SŁOWNIK PRZYDATNYCH TERMINÓW LITERACKICH

Anafora- powtórzenia na początku utworu.

Antropocentryzm- dosłownie stawianie człowieka w centrum, chodzi oczywiście o centrum zainteresowań sztuki, nauki, rozważań filozoficznych… jest to koncepcja opozycyjna względem średniowiecznego teocentryzmu, czyli skupienia się na sprawach Boskich.

Antyteza- chwyt stylistyczny, zestawienie znaczeniowo przeciwstawnych elementów, służące skontrastowaniu elementów rzeczywistości przedstawionej w utworze literackim. Efekt antytezy jest wzmocniony przez paralelizm syntaktyczny zestawianych elementów, powtórzenia oraz zestawienia antonimów.

Apokryf- pisma żydowskie, chrześcijańskie lub gnostyckie niewiadomego pochodzenia, których autorstwo przypisywano postaciom biblijnym. Prezentowały treści odmienne od przyjętej doktryny judaizmu czy chrześcijaństwa i z tego powodu nie zostały włączone do kanonu pism objawionych. Apokryfy obfitowały w elementy baśniowe i fantastyczne. Rozpowszechniły się szeroko w literaturze i ustnej tradycji średniowiecza.

Apostrofa- figura retoryczna, bezpośredni i uroczysty zwrot do osoby nieobecnej, bóstwa, muzy, ojczyzny, upersonifikowanej idei itp. Często mające charakter wykrzyknienia, podniosłe, użyte w celu silnego oddziałania na odbiorcę.

Archaizm- dowolne wyrażenie lub forma językowa, które wyszły z powszechnego użycia, właściwe epokom minionym i które obecnie są uznawane za przestarzałe. W literaturze archaizm wprowadza się do tekstu w celach stylizacyjnych. Typy archaizmów: fonetyczne, fleksyjne, słowotwórcze, frazeologiczne, składniowe, leksykalne, semantyczne, stylistyczne, rzeczowe.

Dramat- jeden z rodzajów literackich; utwory dramatyczne zwykle przeznaczone są do inscenizacji teatralnej, prezentują działania i wypowiedzi postaci bez pośrednictwa podmiotu mówiącego. Fabuła dramatu jest zwykle jednowątkowa i opiera się na dominującym konflikcie. Utwór dramatyczny dzieli się na akty, sceny i odsłony, a w jego tekście można wyróżnić tekst główny oraz tekst poboczny. Dwoma podstawowymi gatunkami dramatycznymi są: tragedia i komedia; oba narodziły się w starożytnej Grecji, tam też powstała pierwsza teoria dramatu (teoria tragedii w "POETYCE" Arystotelesa).

Elegia- utwór liryczny o charakterze poważnym, zwykle o tematyce żałobnej, refleksyjnym nastroju, utrzymany w tonie skargi lub zadumy. Z czasem zaczęły powstawać elegie wojenne, polityczne, miłosne. W literaturze polskiej od XVI wieku elegie w języku łacińskim pisali J. Kochanowski, K. Janicki; autorami polskich elegii miłosnych byli J. Kochanowski, J.A Morsztyn , F. Karpiński; ważną rolę odegrała oświeceniowa elegia patriotyczna; elegia była też uprawiana przez romantyków; w XX wieku autorami elegii byli m.in. K.K. Baczyński, A. Słonimski, W. Broniewski, J. Iwaszkiewicz.

Epifora- powtórzenia na końcu utworu.

Epigramat- krótki i lekki utwór poetycki o charakterze aforyzmu, z zaskakującą pointą. W starożytności dwuwersowy napis na pomnikach, od IV wieku p.n.e. gatunek literacki, uprawiany m.in. przez Woltera i Goethego. W literaturze polskiej obecny od czasów średniowiecznych przez renesans, barok, oświecenie, romantyzm po dziś dzień.

Epikureizm- jest to nurt związany z etyką hedonistyczną, w tym ujęciu szczęściem jest unikanie cierpienia i doznawanie przyjemności.

Epilog- wydzielona końcowa część utworu epickiego lub dramatycznego, zawierająca zazwyczaj dodatkowe wyjaśnienia lub komentarze autora. W niektórych odmianach dramatu antycznego adres do publiczności zawierający wyjaśnienie zamysłu autora i sensu odegranego przedstawienia. Także posłowie autorskie, część końcowa opery.

Epos- jeden z podstawowych gatunków epickich; uprawiany od starożytności; największe znaczenie dla kultury europejskiej mają powstałe w Grecji eposy homeryckie ("Iliada" i "Odyseja"); dużych rozmiarów utwór poetycki o tematyce zaczerpniętej z mitologii i legend, epos przedstawia losy heroicznych i szlachetnie urodzonych bohaterów, ukazując je na tle wydarzeń istotnych dla losów zbiorowości. Wydarzenia w świecie przedstawionym eposu rozgrywają się na dwóch płaszczyznach: racjonalnej i fantastycznej. Cały tekst utrzymany jest w stylu podniosłym i poważnym; opisy są realistyczne i plastyczne, a charakterystycznym rysem stylu eposu homeryckiego jest obecność rozbudowanych porównań oraz stałych epitetów.

Humanizm- główny pogląd renesansu, stawiający w centrum świata człowieka i jego potrzeby duchowe i materialne.

Ideał humanisty- człowiek wykształcony, znający języki starożytne(grekę, łacinę, hebrajski), odwołujący się w swojej twórczości do wielkich osiągnięć antyku.

Katharsis- oczyszczenie.

Komedia- gatunek dramatyczny uformowany w starożytnej Grecji, wyrosły z twórczości ludowej i obrzędów ku czci Dionizosa. Wesoły utwór o dynamicznej akcji z pomyślnym zakończeniem , posługujący się rozmaitymi odmianami komizmu, tragedii komedia przeciwstawia humor, kompozycyjną swobodę i stylistyczną różnorodność. Średniowieczną formą komedii było intermedium.

Kontrast – zabieg stylistyczny polegający na przedstawieniu pewnego zjawiska poprzez ukazanie również zupełnie odmiennego, przeciwstawnego znaczenia. Zestawienie dwóch przeciwieństw. Służy uwydatnieniu cech charakterystycznych opisywanego przedmiotu.

Makiawelizm- zespół działań politycznych i społecznych opierający się na podstępie, surowości, przebiegłości i oszustwie. Synonim bezwzględnego postępowania w myśl hasła “cel uświęca środki”. Makwiawelizm jako doktryna polityczna głosi, iż dobra i skuteczna polityka musi być nastawiona na osiągnięcie wyznaczonych celów. Podstęp, brutalna siła, terror i obłuda to metody sprawowania władzy. Machiavelli uważał, że polityk musi być przede wszystkim skuteczny. Wychodząc z założenia, że ludzie z natury są źli, zawistni i niesprawiedliwi, władca powinien dbać o pozory łaskawości i prawości, łamiąc je w razie potrzeby.

Manifest literacki- forma publicystyki literackiej, tekst zawierający założenia programowe grupy literackiej, prądu literackiego, pokolenia literackiego, często krytycznie oceniający aktualny stan kultury lub odpowiedniej dziedziny sztuki. Formułowanie manifestów literackich jest zjawiskiem charakterystycznym dla nowatorstwa literackiego, począwszy od przełomu romantycznego, a zwłaszcza dla współczesnych kierunków awangardowych.

Metafora (przenośnia)- jedna z figur stylistycznych; wyrażenie, którego elementy składowe wzajemnie modyfikują swoje znaczenia.

Nowela z sokołem- „Z Dekameronu” Boccaccio, wzór zwartej kompozycji, oparte na jednym motywie, powracającym w najważniejszych momentach fabuły.

Oksymoron- figura stylistyczna polegająca na zestawieniu dwóch przeciwstawnych znaczeniowo wyrazów.

Paradoks- błyskotliwie sformułowane twierdzenie lub rozumowanie wewnętrznie sprzeczne lub przeczące powszechnie przyjętym poglądom.

Parafraza- typ relacji intertekstualnej; swobodna przeróbka tekstu literackiego, przekształcająca styl i motywy pierwowzoru; komiczną odmianą parafrazy jest parodia, satyryczną trawestacja.

Paralelizm- tożsamość lub podobieństwo treściowe lub kompozycyjne kilku analogicznych segmentów utworu literackiego; paralelizm może służyć podkreśleniu podobieństw lub przeciwstawieniu elementów treści. Wyróżniamy: paralelizm intonacyjny, syntaktyczny, kompozycyjny, leksykalny, stroficzny. Inaczej powtórzenia.

Patos- podniosły styl w utworze.

Personifikacja- figura stylistyczna, odmiana metafory; przedstawianie przedmiotów, zwierząt, roślin, zjawisk natury jako przedmiotów działających i myślących jak ludzie; personifikacja nie ogranicza się do nadania pojedynczych ludzkich rysów; popularna w czasach średniowiecza.

Peryfraza- figura stylistyczna, polega na zastąpieniu nazwy własnej lub pojęcia przez metaforyczną charakterystykę ich desygnatu; może służyć uwzniośleniu, zawsze obecny jest w niej element aluzyjności, jeden z podstawowych wyznaczników języka artystycznego w poetyce czasów polskiego oświecenia, zjawisko częste w stylu publicystycznym.

Petrarkizm- naśladowanie Petrarki w poezji miłosnej; opisy urody kobiet, sposób prezentacji ukochanej, subtelne analizy uczyć, antytezy, kontrasty, oksymorony, paradoksy.

Reformacja- ruch mający na celu naprawę stosunków wewnątrz kościoła.

Sylabizm- wers o regularnie powtarzającej się licznie sylab.

Synkretyzm- łączenie różnorakich sprzecznych poglądów

Teocentryzm- średniowieczny pogląd, stawiający Boga w centrum nauki, sztuki, życia codziennego itp.

Topos- stały motyw, wątek, stereotyp wyobrażeniowy, zaczerpnięty najczęściej z mitologii, wierzeń lub podań, pojawiający się w różnych formach w dziełach literackich, świadczący o niezmienności śródziemnomorskiej kultury i będący wyrazem archetypicznych wzorców, tkwiących w zbiorowej podświadomości. Przykładem toposu może być Arkadia, symbolizująca krainę szczęścia. W literaturze polskiej topos Arkadii pojawia się np. w Panu Tadeuszu A. Mickiewicza. Pojęcie toposu związane jest z teorią archetypów.

Tragizm- jedna z najważniejszych kategorii estetycznych, będąca w centrum zainteresowania różnych nurtów filozoficznych; tragizm w literaturze oznacza koncepcję człowieka- bohatera stojącego przed trudnym wyborem, bez względu jednak na podjęte przez bohatera działania czeka go klęska. Istotą tragizmu jest zawsze konflikt między równymi sobie, choć pozostającymi w sprzeczności wartościami.

Utopia- zielona wyspa, z idealnym ustrojem(Tomas Morus)

Zasada trzech jedności- w tragedii Arystotelesa- jedności miejsca, czasu, akcji.