jest usługobiorcą. Operacje te są połączone z określonymi świadczeniami na rzecz klienta (np. depozyt) lub na rzecz banku (np. kredyt). Operacje bankowe są wykonywane przy wykorzystaniu rachunku bankowego. Operacje bankowe najczęściej dzielą się na aktywne, pasywne i pośredniczące. Opiera się on na podziale bilansu na stronę aktywną (głównie kredyty) i pasywną (głównie depozyty).
Podział operacji bankowych z punktu widzenia stosunków między bankiem a klientem:
usługi finansujące – są to wszystkie operacje, które prowadzą do natychmiastowego zwiększenia środków płatniczych klienta
usługi depozytowe – umożliwiają klientowi przekazanie bankowi czasowo niepotrzebnych mu środków w celu ich wykorzystania na rzecz osób trzecich na cele inwestycyjne czy konsumpcyjne;
usługi zw. z obsługą obrotu płatniczego – polegają na realizacji zleceń klienta wykonywania określonych operacji na rachunkach bankowych bądź są to operacje płatnicze dokonywane z inicjatywy samego banku
usługi różne – obejmujące wiele rozmaitych usług oferowanym klientom przez banki ( np. doradztwo, pośrednictwo w operacjach papierami wartościowymi)
operacje udzielania kredytu – polegające na czasowym przekazaniu środków płatniczych przez bank kredytobiorcy, który zobowiązuje się zwrócić daną kwotę w określonym terminie wraz z ustalonymi odsetkami
operacje przyrzeczenia udzielenia kredytu – polegają na tym, że bank nie przekazuje odpowiedniej kwoty kredytobiorcy, a jedynie zobowiązuje się do jej udzielenia, gdy kredytobiorca nie może się wywiązać ze zobowiązania do osoby trzeciej. Za zgodność banku do pokrycia zobowiązania bank pobiera określoną opłatę – prowizję
operacje zw. z emisją papierów wartościowych – polegające na obsłudze przez bank emisji papierów wartościowych dokonanej przez klienta, która może się wiązać z zakupem części tych papierów przez bank.
Kredyt konsolidacyjny – porozumienie między bankami w celu udzielenia kredytu
Kredytobiorcami – mogą być gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa a także inne banki
Przedmiot kredytu – określony jest przez dwa zasadnicze cele kredytowania, którymi są konsumpcja i inwestycje
Kredyt może być nie zabezpieczony bądź też zabezpieczony za pomocą poręczenia, hipoteki, zastawu a także cesji należności lub ubezpieczenia
Do najczęściej stosowanych form zabezpieczenia stosuje się:
poręczenie – czyli umowę zgodnie z którą według prawa cywilnego poręczyciel zobowiązuje się do spłaty kredytu wówczas gdy kredytobiorca tego nie dokonał.
Weksel własny in blanco – z podpisem wystawcy, ale bez wypełniania części formularza wekslowego. Bank jest upoważniony przez wystawcę do wypełnienia tego weksla, jeśli kredyt nie zostanie spłacony w terminie
Zastaw na zasadach ogólnych – ustanowiony na rzeczach ruchomych. Bank może dochodzić swych roszczeń przed osobistymi wierzycielami banku.
Zastaw rejestrowy – jest sporządzany w formie umownej, a następnie wpisywany do rejestru zastawów prowadzonego przez sądy rejonowe. Zasadniczym celem zastawu jest uniknięcie wielokrotnego zastawiania tych samych ruchomości
Przewłaszczenie na zabezpieczenie – polega na przeniesieniu własności rzeczy ruchomej należącej do kredytobiorcy na bank do czasu spłaty kredytu wraz z odsetkami
Zabezpieczenie hipoteczne – stwarza ono prawo banku do zabezpieczenia zwrotu kredytu z nieruchomości. Zapis hipoteczny powstaje przez wpis do księgi wieczystej nieruchomości prowadzonej przez sąd rejonowy.
Usługa finansująca składa się z następujących elementów:
wielkość kredytu
cena kredytu (procent, prowizję, opłaty)
termin i sposób zwrotu kredytu
formy spłaty kredytu
jednorazowa – następuje w całości
spłata ratalna – uiszczanie jednakowych sum do końca okresu umowy
Kredyt dyskontowy –jest to zakup weksli przed upływem ich płatności z potrąceniem procentu (dyskonta) przez bank. weksel spełnia istotne funkcje: kredytową, płatniczą, gwarancyjną oraz refinansową. W funkcji płatniczej weksel jest wykorzystywany jako forma zapłaty oznacza to udzielenie kredytu kupieckiego przez dostawce. Sprzedający może wykorzystać weksel do zapłaty swemu dostawcy lub zdyskontować go w banku, otrzymując za niego pieniądz. Bank, który zdyskontował weksel, może skorzystać z możliwości zredyskontowania go w banku centralnym.
Istnieją 2 rodzaje weksla:
własny (sola), w którym wystawca sam zobowiązuje się do zapłaty
ciągniony (trasowany), w którym wystawca zaleca wskazanej w wekslu osobie zapłacenie wymienionej w wekslu kwoty
Bank dyskontując weksel nie płaci jego pełnej kwoty, ale potrąca dyskonto (odsetki). Wielkość dyskonta zależy od wysokości stopy procentowej (dyskontowej) i okresu od daty operacji do dnia płatności weksla.
Do podstawowych warunków dyskonta należy zaliczyć:
termin płatności do 3 miesięcy
podstawę wystawienia weksla – umowę handlową
dwa tzw. dobre podpisy, tzn podpisy wystawcy i akceptanta mających zdolność kredytową.
Kredyt lombardowy – jest to jedyny kredyt o charakterze płatniczym, udzielony pod zastaw ruchomości lub praw znajdujących łatwy zbyt na rynku. Ma on charakter krótkoterminowy. Udzielany jest w nie do pełnej wysokości zastawionych przedmiotów. W zależności od przedmiotu zastawu można rozróżnić następujące rodzaje kredytu lombardowego:
pod zastaw papierów wartościowych
pod zastaw towarów
pod zastaw weksli
pod zastaw należności.
Kredyt konsumpcyjny – zwany też ratalnym, jest udzielany osobom fizycznym przede wszystkim tym, które mają stałe dochody w postaci płacy. W stosunku do tej grupy kredytobiorców wielkość kredytu, rat spłaty oraz termin zwrotu są odpowiednio relacjonowane do dochodów i na ogół nie stanowią przedmiotu negocjacji (mały kredyt do wysokości 23 płac; długoterminowy do wysokości 10 płac). W praktyce bankowej spotykamy kilka odmian kredytu konsumpcyjnego:
kredyt udzielany kredytobiorcy bezpośrednio przez bank
kredyt udzielany na podstawie umowy z firmą sprzedającą do wysokości określonej procentowo
kredyt w formie dyskonta weksla, który sprzedawca ciągnie na kupującego, a po zaakceptowaniu sprzedaje w banku.
Kredyt hipoteczny – jest udzielany na finansowanie celów inwestycyjnych, zabezpieczony hipotecznie, tj. zabezpieczenie zwrotności tego kredytu wiąże się z określona nieruchomością. Istnieją 3 rodzaje hipoteki:
zwykła – polegająca na wpisie do hipoteki sumy udzielonego kredytu wraz z oprocentowaniem
kaucyjna – zabezpieczająca spłatę określonych kredytów, które będą udzielane przez bank w przyszłości
przymusowa – dokonywana na żądanie banku w przypadku nie spłacenia kredytu
Przy spłacie tego kredytu oprocentowanie jest stałe przez cały okres kredytowania.
Kredyt inwestycyjny – długoterminowy – jest przeznaczony na finansowanie inwestycji. Udziela się go na okres powyżej 4 lat, a jego spłata może następować w dwojaki sposób:
metoda anuitetiwa – gdy rady spłat przez cały okres korzystania z kredytu mają stałą wysokość
stała wysokość raty spłaty, ale zmniejszanie wysokości odsetek wraz ze spadkiem zadłużenia.
Kredyt inwestycyjny następuje m.in. w następujących formach:
kredyt komunalny – udzielany organom publicznoprawnym lub podmiotom gospodarczym
kredyty inwestycyjne – gwarantowane przez państwo , lub z administracyjnych funduszy celowych przez banki
kredyty inwestycyjne wielkich przedsiębiorstw – formalnie udzielane przez bank, ale następnie przekazywane do organizacji pośredniczących i gromadzących pożyczki inwestycyjne. Bank jest pośrednikiem i jego też obciąża ryzyko.
Faktoring – to zakup przez bank (czyli faktora) należności, które powstały z tytułu dostaw i usług. W zależności od treści umowy bank może tu spełniać 3 funkcje:
finansowa – polega na tym że bank zaliczkuje posiadaną należność
przejęcia ryzyka – polega na tym że bank faktor przejmuje na siebie pełne ryzyko żw. Z ewentualną niewypłacalnością wierzyciela
usługową – polega na przejęciu przez bank funkcji technicznych (wystawienie rachunku, upomnienia, inkaso)
W praktyce są stosowana 2 formy faktoringu. Faktoring jawny, kiedy dłużnik jest powiadamiany o przejęciu przez faktora należności i faktoring cichy, kiedy dłużnik nie został powiadomiony o tej tranzakcji. Przeniesienie wierzytelności na osobę trzecią (tu faktora) w drodze cesji powoduje przejście na nabywcę wierzytelności wszelkich związanych z nią praw, a przede wszystkim roszczeń o zaległe odsetki. Zgodnie z przepisami prawa cywilnego zbywca wierzytelności ponosi odpowiedzialność za stan prawny cedowanej wierzytelności.
Leasing – oznacza krótko- lub długoterminowe wypożyczenie albo wydzierżawienie dóbr materialnych przez leasingodawcę w celu ich użytkowania przez leasingobiortcę bez prawa własności. W ten sposób odbiorca leasingu może używać dóbr materilanych bez onieczności dokonania zakupu inwestycyjnego. Istnieje także możliwość sprzedaży danego dobra przez przyszłego leasingobiorcę przyszłemu leasingodawcy.
Przedmiotem umowy leasingowej mogą być wszystkie dobra materialne, tak nieruchomości jak i ruchomości.
Istnieją dwie formy leasingu:
leasing bezpośredni - gdy producenci określonych towarów oddają je w użytkowanie innym przedsiębiorcą
leasing pośredni – gdy przedsiębiorstwa nie będące producentami danych towarów finansują tylko ich przekazanie w użytkowanie innym przedsiębiorstwom.
Firma leasingowa pełni trzy podstawowe funkcje: finansowanie, ponoszenie ryzyka i świadczenie usług. Wydatkiem firmy leasingowej jest cena, jaką płaci dostawcy, nabywając rzecz jaką przekaże leasingobiorcy do użytkowania, przychody natomiast to raty czynszu za użytkowanie, które firma ta otrzymuje w czasie trwania umowy. Różnica w czasie między wydatkiwm a otrzymanymi przychodami sprawia, że firma leasingowa finansuje leasingobiorców, z czym połączone jest ryzyko finansowe.
Leasing finansowy – są to długoterminowe kontrakty bez możliwości wypowiedzenia w czasie określonym w umowie.
Przyrzeczenie udzielenia kredytu może mieć formę:
kredytu akceptacyjnego – ma formę akceptu przez bank wystawionego przez klienta weksla, który jest ciągniony na bank. Klient zobowiązuje się do wpłacenia równowartości weksla przed terminem jego płatności. Bank staje się płatnikiem, ale tylko warunkowo, jeżeli klient nie wywiąże się z długu w terminie. Dlatego kredyt ten jest udzielany tylko w pełni wiarygodnym klientom. Udzielanie kredytu akceptacyjnego następuje w momencie wykupienia prze bank weksla nie opłaconego przez płatnika. Kredyt akceptacyjny jest kredytem krótkoterminowym, max. 6 m-cy. Za udzielenie akceptu bank pobiera prowizję.
Awalizowanie weksla – w razie zastosowania awalu bank daje poręczenie wykonania zobowiązania kredytobiorcy w stosunku do osoby trzeciej, w terminie płatności. Operacja awalizowania weksli przez banki polega na przejęciu zapłaty przez bank. Awal jest udzielany na zlecenie przedsiębiorstwa.
Gwarancje bankowe – są zobowiązaniem banku podejmowanym na zlecenie klienta. Bank oświadcza, że pokryje zobowiązanie zleceniodawcy, jeśli nie wywiąże się on ze swych umownych zobowiązań. Stronami gwarancji bankowej są:
zleceniodawca
bank udzielający gwarancji
beneficjent, na którego ustalana jest gwarancja
Operacja udzielania gwarancji nie wymaga od banku zaangażowania własnych środków. Polega na przejęciu ryzyka, za co bank pobiera odpowiednią prowizję. Dzięki udzieleniu gwarancji klient może uzyskać tańszą pożyczkę, nie naruszając rezerw banku
Operacje papierami wartościowymi – są to te wszyskie operacje bankowe, które polegają na emisji, zakupie i sprzedaży a także na przechowywaniu papierów wartościowych i administrowaniu nimi.
Operację związane z emisją papierów wartościowych – mają charakter usługi świadczonej przez banki dla podmiotów gospodarczych, które dokonują emisji papierów wartościowych. Usługa ta polega na organizacji ich zbytu. Najbardziej typowym rozwiązaniem jest powstanie odpowiedniego konsorcjum bankowego, które przejmuje daną emisję akcji w zasadzie w formie komisowej i następnie umieszcza ją na rynku bądź w swoim imieniu, bądź też na rachunek emitentów.
Wyróżnia się 3 rodzaje konsorcjów:
konsorcjum łączące przejęcie i sprzedaż emisji
konsorcjum wyłącznie emisyjne
konsorcjum wyłącznie przejmujące
Przebieg operacji emisyjnej składa się z następujących czynności:
zawarciu umowy o przejęcie przez bank papierów wartościowych od emitenta
ustalenie warunków pośrednictwa bankowego (komis czy zakup)
rozprowadzenie emisji przez nabywców
rozprowadzenie papierów wartościowych może nastąpić w drodze:
subskrypcji – najczęściej stosowana forma. Następuje ona poprzez rozesłanie do potencjalnych nabywców przez bank wiodący w konsorcjum odpowiednich prospektów informacyjnych, opublikowanie ogłoszeń w gazetach codziennych, umieszczenie informacji w bankach
sprzedaży z wolnej ręki – banki dokonują stopniowo. Rozprowadza się w ten sposób na ogół jedynie pozostałości papierów wartościowych nie rozprowadzonych w innych formach. Rozprowadzania dokonuje bank wiodący w konsorcjum.
Emisja akcji, której celem jest powołanie nowej spółki akcyjnej, jest na ogół zakupywana przez założycieli, rzadko rozprowadzana wśród publiczności. Przy tego typu operacjach starzy akcjonariusze mają prawo pierwokupu akcji dla zapewnienia ich udziału majątkowego i prawa głosu.
Wpływanie na wysokość kursu określonych akcji należy do istotnych czynności na giełdzie banków, które bądź przeprowadziły emisję danych akcji, bądź są też bankami domowymi wielkich przedsiębiorstw, których papiery wartościowe znajdują się na rynku kapitałowym. Banki dokonują tych operacji poprzez sprzedaż lub kupno określonych papierów wartościowych w celu zlikwidowania lub osłabienia wahań kursu. Ponieważ do przeprowadzenia takich operacji konieczne są duże sumy pieniędzy, banki w celu dokonania owych operacji łączą się w konsorcja.
Inwestowanie w papiery wartościowe przez banki ma na celu zabezpieczenie utrzymania płynności, gdyż papiery te (bony skarbowe, bony pieniężne, notowane na giełdzie akcje) można w każdym momencie sprzedać.
Handel papierami wartościowymi – jest to operacja usługowa, a bank pobiera tylko określoną prowizję.
Operacje arbitrażowe nie są obarczane ryzykiem i polegają na wykorzystaniu różnicy kursu tych samych papierów wartościowych na różnych giełdach w tym samym czasie. Banki zakupują papiery na giełdach, na których mają one najniższy kurs, a sprzedają na giełdzie, na których kurs jest najwyższy.
Rodzaje operacji depozytowych – zalicza się do nich następujące operacje bankowe:
przyjmowanie wkładów - klientów na czas określony lub nieokreślony
emisja własnych papierów wartościowych – w tym wypadku klient który je zakupuje jest wierzycielem banku, ale nie z tytułu wkładu, lecz z tytułu posiadanych papierów wartościowych wystawionych przez dany bank
pośrednictwo banku – między klientem, który poszukuje sposobu zainwestowania swoich pieniędzy a potrzebującymi kapitału jednostkami gospodarczymi
Wkłady klientów – są to:
wkłady awista – przejściowe nadwyżki finansowe, którymi klient banku może dysponować w każdym momencie. Prowadząc rachunek awista bank ponosi poważne koszty, musi bowiem często rejestrować operacje w zw. ze zmieniającą się wysokością wkładu
wkłady terminowe – służą do przechowywania środków przez okres co najmniej 1 m-ca. Z tego rodzaju wkładów korzystają przede wszystkim osoby prawne.
wkłady oszczędnościowe – są dokonywane przez osoby fizyczne. Na ogół jest to książeczka oszczędnościowa, wystawiona na określoną osobę.
rachunki walutowe – są to na ogół rachunki osób fizycznych, oszczędnościowe (mogą też je prowadzić osoby prawne). Liczba walut w których można prowadzić rachunki jest ograniczona
bony oszczędnościowe – stanowią formę pośrednią między wkładami oszczędnościowymi a papierami wartościowymi. Bony oszczędnościowe są emitowane przez banki i sprzedawane bezpośrednio klientom.
Emitowanie papierów wartościowych – w celu rozszerzenia działalności banki mogą dokonywać emisji obligacji (stanowi instrument pożyczkowy i jest dowodem udzielenia emitującemu bankowi pożyczki przez jej posiadacza). Natomiast w celu powiększenia kapitału akcyjnego banki emituja akcje (reprezentuje określoną część kapitału banku i ma charakter tytułu własności).
Obrót płatniczy
Środki płatnicze stanowią pieniądz gotówkowy (bilon, banknoty) oraz pieniądz bankowy (zapisy w księgach bankowych, które są zastępowane przez pieniądz elektroniczny).
Bankowe inkaso faktur – (bankowe rozliczenie akceptowe) polega na tym, że ruch dokumentów płatniczych rozpoczyna się od dostawcy, który wystawia fakturę i przekazuje ją bankowi do inkasa przy żądaniu zapłaty. Płatność następuje w oddziale banku odbiorcy po wyrażeniu akceptu przez odbiorcę. W zależności od umowy uczestników wyróżnia się akcept: wyraźny oraz milczący.
Akredytywa – polega na zarezerwowaniu przez bank określonej kwoty środków dłużnika (odbiorcy) na rzecz dostawcy. Bank odbiorcy przekazuje polecenie na mocy którego bank dostawcy powinien opłacić towary wysłane przez dostawcę. Zatem przy akredytywie płatność następuje nie w siedzibie banku płatnika, lecz w siedzibie banku dostawcy. Istota rozliczeń za pomocą akredytywy polega na pokrywaniu przez bank właściwy dla wierzyciela określonych wierzytelności z wyodrębnionych na ten cel środków dłużnika przy zachowaniu warunków ustalonych przez dłużnika.
Polecenie przelewu – polega na złożeniu przez odbiorcę w jego banku polecenia przekazania określonej sumy pieniężnej na rachunek dostawcy. Jest to forma wygodna, prosta i mało pracochłonna dla banku
Polecenie zapłaty – jest dyspozycja płatniczą udzieloną bankowi przez wierzyciela, aby obciążył określoną kwota rachunek bankowy dłużnika i uznał nim rachunek wierzyciela. Dłużnik musi wyrazić zgodę na stosowanie przez wierzyciela poleceń zapłaty.
Czeki – są pisemnym poleceniem ich wystawcy, skierowanym do banku, aby bank wypłacił posiadaczowi czeku odpowiednią sumę pieniędzy. Czeki mogą być gotówkowe, tj. upoważniające do podjęcia określonej sumy gotówki, albo rozrachunkowe przeznaczone do realizacji w formie bezgotówkowej.
Karty płatnicze – umożliwiają wypłatę gotówki i dokonywanie zapłaty, a także wypłatę gotówki lub zapłatę z wykorzystaniem udzielonego kredytu. Kart płatnicze można podzielić na:
karty debetowe – dokonywanie płatności do wysokości salda
karty kredytowe – dokonywanie płatności do wysokości salda własnych środków plus przyznany kredyt
karty bankomatowe – pobieranie gotówki z bankomatów
Rozliczenia międzybankowe (bezgotówkowe) – odbywają się nie tylko w ramach jednego banku, ale także między klientami, którzy mają rachunki w różnych bankach.
Istnieją różne systemy rozliczeń międzybankowych:
tworzone są systemy żyrowe w ramach określonych grup instytucji kredytowych, jak np. kasy oszczędnościowe, banki spółdzielcze, poczta czy wielkie banki.
jednym z istotnych zadań banku centralnego jest przeprowadzenie rozliczeń międzybankowych
rozliczeniami międzybankowymi mogą się też zajmować specjalne izby rozrachunkowe.
Rozliczeń międzybankowych dokonuje w Polsce Krajowa Izba Rozliczeń S.A. (KIR), która prowadzi dwa, funkcjonujące równolegle, systemy rozliczeń międzybankowych:
SYBIR (system bankowy izb rozliczeniowych), która rozlicza zlecenia płatności w postaci papierowej; uznanie lub obciążenie rachunku bankowego następuje nie później niż w drugim dniu roboczym
ELIKSIR (elektroniczna izba rozliczeniowa), który rozlicza zlecenia płatnicze w postaci zapisu elektronicznego; dzięki trzem sesjom rozliczeniowym operacja następuje w ciągu jednego dnia
W realizacji zagranicznych przekazów pieniężnych jest wykorzystywany system SWIFT.
Handel dewizami – przy rozliczeniach międzynarodowych klient zwraca się do banku, aby zakupić określoną sumę obcej waluty w gotówce lub w dewizach. W trakcie operacji dewizami może powstać ryzyko dewizowe wynikające z możliwości zmiany kursu walutowego. Zachodzi ono wówczas, gdy wypłata dewiz następuje w terminie późniejszym niż został dokonany ich zakup. Ponosi je zarówno bank, jak i klient banku. W celu uniknięcia tego ryzyka klient może zawrzeć z bankiem odpowiednią umowę terminową, w której sprzedaż lub kupno dewiz są ustalone pod względem terminu i kursu walutowego.