Część 1. Zagadnienia ogólne Rozdział I. Pojęcie „europejskiego prawa karnego”

Literatura: E. Cała-Wacinkiewicz, Charakter prawny Unii Europejskiej w świetle prawa międzynarodowego, Warszawa 2007; M. Craven, Legal Differentiation and the Concept of Human Rights Treaty in International Law, European Journal of International Law 2000, Nr 3; A. Eser, O. Lagodny (red.), Principles and Procedures for a New Transnational Criminal Law, Freiburg 1992; J. Gilas, Systemy normatywne w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 1981; A. Grzelak, Trzeci filar Unii Europejskiej. Instrumenty prawne, Warszawa 2008; A. Grzelak, T. Ostropolski, Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych i współpraca policyjna, Warszawa 2011; E. J. Husabø, Harmonisation of Criminal Law in Europe, Antwerpen–Oxford 2005; International Law Commission, Fragmentation of International Law: Difficulties Arising from the Diversification and Expansion of International Law: Report of the Study Group of the International Law Commission, finalized by Martti Koskenniemi, A/CN.4/L.682 (58 sesja Komisji Prawa Międzynarodowego, Genewa, 1 maja–9 czerwca oraz 3 lipca–11 sierpnia 2006 r.); P. Jessup, Transnational Law, New Haven 1956; A. Klip, H. Van der Vit (red.), Harmonisation and Harmonising Meassures in Criminal Law, Amsterdam 2002; M. T. Kamminga, M. Scheinin (red.), The Impact of Human Law on General International Law, Oxford 2009; A. Klipp, European Criminal Law: An Integrative Approach, Antwerpia–Oxford–Portland 2008; C. McLachlan, The Principle of Systemic Integration and Article 31(3) of the Viena Convention, International and Comparative Law Quarterly 2005, t. 54, Nr 2; C. Mik, Koncepcja normatywna prawa europejskiego praw człowieka, Toruń 1994; tenże, Pozycja prawna parlamentów narodowych w Unii Europejskiej w świetle Traktatu z Lizbony, RPEiS 2010, z. 2; M. Płachta, Konflikty jurysdykcyjne w sprawach karnych: pojęcie, geneza i środki zaradcze, Prok. i Pr. 2010, Nr 11; A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem w prawie karnym w ujęciu paneuropejskim, Białystok 2011; B. Simma, SelfContained Regimes, Netherlands Yearbook of International Law 1985, Nr XVI; M. Szwarc-Kuczer, Harmonizacja znamion przestępstw i kar w Traktacie z Lizbony, EPS 2009, Nr 5; M. Wąsek-Wiaderek, Unijne i krajowe prawo karnego po Traktacie Lizbońskim – zarys problematyki, Pal. 2011, Nr 1–2; A. Weyembergh, L’harmonisation des législations: condition de l’espace pénal européen et révélateur de ses tensions, Bruksela 2004; M. B. Yarnold, Doctrinal Basis for the International Criminalisation Process, Temple International and Comparative Law Review 1994, Nr 8; E. Zielińska, Europeizacja i harmonizacja prawa karnego w ramach Unii Europejskiej, [w:] T. Bojarski (red.), System prawa karnego, t. 2, Źródła prawa karnego, Warszawa 2011.

1. Istota „europejskiego prawa karnego”

Nie wszystkie z podręczników lub opracowań zajmujących się problematyką standardów karnoprawnych wyznaczanych przez UE lub RE posługują się pojęciem europejskiego prawa karnego. Jeśli już tak czynią – nie zawsze podają jego precyzyjną definicję. W najbardziej typowy sposób rozumie się je jako synonim kompleksowej dziedziny prawa, a zatem takiej, która powstaje nie tyle ze względu na wyraźną potrzebę normatywnego wyodrębnienia, co raczej z potrzeby skupienia w jednym ręku określonej przedmiotowo materii będącej przedmiotem regulacji. W ten to sposób dąży się do określenia istoty danej grupy norm materialnych, ustrojowych i procesowych pojęciami funkcjonalnymi. Zaletą tych ostatnich jest zdolność do – w miarę elastycznego – objęcia niejednolitych pod względem charakteru normatywnego zjawisk prawnych, w szczególności zaś jest nią potencjał do wyjaśnienia kształtujących się nowych dyscyplin specjalizacji prawniczej. Jednocześnie, wyodrębniany w ten sposób fragment systemu prawnego staje się przestrzenią, w której przedmiot i metody argumentacji prawniczej stanowią wypadkową kilku szczegółowych dziedzin prawa. W interesującym nas przypadku europejskiego prawa karnego będą to elementy prawa międzynarodowego publicznego, specyfiki podsystemu prawa unijnego oraz prawa karnego materialnego, procesowego i penitencjarnego. Dodatkową rolę odgrywa do pewnego stopnia metoda rozumowania przez analogię, właściwa bardziej dla anglosaskiej niż kontynentalnej, tradycji prawa.

W powyższym kontekście warto zauważyć, że dość często autorzy ograniczają się jedynie do wskazania zjawiska, które stanowi główny przedmiot ich zainteresowania, a jednocześnie w miarę pełny sposób opisuje interesującą nas dziedzinę prawa. Mówią wówczas – gwoli przykładu – o harmonizacji prawa karnego w UE, o europeizacji i harmonizacji prawa karnego w UE, czy też o współpracy sądowej i policyjnej w ramach UE¹. W podręcznikach całościowo omawiających problematykę związków UE z dziedziną prawa karnego w zdecydowanej większości autorzy sugerują rozumienie pojęcia europejskiego prawa karnego w sposób nawiązujący do opisu cech materialnych porządku unijnego podsystemu prawnego i podstawowych determinantów rozwojowych w nim występujących. Bez wątpienia właściwszą nazwą jest w tym przypadku określenie: „unijne prawo karne”. W związku z nim akcentuje się m.in. zmianę paradygmatu prawa karnego jako tego, które wywodzi swój byt z suwerenności państwa², internacjonalizację systemu prawa karnego, przemiany w zakresie statusu jednostki w relacji do państwa w kontekście powierzenia do wykonywania UE części jego kompetencji³. Inni wskazują również na dynamikę pojęcia paneuropejskiego prawa karnego – mówiąc, że jest to „dyscyplina przyszłości”. Trudno ich zdaniem powstrzymać bowiem proces przemieszczania się regulacji karnoprawnej do takich podmiotów jak RE, UE lub do przestrzeni prawnych, takich jak strefa Schengen. Pojmują europejskie prawo karne, jako rodzaj regionalnego systemu prawa karnego, jako zbiór standardów o charakterze materialnym, procesowym i penitencjarnym wspólnych dla państw europejskich. Traktują je zatem jako zestawienie standardów karnoprawnych rozproszonych w regionalnym systemie prawnym, na które składają się zarówno krajowe regulacje karne, jak i międzynarodowe podsystemy prawne. Funkcjonalny wybór elementów tego zestawu dyktuje ich zdaniem potrzeba lepszego zwalczania przestępczości in genere, a także wyspecjalizowanej i jednocześnie zorganizowanej przestępczości transgranicznej. Do głównych cech zaliczają oni przy tym międzypaństwowy chakrater regulacji prawnej, metodę zbliżania przepisów wyznaczających tzw. standardy minimalne prawa karnego materialnego i procesowego i karnego wykonawczego, ułatwiające współpracę między organami sądowymi i policyjnymi oraz zasadę wzajemnego zaufania. W takim zakresie główną rolę odgrywają zagadnienia ochrony praw człowieka w kontekście regulacji karnoprawej, efektywność systemu zwalczania przestępczości oraz ogólne uwarunkowania normatywne prawa unijnego³.

2. Normatywne ujęcie europejskiego prawa karnego

2.1. Komponenty pojęcia

Pojęcie europejskiego prawa karnego, które w tytule zostało ujęte w cudzysłów, jest – o czym można było się już przekonać – w znacznym stopniu konwencjonalne. Składa się z trzech elementów: „prawa”, „karnego” i „europejskiego”. Każdy jego fragment odgrywa istotną rolę w procesie odtworzenia jego treści ujętej z perspektywy normatywnej. Dla ustalenia zakresu omawianego pojęcia zacząć należy od wskazania tego, co może być określone jako cecha rodzajowa zidentyfikowanego systemu normatywnego oraz tego, co określa jego specyfikę na tyle wyjątkowo, że uprawnia do posługiwania się oryginalnym pojęciem. Pytanie o rodzajowy charakter norm europejskiego prawa karnego wymaga odniesienia się do tego, czy należy traktować je jako fragment prawa międzynarodowego, z właściwymi dla tego konsekwencjami w zakresie tworzenia, związania i interpretacji odpowiednich regulacji, czy też jako składową innego podsystemu prawa. Jednocześnie należy rozważyć, na ile pojęcie to może objąć regulacje krajowe pozostające w ścisłym związku ze standardami europejskimi, zarówno w relacji wykonawczej, jak i współkształtującej. Zagadnienie cech specyficznych prowadzi natomiast do pytania o to, jak intensywny musi być związek materialny regulacji o charakterze represyjnym, procesowym, wykonawczym lub administracyjnym z egzekucją odpowiedzialności karnej i zwalczaniem określonej przestępczości, by uznać ją za część szerszego systemu prawa karnego.

2.2. Europejskie prawo karne jako postać transnarodowego prawa karnego

Europejskość danego systemu prawa wiąże się z ujmowaniem zjawiska regionalizmu jako procesu adaptacji uniwersalnych norm praw człowieka i związanych z nimi standardów regulacji karnej do warunków lokalnych⁴. Co istotne, relacja w tym zakresie jest dwukierunkowa. Podlegające procesowi przystosowawczemu standardy stanowią niejednokrotnie wyznacznik dla rozwoju krajowych systemów prawa karnego, zaś z drugiej strony te ostatnie tworzą – w procesie polegającym na uogólnianiu cech systemów karnych – wspólny język konstrukcji dogmatycznych i ram instytucjonalnych dla funkcjonowania wzorców ponadkrajowych.

Można wskazać również na inne, bardziej praktyczne odniesienie zna-

czenia „europejskości” regulacji karnej, i choć jej znaczenie w perspekty wie normatywnej nie jest pierwszorzędne, to nie można pominąć faktu, że dodatkowym wyznacznikiem regionalizmu tego porządku prawnego jest system dóbr prawnych, których ochroną zainteresowany jest pewnien zintegrowany fragment społeczności międzynarodowej. Tak też da się wyodrębnić pewną grupę i charakterystykę przestępczości, która albo wprost dotyka wartości tej wspólnoty, albo ze względów związanych z rodzajem dobra lub pragmatyką ścigania karnego – wymaga poddania części regulacji karnej procesowi internacjonalizacji. Rozumiana w powyżej zakreślony sposób europejskość lokuje system europejskiego prawa karnego w kręgu koncepcji prawa transnarodowego. To ostatnie pojęcie zostało sformułowane przez Philipa Jessupa w 1956 r. Autor ten wskazywał, że: „zawiera ono komponenty zarówno cywilne jak i karne, obejmuje to, co nazywamy prawem międzynarodowym publicznym i prywatnym, podobnie jak prawo wewnętrzne, także publiczne i prywatne. Nie ma powodu, dla którego organ sądowy, niezależnie od tego, czy międzynarodowy czy też krajowy, nie byłby uprawniony do wyprowadzania z tego zespołu norm reguły postępowania, które w jego ocenie będzie w największym stopniu odpowiadać sprawiedliwości i rozsądkowi w konkretnej sprawie. Wybór prawa właściwego nie powinien być związany z terytorium, obywatelstwem, jurysdykcją, suwerennością czy też jakąkolwiek inną formą przyporządkowania miejscowego”. Jego istotą jest regulacja „sytuacji transnarodowych, tych, które obejmują działania lub zdarzenia przekraczające granice jednego państwa, a które dotyczyć mogą zarówno jednostek, korporacji, państw, organizacji państw i innych podmiotów”⁵. Z czasem pojęcie to w zakresie regulacji penalnej zaczęto odnosić do systemu norm konwencyjnych, które definiowały zakres bezprawności określonego postępowania. Później zaczęto włączać to regulacje prawa karnego powstające w zakresie jurysdykcji międzynarodowego organu sądowego lub organizacji międzynarodowej. Powód wyodrębnienia określenia pola bezprawności lub ram instytucjonalnych na tym poziomie wynikał z reguły ze względu na ponadkrajowe znaczenie czynu sprawcy. Miało to miejsce w związku z istotą danej przestępczości, możliwościami i potrzebami efektywności w jej zwalczaniu i minimalizowaniu rozmiarów szkód wielopaństwowych przez współpracę międzynarodową w sprawach karnych, w szczególności wprowadzanie minimalnych standardów legislacyjnych lub praktycznych rozwiązań procesowo-wykonawczych ułatwiających współpracę w sprawach karnych⁶.

Objęcie zachowań sprawczych charakterystyką przestępczości trans granicznej – i odpowiednio zaliczenie do części systemu transgranicznego prawa karnego – może nastąpić zasadniczo w dwóch sytuacjach¹. Po pierwsze, zachowania sprawcze zakładają działania na terytorium więcej niż jednego państwa, transport międzygraniczny lub rozdzielenie między terytoria państw postaci sprawstwa pośredniego, kierowniczego, polecającego oraz sprawstwa bezpośredniego. Innymi słowy, transgraniczność ma charakter normatywny². Po drugie, kreacja przestępczości na międzypaństwowym poziomie może mieć także miejsce w sytuacji, gdy nie zachodzi żaden normatywny element transgraniczności, niemniej istnieje szeroko podzielana zgoda odnośnie do tego, że określone zachowanie sprawcy powinno być uznane za bezprawne przez przynajmniej część społeczności międzynarodowej ze względu na stopień naganności określonego zachowania i rodzaj szkody, która jest z nim związana. W tym przypadku transgraniczność ma charakter fenomenologiczny⁷.

Zasadniczy rys systemu transnarodowego prawa karnego wyznacza to, że nie tworzy ono podstawy odpowiedzialności karnej jednostki na

1. M. B. Yarnold, Doctrinal Basis, s. 85 i n.

2. Jako przykład może posłużyć zapis art. 3 ust. 2 Konwencji Narodów Zjednoczonych z 15.11.2000 r. przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej (Dz.U. z 2005 r. Nr 18, poz. 158), zgodnie z którym: „przestępstwo posiada charakter międzynarodowy, jeżeli: a) zostało popełnione w więcej niż jednym państwie; b) zostało popełnione w jednym państwie, lecz istotna część przygotowań do niego, planowania, kierowania lub kontroli nad nim odbywała się w innym państwie; c) zostało popełnione w jednym państwie, lecz była w nie zaangażowana zorganizowana grupa przestępcza prowadząca działalność przestępczą w więcej niż jednym państwie; lub d) zostało popełnione w jednym państwie, lecz powoduje istotne skutki w innym państwie”.

podstawie prawa międzynarodowego lub jego wyspecjalizowanego pod systemu. Stanowi bowiem system pośredniej kryminalizacji, oparty na zobowiązaniach do kryminalizacji lub wprowadzeniu reguł postępowania w porządkach prawnych państw-stron traktatu, państw związanych prawem pochodnym w ramach danej organizacji międzynarodowej, czy też, w końcu, na działaniu międzynarodowego organu sądowego. Uchylenie się od wykonania obowiązku stanowi zwykłe naruszenie prawa traktatów lub prawa pochodnego w ramach organizacji międzynarodowej. Podstawa odpowiedzialności ostatecznie wywodzi się z autorytetu legislacji krajowej i wyraża się w normach o wewnętrznym charakterze. Warto przy tym podkreślić, że nie ma jednej metody i stopnia szczegółowości zobowiązania państwa do implementacji określonej kryminalizacji. Pojawiają się zobowiązania państwa do zapewnienia jego kompetencji ze względu na określony w konwencji łącznik z państwem-stroną¹, jak również zobowiązania do określonej kryminalizacji według matrycy biorącej za punkt wyjścia określone w konwencji warunki odpowiedzialności⁸. Można też

¹ Zob. np.: Konwencję Narodów Zjednoczonych z 10.12.1984 r. w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (Dz.U. z 1989 r. Nr 63, poz. 378), zgodnie z którą: „Każde Państwo Strona podejmuje skuteczne środki ustawodawcze, administracyjne, sądowe oraz inne w celu zapobieżenia stosowaniu tortur na całym terytorium znajdującym się pod jego jurysdykcją” (art. 2); Konwencję o zapobieganiu przestępstwom i karaniu sprawców przestępstw przeciwko osobom korzystającym z ochrony międzynarodowej, w tym przeciwko dyplomatom, sporządzoną w Nowym Jorku 14.12.1973 r. (Dz.U. z 1983 r. Nr 37, poz. 168 ze zm.), zgodnie z którą „Każde Państwo-Strona podejmie wszelkie niezbędne środki dla ustanowienia swojej jurysdykcji w sprawach przestępstw wymienionych w artykule 2 w następujących wypadkach: a) gdy przestępstwo zostało popełnione na terytorium tego Państwa albo na pokładzie statku lub samolotu zarejestrowanego w tym Państwie, b) gdy przypuszczalny sprawca jest obywatelem tego Państwa, c) gdy przestępstwo zostało popełnione przeciwko osobie korzystającej z ochrony międzynarodowej, określonej w artykule 1, mającej taki status z tytułu funkcji, które wykonuje w imieniu tego Państwa” (art. 3).

powiedzieć, że daje się zaobserwować tendencja do unifikacji sposobu re dakcji konwencji oraz zwiększania stopnia szczegółowości opisu postaci kryminalizacji i norm minimalnych. Ta ostatnia zaś odgrywa w perspektywie europejskiego prawa karnego wiodącą rolę.

Konieczna jest jeszcze jedna uwaga, dotycząca kolizji kompetencji ustawodawczych, czyli zagadnienia, który porządek prawny powinien znaleźć w określonym przypadku zastosowanie¹. Mówiąc o kompetencji ustawodawczej, mam na myśli materialnoprawną część problematyki kolizji jurysdykcji w sprawach karnych, która obejmuje wszystkie przepisy zawarte w obowiązujących w danym państwie wiążących aktach z zakresu legislacji karnej oraz postanowienia traktatów międzynarodowych, które stanowią część krajowego porządku prawnego. Stanowią one materialną podstawę jurysdykcji, a więc uprawnienia organów danego państwa do rozpoznawania i rozstrzygania spraw o przestępstwa, jak również wykonywania orzeczonych kar i środków². W perspektywie międzynarodowej, konkurencja między materialnoprawnymi podstawami odpowiedzialności karnej może mieć odpowiednio charakter horyzontalny lub wertykalny³. Pierwsza z nich stanowi postać typową i obejmuje zagadnienia rozgraniczenia zakresu zastosowania ustawy karnej oraz jurysdykcji krajowych. W systemie wprowadzania kryminalizacji przestępstw konwencyjnych i egzekwowania odpowiedzialności karnej na podstawie umów międzynarodowych, którą określam w tym miejscu „transnarodowym prawem karnym”, ta postać reguł kolizyjnych ma podstawowe znaczenie w przypadku nakładania się na siebie roszczeń państw do osądzenia sprawcy, wynikających z realizacji konwencyjnego obowiązku do zapewnienia

nej grupy przestępczej; b. innej działalności zorganizowanej grupy przestępczej, mając świadomość tego, że jej udział przyczyni się do osiągnięcia określonego powyżej celu przestępczego; b) organizowania, kierowania, pomagania, podżegania, ułatwiania lub doradzania przy popełnieniu poważnego przestępstwa, w które zaangażowana jest zorganizowana grupa przestępcza. 2. Świadomość, zamiar, cel lub porozumienie, o których mowa w ustępie 1 niniejszego artykułu, mogą być wnioskowane na podstawie obiektywnych, faktycznych okoliczności” (art. 5).

1. Zob. również A. Sakowicz, [w:] M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny.

Część ogólna, t. 2, Komentarz do art. 32–116, Warszawa 2010, uw. do art. 109 i n.

1. Definicje podaje za M. Płachtą – zob. tenże, Jurysdykcja państwa w sprawach karnych wobec cudzoziemców, SP 1992, z. 1–2, s. 100–101; tenże, Konflikty jurysdykcyjne, s. 8. Szerokie i zarazem aktualne studium na temat procesowych aspektów kolizji jurysdykcji odnajdziemy w: A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem, s. 432 i n. Zob. również M. Płachta, Konflikty jurysdykcyjne w sprawach karnych: propozycja rozwiązania w Unii Europejskiej, Studia Europejskie 2010, Nr 2, s. 135 i n.

2. Trzecia postać, nazywana dość specyficznie transversal interfaces, nie będzie miała zasadniczo zastosowania do interesującej nas problematyki. Obejmuje ona bowiem zagadnienia kolizji roszczeń jurysdykcyjnych o prywatnym charakterze, np. międzynarodowych i krajowy lub jedynie krajowych organizacji zawodowych.

ścigania i egzekucji odpowiedzialności sprawców przestępstw konwen cyjnych⁹. Słusznie podkreśla M. Płachta, że normy prawa międzynarodowego regulujące kwestię jurysdykcji w odniesieniu do przestępstw konwencyjnych należy traktować wyłącznie jako wiążące minimum, a nie generalne zakreślenie ram kompetencyjno-jurysdykcyjnych państwa¹⁰. Na tej podstawie państwom przysługuje swobodne uznanie co do ukształtowania zakresu swej kompetencji karnej, do granic związania traktatowego. W przypadku członkostwa w organizacji międzynarodowej, której przekazano część kompetencji do wykonywania, zakres tej swobody może być mniejszy. W większym stopniu państwo może zostać podporządkowane w zakresie problematyki karnoprawnej standardom minimalnym lub regułom współpracy między nim a innymi członkami organizacji, czy też wręcz bezpośrednio między organami państw członkowskich. Druga postać konkurencji odnosi się do zbiegu roszczeń jurysdykcyjnych międzynarodowych organów sadowych i jurysdykcji krajowych¹¹. W tym zakresie należy zwrócić uwagę na brak uznania na poziomie międzynarodowym wiążącej hierarchii zasad jurysdykcyjnych, co oznacza, że nie stanowi naruszenia prawa międzynarodowego prowadzenie równolegle postępowań opartych na zasadach jurysdykcyjnych powiązanych z krajowymi lub europejskimi organami sądowymi¹².

2.3. Charakter penalny europejskiego prawa karnego

Charakter karny, penalny omawianej dziedziny prawa – jak słusznie wskazuje A. Klipp – wiąże się z istotą takiej odpowiedzialności, która ma charakter represyjny i jednocześnie prewencyjny¹³.

W kontekście art. 7 EKPCz pojęcie sprawy karnej ma znaczenie autonomiczne. Jest ono wywodzone z kilku przesłanek. Po pierwsze z tego, w jaki sposób dane zachowanie jest kwalifikowane w krajowym systemie prawa. Po drugie, jaka jest istota danego czynu, w tym ciężar szkody i zawinienia związany z zachowaniem danej jednostki. Po trzecie, w jaki sposób ukształtowano rodzaj i stopień punitywności (surowości) sankcji,

jakie mogą być zastosowane w związku z danym czynem bezprawnym¹⁴. W jednej z rozpatrywanych spraw ETPCz uznał, że samo stwierdzenie jedynie prewencyjnego lub restytutywnego charakteru reakcji prawnej nie wyklucza per se kwalifikacji danej regulacji jako karnej¹⁵.

W przypadku prawa unijnego pojęcie sprawy karnej wykształciło się w inny sposób. W podstawowej tendencji ujęcie to następowało od strony analizy skutków krajowej regulacji karnoprawnej dla efektywności prawa wspólnotowego. W późniejszym okresie w kontekście potrzeby zapewnienia egzekucji konkretnej regulacji unijnej lub w związku z realizacją celu UE. Można także wskazać na przypadki, w których w prawie unijnym przewiduje się stosowanie sankcji o charakterze represyjnym, które formalnie są lokowane poza granicami prawa karnego (np. kary pieniężne względem osób prawnych), ale których istota niewiele odbiega od sankcji karnych, zwłaszcza ze względu na powszechne przyjmowanie we wtórnym prawie europejskim założenia o odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych. Dla porządku należy przy tym zauważyć, że w prawie europejskim można dodatkowo wyróżnić kategorię deliktów administracyjnych i kar pieniężnych, które mimo represyjnego charakteru nie mają w swej istocie wszystkich cech wspólnych z konstrukcją odpowiedzialności karnej i stąd pozostają w tym miejscu poza przedmiotem analizy.

2.4. Europejskie prawo karne jako podsystem prawa międzynarodowego

Europejskie prawo karne ma złożoną strukturę normatywną. Należy je w pierwszej kolejności postrzegać w kontekście procesu fragmentacji prawa międzynarodowego oraz fenomenologii regionalizacji międzynarodowego porządku prawnego. Zespół norm europejskiego prawa karnego pozostaje również w istotnej zależności od zespołu norm pochodzenia wewnętrznego, a proces intensyfikowania tych zależności i wzajemnego przenikania się treściowego obu rodzajów norm określany jest w literaturze jako proces rozpraszania się prawa międzynarodowego³ albo wzmagania się dysproporcjonalności międzynarodowej i krajowej części (na rzecz tej pierwszej) norm regulujących dane zagadnienie wskutek procesów międzynarodowego ujednolicania prawa¹⁶. Proces ten jest obecnie wyraźnie identyfikowany w wielu częściach merytorycznych prawa międzynarodowego, w szczególności jednak w zakresie systemu ochrony praw człowieka. Istotnym elementem dynamizującym ten proces jest dość kreatywna praktyka postępowania międzynarodowych organów sądowych.

W sygnalizowanym zagadnieniu chodzi mianowicie o możliwość istnienia w strukturze prawa międzynarodowego autonomicznego systemu prawnego, z rozwiniętymi własnymi zasadami i procedurami, który – do pewnego stopnia – znosi reguły ogólne prawa międzynarodowego. Tego rodzaju normatywne podsystemy międzynarodowe (self-contained regimes) stanowią odpowiedź na nowe wyzwania o charakterze technicznym lub funkcjonalnym¹⁷. Dla przykładu: zespół praw człowieka nakierowany jest na ochronę dóbr jednostki, zaś europejskie prawo karne stanowi jurydyzację potrzeby intensyfikacji regionalnej współpracy w sprawach karnych dla określonego celu prewencyjnego. Wyróżnia je samodzielność ogólnych zasad prawa, stosowana modyfikacja reguł powszechnego prawa międzynarodowego oraz odmienne metodologie interpretacyjne (np. wykładnia dynamiczna szeroko pojmowanych praw człowieka jest znacznie bardziej akceptowana niż ma to miejsce w przypadku powszechnego prawa międzynarodowego¹⁸). Aktualizacja wskazanego problemu może mieć miejsce w następujących przypadkach:

1. fragmentacja prawa międzynarodowego w wyniku konkurencji interpretacji ogólnego prawa międzynarodowego,

2. fragmentacja prawa międzynarodowego następująca w wyniku powstania specjalnego systemu prawnego, stanowiącego postać lex specialis,

3. fragmentacja prawa międzynarodowego pogłębiająca się wskutek wzajemnej autonomizacji podsystemów normatywnych¹⁹.

Między różnymi podsystemami międzynarodowymi widać uznanie wzajemnej autonomiczności, które wyraża się w odwoływaniu się do kategorii wypracowywanych w orzecznictwie właściwego międzynarodowego organu sądowego, funkcjonującego poza zasięgiem rozpatrującego organu. Zazwyczaj jednak pojawiają się istotne różnice metodologiczne, które rodzą krytycyzm wobec sądu mniej „kompetentnego” w wyodrębnionej grupie spraw. Do przykładów takich zjawisk można zaliczyć sytuacje, kiedy ogólne zasady praw człowieka odnoszące się do prawa karnego są stosowane do zagadnienia odpowiedzialności karnej za popełnienie zbrodni międzynarodowych w systemie europejskiego prawa karnego²⁰.

Z faktu istnienia odrębności między poszczególnymi częściami przedmiotowymi prawa międzynarodowego nie wynika jednoznacznie, jaka powinna być prawidłowa relacja między ogólnym prawem międzynarodowym i jego zasadami, zwłaszcza tymi, które decydują o treści norm prawa międzynarodowego lub o jego stosowaniu. Zagadnienie to sprowadza się co do zasady do tego, na ile podsystem międzynarodowy, taki jak prawo unijne lub system prawny wynikający z EKPCz, a w ich ramach europejskie prawo karne, może porzucić ogólne zasady prawa międzynarodowego, jak również do jakiego stopnia powszechne prawo międzynarodowe i właściwe dla niego metody mogą uzupełniać obowiązujące w podsystemie reguły lub wspierać proces ich interpretacji. W tym zakresie wskazuje się na dwie możliwe metody rozwiązania przedstawionego problemu²¹. Pierwsze podejście określone jest jako metoda fragmentacji (fragmentation approach) i oznacza uznanie, że system ochrony praw człowieka, w tym również europejskie prawo karne, wyróżnia się na tyle z systemu prawa międzynarodowego²², że nie mają doń zastosowania zasady ogólne prawa międzynarodowego, w tym metody wykładni, dekodowania norm na podstawie autorytatywnie przyjętych źródeł i reguł drugiego stopnia rozstrzygających o obowiązywaniu norm ustrojowych i materialnych. Drugie podejście, określone mianem metody integracji (reconciliation approach), oznacza podjęcie wysiłku w celu możliwie najgłębszego uzgodnienia systemu ochrony praw człowieka z konstrukcjami i metodami właściwymi dla prawa międzynarodowego.

Niezależnie od preferowanego rozstrzygnięcia warto zauważyć, że z jednej strony europejskie organy sądowe korzystają obficie z metod właściwych dla prawa międzynarodowego w wykładni międzynarodowych aktów prawnych, takich jak EKPCz. Z drugiej, ich działanie bezpośrednio zmienia treść zasad prawa międzynarodowego lub zaczyna być postrzegane jako całkowicie odrębny zespół reguł rozumowania w obrębie jurysdykcyjnym danego trybunału, jak ma to miejsce w unijnym systemie prawa²³. Te ostatnie zjawisko wynika z tego, że specyfikę UE jako organizacji międzynarodowej wyznacza integracyjny cel jej działania. Organizm unijny w obecnym kształcie nie jest, ze swej istoty, docelowy, stanowi zaś formę przejściową między wcześniejszymi postaciami obejmowania metodą wspólnotową – przy czym również wewnętrznie stopniowo intensyfikowaną – kolejno przekazywanych kompetencji, w odniesieniu do różnych dziedzin przedmiotowych. Z drugiej strony istotę UE określa ponadnarodowy charakter władzy ustanowionej w wyniku przekazania tej organizacji kompetencji państw członkowskich²⁴. Ta cecha również w istotnym stopniu rzutuje na zakres kompetencji tej organizacji, przy czym zjawisko to jest forum sporu prawnego i politycznego między organami unijnymi a państwami odnośnie do granicy akceptacji właściwości i form oddziaływania UE.

3. Cechy charakterystyczne europejskiego prawa karnego

Można wskazać kilka cech decydujących o pewnej odrębności tej szczegółowej dziedziny od zakresu szeroko pojętej internacjonalizacji prawa karnego. Część z nich ma postać konkluzji przeprowadzonych wcześniej w szerszym wymiarze rozważań.

Europejskie prawo karne wiąże się z działalnością dwóch podmiotów prawa międzynarodowego – RE i UE, jak również z formami współpracy między krajami europejskimi w sprawach karnych. Wobec powyższego, podstawowe instrumenty współpracy europejskiej w sprawach karnych wyznaczają ramy prawne funkcjonowania RE i UE. W odniesieniu do pierwszej z nich zasadniczą rolę odgrywa EKPCz wraz z protokołami, które rozwijają zawarte w niej zobowiązania gwarancyjne państw. W ramach RE wypracowywane są również inne konwencje, wprost regulujące zasady kooperacji europejskiej w dziedzinie karnoprawnej. Należą do nich konwencje regulujące współpracę w zwalczaniu niektórych przestępstw ze względu na treść przestępstw lub potrzeby współpracy w związku z ich transgranicznym charakterem²⁵. Drugą grupą konwencji są dokumenty o charakterze procesowym lub materialno-procesowym²⁶. Komitet Ministrów, jako organ RE, przyjmuje rekomendacje i zalecenia kierowane do rządów państw-stron, w tym również te, które wpływają na normy prawnokarne i współpracę w tych sprawach. Te ostatnie dokumenty mają jednak charakter tzw. soft law, niewiążącego państwa bezpośrednio, ale stanowiącego wyraz zobowiązania moralnego lub politycznego do określonego postępowania.

Dokumenty RE w coraz większym stopniu nie wyczerpują podstaw prawnych współpracy w ramach europejskiego prawa karnego. W dużej mierze są zastępowane rozwijającym się unijnym prawem karnym. Prawo unijne w dziedzinie prawa karnego w ograniczonym stopniu wkracza w zagadnienia materialnoprawne, koncentruje się w większości przypadków na przepisach procesowych i ustrojowych. W ujęciu funkcjonalnym należy je postrzegać jako synonim procesu ewolucji zasad współpracy międzypaństwowej w sprawach karnych i regulacji zawartych w prawie wspólnotowym, jak również unijnych regulacji chroniących prawa człowieka. Mają one na celu likwidowanie niektórych różnic między krajowymi porządkami prawnymi lub wprowadzanie pewnych standardów minimalnych w dziedzinie ochrony pewnych wartości lub interesów wspólnotowych. W przeciwieństwie do prawa karnego międzynarodowego nie stanowią one – jak dotąd – systemu zasad odpowiedzialności karnej i reguł procesowych w związku z popełnieniem czynów, których kryminalizacja została wyrażona w prawie wtórnym UE. Warto jest przypomnieć, że zainteresowanie UE prawem karnym nie powstało jako zjawisko autonomiczne i pojawiało się stopniowo: raz jako wynik pogłębienia sposobu realizacji podstawowych, ekonomicznych celów Wspólnoty, innym razem jako rozszerzenie zakresu przedmiotowego dotyczącego kreowania zintensyfikowanej współpracy między organami krajowymi, a w końcu także prawodawstwa unijnego. To podwójne ukierunkowanie zainteresowania regulacją karnoprawną jest wciąż aktualne, dostrzec je można również w najnowszej konstrukcji traktatowej norm kompetencyjnych i metod działania UE w sprawach karnych. Ostatecznie, istniejące w obu tych wymiarach zainteresowanie jest powiązane z kontekstem funkcjonowania podstawowych celów i polityk unijnych i w konsekwencji względem nich pochodne.

Stosownie do podmiotowego charakteru państw w systemie prawa międzynarodowego, europejskie prawo karne jest w pierwszej kolejności prawem traktatowym, przede wszystkim o zasięgu regionalnym. Podmiotami związania wzajemnymi zobowiązaniami są państwa-strony Konwencji oraz państwa członkowskie UE; w większości zachodzi przy tym ich tożsamość. W związku z przekazaniem organizacji międzynarodowej, jaką jest UE, do wykonywania przez nią pewnych kompetencji, właściwość podmiotu unijnego nie jest wyłączna, eksluzywna. Unia Europejska dzieli je z państwami członkowskimi na podstawie zasady przyznania (art. 5 ust. 1 i 2 TUE w zw. z art. 82, 89, 276, 325). Zgodnie z nią wszystkie nieprzyznane UE w traktatach kompetencje należą do państw członkowskich. Dodatkowo, mimo związania się traktatem, państwo zachowuje – w aspekcie działania RE i UE – w określonych ramach autonomię w zakresie sposobu wypełnienia przyjętego obowiązku. W kontekście EKPCz jaskrawym przypadkiem jest porządek prawny Wielkiej Brytanii, Irlandii lub Norwegii, gdzie nie została ona bezpośrednio inkorporowana do systemu norm wewnętrznych, nastąpiło to bowiem za pośrednictwem aktów prawa wewnętrznego (Human Rights Act). W przypadku systemu prawnego UE autonomia jest wyznaczona przez charakter instrumentów prawnych służących realizacji celu integracyjnego tej organizacji międzypaństwowej.

Europejskie prawo karne jest rozproszone na trzech płaszczyznach. Składają się na nie:

1. normy prawa karnego regulujące współpracę w sprawach karnych (w ramach RE i UE);

2. normy prawa karnego materialnego i procesowego oraz EKPCz stanowiące system ochrony praw człowieka i podstawowych wolności, zarówno w płaszczyźnie wertykalnej, jak również – w wyniku rozwoju sposobów interpretacji konwencji – na płaszczyźnie horyzontalnej (w ramach RE; stopniowa recepcja w związku z KPP UE);

3. unijne prawo karne zaprojektowane dla ochrony interesów finansowych Unii (w ramach UE).

Pierwsze z norm opierają się na zasadzie wzajemnego uznawania wyroków i orzeczeń sądowych oraz obejmuje zbliżanie przepisów ustawowych i wykonawczych państw członkowskich. W zakresie materialnym dotyczą one tych spraw, które są niezbędne dla zapewnienia skutecznego wprowadzania w życie polityki w dziedzinie, która stała się przedmiotem środków harmonizujących. Instrumenty prawne UE mają w tym zakresie normy minimalne odnoszące się do typizacji przestępstw, podmiotów, które mogą ponosić odpowiedzialność karną (np. odpowiedzialność podmiotów zbiorowych), systemu sankcji, zasad wymiaru i wykonania kary. Obejmują one także regulacje tworzące przestrzeń prawną intensyfikującą koordynację i współpracę między krajowymi organami śledczymi i organami ścigania w odniesieniu do przestępczości o istotnym – zwłaszcza w perspektywie transnarodowej – charakterze.

Drugie z norm tworzą wzorce aksjologiczne, system wartości i dóbr prawnie chronionych w systemie prawa związanych z europejskim kręgiem kultury prawnej, akcentującej prymat praw jednostki, jej podmiotowość. Przede wszystkim są one związane z systemem prawnym wyznaczonym przez EKPCz i orzecznictwo ETPCz, stopniowo inkorporowane przez unijny Trybunał Sprawiedliwości, a w końcu oddane w treści KPP UE. Mają one znaczenie w perspektywie systemu prawa karnego materialnego, procesowego i wykonawczego. Ze względu na stosunkowo generalny sposób wysłowienia konkretne znaczenie zostaje nadane przez judykaty lub konktekstualizację ich aplikacji w procesie stosowania prawa przez krajowe organy sądowe.

W końcu trzecie z ww. norm wynikają z zaczepienia w art. 325 ust. 4 TfUE kompetencji UE do uchwalania środków niezbędnych w dziedzinach zapobiegania nadużyciom finansowym naruszającym interesy finansowe UE i zwalczania tych nadużyć w celu zapewnienia skutecznej i równoważnej ochrony w państwach członkowskich oraz we wszystkich instytucjach, organach i jednostkach organizacyjnych UE. Formułowane są w jej kontekście poglądy o możliwości tworzenia stricte europejskiego systemu norm bezpośrednio, w wertykalny sposób, regulujących odpowiedzialność karną za przestępstwa na szkodę unijnych interesów finansowych²⁷.

4. Wtórność unijnego fragmentu europejskiego prawa karnego

Wraz z rozwojem instytucjonalnym Wspólnot i definiowaniem ich tożsamości wokół interesów ekonomicznych pierwszymi samodzielnymi odniesieniami do materii prawa karnego stały się zagadnienia bezpośredniej kryminalizacji ze względu na ochronę istotnych interesów UE (np. budżetu unijnego) oraz przejścia od instrumentów horyzontalnych (jak harmonizacja, nawet harmonizacja bezpośrednia o wysokim stopniu zbliżenia) do instrumentów wertykalnych, zmieniających istotę relacji między Wspólnotą, instytucjami państw krajowych występujących jako organy lub instytucje europejskie względem obywateli (jak miało to miejsce w przypadku projektu prokuratora europejskiego)²⁸. Jakkolwiek znaczna część działań z tego zakresu nie została skutecznie zrealizowana w postaci obowiązującej struktury normatywnej, nie sposób nie odnoto-

wać przynajmniej szczątkowych regulacji traktatowych, które – stosow nie do zasady asymilacji – nakazują państwom traktować działania wy mierzone przeciwko istocie finansowej tej organizacji międzynarodowej w sposób zbieżny z sytuacją, jakby zamach został wymierzony w interes krajowy²⁹. Należy jednak zaznaczyć, że tego rodzaju inicjatywy legislacyjne lub rozwiązania prawne spotykają się z dwojakim przyjęciem. Z jednej strony próbowano traktować tego rodzaju sytuacje jako naturalne przedłużenie podstawowych kompetencji wspólnotowych, w związku z czym mimo braku wyraźnego upoważnienia traktatowego włączano tę część zainteresowania Wspólnoty legislacją karnoprawną w zakres jej podstawowych zadań, refleks niekwestionowanych możliwości działania organizmu wspólnotowego. Z drugiej strony, pojawiały się poważne głosy, by tego rodzaju działania wspólnotowe uważać za wyjątkowe, dotyczące relacji między państwami a jednostkami i przez to wykraczające poza granice kompetencji wspólnotowych, związanych przecież przede wszystkim z integracją o wymiarze gospodarczym. W powyższej praktyce prawodawczej i w zastrzeżeniach do uprawnień wspólnotowych należy upatrywać późniejszych o kilka dekad rozstrzygnięć ETS, który stopniowo wyprowadzał tzw. kompetencje punktowe w zakresie regulacji karnoprawnej. Te zaś, w odróżnieniu od ogólnej kompetencji wynikającej z wyraźnego przekazania spraw karnych do regulacji w mieszanej metodzie rządowo-wspólnotowej w ramach dawnego III filaru, legitymizowały kryminalizację podejmowaną w dawnym I filarze.

Drugą podstawową kategorię włączenia w krąg zainteresowania unijnej polityki prawodawczej prawa karnego stanowi mechanizm ograniczania kryminalizacji pośrednio, w związku z zapewnieniem realizacji polityki unijnej. Europejski Trybunał Sprawiedliwości uznawał wielokrotnie, że prawo wspólnotowe wprowadza ograniczenia dla zastosowania krajowego prawa karnego, o ile to ostatnie może ograniczyć nadmiernie, w szczególności z naruszeniem zasady proporcjonalności, prawa i wolności chronione przez Wspólnotę. Dotyczyło to przede wszystkim tej wartości wspólnotowej jaką jest rynek wewnętrzny. W kluczowej dla tej tendencji sprawie Casati ³⁰ ETS przyjął zasadę ścisłej proporcjonalności, wskazując z jednej strony możliwość kreowania krajowych norm represyjnych tylko w takim zakresie, w jakim będzie to w ścisłym ujęciu niezbędne, zaś z drugiej określił, że ich treść nie może być nieproporcjonalna do ciężaru naruszonego dobra ze względu na możliwe ograniczenie wykonywania wolności zapewnianej przez prawo wspólnotowe³¹ czy też ochronę równości w korzystaniu ze wspólnotowych uprawnień³².

Trzecią grupę spraw tworzą przypadki wprowadzania obowiązku państw do zapewnienia odpowiednich sankcji dla zabezpieczenia i urzeczywistnienia określonej wartości (np. rynku wewnętrznego) lub realizacji polityki unijnej. Niekiedy to zjawisko opisuje się jako skutek uboczny dokonującej się europejskiej integracji gospodarczej³³, choć sądzę, że lepszym określeniem jest efekt pośredni w zakresie kryminalizacji³⁴. W mojej ocenie bowiem można przyjąć, że proces ten stopniowo był coraz bardziej zamierzony i stawał się przestrzenią dookreślania kompetencji wspólnotowej do określania norm karnoprawnych. Również i tym razem tendencja do takiego postępowania prawodawcy wspólnotowego daje się uchwycić już w odległej perspektywie czasowej, nawet od lat 70. XX w. Tak też w sprawie Amsterdam Bulb (C-50/76, Zb. Orz. 1977, s. 137) ETS stwierdził, że ówczesny art. 5 Traktatu EWG, wprowadzający obowiązek podejmowania odpowiednich środków do zapewnienia wykonania obowiązków wynikających z działań podejmowanych przez instytucje wspólnotowe, może dotyczyć również sankcji o charakterze karnym. W sprawie Komisja v. Grecji (C-68/88, Zb. Orz. 1989, s. 2965), znanej częściej pod nazwą sprawy kukurydzianej, ETS wywiódł zasadę asymilacji, zgodnie z którą państwa członkowskie korzystają w powyższym zakresie ze swoich kompetencji prawodawczych w taki sposób, by zapewnić, że naruszenie prawa wspólnotowego będzie traktowane podobnie jak naruszenie prawa krajowego chroniącego analogiczne dobra prawne.

Skoro zainteresowanie UE prawem karnym nie jest autonomiczne, powinno być zatem postrzegane w kontekście wyznaczonym przez cele polityki unijnej. Odtworzenie tego kontekstu w obecnym stanie prawnym wyznaczonym przez zreformowane Traktatem z Lizbony TUE i TfUE wymaga odnalezienia z jednej strony norm kompetencyjnych, dookreślających właściwość rzeczową organizmu unijnego, a z drugiej strony re gulacji porządkujących sposób ich wykonywania. Podstawy norm kom petencyjnych wyznaczają bez wątpienia określenie wartości, na których została ustanowiona UE, a do których należą m.in. poszanowanie godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, państwa prawnego, poszanowania praw człowieka zgodnie z zasadami sprawiedliwości, równości, pluralizmu, tolerancji i niedyskryminacji (art. 2 TUE). W związku z tym, do celów UE zalicza się zapewnienie jej obywatelom przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, w tym zaś – zapobiegania i zwalczania przestępczości, przeciwdziałanie wyłączeniu społecznemu, czy też przyczynianie się do realizacji konkretnych wartości, takich jak pokój, bezpieczeństwo, swobodny i uczciwy handel, ochrona praw człowieka (art. 3 i 6 TUE). Zgodnie z zasadą przyznania, stosownie do której UE działa wyłącznie w granicach powierzonych kompetencji (art. 5 ust. 2 TUE), należy podkreślić, że w zakresie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawied liwości UE winna postępować według reguły kompetencji dzielonych (art. 4 ust. 2 lit. j TfUE). Oznacza to, że UE i państwa członkowskie mogą równolegle stanowić prawo i przyjmować akty prawnie wiążące w danej dziedzinie, niemniej państwa członkowskie wykonują swoją kompetencję na zasadzie dopełnienia działalności unijnej, a mianowicie w takim zakresie, w jakim UE nie wykonała swojej kompetencji lub postanowiła zaprzestać wykonywania swej kompetencji (art. 2 ust. 2 TfUE). Warto jest podkreślić, że zasadniczo te kompetencje, o których mowa, obejmują przede wszystkim działalność prawodawczą. Każda inna, jak chociażby jurysdykcja sądowa, jest wtórna i wykonawcza względem tej związanej ze stanowieniem reguł postępowania.

Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej dookreśla podstawy i granice kompetencji UE w sprawach karnych w Tytule V Rozdziale 4. Tematykę dotyczącą współpracy wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych, zamieszczono w Tytule V TfUE, zatytułowanym: Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości. Przy czym kluczowe dla kwestii materialnoprawnych będą miały postanowienia art. 82 i 83 TfUE. W art. 67 ust. 3 TfUE Unia deklaruje zainteresowanie poszanowaniem praw podstawowych oraz różnych systemów i tradycji prawnych państw członkowskich, poziomem bezpieczeństwa realizowanym za pomocą środków zapobiegających przestępczości, rasizmowi i ksenofobii, koordynacji i współpracy organów policyjnych i sądowych, wzajemnego uznawania i, w miarę potrzeby, przez zbliżanie przepisów karnych. Z końcowej frazy tego wyliczenia można dostrzec założenie o działaniu przez harmonizowanie legislacji karnej stosownie do konieczności w realizacji zarówno ogólnych celów UE wymienionych w art. 3 TUE, jak też dla zapewnienia skuteczności wszystkich wskazanych wcześniej środków realizacji polityki unijnej określanej

unijnej określanej mianem przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawie dliwości. W tym znaczeniu można zatem mówić o dwuwymiarowym ujęciu zasady konieczności harmonizacji legislacji karnej. Nie ma też wątpliwości, że ta zasada dotyczy w szczególności norm procesowych, zaś normy materialne pojawiają się przede wszystkim jako warunek dla skutecznej współpracy systemów karnych lub systemów ścigania.

Istotne jest posługiwanie się przez TfUE dwoma kategoriami instrumentów prawnych dla ustalania norm minimalnych. Pierwsza jest wskazana w art. 82 TfUE, zwłaszcza w ust. 2–3. Stosownie do tych postanowień Parlament Europejski i Rada mogą formułować dla wprowadzania norm minimalnych dyrektywy, uchwalane zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawcy, przy czym kreowane w ten sposób normy mają uwzględniać różnice między tradycjami i systemami państw członkowskich. Dotyczy to: 1) wzajemnego dopuszczania dowodów, 2) praw jednostek w postępowaniu karnym, 3) praw ofiar przestępstw, jak też 4) innych szczególnych aspektów postępowania karnego, określonych w specjalnej procedurze ustawodawczej uprzednio przez Radę, przy udziale Parlamentu Europejskiego. Jeżeli z tej kategorii będzie wynikać działanie polegające na zbliżaniu norm materialnych w regulacji karnoprawnej, to raczej jako udogodnienie zbliżania norm procesowych, niż samodzielnie. Druga kategoria, przewidziana w art. 83 TfUE, wprost odnosi się do zbliżania definicji przestępstw i systemów sankcji, a mianowicie w ust. 1 przewiduje się formułowanie przez Parlament Europejski i Radę, zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą, dyrektyw ustanawiających normy minimalne odnoszące się do określania przestępstw oraz kar w dziedzinach szczególnie poważnej przestępczości o wymiarze transgranicznym. Normy te powinny wynikać z rodzaju lub skutków tych przestępstw lub ze szczególnej potrzeby wspólnego działania na rzecz zwalczania przestępczości okreś lonego rodzaju. Co ciekawe, w tym miejscu traktat odstępuje od zbieżnego zastrzeżenia, by uwzględniać różnice w dorobku i kulturze prawnej państw członkowskich. Przy ogólnej niestaranności w redakcji przepisów traktatowych nie należy wyprowadzać z tego zasadniczych wniosków; przecież w otwierającym Tytuł V przepisie art. 67 ust. 1 TfUE odnajdziemy normę ogólną, że cała regulacja w zakresie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości odbywa się w poszanowaniu zarówno praw podstawowych, jak również tradycji prawnych, czyli odrębności, państw członkowskich. Po zamkniętym wyliczeniu dziedzin przestępczości w art. 83 ust. 1 ak. 2 TfUE, w odniesieniu do których UE posiada kompetencje dla ustanawiania norm minimalnych, TfUE przewiduje przy tym w ak. 3 szczególną procedurę „kładki” – a więc zmianę zakresu przekazanych kompetencji, czyli materialnych norm ustrojowych, dokonywanej bez formalnej procedury rewizji TfUE. Rada może podjąć decyzję określającą inne dziedziny przestępczości, względem których bę dzie można stosować harmonizację bezpośrednią, stanowiąc jednomyśl nie i po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego. Trzecia zasadnicza forma powoływania do życia norm harmonizujących system prawa karnego materialnego została przewidziana w art. 83 ust. 3 i n. TfUE. Zgodnie z tymi postanowieniami UE posiada takie uprawnienie, jeżeli zbliżanie przepisów ustawowych i wykonawczych państw członkowskich w sprawach karnych okaże się niezbędne w celu zapewnienia skutecznego wprowadzania w życie polityki UE w dziedzinie, która stała się przedmiotem środków harmonizujących. Dyrektywy w tym zakresie przyjmuje się zgodnie ze zwykłą lub specjalną procedurą ustawodawczą, w zależności od tego, jaka procedura stosowana jest w odniesieniu do podstawowego działania harmonizującego. Przepis nie przewiduje ograniczenia przedmiotowego podobnego do tego, o którym mowa w art. 83 ust. 1 TfUE. Regulacje te przypominają łudząco konstrukcję kompetencji punktowych, wyprowadzanych przez ETS w odniesieniu do zakresu przedmiotowego metody wspólnotowej w ramach dawnego I filaru w sprawach ochrony środowiska i zanieczyszczeń pochodzących ze statków morskich. I chyba najrozsądniej jest przyjąć, że w przepisie tym nie została zaczepiona samodzielna kompetencja w zakresie harmonizacji systemu prawa karnego, ale jedynie procedura zapewnienia realizacji innej polityki unijnej, w odniesieniu do której należy wykazać kompetencję UE oraz niezbędność sięgnięcia do regulacji karnoprawnej³⁵.

Zauważyć w końcu trzeba zaczepienie w art. 325 ust. 4 TfUE kompetencji UE do uchwalania środków niezbędnych w dziedzinach zapobiegania nadużyciom finansowym naruszającym interesy finansowe UE i zwalczania tych nadużyć w celu zapewnienia skutecznej i równoważnej ochrony w państwach członkowskich oraz we wszystkich instytucjach, organach i jednostkach organizacyjnych UE. Formułowane są w jej kontekście poglądy o możliwości tworzenia stricte europejskiego systemu norm bezpośrednio, w wertykalny sposób, regulujących odpowiedzialność karną za przestępstwa na szkodę unijnych interesów finansowych³⁶.

5. Europeizacja prawa karnego

Rozwój europejskiego prawa karnego obejmuje działania o różnorodnym charakterze. Zasadniczo jednak pozostają one w zakresie delegacyjnej metody przekazywania kompetencji, a zatem uwzględniającej udział państwa krajowego w ostatecznym określeniu sposobu włączenia regulacji unijnej do krajowego porządku prawnego.

Zaliczyć do nich trzeba w pierwszej kolejności technikę wprowadzania norm minimalnych w zakresie kryminalizacji oraz rodzaju i systemu sankcji: tzw. technikę harmonizacji³⁷. Najczęściej rozumie się ją jako zbliżanie krajowego prawa karnego państw członkowskich przez odniesienie do stymulujących ten proces norm ponadnarodowych, bez konieczności wprowadzania do porządku prawnego identycznych pod względem treści norm. Metoda ta zakłada margines swobody implementacyjnej państwa członkowskiego, przy czym jego zakres zależy od typu harmonizacji (zupełnej, minimalnej czy też występującej w formach pośrednich) realizowanego przez właściwy instrument prawny: decyzję ramową lub dyrektywę³⁸. Zasadniczą rolę w procesie implementacji odgrywa określenie przez państwo materii harmonizowanej przez dany akt prawny, bowiem poza nim państwo w swej swobodzie regulacyjnej jest związane jedynie ogólnymi regułami prawa unijnego. Harmonizacja może, ale nie musi, prowadzić do unifikacji prawa, jest niejako procesem autonomicznym, ale przy tym nie antagonistą ujednolicenia. Zasadniczą sprawę odgrywa problem stopnia harmonizacji i jej odniesienia dla wartości rozpoznawanych przez organizm unijny: celów i polityk unijnych, różnorodności państw członkowskich jako wyrazu ich podmiotowości, odmienności w sposobie kreowania treści norm prawnych, czy też określenia pożądanego poziomu uznaniowości sędziowskiej jako gwarancji rzetelności i sprawiedliwości w wymiarze sprawiedliwości karnej. Dlatego też, niekiedy, wyróżnia się stan pośredni między harmonizacją a unifikacją, nazywany różnie, najczęściej poszukiwaniem kompatybilności norm. Jego celem miałaby być próba stworzenia operatywnego modelu europejskiego prawa karnego, który stanowiłby punkt odniesienia dla systemowych działań harmonizacyjnych; w ocenie zwolenników tego podejścia tego rodzaju postępowanie nie dość, że byłoby bardziej uporządkowane, to również w pew nej perspektywie znacznie bardziej skuteczne w realizacji zamierzeń unij nych, którym proces zbliżania przepisów prawa karnego materialnego państw członkowskich ma służyć³⁹. W literaturze, co warto odnotować dla porządku terminologicznego, występuje również pojęcie harmonizacji bezpośredniej, co wskazuje na proces wprowadzania wprost minimalnych standardów w definicjach przestępstw lub w systemie sankcji, wynikający ze zobowiązania państw członkowskich. Zwraca przy tym uwagę fakt, że proces harmonizacji dotyczy krajowego prawa karnego państw członkowskich, w tym definicji przestępstw i sankcji karnych⁴⁰, ale również samych instrumentów unijnych⁴¹. Często, w powiązaniu z nim, dokumenty europejskie przewidują wprost podejmowanie działań spoza wąskiej sfery legislacji z zakresu prawa karnego, ale mających zapewnić skuteczność oddziaływania zakazów karnych.

Kolejnym rodzajem działania w zakresie realizacji kompetencji unijnych w odniesieniu do zagadnień karnoprawnych jest wspomniana już metoda nałożenia na państwa obowiązku włączania do kręgu własnych zainteresowań interesów wspólnotowych na równi z interesem narodowym (za przykład może posłużyć regulacja art. 325 ust. 2 TfUE, jak również zobowiązanie do zrównoważenia w krajowym porządku prawnym pojęcia funkcjonariusza europejskiego z funkcjonariuszem europejskim). Ta metoda określana jest mianem tzw. techniki asymilacji. Zgodnie z nią podstawą odpowiedzialności jednostki jest w sumie naruszenie krajowych przepisów prawa karnego, przy czym tych, których zakres znaczeniowy wyinterpretowany z brzmienia zakazu, pozwala na objęcie przypadków naruszenia dobra unijnego. Tym samym ta metoda kreowania podstaw odpowiedzialności karnej pozostaje najpełniej w zgodzie z tradycyjnym ujęciem zasady nullum crimen sine lege⁴².

Stosunkowo najrzadszą, ale niekiedy pojawiającą się w szczątkowej postaci, formą obejmowania metodą wspólnotową zagadnień karnoprawnych jest – jak dotąd – procedura wprowadzanie norm jednolitych, czyli tzw. technika unifikacji. Dostrzeżemy ją raczej pośrednio, np. jako ujednolicenie za pomocą rozporządzeń części regulacji prawnej istotnej ze względu na blankietowe ujęcie zakazu karnego, który odsyła do przepisów regulacyjnych.

W końcu trzeba wspomnieć o szczególnym zjawisku, a mianowicie o internacjonalizacji europejskiego prawa karnego, które dokonuje się przez transmisję zobowiązań międzynarodowych do porządków prawnych państw członkowskich za pośrednictwem instrumentów zaliczanych do porządku prawnego UE. Opisywane zjawisko jest realizowane kilkoma drogami. Dotyczy transpozycji postanowień z umów międzynarodowych zawieranych przez UE z państwami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi na podstawie dawnego art. 38 TUE oraz innych umów włączonych do dorobku prawnego UE⁴³. Podobne zjawisko może być jednak wynikiem zainteresowania UE zwiększeniem efektywności realizacji przez państwa członkowskie zobowiązań międzynarodowych, zwłaszcza tych o statusie norm peremptoryjnych. Tak też można potraktować decyzję Rady 2003/335/WSiSW z 8.5.2003 r. w sprawie wykrywania i karania ludobójstwa, zbrodni przeciw ludzkości i zbrodni wojennych⁴⁴, czy decyzję ramową Rady 2008/913/WSiSW z 28.11.2008 r. w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawnokarnych⁴⁵. Zbieżne znaczenie ma przejmowanie przez ETS praw podstawowych z EKPCz jako zasad ogólnych prawa lub przez odwołanie się wprost do systemu EKPCz⁴⁶. Innego rodzaju przejawem internacjonalizacji prawa europejskiego było korzystanie w dawnym III filarze z kon-

wencji zawieranych między państwami członkowskimi jako instrumentu prawnego zbliżającego ich ustawodawstwa karne. Szczególne znaczenie tych instrumentów wynikało z zaliczenia ich do konstrukcji typowego prawa międzynarodowego publicznego rodzącego zobowiązania między agentami prawa międzynarodowego, ale i otwartego na modyfikację tych zobowiązań przez złożenie zastrzeżenia lub deklaracji, przy czym, zgodnie z art. 34 dawnego TUE, przewidziano względem nich uproszczony tryb wejścia w życie, zależny od określonej w traktacie większości ratyfikacji traktatu przez część państw członkowskich⁴⁷.

Rozdział II. Zarys historii współpracy w sprawach karnych na obszarze Europy

Literatura: S. M. Amin, Współpraca w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych w Unii Europejskiej. Zarys zagadnienia, Toruń 2002; P. Asp, Nordic Judicial Co-operation in Criminal Matters, Uppsala 1998; G. Corstens, J. Pradel, European Criminal Law, The Hague–London–New York 2002; A. Gruszczak, Ewolucja III filaru Unii Europejskiej, [w:] A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej. Współpraca sądowa i policyjna w sprawach karnych, Warszawa 2006; tenże, Unia Europejska wobec przestępczości. Współpraca w ramach III filara, Kraków 2002; A. Grzelak, Unia Europejska a prawo karne, Warszawa 2002; L. Kubicki, „Prawo karne europejskie” (narodziny pojęcia), PiP 1971, z. 12; H. Kuczyńska, Wspólny obszar postępowania karnego w prawie Unii Europejskiej, Warszawa 2008; M. Kula, Ewolucja III filaru Unii Europejskiej, [w:] A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej. Współpraca sądowa i policyjna w sprawach karnych, Warszawa 2006; R. Lahti, Sub-Regional Co-Operation in Criminal Matters: The Experience of the Nordic Countries, [w:] A. Eser, O. Lagodny (red.), Principles and Procedures for a New Transnational Criminal Law, Freiburg in Breisgau 1992; K. Popowicz, Historia integracji europejskiej, Warszawa 2006.

1. Uwagi ogólne

Europejska współpraca w sprawach karnych kształtuje się tak naprawdę od setek lat. Można postawić tezę, że od chwili kiedy powstały państwa i granice, stało się możliwe popełnienie przestępstwa z elementem zagranicznym, co postawiło państwa przed problemem korzystania z pomocy innych państw w ściganiu przestępczości. Za pierwszy mechanizm tej współpracy należy uznać ekstradycję⁴⁸. Chęć pociągnięcia do odpowiedzialności zbiegłych przestępców doprowadziła do zawierania traktatów ekstradycyjnych pomiędzy państwami europejskimi. Współpraca ta miała zatem charakter bilateralny. Niejako obok ekstradycji wykształciły się inne formy współpracy, takie jak pomoc prawna, przekazywanie skazanych oraz przekazywanie ścigania. Były to wszakże procedury bardzo czasochłonne i mało efektywne.

Ściganie przestępstw tradycyjnie jest uznawane za jeden z istotnych przejawów suwerenności państwowej, stąd państwa niechętnie godziły się na przyjmowanie zobowiązań ingerujących w ich ius puniendi. Oznak narodzin europejskiego prawa karnego niektórzy autorzy dopatrują się już w XIX w., wskazując chociażby na francusko-belgijską umowę o współpracy w sprawach skarbowych z 12.8.1843 r., która zawierała przepisy dotyczące wykonywania kar pieniężnych, oraz art. 34 Konwencji z Mannheim z 17.10.1868 r. w sprawie żeglugi na Renie, który określa jurysdykcję karną w odniesieniu do naruszeń regulacji dotyczących żeglugi na Renie⁴⁹. W XIX w. zainicjowano również w Europie współpracę policyjną⁵⁰. Były to jednak przedsięwzięcia incydentalne, mające niewielki zakres podmiotowy i przedmiotowy. Poprawę sytuacji utrudniał brak instytucji, która mogłaby zająć się opracowaniem wielostronnej umowy możliwej do zaakceptowania przez większą liczbę państw. Taka sposobność pojawiła się dopiero w XX w. wraz z utworzeniem RE i UE. Trzeba także wspomnieć o powołaniu w 1923 r. w Wiedniu Międzynarodowej Komisji Policji Kryminalnych, która w 1956 r. zmieniła nazwę na Międzynarodową Organizację Policji Kryminalnych – Interpol. Działalność tej organizacji w sposób istotny zwiększyła efektywność współpracy jednostek policji z poszczególnych krajów europejskich, kształtując zarazem pewien model instytucjonalny, który mógł być wzorem dla późniejszych przedsięwzięć.

2. Historia współpracy w sprawach karnych w ramach Rady Europy

Celem powstałej w 1949 r. RE jest osiągnięcie większej jedności między jej członkami, aby chronić i wcielać w życie ideały i zasady, stanowiące ich wspólne dziedzictwo, oraz aby ułatwić ich postęp ekonomiczny i społeczny. Cel ten ma być urzeczywistniany za pośrednictwem organów RE w drodze omawiania wspólnych problemów, przez zawieranie porozumień i wspólne działanie w sprawach gospodarczych, społecznych, kulturalnych, naukowych, prawnych i administracyjnych, jak również

przez przestrzeganie i rozwój praw człowieka i podstawowych wolności⁵¹. Cel działania RE został zatem sformułowany w sposób bardzo ogólny, co umożliwiało RE podejmowanie inicjatyw także w obszarze prawa karnego.

Niewątpliwie RE była pionierem w tworzeniu europejskiej współpracy w sprawach karnych. Organizacja ta stworzyła podwaliny funkcjonującej obecnie współpracy, przyjmując instrumenty prawne, które mają cały czas zastosowanie w relacjach z państwami spoza UE, a jedynie częściowo zostały zmodyfikowane czy też zastąpione przez instrumenty unijne we współpracy pomiędzy państwami członkowskimi UE. Dlatego konwencje RE określa się⁵² czasem mianem konwencji-matek, gdyż stanowiły one bazę dla innych instrumentów europejskich, w tym konwencji UE. Nic też dziwnego w tym, że L. Kubicki⁵³ pisząc kilkadziesiąt lat temu o narodzinach pojęcia europejskiego prawa karnego, wskazywał właśnie na działalność RE.

Już 5.11.1950 r. w ramach RE przyjęto Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności⁵⁴, która została później uzupełniona kilkunastoma protokołami dodatkowymi. Znaczenie tej konwencji dla tworzenia europejskiego prawa karnego jest nie do przecenienia. Wywarła ona bardzo duży wpływ na powstawanie wspólnych standardów oraz zbliżenie procedur karnych państw członkowskich poprzez konieczność zapewnienia ich zgodności z przepisami konwencji, w szczególności z jej art. 6, gwarantującym prawo do rzetelnego procesu. Takie zbliżenie z jednej strony umożliwia efektywniejszą współpracę w sprawach karnych, z drugiej zaś może w przyszłości doprowadzić do zrealizowania koncepcji europejskiego kodeksu postępowania karnego. Działalność ETPCz prowadzi także do pewnej konwergencji pomiędzy systemami common law i civil law, gdzie tradycyjnie współpraca napotyka na najwięcej barier.

Pierwszym stricte „karnistycznym” instrumentem prawnym współpracy przyjętym przez RE była Europejska konwencja o ekstradycji z 13.12.1957 r.⁵⁵ Jak wskazano w preambule tej konwencji, przyjęcie jednolitych regulacji w zakresie ekstradycji miało przyczynić się do większej jedności pomiędzy członkami RE. Konwencja ta została oparta na projekcie umowy ekstradycyjnej pomiędzy państwami Beneluksu oraz umowy francusko-niemieckiej z 29.12.1951 r.⁵⁶ Reguluje ona problematykę ekstradycji kompleksowo.

W 1959 r. Rada Europy przyjęła kolejny ważny instrument, jakim jest Europejska konwencja o pomocy prawnej w sprawach karnych⁵⁷. Konwencja ta znacznie usprawniła dotychczasowy system pomocy prawnej, m.in. ograniczając warunek podwójnej karalności i stanowi ona do dzisiaj kluczowy instrument pomocy prawnej w Europie, uzupełniony później o dwa protokoły dodatkowe. Była także punktem wyjścia dla późniejszych inicjatyw unijnych.

Lata 60. XX w. to widoczny zastój w pracach RE w obszarze prawa karnego. Kolejna dekada przyniosła jednak znaczne ożywienie. Przyjęto wtedy dwa protokoły do Europejskiej konwencji o ekstradycji⁵⁸, protokół do Europejskiej konwencji o pomocy prawnej⁵⁹ oraz Europejską konwencję o zwalczaniu terroryzmu z 27.1.1977 r.⁶⁰ Niewątpliwie ożywienie w latach 70. XX w. było w dużym stopniu spowodowane rodzącym się terroryzmem międzynarodowym i przestępczością zorganizowaną.

Kolejnym ważnym aktem prawnym była Konwencja o przekazywaniu skazanych z 21.3.1983 r.⁶¹ Trzeba tu zauważyć, że zamiarem twórców było nadanie konwencji jak najszerszego znaczenia, stąd też brak w jej nazwie przymiotnika „europejski”. Do momentu implementacji decyzji ramowej 2008/909/WSiSW z 27.11.2008 r. o stosowaniu zasady wzajemnego uznawania do wyroków skazujących na karę pozbawienia wolności lub inny środek polegający na pozbawieniu wolności – w celu wykonania tych wyroków w UE⁶² konwencja ta będzie stanowić najważniejszy instrument przekazywania osób skazanych na karę pozbawienia wolności w UE.

Ważną rolę we współpracy w sprawach karnych odegrała Europejska konwencja o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa z 8.11.1990 r.⁶³ Jej celem było ułatwienie ścigania tzw. prania brudnych pieniędzy oraz pozbawiania sprawców korzyści majątkowych pochodzących z przestępstw. Trzeba też wspomnieć o przyjętej 27.1.1999 r. Prawnokarnej konwencji o korupcji⁶⁴ oraz Konwencji o cyberprzestępczości z 23.11.2001 r.⁶⁵ W 2001 r. przyjęto także Drugi Protokół dodatkowy do Europejskiej konwencji o pomocy praw-

nej⁶⁶.

Prawdziwy wysyp konwencji prawnokarnych nastąpił podczas szczytu RE w Warszawie w 2005 r. Zostały wówczas przyjęte trzy konwencje: o zapobieganiu terroryzmowi⁶⁷, w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi⁶⁸ oraz o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa oraz o finansowaniu terroryzmu⁶⁹.

Oprócz konwencji, RE przyjęła w omawianym zakresie wiele instrumentów soft law. Należy tu wymienić zalecenia i rezolucje Komitetu Ministrów RE dotyczące szeroko rozumianego prawa karnego oraz współpracy sądowej i policyjnej⁷⁰. Pomimo że instrumenty te nie mają charakteru wiążącego, wpływają one na inicjatywy legislacyjne w państwach członkowskich, pokazując zarówno potrzebę uregulowania określonego zagadnienia, jak i sposób jego uregulowania.

Wraz z intensyfikacją działań UE w zakresie prawa karnego pojawia się pytanie o dalszą rolę RE w tym zakresie. Niewątpliwie rola ta nie ulega zmianie w odniesieniu do współpracy państw niebędących członkami UE, maleje zaś w stosunku do współpracy pomiędzy państwami członkowskimi UE. Jednak nowe inicjatywy podejmowane przez RE, takie jak chociażby walka z fałszowaniem leków⁷¹ wskazują, że organizacja ta może mieć ciągle realny wpływ na kształtowanie się prawa karnego także na obszarze UE.

3. Historia współpracy w sprawach karnych w ramach Unii Europejskiej

Powstała w 1957 r. Europejska Wspólnota Gospodarcza, jak sama nazwa wskazuje, miała na celu rozwijanie współpracy gospodarczej, stąd trudno się dziwić, że przez kilkadziesiąt lat od jej powstania, znaczenie Wspólnoty dla rozwoju europejskiego prawa karnego było stosunkowo niewielkie. Co prawda, już od początku powstania instytucji widziano celowość zajęcia się również prawem karnym⁷², jednak nie było ku temu ani wystarczających podstaw traktatowych, ani woli politycznej⁷³.

Pierwsze oznaki zmiany w tej sytuacji pojawiają się w latach 70. XX w. W ramach tzw. Europejskiej Współpracy Politycznej odbywały się spotkania o charakterze międzypaństwowym, na których dyskutowano zagadnienia bezpieczeństwa wewnętrznego⁷⁴. Wspomniany wcześniej rozwój terroryzmu oraz przestępczości zorganizowanej doprowadził do wprowadzenia regularnych spotkań ministrów sprawiedliwości i spraw wewnętrznych państw członkowskich. Spotkania te określono mianem struktury Trevi. W ramach tej struktury miały miejsce spotkania ministrów, wyższych urzędników przygotowujących spotkania ministrów oraz spotkania grup roboczych. Nie wszystkie powołane grupy robocze podjęły działalność. Powstała najwcześniej grupa Trevi I zajmowała się przede wszystkim gromadzeniem i wymianą informacji o grupach terrorystycznych, utworzona w 1976 r. grupa Trevi II m.in. szkoleniem i wyposażeniem policji, techniką kryminalistyczną oraz porządkiem publicznym, zaś istniejąca od 1986 r. Trevi III – międzynarodową przestępczością zorganizowaną oraz przestępczością narkotykową. Powoływano także różne grupy ad hoc, w szczególności grupę do spraw przestępczości zorganizowanej i grupę do spraw terroryzmu. W 1989 r. powołano także grupę Trevi 92, która miała zajmować się wpływem wolnego przepływu osób na bezpieczeństwo publiczne. Jej zadaniem było m.in. zbadanie możliwości utworzenia wspólnego systemu informacyjnego⁷⁵. W literaturze⁵ zauważa się, że osiągnięciami systemu Trevi było wprowadzenie sprawnego obiegu informacji pomiędzy zainteresowanymi państwami oraz wprowadzenie systemu oficerów łącznikowych, umożliwiającego bezpośrednie kontakty. Z drugiej jednak strony wskazuje się na nieformalny charakter działania grupy, brak umocowania prawnego oraz niezależnej kontroli działania. Współpraca w ramach Trevi istniała aż do wejścia w życie Traktatu z Maastricht⁷⁶.

W latach 70. i 80. XX w. przyjęto kilka konwencji, które nie weszły jednak w życie ze względu na brak ratyfikacji przez wszystkie państwa członkowskie. Były to przede wszystkim konwencje ekstradycyjne z 1979 r. i z 4.12.1980 r., Konwencja o przekazywaniu skazanych z 25.5.1987 r., Konwencja w sprawie zasady ne bis in idem z 25.5.1987 r., Konwencja o przekazywaniu ścigania karnego z 6.11.1990 r. oraz Konwencja w sprawie wykonywania zagranicznych orzeczeń w sprawach karnych z 13.11.1991 r. Pomimo że nie weszły w życie, mogły one być jednak stosowane pomiędzy państwami, które je ratyfikowały⁷⁷.

Aktami prawnymi, które co prawda nie zostały przyjęte w ramach Wspólnot, ale wywarły wielki wpływ na tworzenie europejskiego (wspólnotowego, później unijnego) obszaru ścigania karnego, były Układ z Schengen z 14.6.1985 r.⁷⁸ i Konwencja wykonawcza do układu z Schengen z 19.6.1990 r.⁷⁹ Układ z Schengen został podpisany przez Francję, Nie mcy, Holandię, Belgię i Luksemburg. Układ ten zakładał zniesienie granic wewnętrznych pomiędzy tymi państwami. Przewidziano w nim środki krótkoterminowe i długoterminowe. Do środków krótkoterminowych zaliczono m.in. wzmocnienie współpracy między organami celnymi i policyjnymi w zakresie zwalczania przestępczości, w szczególności nielegalnego handlu środkami odurzającymi i bronią, nielegalnego wjazdu i pobytu osób, nadużyć celnych i podatkowych oraz przemytu (art. 9). W ramach środków długoterminowych strony miały omawiać problemy wynikłe przy stosowaniu środków krótkoterminowych, w szczególności sporządzanie uzgodnień dotyczących współpracy policji w sprawie zapobiegania przestępczości i prowadzenia śledztw, sprawdzanie trudności, jakie mogą wystąpić przy stosowaniu środków, porozumień w sprawie międzynarodowej pomocy sądowej i ekstradycji, w celu ustalenia najbardziej odpowiednich rozwiązań dla poprawy współpracy między stronami w tych dziedzinach; poszukiwanie środków mających na celu wspólne zwalczanie przestępczości, m.in. przez rozważenie wprowadzenia prawa kontynuacji pościgu dla funkcjonariuszy policji, biorąc pod uwagę istniejące środki komunikacji i międzynarodowej pomocy sądowej (art. 18). Układ z Schengen został z czasem przyjęty także przez inne państwa członkowskie. Uszczegółowienia jego postanowień dokonano w Konwencji Wykonawczej. Tytuł III tej konwencji nazwano „Policja i bezpieczeństwo”. Zawiera on rozdziały odnoszące się do współpracy policyjnej (Rozdział 1), wzajemnej pomocy w sprawach karnych (Rozdział 2), stosowania zasady ne bis in idem (Rozdział 3), ekstradycji (Rozdział 4), przekazania wykonania wyroków karnych (Rozdział 5), środków odurzających (Rozdział 6) oraz broni palnej i amunicji (Rozdział 7). Konwencja Wykonawcza wprowadziła wiele nowych regulacji. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć obserwację transgraniczną (art. 40), pościg transgraniczny (art. 41–43), pomoc wzajemną w sprawach karnych (art. 48–53), koncepcję ne bis in idem (art. 54), ułatwienia w zakresie ekstradycji (art. 59–66) i przekazania wyroków karnych (art. 67–69). Istotne znaczenie miało także utworzenie systemu informatycznego Schengen (art. 92–119), w którym miały znajdować się w szczególności dane o osobach, wobec których wydano postanowienie o tymczasowym aresztowaniu w związku z wnioskiem ekstradycyjnym, świadkach oraz osobach wezwanych do stawienia się przed organem sądowym państwa członkowskiego oraz dane dotyczące przedmiotów niezbędne do celów ich zajęcia lub wykorzystania w charakterze dowodu w postępowaniu karnym.

Dla wprowadzenia w życie postanowień konwencji powołano Komitet Wykonawczy, składający się z ministrów z poszczególnych państw. Decyzje Komitetu Wykonawczego oraz inne akty prawne przyjęte w systemie Schengen składają się na tzw. dorobek Schengen (acquis Schengen), obejmujący dzisiaj wiele aktów prawnych o różnym charakterze.

Znaczenie układów z Schengen dla rozwoju wspólnego obszaru prawa karnego jest nie do przecenienia. Ściślejsza integracja zapoczątkowana przez państwa, które utworzyły wcześniej EWG, została zaakceptowana przez inne państwa członkowskie, a układy stały się częścią prawa unijnego. Artykuł 54 Konwencji z 1990 r., ustanawiający europejski ne bis in idem, stał się najczęściej interpretowanym przez ETS przepisem w obszarze prawa karnego i znaczącym osiągnięciem w integracji. Rozbudowywany zaś system informacyjny Schengen umożliwia organom policyjnym i sądowym państw członkowskich szybki dostęp do informacji potrzebnych dla prowadzenia czynności operacyjnych i postępowań karnych (np. informacji o wydanych ENA).

Jednolity Akt Europejski z 1986 r. nie wniósł co prawda zauważalnego wkładu w rozwój europejskiego prawa karnego, lecz zawarta w nim koncepcja rynku wewnętrznego unaoczniła konieczność stworzenia wspólnego systemu zwalczania przestępczości zorganizowanej i transgranicznej⁸⁰. Dlatego zasadna jest teza, że prace nad tym aktem dostarczyły impulsu do zawarcia układów z Schengen⁸¹.

W 1990 r. został utworzony Europejski Komitet do Walki z Narkotykami (Comité Européen de Lutte Anti-Drouge – CELAD), który zajmował się koordynacją działań państw członkowskich w obszarach związanych z prewencją i zwalczaniem narkomanii⁸². W tym samym roku, na konferencji Rady Europejskiej w Rzymie, określono mandat konferencji międzyrządowej mającej przygotować projekt traktatu o UE. Zaczęła pojawiać się wtedy koncepcja III filara⁸³. Jak zauważa K. Popowicz⁸⁴, głównym czynnikiem tych działań było zniesienie kontroli zewnętrznej na granicach UE, choć z drugiej strony było to logicznym kierunkiem integracji UE.

Utworzenie UE na podstawie Traktatu z Maastricht z 1992 r., który wszedł w życie 1.11.1993 r. dało impuls do rozwoju europejskiego prawa karnego. Współpraca w sprawach karnych weszła do III filara UE czyli „Współpracy w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych”. Jak podkreśla się w literaturze⁸⁵, przed Traktatem z Maastricht sprawy wymiaru sprawiedliwości i bezpieczeństwa wewnętrznego pozostawione były całkowicie państwom członkowskim, co skutkowało oporem lub sporami przy podejmowaniu inicjatyw w tym obszarze. Traktat zmienił ten stan rzeczy.

W myśl Traktatu z Maastricht w wersji pierwotnej, współpraca w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych obejmowała (Tytuł VI, art. K1 pkt 1–9):

1. politykę azylową;

2. zasady regulujące przekraczanie przez osoby zewnętrznych granic państw członkowskich i sprawowanie kontroli nad tym ruchem;

3. politykę imigracyjną i politykę wobec obywateli państw trzecich:

   1. warunki wjazdu i przemieszczania się obywateli państw trzecich na terytorium państw członkowskich;

   2. warunki pobytu obywateli państw trzecich na terytorium państw członkowskich, włącznie z łączeniem rodzin i dostępem do rynku pracy;

   3. walkę z nielegalną imigracją, pobytem i pracą obywateli państw trzecich na terytorium państw członkowskich;

4. walkę z narkomanią w zakresie nieobjętym pkt 7– 9;

5. zwalczanie nadużyć na skalę międzynarodową, w zakresie nieobjętym pkt 7–9;

6. współpracę sądową w sprawach cywilnych;

7. współpracę sądową w sprawach karnych;

8. współpracę celną;

9. współpracę policyjną w celach zapobiegania i walki z terroryzmem, nielegalnym handlem narkotykami i innymi poważnymi formami międzynarodowej przestępczości, włącznie z pewnymi aspektami współpracy celnej, jeżeli zajdzie taka konieczność, w związku z organizowaniem obejmującego całą Unię systemu wymiany informacji w ramach Biura Policji Europejskiej (Europol).

Źródłami prawa w III filarze były wspólne stanowiska, wspólne działania oraz konwencje. Współpraca w tym filarze miała charakter współpracy na gruncie prawa międzynarodowego⁸⁶. Powołano też organy kierowania i koordynacji współpracy: Komitet Stałych Przedstawicieli, Komitet Koordynacyjny, Grupy Kierownicze i Grupy Robocze⁸⁷.

Mechanizm przewidziany przez Traktat z Maastricht okazał się mało efektywny. Przede wszystkim funkcjonujące w III filarze instrumenty prawne nie pozwoliły na postęp w dziedzinie współpracy w sprawach karnych⁸⁸. Wspólne działania nie zobowiązywały państw do osiągania określonych rezultatów, lecz jedynie do przedstawienia propozycji parlamentom krajowym. Przyjmowane konwencje zaś nie wchodziły w życie ze względu na brak ratyfikacji lub wchodziły w życie po wielu latach⁸⁹. Wymóg jednomyślności przy przyjmowaniu instrumentów prawnych torpedował przyjmowanie tych instrumentów lub poprzez konieczność wypracowania konsensusu ograniczał ich znaczenie, gdyż finalna wersja przyjmowanego aktu istotnie odbiegała od jego projektu. Wskazać też należy na brak kontroli nad implementacją i interpretacją aktów prawnych. W literaturze⁹⁰ wskazuje się także na chaos organizacyjny wynikający z kilku poziomów współpracy. Zasadne jest zatem stwierdzenie A. Gruszczaka⁶, że III filar tworzył najbardziej złożony, skomplikowany pod względem prawnym i organizacyjnym obszar integracji europejskiej (choć jednocześnie najbardziej obiecujący).

W tym okresie podjęto ważną inicjatywę badawczą. Grupa naukowców pod przewodnictwem profesor Mireille Delmas-Marty z Francji podjęła badania prawnoporównawcze nad prawem karnym materialnym i procesowym państw członkowskich i zaproponowała projekt kodeksu mającego służyć ochronie interesów finansowych WE. Projekt ten został nazwany Corpus Iuris, co było nawiązaniem do kodyfikacji Justyniana Wielkiego. Projekt kodeksu został zaprezentowany w Parlamencie Europejskim w 1997 r., a jego zmieniona wersja (tzw. wersja florencka) w 1999 r. Corpus Iuris definiował 8 przestępstw przeciwko interesom finansowym WE (oszustwo, oszustwo przetargowe, pranie pieniędzy i paserstwo, udział w związku z przestępczym, korupcja, malwersacja, nadużycie stanowiska, ujawnienie tajemnicy służbowej) oraz zasady odpowiedzialności karnej. Zawierał on także rozwiązania procesowe w zakresie ścigania sprawców przestępstw, w tym powołanie Prokuratury Europejskiej oraz uregulowanie uzyskiwania dowodów osobowych⁹¹. Projekt, pomimo poparcia ze strony Parlamentu Europejskiego⁹², nie zyskał akceptacji politycznej większości państw członkowskich. Niepowodzenie Corpus Iuris tłumaczy się zbyt dużym radykalizmem zaproponowanych w nim rozwiązań, co było nie do przyjęcia zwłaszcza dla państw bardzo przywiązanych do swojej tradycji prawnej⁹³. Trzeba jednak przyznać, że stanowi on często punkt wyjścia do dyskusji na temat tworzenia europejskiego prawa karnego, a przeprowadzone badania prawnoporównawcze umożliwiły lepsze poznanie systemów poszczególnych państw. Niektóre propozycje zawarte w Corpus Iuris, jak np. utworzenie Prokuratury Europejskiej czy wprowadzenie standardu dopuszczalności dowodów powracają w pracach organów unijnych do dzisiaj, czy nawet są bliskie zrealizowania.

Przełomowym wydarzeniem dla rozwoju unijnej współpracy w sprawach karnych było bez wątpienia przyjęcie w 1997 r. Traktatu Amsterdamu, który wszedł w życie 1.5.1999 r. Traktat ten zmienił treść III filara, przenosząc część zawartych w nim zagadnień do pierwszego filara, a więc prawa wspólnotowego. Tak stało się przede wszystkim ze współpracą sądową w sprawach cywilnych. Tytuł VI został wówczas nazwany „Współpraca sądowa i policyjna w sprawach karnych”.

W myśl ówczesnego art. 29 TUE (dawny art. K.1) celem UE było zapewnienie obywatelom wysokiego poziomu bezpieczeństwa osobistego w przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, przez wspólne działanie państw członkowskich w dziedzinie współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych oraz poprzez zapobieganie i zwalczanie rasizmu i ksenofobii. Cel ten miał być osiągany poprzez zapobieganie i zwalczanie przestępczości zorganizowanej lub innej, zwłaszcza terroryzmu, handlu ludźmi i przestępstw przeciwko dzieciom, nielegalnego handlu narkotykami oraz nielegalnego handlu bronią, korupcji i nadużyć finansowych, dzięki:

1. ściślejszej współpracy policji, organów celnych oraz innych właściwych organów w państwach członkowskich, prowadzonej zarówno bezpośrednio, jak i za pośrednictwem Europejskiego Urzędu Policji (Europol), zgodnie z postanowieniami art. 30 i 32;

2. ściślejszej współpracy organów sądowych oraz innych właściwych organów w państwach członkowskich, zgodnie z postanowieniami art. 31 lit. a–d i art. 32;

3. zbliżaniu, w miarę potrzeby, norm prawa karnego w państwach członkowskich, zgodnie z postanowieniami art. 31 lit. e.

W myśl art. 31 TUE (dawny art. K.3) wspólne działanie w dziedzinie współpracy sądowej w sprawach karnych obejmowało m.in.

1. ułatwianie i przyspieszanie współpracy między ministerstwami i organami sądowymi lub odpowiednimi organami państw członkowskich w zakresie procedury sądowej i wykonywania orzeczeń;

2. ułatwianie ekstradycji między państwami członkowskimi;

3. zapewnianie, w zakresie niezbędnym do usprawnienia tej współpracy, zgodności norm stosowanych w państwach członkowskich;

4. zapobieganie sporom o właściwość między państwami członkowskimi;

5. stopniowe przyjmowanie środków ustanawiających minimalne normy dotyczące znamion przestępstw i kar w dziedzinach przestępczości zorganizowanej, terroryzmu i nielegalnego handlu narkotykami.

Do najważniejszych zmian wprowadzonych przez Traktat amsterdamski należy zaliczyć reformę źródeł prawa, zmiany kompetencyjne organów unijnych oraz określenie uprawnień ETS w III filarze. Na jego podstawie do prawa unijnego włączono acquis Schengen. Jeśli chodzi o reformę źródeł prawa, zrezygnowano ze wspólnych działań, zastępując je decyzjami i decyzjami ramowymi. Ułatwiono także wejście w życie konwencji, rezygnując z wymogu ich ratyfikacji przez wszystkie państwa członkowskie, na rzecz ratyfikacji przez większość państw (chyba że konkretna konwencja stanowiła inaczej).

Nowe możliwości, które dał TA zostały wykorzystane podczas szczytu Rady Europejskiej w Tampere. Przyjęty tam w 1999 r. program rozwoju współpracy w sprawach karnych⁹⁴ zakładał wdrożenie zasady wzajemnego uznawania, nazywając ją kamieniem węgielnym współpracy. Program ten przyjął strategię kamieni milowych (milestones), a więc zmian legislacyjnych, które miały doprowadzić do ściślejszej współpracy w sprawach karnych. Trzema pozostałymi głównymi zasadami współpracy miały być ochrona praw jednostki, zbliżenie przepisów prawa karnego oraz koordynacja postępowań. Poza tym Rada Europejska nałożyła na Komisję obowiązek przedstawienia programu środków mających na celu wdrożenie procedury wzajemnego uznawania. Program taki został przyjęty przez Radę pod koniec 2000 r.⁹⁵ Znajduje się w nim wykaz 24 środków wraz z propozycją kolejności ich realizacji (przy użyciu punktacji od 1 do 6), lecz bez wskazania konkretnych terminów.

Traktat z Nicei nie przyniósł zmian tak doniosłych jak TA. Za najważniejsze jego postanowienie wypada uznać wprowadzenie podstawy do utworzenia Europejskiej Jednostki Współpracy Sądowej (Eurojustu). Nie zyskała natomiast akceptacji propozycja utworzenia Prokuratury Europejskiej. Poza tym traktat ten wprowadził pewne zmiany w zakresie tzw. wzmocnionej współpracy (zaznaczając równocześnie, że ma być to procedura stosowana w ostateczności) oraz poszerzył kompetencje ETS⁹⁶.

Bez wątpienia poważnym impulsem w rozwoju europejskiego prawa karnego były wydarzenia z 11.9.2001 r., czyli atak terrorystyczny na World Trade Centre w Nowym Jorku. Bardzo szybko przyjęto decyzję ramową o europejskim nakazie aresztowania⁹⁷, której przyjęcie wydawało się przedtem mało prawdopodobne. Sukces tego instrumentu zachęcił organy unijne do dalszych inicjatyw. Katalizatorem prac legislacyjnych stały się także ataki terrorystyczne w Madrycie (2004 r.) i Londynie (2005 r.).

Uzgodniony w 2004 r. Program Haski⁹⁸ nie był już tak rewolucyjny jak jego poprzednik, tj. Program z Tampere. Z interesującego nas punktu widzenia deklarował walkę z nielegalną imigracją, terroryzmem, wzmocnienie współpracy Europolu i Eurojustu, zapobieganie przestępczości i walkę z nią (w szczególności z przestępczością zorganizowaną, narkotykową i korupcją). Podkreślono kluczową rolę europejskiego obszaru sprawiedliwości. W ramach wzmacniania wymiaru sprawiedliwości przewidziano zwiększenie roli ETS oraz wprowadzenie procedury szybkiego rozpatrywania pytań prejudycjalnych. Za bardzo ważne uznano zwiększanie wzajemnego zaufania. Usprawnienie współpracy sądowej w sprawach karnych miało odbyć się poprzez usunięcie przeszkód prawnych i zwiększenie koordynacji dochodzeń, w tym umożliwienie koncentracji dochodzeń w jednym państwie członkowskim. Duży nacisk położono na wdrażanie zasady wzajemnego uznawania orzeczeń oraz zapewnienie należytej współpracy państw członkowskich z Eurojustem.

Znaczne polepszenie współpracy w sprawach karnych miał przynieść Traktat Konstytucyjny⁹⁹, który przyjmował zasadę wzajemnego uznawania za podstawę współpracy i zawierał propozycje szeregu istotnych zmian, w tym zniesienia podziału na filary UE i utworzenie Prokuratury Europejskiej. Traktat zaliczał przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości do kompetencji dzielonych pomiędzy UE a państwa członkowskie (art. I-14 ust. 2 pkt j). Oznaczało to, że UE i państwa członkowskie mog ły stanowić prawo i przyjmować akty prawnie wiążące w tej dziedzinie, przy czym państwa członkowskie wykonywały swoją kompetencję w zakresie, w jakim UE nie wykonała lub postanowiła zaprzestać wykonywania swojej kompetencji (art. I-12 ust. 2). Artykuł I-42 Traktatu Konstytucyjnego deklarował, że UE stanowi przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości poprzez:

1. przyjmowanie ustaw europejskich i europejskich ustaw ramowych, mających na celu, w miarę potrzeby, zbliżenie przepisów ustawowych i wykonawczych państw członkowskich w dziedzinach, o których mowa w Części III,

2. wzmacnianie wzajemnego zaufania między właściwymi organami państw członkowskich, w szczególności na podstawie wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych i decyzji pozasądowych,

3. współpracę operacyjną między właściwymi organami państw członkowskich, w tym służbami policyjnymi, celnymi i innymi służbami wyspecjalizowanymi w dziedzinie zapobiegania i wykrywania przestępstw.

Państwom członkowskim miała przysługiwać inicjatywa legislacyjna w zakresie współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych. Ważnym postanowieniem Traktatu Konstytucyjnego było ujednolicenie źródeł prawa w związku z likwidacją podziału na filary UE. Przewidziano wydawanie ustaw europejskich, europejskich ustaw ramowych, rozporządzeń europejskich, decyzji europejskich, zaleceń i opinii (art. I-33 ust. 1).

Głównymi źródłami prawa w omawianym zakresie miały być ustawy europejskie i europejskie ustawy ramowe (te drugie stanowiące odpowiednik dyrektyw).

Zmiany określane mianem rewolucyjnych Traktat Konstytucyjny wprowadzał w zakresie jurysdykcji ETS, rozciągając ją generalnie na całą przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości¹⁰⁰. Wyjątek od tego przewidywał art. III-377, stanowiąc, że w wykonywaniu swoich uprawnień dotyczących postanowień Sekcji 4 i 5 Rozdziału IV Tytułu III odnoszących się do przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, ETS nie jest właściwy w zakresie kontroli ważności lub proporcjonalności działań policji lub innych organów ścigania w państwie członkowskim, ani do orzekania w sprawie wykonywania przez państwa członkowskie obowiązków dotyczących utrzymania porządku publicznego i ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego.

Artykuł III-270 ust. 1 Traktatu Konstytucyjnego stanowił, że współpraca w sprawach karnych w UE opiera się na zasadzie wzajemnego uznawania orzeczeń i decyzji sądowych oraz obejmuje zbliżenie przepisów ustawowych i wykonawczych państw członkowskich w dziedzinach, o których mowa w ust. 2 i w art. III-271. W myśl ust. 2 tego artykułu w zakresie niezbędnym dla ułatwienia wzajemnego uznawania orzeczeń i decyzji sądowych jak również współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych o wymiarze transgranicznym, europejskie ustawy ramowe mogły ustanawiać minimalne normy. Z kolei art. III-271 wymieniał następujące rodzaje poważnej przestępczości: terroryzm, handel ludźmi, seksualne wykorzystywanie kobiet i dzieci, nielegalny handel narkotykami, handel bronią, pranie pieniędzy, korupcję, fałszowanie środków płatniczych, przestępczość komputerową i przestępczość zorganizowaną. Rada mogła też w drodze decyzji europejskiej rozszerzyć powyższy krąg o inne rodzaje szczególnie poważnej przestępczości o wymiarze transgranicznym, jeśli wynikałoby to z rodzaju lub skutków tych przestępstw lub ze szczególnej potrzeby wspólnego ich zwalczania.

Jak wiadomo, Traktat Konstytucyjny został odrzucony w referendach w Holandii i Francji. Jego niepowodzenie nie zatrzymało wszakże rozwoju europejskiego prawa karnego. Prace nad regulacją nowych obszarów współpracy zaowocowały przyjęciem szeregu instrumentów prawnych¹⁰¹.

W 2005 r. poza strukturami UE przyjęto Traktat z Prüm, określany czasami mianem Schengen III. Traktat ten był wynikiem chęci zacieśnienia współpracy pomiędzy kilkoma państwami członkowskimi i narzucenia pewnego kierunku zmian. Usprawniał on procedurę przepływu danych osobowych pomiędzy państwami członkowskimi poprzez wprowadzenie zasady dostępności (availability). Postanowienia Traktatu z Prüm zostały następnie rozszerzone na inne państwa członkowskie w drodze inkorporowania tych postanowień do prawa unijnego¹.

Przyjęcie TL wytycza nowy etap w rozwoju europejskiej współpracy w sprawach karnych. Traktat ten znosi dotychczasowy podział na filary UE. Oznacza to, że reguły stosowania prawa wspólnotowego wypracowane w I filarze zostaną rozciągnięte na współpracę sądową i policyjną w sprawach karnych. Dotychczasowe akty prawne będą obowiązywać do czasu ich uchylenia lub zmiany na podstawie TfUE². Poza tym m.in. wzmocniono rolę ETS oraz przewidziano utworzenie Prokuratury Europejskiej.

Założenia w zakresie tworzenia europejskiego prawa karnego na najbliższe lata zostały określone w Programie sztokholmskim³. Dla jego realizacji przyjęto w 2010 r. program działań⁴.

Postanowienia TL oraz Programu sztokholmskiego zostaną szczegółowo omówione w dalszych częściach opracowania.

4. Przykłady regionalnej współpracy prawnokarnej

Oprócz inicjatyw obejmujących większą liczbę państw, na kontynencie europejskim zaistniały także porozumienia o charakterze regionalnym. Inicjatywy te zyskały miano laboratoriów, gdyż stały się swoistym polem doświadczalnym dla rozwiązań na większą skalę. Pierwszym z nich jest współpraca pomiędzy państwami skandynawskimi. Pomiędzy tymi państwami istnieją silne powiązania historyczne, wywodzące się jeszcze z Unii kalmarskiej. W ciągu wieków poszczególne państwa były

wiadowczych między organami ścigania państw członkowskich Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE L 386 z 29.12.2006 r., s. 89).

1. Zob. podrozdział o ochronie danych osobowych.

2. Zob. M. Szwarc-Kuczer, [w:] A. Wróbel (red.), Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy, Warszawa 2010, s. 819–820.

3. Program sztokholmski – Otwarta i bezpieczna Europa dla dobra i ochrony obywateli (Dz.Urz. UE C 115 z 4.5.2010 r., s. 1).

4. Komisja Europejska, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów – Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości dla europejskich obywateli Plan działań służący realizacji programu sztokholmskiego, KOM (2010) 171 wersja ostateczna.

ze sobą powiązane politycznie, co skutkowało ujednoliceniem ustawodawstwa. Wspólne są w związku z tym więzi kulturowe oraz cele ekonomiczne i społeczne¹⁰². Poza tym pomiędzy Danią, Norwegią i Szwecją nie ma większej bariery językowej. Całość uzupełnia specyfika położenia geograficznego.

W literaturze¹⁰³ wskazuje się, że oprócz wspomnianych uwarunkowań historycznych, współpraca nordycka jest ułatwiona z następujących względów:

1. zróżnicowane źródła, będące podstawą współpracy, na które składają się umowy dwustronne, umowy o wymiarze europejskim, wspólne podejście do problematyki przestępczości i praw człowieka, ujednolicone ustawodawstwo w niektórych obszarach oraz ustalona praktyka współpracy pomiędzy organami,

2. w konsekwencji wyżej wspomnianych czynników określone zasady i reguły rządzące współpracą nordycką mogą być stosowane łatwiej niż w analogicznych sytuacjach we współpracy międzynarodowej,

3. większość spraw z elementem zagranicznym dotyczy relacji pomiędzy państwami nordyckimi.

Efektywności współpracy nordyckiej nie zakłóca nawet to, że konkretne regulacje prawnokarne mogą czasami znacznie różnić się pomiędzy sobą.

Powyższe czynniki ułatwiły współpracę, umożliwiając osiągnięcie wysokiego stopnia wzajemnego zaufania pomiędzy współpracującymi państwami. W 1952 r. powołano Radę Nordycką jako forum konsultacji pomiędzy państwami. Nieco później, w 1962 r., państwa nordyckie podpisały tzw. Układ z Helsinek. Strony zobowiązały się w nim do dążenia do wprowadzenia jednolitego ustawodawstwa dotyczącego przestępstw i kar, umożliwienia prowadzenia postępowań o czyn popełniony w jednym państwie także w innym oraz wprowadzenia wzajemnego wykonywania orzeczeń (art. 5 i 7 Układu). Już w 1960 r. przyjęto ujednolicone ustawodawstwo w zakresie ekstradycji, a w 1963 r. – w zakresie wzajemnego uznawania wyroków karnych. Porozumienia te zawierały wiele rewolucyjnych postanowień, jak choćby rezygnację z zakazu wydawania własnych obywateli czy wymogu podwójnej karalności przy ekstradycji. W pomocy prawnej wprowadzono obowiązek stawienia się świadka zamieszkałego w jednym kraju na wezwanie sądu w innym kraju oraz bezpośrednie kontakty pomiędzy organami sądowymi. W przekazywaniu wyroków skazujących do wykonania zrezygnowano z kolei z wymogu zgody skazanego¹⁰⁴.

5. Współpraca prawnokarna państw Beneluxu

Drugą ważną inicjatywą regionalną była współpraca państw Beneluxu, obejmująca Belgię, Holandię i Luksemburg. Podpisany w 1958 r. Traktat o Unii Ekonomicznej Krajów Beneluxu, który wszedł w życie w 1960 r., miał na celu integrację ekonomiczną państw członkowskich. W związku z tym konieczne stało się jednak pogłębienie współpracy w sprawach karnych dla efektywnego zwalczania nadużyć. W 1962 r. państwa te zawarły umowę o ekstradycji i pomocy wzajemnej w sprawach karnych¹⁰⁵, której zadaniem było ułatwienie stosowania konwencji RE. Umowa ta zawierała szereg nowych rozwiązań, tak jak np. uregulowanie pościgu transgranicznego. Została ona uzupełniona Protokołem dodatkowym z 11.5.1974 r. W 1969 r. przyjęto Konwencję o współpracy administracyjnej i karnej w sprawie regulacji odnoszących się do osiągania celów Unii Ekonomicznej Beneluxu. Warto wspomnieć także o Umowie w sprawie interwencji transgranicznych z 8.6.2004 r., regulującej przygraniczną współpracę policyjną.

Ponieważ traktat z 1958 r. został zawarty na 50 lat, w 2008 r. państwa Beneluxu podpisały nowy traktat, który ustanawia Unię Beneluxu¹⁰⁶, rezygnując z przymiotnika „ekonomiczna”. Zgodnie z art. 2 lit. c tego traktatu strony dążą do współpracy w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych.

Współpraca państw Beneluksu, a w szczególności konwencja z 1962 r., była inspiracją dla wprowadzenia obszaru Schengen oraz niektórych instrumentów unijnych w zakresie współpracy w sprawach karnych.

6. Inne platformy współpracy w Europie (OBWE, WNP)

Przedstawione powyżej inicjatywy o charakterze paneuropejskim i regionalnym można uzupełnić o Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) oraz Wspólnotę Niepodległych Państw (WNP).

Początki OBWE wiążą się z okresem zimnej wojny i ideą znormalizowania stosunków pomiędzy państwami podzielonymi żelazną kurtyną. W tym celu w 1973 r. zwołano Konferencję Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE), na której stawili się przedstawiciele 35 państw. Po uzgodnieniu założeń wstępnych i dalszych pracach eksperckich w 1975 r. przyjęto Akt Końcowy KBWE. Akt ten nie był umową międzynarodową, lecz deklaracją polityczną. Jego postanowienia zostały ujęte w czterech koszykach, z których pierwszy najważniejszy obejmował problemy bezpieczeństwa w Europie, pozostałe zaś m.in. współpracę w sprawach handlowych, wymianę naukową i kulturalną. Prace KBWE były kontynuowane na kolejnych spotkaniach, a na początku lat 90. XX w. doszło do jej instytucjonalizacji. W 1992 r. na szczycie w Helsinkach oficjalnie uznano KBWE za organizację regionalną w rozumieniu Rozdziału VIII Karty Narodów Zjednoczonych, a z 1.1.1995 r. zmieniono nazwę Konferencji na Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE)¹⁰⁷. W chwili obecnej OBWE skupia 56 członków z Europy, Azji i Ameryki Północnej.

Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie jako jeden ze swoich celów określiła walkę z korupcją, która zagraża dobremu zarządzaniu, demokracji i gospodarce. Podstawowym instrumentem służącym temu celowi jest Konwencja OBWE o zwalczaniu przekupstwa zagranicznych funkcjonariuszy publicznych w międzynarodowych transakcjach handlowych z 21.11.1997 r.¹⁰⁸ Do tego należy dodać Rekomendację OBWE w sprawie dalszego zwalczania przekupstwa zagranicznych funkcjonariuszy publicznych w międzynarodowych transakcjach handlowych z 9.12.2009 r.¹⁰⁹ Poza tym OBWE podjęła działania w takich sferach jak walka z handlem ludźmi, handlem środkami odurzającymi, zwalczanie terroryzmu, ochrona praw człowieka, zwalczanie rasizmu i ksenofobii.

Wspólnota Niepodległych Państw zrzesza byłe republiki radzieckie oprócz krajów nadbałtyckich, obejmując zarówno państwa europejskie, jak i azjatyckie. Powstała ona na mocy Układu białowieskiego z 8.12.1991 r., podpisanego przez Rosję, Ukrainę i Białoruś. Następnie na mocy podpisanego 21.12.1991 r. Protokołu z Ałma Aty do WNP dołączyło 8 nowych państw: Armenia, Azerbejdżan, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenia, Uzbekistan. W grudniu 1993 r. do Wspólnoty przystąpiła Gruzja jako 12 członek. Funkcjonowanie WNP reguluje Karta przyjęta przez Radę Szefów Państw 22.1.1993 r. Wspólnota Niepodległych Państw postawiła sobie za cel współpracę w różnych sferach polityki wewnętrznej i zewnętrznej. Ma ona prowadzić do dalszego rozwoju i zacieśnienia stosunków przyjacielskich, dobrosąsiedzkich, zgody etnicznej, zaufania oraz wzajemnego zrozumienia i współpracy pomiędzy państwami. Wspólnota jest formą współpracy międzypaństwowej, nie posiada uprawnień ponadpaństwowych. We wrześniu 1993 r. podpisano dokument powołujący Unię Ekonomiczną¹¹⁰.

Jednym z celów WNP jest zwalczanie przestępczości. Dla koordynacji tego celu powołano Radę Ministrów Spraw Wewnętrznych. Dnia 26.5.1995 r. przyjęto Konwencję WNP w sprawie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, 6.3.1998 r. – Konwencję w sprawie przekazywania skazanych dla dalszego odbycia kary, 28.11.2006 r. – Porozumienie w sprawie ochrony uczestników postępowania karnego, 25.11.2005 r. – Porozumienie o współpracy państw członkowskich WNP w zwalczaniu handlu ludźmi, ludzkimi organami oraz komórkami¹¹¹.

Rozdział VI. Ochrona praw podstawowych z uwagi na proces europeizacji prawa karnego

Literatura Monografie: J. Christoffersen, Fair Balance: Proportionality, Subsidiarity and Primacy in the European Convention on Human Rights, Leiden–Boston 2009; E. Claes, A. Duff, S. Gutwirth (red.), Privacy and the Criminal Law, Atwerpen–Oxford 2006; P. van Dijk, F. van Hoof, A. van Rijn, L. Zwaak (red.), Theory and Practice of the European Convention on Human Rights, Antwerpen–Oxford 2006; M. Dybowski, Prawa fundamentalne w orzecznictwie ETS, Warszawa 2007; A. Gajda, Ochrona praw podstawowych jednostek w procesie harmonizacji prawa karnego procesowego w UE, Warszawa 2011; T. Jurczyk, Prawa jednostki w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, Warszawa 2009; B. Latos, Klauzula derogacyjna i limitacyjna w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Warszawa 2008; tenże, Koncepcja normatywna prawa europejskiego praw człowieka, Toruń 1994; C. Mik, Zbiorowe prawa człowieka. Analiza krytyczna koncepcji, Toruń 1992; C. Ovey, R. White, The European Convention oh Human Rights, Oxfird 2006; A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem w sprawie karnym w ujęciu paneuropejskim, Białystok 2010. Artykuły: T. Ahmend, I. J. Butler, The European Union and Human Rights: An International Law Perspective, The European Journal of International Law 2006, t. 17, Nr 4; M. Delmas-Marty, The European Union and Penal Law, European Law Journal 1998, Nr 4; P. de Hert, S. Gutwirth, Privacy, Data Protection nd Law Enforcement. Opacity of the Individual and Transparency of Power, [w:] E. Claes, A. Duff, S. Gutwirth (red.), Privacy and the Criminal Law, Atwerpen–Oxford 2006; L. Garlicki, Prawo do życia w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, GSP 2004, t. XII; J. Garstka, Współpraca w sprawach karnych, [w:] F. Jasiński, K. Smoter (red.), Obszar wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości Unii Europejskiej. Geneza, stan i perspektywy rozwoju, Warszawa 2005; F. Jasiński, Karta Praw Podstawowych: struktura, zakres regulacyjny i dotychczasowe znaczenie w praktyce, [w:] J. Barcz (red.), Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2008; J. Jaskiernia, Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej a Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności – konflikt czy komplementarność, [w:] A. Wróbel (red.), Karta Praw Podstawowych w europejskim i krajowym porządku prawnym. Materiały konferencyjne, Warszawa 2009; M. Jaśkowski, Sądowa ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej i Wspólnocie Europejskiej, [w:] C. Mik, K. Gałka (red.), Prawa podstawowe w prawie i praktyce Unii Europejskiej, Toruń 2009; Z. Kędzia, Relacje między Europejską Konwencją Praw Człowieka a Kartą Praw Podstawowych po przystąpieniu Unii Europejskiej do Konwencji, [w:] J. Barcz (red.), Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2008; K. Kowalik-Bańczyk, Wpływ prawa wspólnotowego na stosowanie krajowego prawa karnego, Studia Europejskie 2006, Nr 3; M. Królikowski, Prawo karne w ujęciu międzynarodowym, [w:] T. Bojarski (red.), System Prawa Karnego, t. 2, Źródła prawa karnego, Warszawa 2011; C. Mik, Karta Praw Podstawowych: wyznaczniki standardów ochrony, [w:] J. Barcz (red.), Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2008; tenże, Porządek międzynarodowy a porządek krajowy w dziedzinie praw człowieka, PiP 1992, z. 11; tenże, Teoria obowiązków pozytywnych państw-stron traktatów w dziedzinie praw człowieka na przykładzie Europejskiej konwencji praw człowieka, [w:] Księga jubileuszowa Profesora Tadeusza Jasudowicza, Toruń 2004; tenże, Znaczenie postanowień Europejskiej konwencji praw człowieka dla ochrony praw podstawowych jako ogólnych zasad prawa w UE, [w:] J. Barcz (red.), Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2008; E. H. Morawska, Konstrukcja normatywna praw podstawowych Unii Europejskiej w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej, [w:] C. Mik, K. Gałka (red.), Prawa podstawowe w prawie i praktyce Unii Europejskiej, Toruń 2009; M. Piechowiak, Godność jako fundament powinności prawa wobec człowieka, [w:] P. Morciniec, S. Studniczenko (red.), Urzeczywistnianie praw człowieka w XXI wieku. Prawo i etyka, Opole 2004; tenże,

Aksjologiczne podstawy Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, SP 2003, z. 1.

1. Pojęcie europejskiego systemu praw człowieka

Zasadniczym powodem, dla którego konstruuje się legalne ujęcie prawa człowieka jest zagwarantowanie człowiekowi pełnego i swobodnego rozwoju osobowego. Istotne jest przy tym zaakcentowanie zachodzącego do pewnego stopnia specyficznego uwarunkowania kulturowego, które pozwala wyróżnić ogólny system praw człowieka, nawiązujący do PDPCz¹¹², oraz podsystemy praw człowieka, które mają ograniczony zasięg, związane z regionalnymi tekstami aktów międzynarodowych, takimi jak Europejska konwencja praw człowieka i obywatela z 1950 r., Amerykańska konwencja praw człowieka z 1969 r. lub Afrykańska karta praw człowieka i ludów z 1981 r. W takim też zakresie można mówić o regionalnej specyfice katalogów lub systemów ochrony praw człowieka.

Pojęcie europejskiego systemu ochrony praw człowieka oznacza wskazanie, że jego istotę tworzy regionalny sposób ujmowania i adaptacji katalogu powszechnych praw człowieka oraz proces ich egzekucji. Z porządkującego punktu widzenia, w pojęciu tym chodzi również o wyznaczenie zakresu podmiotowego państw oraz podstawy ich związania określonymi, mającymi regionalny charakter, dokumentami międzynarodowymi z zakresu ochrony praw człowieka, a zatem w systemach RE, UE i OBWE.

Kierunek europeizacji prawa karnego, który w tym rozdziale zostaje odniesiony do ochrony praw podstawowych, jest procesem złożonym. Z jednej strony obejmuje postępujące włączanie problematyki karnej w zakres zainteresowań i kompetencji UE, z drugiej zaś – wyznacza go internacjonalizacja w regionalnej przestrzeni europejskiej dóbr chronionych regulacją penalną oraz zasad prawa karnego materialnego i procesowego, w obu wypadkach w związku z powstaniem i dynamiką katalogu praw człowieka dekodowanego na podstawie EKPCz, KPP i zasad ogólnych prawa UE. Proces ten przebiega przy tym niejednolicie. Wyznaczają go formy interakcji między międzynarodowymi aktami praw człowieka a systematyką regulacji prawa krajowego, które formalnie przenoszą lub współkształtują standardy ochrony praw człowieka do porządku wewnętrznego. Istotną rolę odgrywają modele argumentacyjne, takie jak wykładnia przyjazna prawom człowieka, które ukierunkowują sposób odczytywania znamion typów czynów zabronionych lub elementów instytucji decydujących o odpowiedzialności karnej (np. włączenie zasady proporcjonalności w ograniczaniu praw człowieka jako argumentu przemawiającego na rzecz wykluczenia kryminalizacji na zbyt dalekim przedpolu czynu albo modyfikacja przesłanek obrony koniecznej ze względu na zasady dopuszczalnego pozbawienia życia człowieka w świetle standardów międzynarodowych z zakresu ochrony praw człowieka). Nie można też pominąć ogólnej kultury ochrony praw człowieka, która w zakresie regulacji karnoprawnej wpływa na zmianę postrzegania pozycji ofiary przestępstwa, możliwości stosowania form przymusu, pozbawienia lub ograniczenia wolności, wpływa na sposób identyfikowania dóbr chronionych i znaczenie argumentów z praw podstawowych w dogmatyce w prawie karnym.

Jeżeli chodzi o współczesne tendencje, jakie można uchwycić bezpośrednio w przestrzeni regulacji unijnej, warto zwrócić uwagę na Program sztokholmski – Otwarta i bezpieczna Europa dla dobra i ochrony obywateli¹¹³. Akt ten jest programowym dokumentem dotyczącym aktualnych zamierzeń w PWBiS. Rada Europejska przyjmuje, że PWBiS ma być przede wszystkim jednolitym obszarem, w którym chronione są podstawowe prawa i wolności, a „poszanowanie osoby ludzkiej i godności ludzkiej, a także innych praw określonych w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej oraz w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności należą do wartości fundamentalnych”. Założenie to realizowane jest przez zobowiązanie instytucji UE i państw członkowskich do zapewnienia, by inicjatywy legislacyjne były spójne z podstawowymi prawami i wolnościami oraz poddane systematycznemu i rygorystycznemu monitorowaniu zgodności z wyżej wymienioną konwencją oraz prawami i wolnościami określonymi w KPP. Rada Europejska wskazuje przy tym przede wszystkim na konkretne kierunki działań:

1. dalsze działania na rzecz sprzeciwu względem kary śmierci, okrutnego lub nieludzkiego traktowania oraz zbrodni międzynarodowych,

2. przeciwdziałanie poważnej przestępczości naruszającej prawa podstawowe obywateli UE,

3. rozwijanie standardów wynikających z katalogu praw podstawowych w postępowaniu karnym, współpracy w sprawach karnych oraz egzekucji wyroków.

W konsekwencji można uznać, że ochrona praw człowieka w związku z procesem europeizacji prawa karnego może dotyczyć standardów materialnych, proceduralnych i instytucjonalnych. W pierwszej kategorii mieszczą się przemiany w zakresie definicji dóbr chronionych, związane m.in. z „żywym”, dynamicznym charakterem zapisów dokumentów międzynarodowych z zakresu ochrony praw człowieka, w tym zwłaszcza EKPCz. W trakcie orzecznictwa ETPCz stale dochodzi do pogłębiania rozumienia i znaczenia danego prawa oraz konkretyzacji zakresu i treści obowiązków pozytywnych państwa. Siłą rzeczy wpływa to kształtująco na proces kryminalizacji, podstaw i granic odpowiedzialności karnej. W drugiej kategorii mieszczą się wszystkie standardy gwarancyjne związane z warunkami prowadzenia procesu karnego, pozycją ofiary przestępstwa, prawem do sądu, poddaniem procedurom przekazania lub wydania, czy w końcu wykonaniem kary. W trzeciej zaś zawierają się środki wzruszenia rozstrzygnięć organów zmierzające do rozpoznania i skuteczniejszej egzekucji przysługujących jednostce praw oraz system argumentacji prawniczej, który zapewnia w procesie stosowania prawa przewidywalność i możliwość kontroli prawidłowości rozstrzygnięć.

2. Struktura normatywna praw człowieka, praw podstawowych, zasad ogólnych prawa oraz skojarzonych obowiązków państw

Normatywne ujęcie praw człowieka zakłada, że w pojęciu tym odnaleźć można dwa komponenty. Pierwszy, który odnosi się do materialnej istoty prawa ma charakter deklaratoryjny. Drugi, który zapewnia gwarancję poszanowania i przestrzegania określonej zawartości substancjonalnej prawa ma charakter konstytutywny. Oznacza to tym samym, że prawa człowieka pochodzą spoza systemu prawnego, który jedynie dokonuje ich opisu i przekształca w system uprawnień jednostki (używa się tu pojęcia: legal rights). Z jednej strony zatem, prawa człowieka stanowią przejaw potencjału człowieka, który jest indywidualny, ale zarazem społecznie zdeterminowany, równy względem innych, niezbywalny, możliwy do zrealizowania w określonym czasie, oraz uniwersalny podmiotowo, przedmiotowo i terytorialnie. W tym znaczeniu mają więc one charakter materialny. Prawa człowieka mają, z drugiej strony, charakter instrumentów proceduralnych, a zatem wymuszających ochronę prawną, i w tym zakresie ich kształt jest silnie związany z konkretnym systemem sądowej egzekucji praw człowieka¹¹⁴.

Ogólne ujęcie praw człowieka nie pozostawia wątpliwości, że ich legitymacja i źródło ulokowane jest we wrodzonej i niezbywalnej (inherent) godności człowieka, określanej niekiedy mianem godności osobowej. Wszystkie dokumenty międzynarodowe są w tym zakresie niemal jednobrzmiące, gdy mówią np. o tym, że „prawa człowieka wypływają z przyrodzonej godności człowieka” (drugi akapit Preambuły obu Międzynarodowych paktów praw człowieka z 1966 r.¹¹⁵) czy też, że: „podstawowe prawa człowieka nie wypływają z faktu bycia obywatelem danego państwa, lecz opierają się na właściwościach osoby ludzkiej”¹¹⁶. W rezolucji Nr 41/120 Zgromadzenia Ogólnego NZ z 1986 r. – O tworzeniu norm międzynarodowych w dziedzinie praw człowieka – stwierdzono, że przy pozytywizacji praw człowieka i wprowadzaniu instrumentów służących ich ochronie, konieczne jest baczenie, by obejmować tą kategorią tylko takie prawa jednostki, które mają charakter fundamentalny i stanowią emanację przyrodzonej godności osobowej i wartości osoby ludzkiej. Jakkolwiek o godności na gruncie europejskim milczy Statut RE z 1949 r., EKPCz, czy Europejska Karta Socjalna z 18.10.1961 r.¹¹⁷, to kategoria ta powraca w nowszych dokumentach, m.in. w KPP UE. Tak też, w wyjaśnieniach dotyczących art. 1 KPP stwierdzono: „Godność człowieka jest nie tylko podstawowym prawem samym w sobie, ale stanowi rzeczywistą podstawę praw podstawowych”¹¹⁸.

W normie prawa człowieka wyrażana jest proklamacja prawnego uznania określonego potencjału jednostki, jak również zapewnienie o związanych z nim gwarancjach, które zabezpieczają możliwość egzekucji praw człowieka. Z tego powodu, na strukturę normatywną praw człowieka składają się: podmiot uprawniony, jego uprawnienia (treść prawa), podmiot odpowiedzialny za urzeczywistnienie praw człowieka oraz jego obowiązki powiązane z instrumentami wymuszającymi ich realizację.

Podmiotem uprawnionym z tytułu praw jednostki jest człowiek. W pierwszym zdaniu PDPCz czytamy o rozpoznaniu „wrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków rodzi ny ludzkiej” [podkreślenie – M. K.]. Godność jest wrodzona, a przez to niezbywalna i istniejąca wraz z momentem powstania człowieka. Stanowi atrybucję osoby ludzkiej, a ze względu na akcentowaną równość osób w przynależnej im godności należy podkreślić jej uniwersalność. Skoro godność jest wrodzona człowiekowi, to wystarczy być człowiekiem, aby ją posiadać. Oznacza to również, że wynikające z niej prawa są wrodzone i powszechne. Z tego też powodu, dla zaakcentowania niezależności od interpretacji filozoficznych praw człowieka, w tzw. Deklaracji wiedeńskiej¹¹⁹, obok potwierdzenia zasad zawartych w PDPCz, znalazły się słowa nieznajdujące wcześniej odpowiednika, stosownie do których: „Powszechny charakter tych praw i wolności nie podlega dyskusji”, jak również, że: „Prawa człowieka i podstawowe wolności są wrodzonym prawem wszystkich istot ludzkich”¹²⁰.

Ze względu na wrodzoność i równość godności osobowej, powinności prawa w kwestiach fundamentalnych dotyczących praw człowieka są niezależne od woli zarówno podmiotów różnych od podmiotu tych praw, jak i od niego samego. Co więcej, są niezależne od aktualnych cech człowieka (wieku, stanu zdrowia, fazy rozwoju itp.).

Godność człowieka jest kategorią nienaruszalną, stąd – przywołując raz jeszcze wyjaśnienia do KPP – „żadne z praw zawartych w Karcie nie może zostać użyte do naruszenia godności innej osoby, a godność człowieka jest częścią istoty praw zawartych w Karcie. Dlatego też prawo to [prawo do poszanowania godności człowieka – M. K.] nie może zostać naruszone, nawet jeżeli oznaczałoby to ograniczenie innego prawa”.

Do cech podmiotu uprawnionego z tytułu praw człowieka należy zaliczyć jego – przyjmowaną z normatywnego punktu widzenia – potencjalną aktywność, wyrażającą się korzystaniu ze swoich praw oraz w zdolności do występowania w procedurze przed organami krajowymi lub międzynarodowymi w celu uzyskania potwierdzenia rozpoznania przynależnych mu praw lub egzekucji wypełnienia przez podmiot zobowiązany obowiązków służących poszanowaniu przynależnego jednostce prawa.

Podmiotem zobowiązanym z tytułu praw człowieka jest państwo, przy czym pojęciem tym należy objąć każdy organ lub zinstytucjonalizowany przejaw władzy. Obowiązki pozytywne państwa są przewidziane przez część dokumentów z zakresu ochrony praw człowieka. Składają się na nie przede wszystkim obowiązki na płaszczyźnie wertykalnej – między organami władzy a jednostkami – takie jak rozpoznanie i gwarantowanie praw i wolności w porządku wewnętrznym¹²¹, zapewnienie skuteczności i pełnego urzeczywistnienia praw człowieka w krajowym porządku prawnym¹²², budowanie społecznej świadomości dotyczącej praw człowieka¹²³, czy też poszanowanie, przestrzeganie i powstrzymywanie się od naruszenia praw, wyrażające się przede wszystkim w restrykcyjnych klauzulach możliwego ograniczenia praw i wolności, takich jak klauzula limitacyjna lub zasada proporcjonalności.

Kluczową dla zrozumienia istoty obowiązków pozytywnych państwa z tytułu praw człowieka jest konstrukcja nakazu zapewnienia ochrony konkretnej i efektywnej wszystkich praw wynikających z danego aktu na danym terytorium jurysdykcyjnym państwa-strony tego aktu. Obowiązek ten podlega aktualizacji wraz z rozwojem treści praw wyprowadzanych z danych jednostek redakcyjnych aktu przez organy sądowe. Oznacza to, że zachowanie organów władzy znajdujących się pod realną kontrolą państwa, zachowania funkcjonariuszy oraz zachowania organów dopuszczające lub nieodpowiednio represjonujące zachowania jednostek podległych jurysdykcji danego państwa mogą być źródłem deliktu międzynarodowego i powodem odpowiedzialności państwa za naruszenie praw człowieka¹²⁴. Treść tego obowiązku wyznacza istota prawa lub wolności, powiązana z nim zasada efektywnej ochrony oraz zasada rozsądnej powściągliwości sędziowskiej, która ma przeciwdziałać nakładaniu na państwa obowiązku przekraczającego stopień należytej staranności zrelatywizowanej do określonego kontekstu społecznego, aksjologicznego lub politycznego, określanego niekiedy jako obowiązek „dysproporcjonalny” lub „niemożliwy do uniesienia”¹²⁵.

Jakkolwiek EKPCz nie przewiduje wprost obowiązków pozytywnych państw-stron konwencji, to już w wyroku w tzw. belgijskiej sprawie językowej¹²⁶ ETPCz przywołał to pojęcie w swej argumentacji. Powtórzył je następnie w wyroku w sprawie Marckx¹²⁷, który najczęściej wskazuje się jako początek tej koncepcji w orzecznictwie ETPCz, oraz w kluczowym dla tego zagadnienia wyroku w sprawie X. i Y. v. Niderlandom¹²⁸. W ramach tego kierunku ETPCz akcentuje znaczenie procedur kontrolowania legalności postępowania przez władze państwowe oraz odwoływania się od niekorzystnych z punktu widzenia efektywności praw człowieka rozstrzygnięć organów władzy.

Niekiedy ETPCz wywodzi z danego prawa wiązkę obowiązków, na którą mogą składać się: obowiązek materialny negatywny, materialny pozytywny oraz proceduralny. I tak, w przypadku interpretacji art. 2 EKPCz, artykułującego prawo do życia, wskazuje się na to, że wyrażono w nim zakaz pozbawiania życia człowieka przez państwo, chyba że w zgodzie z art. 2 EKPCz, obowiązek podejmowania kroków chroniących życie człowieka wobec zagrożeń obiektywnych i w relacjach horyzontalnych, np. w stosunkach między jednostkami lub zbiorowościami, oraz – w końcu – obowiązek zapewniania efektywnego postępowania wyjaśniającego w każdym przypadku utraty życia¹²⁹.

Co istotne, ETPCz nie wyprowadza istnienia obowiązków pozytywnych państw i ich treści z jednej tylko podstawy prawnej. Niekiedy sięga do wybranych fragmentów normy materialnej EKPCz dotyczącej danego prawa, jak to ma miejsce np. w przypadku prawa do słusznego procesu (art. 6 EKPCz), który nie jest sformułowany w postaci zakazu, ale w postaci nakazu zapewnienia każdemu, aby jego sprawa była rozpatrzona sprawiedliwie, w rozsądnym terminie przez bezstronny i niezawisły sąd powołany na mocy ustawy lub aktu równorzędnego w krajowym porządku prawnym. Innym razem, tam, gdzie nie można wywieść obowiązku pozytywnego z normy szczegółowej EKPCz lub protokołów dodatkowych, sięga do art. 1 EKPCz, stosownie do którego: „Wysokie Układające się Strony przyznają każdej osobie podlegającej ich jurysdykcji prawa i wolności określone w Rozdziale I niniejszej Karty”.

Podnosi się również kwestię możliwości powoływania się na obowiązywanie norm praw człowieka w relacjach horyzontalnych, tzn. między osobami prywatnymi w zachodzących między nimi relacjach prawnych, oraz ewentualnej zdolności procesowej do zainicjowania lub prowadzenia postępowania w sprawie naruszenia tych praw dokonanego w relacjach poziomych. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności nie obejmuje co do zasady tych kwestii, bowiem jurysdykcja nad osobami prywatnymi wykracza poza kompetencje ETPCz. Z drugiej jednak strony, możliwe jest akcentowanie przez ETPCz doktryny horyzontalnego obowiązywania praw człowieka w sposób pośredni, tj. przez konstrukcję obowiązków pozytywnych państw. Co prawda, w wyroku w sprawie Verein gegen Tierfabriken¹³⁰ ETPCz nie uznał za konieczne wypracowywanie ogólnej koncepcji dotyczącej międzyindywidualnego obowiązywania norm wynikających z konwencyjnego katalogu praw i wolności, to jednak – stosownie do rozszerzania się stymulowanej przed jego działalności kultury praw człowieka – widoczne są tendencje do uznania lub niekiedy nawet uznanie tej koncepcji w państwach-stronach EKPCz¹³¹.

Do istoty systemu ochrony praw człowieka należy treść relacji, którą kreuje norma prawa człowieka między podmiotem uprawnionym a obowiązanym, najczęściej zatem między jednostką a państwem. Relacja ta ma charakter dwukierunkowy, korelatywny – uprawnieniu odpowiada określony obowiązek, ono wyznacza jego treść a obowiązek nadaje mu cechę realności.

Na zakończenie uwag wprowadzających należy jeszcze wspomnieć, że we frazeologii praw człowieka spotkać można różne określenia. Większość z nich tradycyjnie proponuje rozróżnienie „praw” (rights) i „wolności” (freedoms), niekiedy podkreśla się konstrukcję „wolności od”, z zaakcentowanym znaczeniem negatywnym ujęcia treści prawa, oraz „wolności do”, wskazującej na pozytywny charakter wypowiedzi o istocie prawa. Rozróżnienia te zatraciły swoje jakościowe znaczenie i raczej nie mają już dziś w praktyce orzeczniczej większego znaczenia; poza tym zasadnicza tendencja w używanym w ostatnich latach nazewnictwie polega na dodawaniu określenia „podstawowe” lub „zasadnicze” prawa lub wolności¹³². Tę różnorodność pojęciową należy traktować jako bogactwo frazeologiczne, które nie łamie zasady jedności i niepodzielności praw człowieka. Niekiedy jednak podkreśla się, że przymiotnik „podstawowe” jest związany z charakterem dobra, do którego przysługuje uprawnienia i z którym związany jest konkretny obowiązek. Określenie to stanowi zatem o zaakcentowaniu materialnej legitymacji konkretnego prawa, ale jednocześnie jest kategorią zmienną, bowiem to co jest podstawową możnością człowieka może – ze względu na ewolucję kulturowo uwarunkowanej perspektywy ocennej – podlegać zmianom¹³³.

3. Relacja między Europejską Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności a Kartą Praw Podstawowych

3.1. Charakter prawny aktów

Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawow- ych Wolności weszła w życie .. r. i szybko nabrała rangi dokumentu o fundamentalnym znaczeniu dla europejskiego systemu ochrony praw człowieka. Jej znaczenie dla ochrony praw podstawowych jako zasad ogólnych prawa UE jest nie do zmarginalizowania. Konwencja jest traktatem zawartym w ramach RE, do której do chwili obecnej dołączono piętnaście protokołów dodatkowych o charakterze materialnym lub proceduralnym. Treść jej postanowień stopniowo uzupełniło orzecznictwo ETPCz. Konwencja wykreowała niebywale efektywny system egzekucji praw człowieka dotyczący przede wszystkim praw politycznych i obywatelskich. Legitymację czynną posiadają zarówno jednostki, jak i państwastrony EKPCz. Istotną rolę w orzecznictwie odgrywa znaczenie sędziowskiej powściągliwości – EKPCz identyfikuje określony standard ochrony i jego granice, ustalając jednocześnie zakres swobody państwa w stosownej regulacji lub wręcz uzależniając ocenę dotyczącą naruszenia praw człowieka od treści regulacji krajowej (np. prawo krajowe przyznaje określone uprawnienia ale – w ocenie ETPCz – niezgodnie z wymaganymi standardami nie wprowadza mechanizmów odpowiedniej egzekucji tych uprawnień; zob. wyrok ETPCz w sprawie Alicji Tysiąc¹³⁴).

Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej powstała w drodze wspólnego i zgodnego oświadczenia woli Parlamentu Europejskiego, Rady i Komisji. Jako taka początkowo miała postać porozumienia międzyinstytucjonalnego, wiążący wewnętrznie w relacjach między organami unijnymi. W części, posługuje się ona językiem deklaratywnym, wskazując, że powstała jako efekt działań zmierzających do zwiększenia efektywności systemu praw człowieka, czy też, że jedynie potwierdza on prawa podstawowe zawarte w jej katalogu (zob. akapit 4 i 5 Preambuły). Jednak w końcowej części aktu, zatytułowanej „Ogólne postanowienia rządzące wykładnią i stosowaniem Karty”, obejmującej art. 51–54, rozstrzygnięto o tym, że postanowienia KPP mają zastosowanie zasadniczo do instytucji, organów i jednostek organizacyjnych UE. Wymienia się również możliwość ich zastosowania do państw członkowskich, przy czym ta dopuszczalność miałby wyznaczyć zakres implementacji i stosowania prawa unijnego. Jednak, ze względu na swój charakter, potwierdzony stwierdzeniem zawartym w art. 51 ust. 2, KPP nie rozszerza zakresu zastosowania prawa UE poza kompetencje UE, nie ustanawia nowych kompetencji ani zadań UE, ani też nie zmienia kompetencji i zadań określonych w Traktatach.

Stosownie do art. 6 ust. 1 TUE po rewizji dokonanej TL, znaczenie KPP uległo wzmocnieniu. Stwierdzono w nim, że „Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 roku, w brzmieniu dostosowanym 12 grudnia 2007 roku w Strasburgu, która ma taką samą moc prawną jak Traktaty”. Z przytoczonego sformułowania wynika, że KPP przyznano rangę prawa pierwotnego, aczkolwiek nie została ona przekształcona w część samego traktatu, jak ma to miejsce w przypadku np. protokołów do TUE. Mimo pewnych wątpliwości związanych z tym, na ile z faktu zmiany rangi KPP, na podstawie art. 6 ust. 1 TUE można wywodzić skuteczność jej postanowień jako aktu powszechnie obowiązującego, należy przyjąć, że wolą państw było utrzymanie status quo i priorytetowe znaczenie mają postanowienia KPP określające zakres jej zastosowania. Samo zaś nadanie KPP rangi prawa pierwotnego ma takie znaczenie, że jej postanowienia w wyraźny sposób modyfikują kompetencje UE do dokonywania oceny postępowania instytucji, organów i jednostek organizacyjnych UE, jak również państw członkowskich. Co więcej, w tym ostatnim przypadku sądy krajowe również uzyskują możliwość kontroli organów krajowych odpowiedzialnych za realizację prawa unijnego w takim zakresie, w jakim państwo wykonuje prawo UE (a zatem nie w odniesieniu do kompetencji krajowych) oraz zostają poddane obowiązkowi wykładni w zgodzie z KPP.

Oba porządki ochrony praw jednostki są względem siebie asymetryczne i współegzystujące. Różni je zasadniczo zasięg ich oddziaływania, poziom i zakres ochrony prawnej. Jednocześnie nie są względem siebie komplementarne w ujęciu strukturalnym, choć wspierają się nawzajem w wyznaczaniu standardów praw człowieka i podkreślaniu konieczności skutecznej ochrony tych praw. Możliwa jest natomiast konkurencja rozstrzygnięć ETPCz i Trybunału Sprawiedliwości UE (ETS) w odniesieniu do podobnych przypadków prowadząca do zróżnicowania standardów praw człowieka na poziomie ogólnoeuropejskim, jak również zobowiązań państw-stron Konwencji. Jako środki zaradcze tym niebezpieczeństwom w rozstrzygnięciach ETS wypracowano drogę przyjmowania praw człowieka jako zasad ogólnych prawa oraz metodę odwoływania się do orzeczeń ETPCZ. Ryzyko dualizmu instytucjonalnego między UE a RE minimalizuje postanowienie art. 52 ust. 3 KPP, zgodnie z którym: „W zakresie, w jakim niniejsza Karta zawiera prawa, które odpowiadają prawom zagwarantowanym w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, ich znaczenie i zakres są takie same jak praw przyznanych przez tę konwencję. Niniejsze postanowienie nie stanowi przeszkody, aby prawo Unii przyznawało szerszą ochronę”. Nie jest jednak na jego tle jasne jaką zamierzano relację między orzeczeniami ETPCz i ETS w sprawach ochrony praw człowieka.

3.2. Relacje między UE a systemem ochrony praw człowieka na podstawie EKPCz

Pierwsze przejawy przejmowania dorobku z zakresu praw człowieka przez UE można zidentyfikować na przełomie lat 60. i 70. XX w. Najpierw ETS przyjął, że jedną z kategorii zasad ogólnych prawa wspólnotowego mogą być prawa jednostki¹³⁵, precyzując następnie, że jego zdaniem prawa podstawowe należy zakwalifikować jako formalne zasady ogólne, jak również, że ich ochrona powinna być częścią celów Wspólnoty¹³⁶. Na wspólne tradycje konstytucyjne państw członkowskich i rolę dokumentów międzynarodowych z zakresu ochrony praw człowieka w interpretacji prawa wspólnotowego ETS wskazał w istotnym wyroku w sprawie Nold¹³⁷ .

Kolejnym krokiem w postępowaniu ETS było bezpośrednie powołanie się na dorobek EKPCz jako standardu, który powinien być uwzględniony przy definiowaniu swobód traktatowych i ich realizacji w treści prawa wtórnego¹³⁸. W dalszym rozwoju ETS jednoznacznie wskazał na prawa człowieka gwarantowane w systemie EKPCz jako integralną część zasad ogólnych prawa¹³⁹. W końcu, ETS zaczął wyraźnie przejmować określony standard ochronny wypracowany w ramach systemu konwencyjnego¹⁴⁰.

Zasadniczo jednak przez długi czas organy WE/UE patrzyły na EKPCz jako na zbiór wskazówek interpretacyjnych, nie zaś zespół norm stanowiący źródło zasad ogólnych prawa. Dopiero w przypadku tzw. III filaru obejmującego współpracę w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, zgodnie z art. K.2. ust. 1 TUE w brzmieniu sprzed reformy dokonanej TA, wprowadzono bezpośrednio zasadę poszanowania EKPCz przy podejmowaniu działań objętych współpracą. Po przekształceniu III filaru na podstawie TA, w wyniku której to reformy objęto nim również współpracę w sprawach karnych i policyjnych, przyjęto względem III filaru ograniczoną jurysdykcję ETS, co pozwoliłoby na powoływanie się na prawa człowieka jako część zasad ogólnych prawa. Rozszerzanie zakresu integracji poza dziedziny o wyłącznie ekonomicznym znaczeniu, a zatem również na prawo karne, stało się istotnym stymulatorem zwiększenia mocy faktycznego oddziaływania EKPCz i orzecznictwa ETPCz w ramach UE.

Należy przy tym zwrócić uwagę, że wszystkie państwa członkowskie ratyfikowały jedynie samą EKPCz oraz Protokół Nr 1 i 6, biorąc pod uwagę te protokoły, które wpływają na zakres katalogu praw. Trzynaście państw złożyło do EKPCz zastrzeżenia, deklaracje interpretacyjne lub terytorialne, jak również zmodyfikowało później zakres swoich zobowiązań wynikających z EKPCz. Na tym tle warte odnotowania jest to, że ETS nie uwzględnia co do zasady stopnia związania państwa EKPCz, bagatelizując wyłączenia i ograniczenia zobowiązań konwencyjnych i traktując je jako zasady ogólne prawa w porządku UE. W wyroku w sprawie Bosphorus¹⁴¹ ETPCz podkreślił, że stosunek między ETS i ETPCz nie ma charakteru hierarchicznego, lecz ma prowadzić do stworzenia systemu ochrony równoważnej, innymi słowy – wprowadzającej porównywalne standardy materialne i procedury egzekucji.

ETS powołuje się na EKPCz w różny sposób: mocniejszy, gdy prawo w niej ujęte jest traktowane tak, jakby automatycznie tworzyło prawo podstawowe – zasady ogólne prawa, gwarantowane przez UE, albo w sposób słabszy, gdy EKPCz jest wskazywana w towarzystwie innych dokumentów międzynarodowych z zakresu ochrony praw człowieka¹⁴².

W art. 6 ust. 3 TUE po reformie dokonanej przez TL Unia przesądza jednocześnie o tym, że prawa podstawowe zagwarantowane w EKPCz i wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych państwom członkowskim, stanowią część prawa UE jako zasady podstawowe. Przewidziano również, że UE przystąpi do EKPCz (art. 6 ust. 2 TUE), przy czym, zgodnie z art. 218 ust. 8 TfUE w tej sprawie Rada stanowi jednomyślnie, a decyzja dotycząca zawarcia umowy wchodzi w życie po jej zatwierdzeniu przez państwa członkowskie, zgodnie z ich wymogami konstytucyjnymi. Na podstawie Protokołu Nr 8 dotyczącego art. 6 ust. 2 TUE w sprawie akcesji UE do EKPCz oraz Deklaracji odnoszącej się do art. 6 ust. 2 TUE, dołączonej do Aktu Końcowego Konferencji Międzyrządowej, która przyjęła TL, umowa o akcesji musi odzwierciedlać konieczność zachowania szczególnych cech i prawa UE, zagwarantować, że nie będzie ona miała wpływu na kompetencję UE ani uprawnienia jej instytucji, ani też na szczególną sytuację państw członkowskich w odniesieniu do EKPCz, w szczególności modyfikacji stopnia ich związania się EKPCz. Co ważne, umowa ta nie może wpłynąć na obowiązek poddawania sporów dotyczących wykładni lub stosowania Traktatów wyłącznie w przewidzianej w nich procedurze. Przystąpienie to nada EKPCz rangę traktatową w systemie źródeł prawa unijnego, a z perspektywy ETPCz doprowadzi do traktowania prawa unijnego jako prawa wewnętrznego podmiotu związanego EKPCz. Pozwoli to na możliwość zobowiązania UE wyrokiem ETPCz do działań pozytywnych, mających na celu realizację praw człowieka, zaś jednostka uzyska wybór co do prawa (KPP czy EKPCz) oraz trybu, w którym będzie chciała ich dochodzić. W protokole Nr 8 dotyczącym art. 6 ust. 2 TUE umowa odnoszącą się do przystąpienia UE do EKPCz musi odzwierciedlać konieczność zachowania cech szczególnych UE i jej systemu prawa. Dotyczy to zwłaszcza sposobu udziału UE w organach kontrolnych EKPCz oraz mechanizmów kierowania skarg państw nieczłonkowskich i indywidualnych w sposób prawidłowy przeciwko państwu członkowskiemu albo UE, zgodnie z charakterem i miejscem naruszenia prawa lub wolności gwarantowanymi EKPCz. Warunkiem zawarcia takiej umowy jest również ograniczenie, by nie miała ona żadnego wpływu na kompetencje UE lub jej uprawnienia. W razie wątpliwości tak mają być interpretowane postanowienia wspomnianego traktatu.

4. Standardy prawa karnego wyznaczone przez europejski system ochrony praw człowieka

Standardy karnoprawne o proweniencji związanej z systemem ochrony praw człowieka mogą mieć postać gwarancji materialnoprawnych, procesowych i mieszanych. Pierwsze wprowadzają reguły maksymalizujące ochronę wyrażanych w danym prawie jednostki wartości, dyrektywę dotyczącą kryminalizacji lub interpretacji zakazu. Drugie stanowią formalne gwarancje jednostkowe w postępowaniu związanym z ustalaniem i egzekuzją odpowiedzialności karnej. Trzecie w końcu mają charakter hybrydowy i nie sposób ich zredukować tylko do jednej ze wspomnianych funkcji. Prezentowany poniżej katalog został uporządkowany według systematyki EKPCz, stąd przy każdym z jego elementów znajduje się wzmianka o charakterze danego standardu.

4.1. Podmiotowość człowieka (standard godności człowieka)

Podstawowymi wartościami, na które wskazuje KPP, są: godność człowieka, wolność, równość i solidarność. Zestawienie to jest wzorowane na art. 1 PDPCz. Podstawę aksjologiczną dla tego dokumentu z pewnością wyznacza zatem konieczność łącznego traktowania wszystkich tych wartości (tzw. zasada niepodzielności praw związana z postulatem integralnej ochrony praw podstawowych). Jak wskazuje M. Piechowiak, w międzynarodowej ochronie praw człowieka uznanie niepodzielności praw jest konsekwencją przyjęcia godności człowieka jako źródła wszystkich praw i wolności człowieka¹⁴³. Stosownie do tego, art. 1 KPP w brzmieniu z 2007 r. potwierdza, że „godność człowieka jest nienaruszalna. Musi być szanowana i chroniona”. Jednocześnie, w dalszych jednostkach redakcyjnych KPP odwołuje się pośrednio do tego założenia, akcentując konieczność szczególnej dbałości o rozpoznanie godności człowieka w określonych warunkach. Tak np. w art. 25 KPP zadeklarowano, że „Unia uznaje i szanuje prawo osób w podeszłym wieku do godnego i niezależnego życia oraz do uczestniczenia w życiu społecznym i kulturalnym”. W art. 52 KPP przewidziano zaś, że granicą wszelkich ograniczeń praw i wolności musi być nienaruszalność ich istoty, co jednoznacznie trzeba powiązać z zasadą ochrony godności osobowej. Istotną rolę w zaakcentowaniu podmiotowości człowieka pełni również art. 54 KPP, który wprowadzając zakaz nadużycia praw, stawia wyraźną granicę działań prowadzących do instrumentalnego traktowania człowieka.

Jakkolwiek EKPCz nie zawiera wyraźnego stwierdzenia dotyczącego zasady pierwszeństwa poszanowania godności człowieka, to pośrednio – przez postulat całościowego traktowania praw człowieka – można takie przekonanie odtworzyć. W orzecznictwie wskazuje się potrzebę odczytywania EKPCz jako całości, w świetle jej przedmiotu i celu¹⁴⁴. Konwencja również przewiduje w art. 17 klauzulę prewencyjną względem działań prowadzących do naruszenia istoty praw i wolności. Orzecznictwo zasadniczo preferuje jednak tzw. technikę absorpcji, która ostatecznie przenosi ocenę dopuszczalności naruszenia praw na klauzule szczegółowe, przypisane do poszczególnych regulacji wolnościowych, przy powołaniu wspomnianego przepisu w charakterze kontekstu aksjologicznego.

Jak widać, w obu systemach służących rozpoznaniu i ochronie praw człowieka nawiązano do jednolitego założenia personalistycznego. Z poszczególnych postanowień EKPCz i KPP da się wyprowadzić zakaz przedmiotowego traktowania człowieka i konieczność poszanowa nia tych właściwości osobowych, które nadają prawom i wolnościom człowieka uzasadnienie i rację bytu. W tym sensie omawiana kategoria praw człowieka ma kluczowe znaczenie dla materialnych podstaw odpowiedzialności karnej oraz reguł procesowych; przy czym oddziaływanie tej idei ma charakter ogólny. Kształtuje aksjologię i argumentację używaną przy kreowaniu nowych instrumentów prawnych w zakresie europeizacji prawa karnego, jednocześnie wyznacza określoną treść i granice gwarancyjne europejskiej kultury odpowiedzialności karnej. Powołanie się na tę kategorię następuje albo bezpośrednio, zarówno przy użyciu pojęcia „godności”, jak również wskazania na wyjątkową potrzebę ochrony człowieka, albo pośrednio, przez wskazanie generalnej wiązki praw i wolności przysługujących człowiekowi. W odniesieniu do pierwszej metody można przywołać tytułem przykładu preambułę decyzji ramowej Rady 2002/629/ WSiSW z 19.7.2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi¹⁴⁵, gdzie stwierdzono, że: „Handel ludźmi obejmuje (…) naruszenie ludzkiej godności”, czy też, że: „Dzieci są bardziej wrażliwe i dlatego istnieje większe ryzyko, iż padną ofiarą handlu ludźmi”. W przypadku drugiej metody, dokumenty używają pojęcia „poważnego naruszenia praw człowieka (praw podstawowych)”¹⁴⁶ lub „pogwałcenia zasad wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności”¹⁴⁷.

Trzeba zwrócić też uwagę, że niektóre przypadki naruszenia praw człowieka stanowią niemal bezpośrednie i jaskrawe pogwałcenie godności osobowej. Jako przykład można wskazać zakaz tortur, poddania innemu nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu. Gwarancje te wypowiada art. 4 KPP oraz art. 3 EKPCz. W art. 5 KPP dopowiedziano zaś zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej lub obowiązkowej, handlu ludźmi, trzymania w niewoli lub w poddaństwie. Podobną regulację odnajdziemy w art. 4 EKPCz, w którym dodatkowo przewidziano cztery wyłączenia z definicji pracy przymusowej lub obowiązkowej, a mianowicie pracy wykonywanej w ramach wykonywania kary pozbawienia wolności, służby o charakterze wojskowym lub równoważnym, świadczeń w stanach nadzwyczajnych lub wchodzących w skał zwykłych obowiązków obywatelskich. Prawa te mają charakter absolutny, bowiem nie przewidziano względem nich żadnych szczególnych klauzul limitujących, oraz niederogowalny, bowiem wyjęto je poza możliwość zawieszenia ochrony praw człowieka w sytuacji stanów nadzwyczajnych. Pojęcia te ETPCz nakazał traktować jako „punkt wyjścia dla interpretacji art. 4 Konwencji”, obejmując gwarancją również praktyki zbliżone do niewolnictwa¹⁴⁸. Handel ludźmi uznano za „zagrożenie godności człowieka i podstawowych wolności jego ofiar. Nie można go pogodzić z ideą demokratycznego społeczeństwa i wartościami uznawanymi przez Konwencję”¹⁴⁹. Wśród obowiązków pozytywnych państw związanych z ochroną tychże praw ETPCz wskazał konieczność ustanowienia regulacji karnoprawnych i wprowadzenia sankcji na działania je naruszające. Przy czym regulacja ta musi wyraźnie przesądzać o przestępnym charakterze tych zachowań: w wyroku w sprawie Siliadin ETPCz krytycznie odniósł się bowiem do sytuacji, w której zakazy poddaństwa i niewolnictwa zostały wprowadzone poza materią prawa karnego. Wyraźnie punitywny charakter wykazywała także ww. decyzja ramowa Rady 2002/629/WSiSW z 19.7.2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi, przewidując, oprócz ogólnego wskazania o konieczności wprowadzenia skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających sankcji karnych, że w najpoważniejszych przypadkach „kara maksymalna nie może być niższa niż osiem lat” (art. 3 ust. 2 decyzji). Tego rodzaju postępowanie jest podyktowane proporcjonalnością represji względem ciężaru przestępstwa i charakteru naruszanego dobra.

Z tego samego fundamentu wyrasta również zainteresowanie UE zagadnieniami zwalczania rasizmu i ksenofobii za pomocą środków karnoprawnych. W tym wypadku jednak dobro chronione, wyrażane za pomocą kompleksu praw podstawowych, może być definiowane indywidualnie lub przez grupę podlegającą ochronie. Decyzja ramowa Rady 2008/913/ WSiSW z 28.11.2008 r. w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawnokarnych¹⁵⁰, stwierdza, że ze względu na różnice kulturowe i prawne państw członkowskich dotyczące zjawisk dyskryminacyjnych przedmiotem regulacji są „szczególnie poważne formy rasizmu i ksenofobii”, a zatem takie działania, które ze względu na stopień intensywności naruszenia i przedmiot zamachu są powszechnie kwalifikowane jako postaci zbrodni międzynarodowych. W tym zakresie decyzja przewiduje zobowiązanie do kryminalizacji czynów polegających na publicznym nawoływaniu do przemocy lub nienawiści skierowanej wobec grupy określonej przez kryteria rasy, koloru skór, religii, pochodzenia, przynależności, jak również wobec choćby tylko jednego członka tej grupy; publiczne aprobowanie, negowanie lub umniejszanie znaczenia czynu skierowanego przeciwko tej grupie lub jej członkowi, który daje się zaliczyć do korpusu zbrodni międzynarodowych, stosownie do ich określenia w Statucie Rzymskim Międzynarodowego Trybunału Karnego. Dodatkowe rozpoznanie gwarancji wynikających z zasady ochrony godności człowieka w powyższym zakresie przewiduje art. 21 KPP, który wprowadza zakaz wszelkiej dyskryminacji w szczególności ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religię lub przekonania, poglądy polityczne lub wszelkie inne poglądy, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną (zob. odpowiednio art. 14 EKPCz). Przy czym, stosownie do art. 22 KPP, UE przyjęła na siebie również – niezależne od tych wynikających z konieczności realizacji istoty wspomnianego zakazu – dodatkowe obowiązki pozytywne, deklarując, że szanuje ona różnorodność kulturową, religijną i językową.

Do grupy standardów gwarancyjnych związanych z zasadą ochrony godności człowieka należy również zaliczyć zakaz stosowania kar nieproporcjonalnie surowych do ciężaru czynu sprawcy oraz zakaz kary śmierci¹⁵¹. W tym zakresie zwrócić warto uwagę na pojawiającą się w unijnych działaniach legislacyjnych w sprawach karnych pewną ekspansywność w zakresie podejmowanych działań na rzecz ujednolicania sankcji karnych, w których wprowadzono systemy sankcji (od do), podczas gdy upoważnienie traktatowe obejmowało tworzenie norm minimalnych¹⁵². Wyjście poza przyznane kompetencje przez organy unijne można rozumieć jako formę przeciwdziałania nadmiernej punitywności w kontekście zakazu dysproporcjonalności sankcji.

Kolejnym, choć nieco innym, przykładem realizacji założenia ochrony godności człowieka i jego podmiotowego traktowania w legislacji unijnej jest decyzja ramowa Rady 2001/220/WSiSW z 15.3.2001 r. w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym¹⁵³. Harmonizacja zasad i praktyki dotyczących pozycji i podstawowych praw ofiar jest w niej uzasadniona prawem do bycia traktowanym z poszanowaniem jej godności i w szczególności polega na prawie do dostarczania i otrzymywania informacji, do zrozumienia i bycia zrozumianym, czy też prawie do ochrony w trakcie postępowania karnego i rekompensaty (Motyw 6 Preambuły, art. 2). W Programie sztokholmskim uznano ochronę ofiar przestępstw za istotny cel dalszego rozwoju europejskiego prawa karnego. Zdaniem Rady Europejskiej osoby te, zwłaszcza osoby narażone na powtarzające się akty przemocy w bliskich związkach, ofiary przemocy uwarunkowanej płcią lub osoby potrzebują szczególnego wsparcia i ochrony prawnej. Jej zdaniem konieczne jest zintegrowane i skoordynowane podejście do ofiar mające zapewnić wykonanie praw osób będących ofiarami przestępstw, a także lepsze wsparcie tych osób. W tym zakresie postuluje stworzenie jednego kompleksowego instrumentu prawnego dotyczącego ochrony ofiar, przez połączenie dyrektywy Rady 2004/80/WE z 29.4.2004 r. odnoszącej się do kompensaty dla ofiar przestępstw¹⁵⁴ i ww. decyzji ramowej Rady 2001/220/WSiSW w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym¹⁵⁵.

Elementy konstrukcji niedyskryminacji stanowiące pochodną rozpoznania powszechności praw podstawowych w związku z uniwersalnością założenia o godności człowieka pojawiają się – oprócz wyraźnych stwierdzeń EKPCz w art. 14 i KPP w art. 21 – w szczegółowych regulacjach z zakresu organizacji współpracy wewnętrznej w UE między organami sądowymi w sprawach karnych. Przykładem takich działań jest przyjęcie decyzji ramowej Rady 2008/675/WSiSW z 24.7.2008 r. w sprawie uwzględniania w nowym postępowaniu karnym wyroków skazujących zapadłych w państwach członkowskich Unii Europejskiej¹⁵⁶. W akcie tym przyjęto założenie o konieczności uwzględniania informacje dotyczących wyroków skazujących zapadłych w państwach członkowskich poza konkretnym państwem członkowskich, w którym zapadło rozstrzygnięcie. Założenie to dotyczy zatem weryfikacji ewentualnej uprzedniej karalności sprawcy, stwierdzenia powrotu do przestępstwa oraz określenia rodzaju kary i zasad jej wykonania. Ma to znaleźć zastosowanie zarówno w celu zapobiegania nowym przestępstwom, np. przy wymiarze kary lub systemie jej wykonania, jak również w toku postępowania karnego prowadzonego ze względu na popełnienie nowego przestępstwa przez tego samego, wcześniej skazanego za inne przestępstwo, sprawcę. Wprowadzana przez decyzję zasada równoważenia ma charakter minimalnego standardu obowiązku uwzględniania wyroków skazujących zapadłych w innych państwach członkowskich¹⁵⁷.

4.2. Prawo do życia i integralności

W hierarchii praw wiodącą rolę odgrywa prawo do życia i integralności człowieka. Wyraża ją przekonanie o tym, że każdy ma prawo do życia, że nikt nie może być umyślnie pozbawiony życia poza określonymi sytuacjami uznanymi za dopuszczalne w aktach praw człowieka, czy też że nikt nie może być skazany na karę śmierci ani poddany jej wykonaniu (zob. art. 4 KPP i 2 EKPCz). Znaczenie tych wzorców jest w zasadzie materialnoprawne: wyznacza katalog chronionych wartości przez zakazy karne, priorytet ochrony życia względem pozostałych dóbr prawnych, czy też wpływa na sposób dekodowania podstaw odpowiedzialności karnej lub niektórych granic dopuszczalnego systemu kar stosowanych wobec skazanego, zwłaszcza w przypadku zakazu kary absolutnej.

Dobrem chronionym jest w tym przypadku zarówno „życie” rozumiane jako egzystencja człowieka, jak również jej integralność cielesna, o ile zamach ma taki charakter, że tworzy istotne ryzyko śmierci. W tym zakresie prawo do życia ma charakter niederogowalny. W niektórych orzeczeniach ETPCz zakresem regulacji art. 2 EKPCz obejmuje się także wartości związane z dobrostanem człowieka, mówiąc o prawie do odpowiedniej jakości życia¹⁵⁸. Wyznacza się w kontekście art. 2 i 8 EKPCz zakres gwarantowanej zgody dysponenta dobrem, określając w ten sposób granice legalizacji jego naruszenia, które co do zasady spotyka się z reakcją karnoprawną¹⁵⁹. Co do zasady ETPCz zarzucił – przynajmniej w warstwie werbalnej – próbę doprecyzowania pojęć „życia” i „człowieka”, rozstrzygając w przypadkach dotyczących szkód prenatalnych i przerwania ciąży w odniesieniu do aksjologii prawa wewnętrznego. Gdy zaś można było je rozumieć w perspektywie określonych standardów konwencyjnych (np. prawa do życia, prawa do ochrony życia prywatnego w takim zakresie, w jakim dotyczy to np. kodu genetycznego embrionu), ETPCz używał co najwyżej formuły warunkowej (even supposing)¹⁶⁰. Jednakże, w sprawie Vo v. Francji¹⁶¹ uznał, że w odniesieniu do skargi dotyczącej pozbawienia życia dziecka poczętego wbrew woli matki, art. 2 EKPCz jest prawidłowym wzorcem kontroli, bowiem „życie płodu (foetus) było istotowo złączone z matką i mogło być chronione jedynie przez matkę, zwłaszcza że nie było żadnego konfliktu między matką a ojcem, ani między dzieckiem a rodzicami”.

Stosownie do art. 2 ust. 2 EKPCz, „pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z tym artykułem, jeżeli nastąpi w wyniku bezwzględnego koniecznego użycia siły: a) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą; b) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osobie pozbawionej wolności zgodnie z prawem; c) w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub powstania”. Regulacja ta, oprócz bezpośredniego wpływu na kształt instytucji prawnych w krajowym systemie prawa, choćby dotyczących braku bezprawności pozbawienia życia człowieka we wskazanych sytuacjach, może mieć również znaczenie bardziej subtelne, zwłaszcza gdy występuje w argumentacji prawniczej. Przykładem tej ostatniej interakcji między systemem ochrony praw człowieka i kategoriami prawa karnego jest koncepcja tzw. względnej subsydiarności obrony koniecznej. Tradycyjnie postrzegano obronę konieczną jako prawo samodzielne, którego granice wyznacza odpowiednia proporcja między niebezpieczeństwem zamachu a sposobem (siłą) obrony, zaś nie bezpośrednio proporcja między dobrem zaatakowanym a naruszonym

w wyniku obrony (właściwa dla stanu wyższej konieczności). Tymcza sem, brzmienie art. 2 ust. 2 EKPCz wymusza na sądach przeprowadzanie rozumowania o charakterze dóbr zaatakowanego i atakującego, które doznały w warunkach obrony koniecznej uszczerbku, w tym w szczególności traktowanie obrony koniecznej, w której pozbawiono życia w obronie innego dobra, niż dobro osobiste, za jednoznaczny przypadek przekroczenia jej dopuszczalnych granic.

Karta Praw Podstawowych, jako nowszy dokument, dopowiada w art. 3 bardziej szczegółowe ujęcie prawa do poszanowania integralności fizycznej i psychicznej. W dziedzinach medycyny i biologii muszą być – zgodnie z tym – szanowane w szczególności: swobodna i świadoma zgoda osoby zainteresowanej, wyrażona zgodnie z procedurami określonymi przez ustawę; zakaz praktyk eugenicznych, w szczególności tych, których celem jest selekcja osób; zakaz wykorzystywania ciała ludzkiego i jego poszczególnych części jako źródła zysku; zakaz reprodukcyjnego klonowania istot ludzkich. W tym zakresie KPP nawiązuje do wcześniejszego wyr. ETS z 9.10.2001 r. w sprawie C-377/98 Niderlandy v. Parlamentowi Europejskiemu i Radzie¹⁶², w którym potwierdzono, że podstawowe prawo człowieka do integralności jest częścią prawa UE i obejmuje w odniesieniu do medycyny i biologii również dobrowolną oraz świadomą zgodę dawcy i biorcy. Karta nawiązuje w tym zakresie również do Konwencji o prawach człowieka i biomedycynie, przyjętej w ramach RE (tzw. Konwencja z Oviedo z późniejszymi trzema protokołami dodatkowym), którą Polska podpisała lecz jak dotąd nie ratyfikowała. Konwencja ta wyrasta ze zobowiązania państw-stron do ochrony godności i tożsamości osoby ludzkiej i wprowadzenia gwarancji każdemu do poszanowania jego integralności oraz innych podstawowych praw i wolności przy rozwoju zastosowań biologii i medycyny w zakresie egzystencji i kondycji człowieka. Przewiduje ona prymat osoby ludzkiej nad interesem społecznym lub interesem nauki, wprowadza ochronę podmiotowości przez kryterium zgody dysponenta dobrem, zakłada ograniczenia w interwencji, których przedmiotem jest genom człowieka oraz w podejmowaniu i prowadzeniu badań naukowych na człowieku lub zarodkach ludzkich, przewiduje zakaz komercjalizacji obrotu komórkami, tkankami i narządami czy w końcu zakaz klonowania reprodukcyjnego człowieka.

W wyniku rozwoju treści wzorca prawa do życia i poszanowania integralności w procesie europeizacji praw człowieka, podobnie jak poprzednio, kształtuje się katalog dóbr chronionych, który efektywnie wpływa na zakres kryminalizacji w państwach członkowskich. Gwoli przykładu należy wskazać na art. 27 dyrektywy 2004/23/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 31.3.2004 r. w sprawie ustalenia norm jakości i bezpiecz nego oddawania, pobierania, testowania, przetwarzania, konserwowania, przechowywania i dystrybucji tkanek i komórek ludzkich¹⁶³, gdzie wprowadzono obowiązek zapewnienia karalności zachowań naruszających procedury postępowania w zakresie przeszczepiania tkanek lub komórek. Podobne zobowiązanie do działań w zakresie poszerzenia pola kryminalizacji przewiduje art. 27 dyrektywy 2002/98/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 27.1.2003 r. ustanawiającej normy jakości i bezpiecznego pobierania, badania, preparatyki, przechowywania, wydawania krwi ludzkiej i składników krwi oraz zmieniającej dyrektywę 2001/83/WE¹⁶⁴.

4.3. Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego

Standard prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego wyznacza w przestrzeni europejskiej art. 5 EKPCz, wraz z dookreślającym do orzecznictwem ETPCz. Potwierdzają to wyjaśnienia do art. 6 KPP, gdzie stwierdzono – w nawiązaniu do art. 52 ust. 3 KPP – że prawnie nałożone ograniczenia nie mogą wykraczać poza ramy dozwolone przez EKPCz.

Treść regulacji z art. 5 EKPCz można uporządkować przez przyporządkowanie części regulacji do trzech standardów gwarancyjnych¹⁶⁵.

Pierwszy standard wyznacza ogólną gwarancję wolności i bezpieczeństwa osobistego i zawiera się w art. 5 zd. 1 ust. 1 EKPCz. Występujące w analizowanej regulacji pojęcie wolności nie ma charakteru ogólnego a raczej związanego ze swobodą przemieszczania się. W art. 2 Protokołu dodatkowego Nr 4 do EKPCz z 16.9.1963 r.¹⁶⁶, przewidziano przy tym gwarancję prawa do swobodnego poruszania się i do swobodnego wyboru miejsca zamieszkania na terytorium, na którym dana osoba przebywa legalnie. Drugiemu pojęciu – bezpieczeństwo osobiste – nie nadaje się w orzecznictwie ETPCz samodzielnej treści normatywnej. Przyjmuje się raczej ścisły związek pomiędzy obydwoma pojęciami na takiej zasadzie, że prawo do bezpieczeństwa osobistego powinno być odczytywane jako gwarancja, iż nikt nie zostanie pozbawiony wolności arbitralnie¹⁶⁷. W konsekwencji należy uznać, że standard wprowadzany za pośrednictwem włączanych regulacji ma priorytetowe znaczenie procesowe.

Drugi standard z art. 5 EKPCz kreuje określony w ust. 1 zd. 2 ka talog sytuacji, w których pozbawienie człowieka wolności może być usprawiedliwione jako pozostające w zgodności ze standardem konwencyjnym. Konwencja zakłada po pierwsze, że dopuszczalne pozbawienie wolności może nastąpić w przypadku zgodnego z prawem pozbawienia wolności w wyniku skazania przez właściwy sąd. Występujące w analizowanej regulacji pojęcie skazania oznacza wydanie orzeczenia przypisującego winę, zaś nie obejmuje przypadków orzeczenia środka o charakterze tymczasowym lub prewencyjnym¹⁶⁸, ani też umieszczenia w zakładzie zamkniętym osoby chorej psychicznie. Pojęcie sądu oznacza organ niezależny od władzy wykonawczej i stron i zapewniający w postępowaniu odpowiednie gwarancje proceduralne.

Kolejną kategorią dopuszczalnego pozbawienia wolności jest sytuacja zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w przypadku niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu lub w celu zapewnienia wykonania określonego w ustawie obowiązku¹⁶⁹.

Ostatni przypadek możliwego pozbawienia wolności człowieka w zgodzie z EKPCz dotyczy legalnego zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed właściwym organem, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą lub jeśli jest to konieczne w celu zapobieżenia popełnienia takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu. W tej części regulacji art. 5 ust. 1 lit. c EKPCz standardem konwecyjnym obejmuje się przypadki ingerencji w wolność człowieka w toku postępowania karnego. Obejmują one zarówno zatrzymanie i aresztowanie z powodu podejrzenia popełnienia czynu zabronionego przez prawo, jak również szczególną formę aresztowania prewencyjnego. Również i w tym przypadku ingerencja w wolność o takim charakterze jest traktowana jako ultima ratio. Trybunał sprawdza standardowo w związku z tym, czy dla osiągnięcia celu, jakiemu miałaby ona służyć, nie jest wystarczające zastosowanie innych, mniej dolegliwych środków¹⁷⁰.

W EKPCz przewidziano także dopuszczalność przypadku pozbawienia nieletniego wolności na podstawie zgodnego z prawem orzeczenia, w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub zgodnego z prawem pozbawienia nieletniego wolności w celu postawienia go przed właściwym organem oraz zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby w celu zapobieżenia szerzeniu przez nią choroby zakaźnej, osoby umysłowo chorej, alkoholika, narkomana lub włóczęgi, jak również w końcu zgod-

nego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby w celu zapobieżenia jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa lub osoby, przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub ekstradycję.

We wszystkich wymienionych powyżej przypadkach dopuszczalnej interwencji w wolność człowieka procedurę postępowania musi wyznaczyć regulacja odpowiednia dla wprowadzania w danym krajowym systemie prawnym ograniczeń względem praw podstawowych. Wyliczenie to ma charakter wyczerpujący i podlega rygorowi ścisłej wykładni klauzuli imitacyjnej zamieszczonej w art. 5 ust. 1 zd. 2 EKPCz¹⁷¹. Trybunał podkreśla nawet, że żadne kwalifikowane powody zatrzymania, jak ma to miejsce w działaniach skierowanych przeciwko aktom terroryzmu, nie uzasadniają pozbawienie człowieka wolności w innej sytuacji niż wymienione w art. 5 ust. 1 EKPCz.

Co istotne ETPCz kwalifikuje środki stosowane względem osoby jako pozbawienie wolności – a nie jako jej ograniczenie – na podstawie kryteriów materialnych, tzn. korzystając z analizy faktycznej sytuacji danej osoby, nie zaś przez przywołanie pojęć i kategorii z prawa krajowego¹⁷². Jednakże nie ma wątpliwości co do tego, że to w prawie krajowym należy poszukiwać zarówno materialnej podstawy pozbawienia wolności, jak też określenia procedury, w ramach której stosowane są środki ograniczające jej wolność¹⁷³. Warto podkreślić, że EKPCz formułuje w tym zakresie jedynie standard minimalny. Mimo braku jednoznacznego przesądzenia w warstwie językowej w orzecznictwie kładzie się nacisk na niedopuszczalność pozbawienia wolności, poza krótkotrwałym tylko zatrzymaniem, bez decyzji sądowej¹⁷⁴. Tak też, co do zasady, ETPCz uznaje, że jeśli pozbawienie wolności następuje w wyniku wydania decyzji sądowej, to procedura krajowa uznawana jest za zgodną z prawem w rozumieniu art. 5 ust. 1 EKPCz¹⁷⁵. Wymaga również, aby procedura krajowa, w ramach której następuje pozbawienie człowieka wolności, była zgodna z ogólnymi zasadami EKPCz¹⁷⁶. Podstawą takiej oceny jest to, czy jej konstrukcja pozwala na przewidywalność postępowania organów państwa oraz czy dostatecznie czytelnie określono podstawy pozbawienia wolności oraz gwarancje procesowe przysługujące w związku z pozbawieniem wolności¹⁷⁷.

Trzeci standard gwarancyjny wprowadzony art. 5 EKPCz, określony w ust. 2–5, to zbiór minimalnych gwarancji, jakie muszą być zapewnione każdej osobie pozbawionej wolności. Konwencja przewiduje w tym zakresie obowiązek niezwłocznego poinformowania osoby zatrzymanej, w zrozumiałym dla niej języku, o przyczynach zatrzymania i o stawianych mu zarzutach. Informacja musi obejmować podstawy zatrzymania, a także treść oskarżeń wnoszonych przeciwko osobie zatrzymanej. Ten obowiązek jest związany z nakazem podmiotowego traktowania człowieka, co w przypadku pozbawienia go wolności oznacza bezwzględną konieczność umożliwienia mu powzięcia informacji na temat jego obecnej sytuacji i przewidywalnej przyszłości. Zapewnienie dostępu do tych informacji warunkuje także możliwość skorzystania z innych, przewidzianych w EKPCz, praw człowieka, jak np. ma to miejsce w przypadku prawa do odwołania się od decyzji wprowadzającej detencję¹⁷⁸.

W dalszej części art. 5 EKPCz wprowadzono dwie gwarancje, powiązane z założeniem o konieczności kontroli decyzji o pozbawieniu wolności. Pierwszą wyznacza obowiązek zapewnienia stawiennictwa osoby pozbawionej wolności przed sędzią, względnie innym urzędnikiem uprawnionym do wykonywania władzy sądowej (art. 5 ust. 3 EKPCz). W tym zakresie przewiduje się, że w przypadku gdy pozbawienie wolności wynika z prowadzenia postępowania karnego w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa, zapobieżenia jego popełnieniu lub prewencyjnego pozbawienia wolności zatrzymany lub aresztowany powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej i ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie albo zwolniony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawienie się na rozprawę. Zasadniczym powodem dla wprowadzenia tego standardu jest konieczność zminimalizowania ryzyka arbitralności decyzji o pozbawieniu człowieka wolności w początkowej fazie postępowania karnego, w której organy procesowe nie dysponują jeszcze w pełnym zakresie materiałem procesowym². Z tego też powodu EKPCz nakazuje, aby konfrontacja decyzji organów procesowych z oceną sądu nastąpiła niezwłocznie. Zwraca się uwagę, że oznacza to gwarancję ujmowaną znacznie bardziej rygorystyczne niż podobne wymagania określone w dalszej części tego przepisu (takie jak nakaz sądzenia w rozsądnym terminie), czy nawet w art. 5 ust. 4 EKPCz (nakaz bezzwłocznego ustalenia legalności pozbawienia wolności w trybie odwoławczym)³.

Druga gwarancja oznacza możliwość kontroli odwoławczej każdej decyzji o pozbawieniu wolności, którą sprawować musi sąd (art. 5 ust. 4 EKPCz). Oznacza to, że osoba pozbawiona wolności przez zatrzymanie lub aresztowanie ma prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia wolności i zarządzenia zwolnienia, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem. W tym zakresie akcentuje się konieczność zapewnienia bezstronności rozpoznania sprawy, zapewnienia kontradyktoryjności między dokonującym zatrzymania (aresztowania) a zatrzymanym (aresztowanym), w tym również prawa dostępu do materiału dowodowego stron i zaprezentowania argumentacji przez strony¹⁷⁹. Przedmiotem kontroli ma być legalność pozbawienia wolności, a zatem jej zgodność z prawem krajowym i samą EKPCz, zwłaszcza wobec brzmienia art. 5 ust. 1, który formułuje dopuszczalne wyjątki od zakazu pozbawienia wolności¹⁸⁰. W powyższych stwierdzeniach, opartych na konstrukcji art. 5 ust. 3 i 4 EKPCz, wypowiedziano fundamentalną z perspektywy ochrony praw człowieka zasadę sądowej kontroli ingerencji w sferę poszanowania praw jednostki¹⁸¹. O ile w pierwszym przypadku kontrola sprawowana jest z urzędu i nie zależy od inicjatywy osoby pozbawionej wolności, o tyle w drugim przypadku efektywność uprawnienia jest związana z inicjatywą pozbawionego wolności w postaci odwołania się decyzji stanowiącej podstawę detencji.

W końcu, w przypadku zatrzymania lub aresztowania niezgodnego z przewidzianymi w art. 5 EKPCz standardami, pokrzywdzonemu przysługuje prawo do odszkodowania.

Odpowiadający tematycznie art. 48 KPP gwarantuje prawo do obrony o takim samym znaczeniu i w takim samym zakresie, co prawo zagwarantowane przez art. 6 ust. 3 EKPCz. Potwierdzono tym samym przekonanie, że władze powinny aktywnie dążyć do zapewnienia osobom, którym postawiono zarzuty kryminalne, informacji o przysługujących im prawach. Powyżej omówione po krótce standardy gwarancyjne związane z warunkami ingerencji organów władzy publicznej w wolność jednostki mają istotne znaczenie dla legitymacji konkretnych unijnych rozwiązań prawnych, które mogą być przyjęte w ramach programu zbliżania norm minimalnych na podstawie art. 82–84 TfUE. W tym kontekście warto odnotować projekt dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym¹⁸². Przewiduje się w niej ogólną zasadę, że wszyscy podejrzani i oskarżeni w postępowaniu karnym powinni być na możliwie najwcześniejszym etapie postępowania poinformowani o właściwych prawach proceduralnych. Informacje te powinny być przekazane prostym i zrozumiałym językiem, ustnie lub na piśmie. Przyjmuje się za uzasadnione wprowadzenie ogólnego obowiązku państw członkowskich dotyczącego informowania podejrzanych i oskarżonych o przysługujących im prawach w przypadkach, w których osoby te zostały pozbawione wolności przez właściwe organy państw członkowskich w toku postępowania karnego prowadzonego w związku z podejrzeniem popełnienia przez nie przestępstwa (np. wskutek zatrzymania przez policję i tymczasowego aresztowania postanowieniem sędziego). Państwa członkowskie mają mieć obowiązek informowania tych osób o właściwych prawach na piśmie. Osoba, której zarzucono popełnienie przestępstwa, powinna uzyskać szybko dostateczne szczegółowe informacje, w zrozumiałym dla niej języku, umożliwiające jej przygotowanie swojej obrony i, w razie potrzeby, zaskarżenie decyzji wydanych w postępowaniu przygotowawczym. Przyjmuje się przy tym założenie, że najbardziej skutecznym sposobem udzielenia podejrzanemu lub oskarżonemu szczegółowych informacji o zarzutach, by umożliwić mu odpowiednie przygotowanie obrony podczas procesu, jest zapewnienie dostępu do akt sprawy.

4.4. Poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego, mieszkania i korespondencji

Wzorzec praw podstawowych, zaliczany do obowiązku poszanowania życia prywatnego i rodzinnego jest bardzo bogaty. W tym przypadku szczególne znaczenie odgrywa rozróżnienie na te elementy wzorca, które afirmują potencjał jednostki do pełnego rozwoju w warunkach poszanowania przestrzeni życia prywatnego, rodzinnego, sumienia i wyznania, jak również korespondencji w szerokim tego słowa znaczeniu (zob. art. 7, 10–11, 33 KPP oraz art. 8–10 EKPCz), jak też te postanowienia, które wyraźniej zaznaczają obowiązki negatywne państwa. Warto zwrócić uwagę, że – oprócz bogatego orzecznictwa ETPCz – tak określone dobra będące przedmiotem ochrony przez konstrukcję praw podstawowych nie budzą wątpliwości w orzecznictwie ETS¹⁸³. Ograniczenie tych praw podlega kontroli z kilku perspektyw: legalności formalnej, co oznacza, że postępowanie władzy publicznej musi znajdować właściwe umocowanie w przepisach obowiązującego prawa i musi być zgodne z tymi przepisami; legalności materialnej, przez co rozumie się, że postępowanie władzy publicznej musi służyć realizacji jednej z uznanych przez EKPCz lub KPP wartości; niezbędności, a zatem wymóg, by postępowanie władzy publicznej było konieczne w demokratycznym społeczeństwie i proporcjonalne¹. Ta część wzorca i wskazane ograniczenia mają znaczenie materialnoprawne i promieniują na katalog dóbr chronionych oraz zakres kryminalizacji w państwach członkowskich UE.

Niemniej w perspektywie europeizacji prawa karnego większe znaczenie ma ta część wiązki praw, która wypowiedziana jest w sposób negatywny lub jest szczególnie istotna dla procesu karnego i współpracy w sprawach karnych².

W pierwszym przypadku chodzi zwłaszcza o szczegółowe klauzule limitacyjne, które są podstawą materialnej kontroli ograniczeń prawa do wolności i poszanowania życia przywatnego. Konwencja w art. 8 ust. 2 przewiduje dla przykładu, że niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z przewidzianego w art. 8 ust. 1 EKPCz prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych i koniecznych w społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności osób (zob. również art. 10 ust. 2 EKPCz).

W drugim przypadku mowa jest m.in. o współcześnie akcentowanym prawie do ochrony danych osobowych (art. 8 KPP). Istotna różnica polega na tym, że w przypadku EKPCz uprawnienie o tej treści wyprowadzono z orzecznictwa ETPCz, nie zaś z warstwy tekstualnej EKPCz. Znaczenie tego wzorca widoczne jest w wielu aktach prawnych regulujących współpracę w sprawach karnych, zaś zwłaszcza w decyzji ramowej Rady 2008/977/WSiSW z 27.11.2008 r. w sprawie ochrony danych osobowych przetwarzanych w ramach współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych³. Rada postrzega problem ochrony danych w kontekście poprawy skuteczności i zgodności z prawem współpracy policyjnej i sądowej

łał judykaty ETPCz; w wyr. z 29.1.2008 r. w sprawie C-275/06, Productores de Música de España (Promusicae) v. Telefónica de Españia SAU (Dz.Urz. UE C 64 z 8.3.2008 r., s. 9–10) powołał zaś jako podstawę rekonstrukcji wzorca art. 8 EKPCz i art. 7–8 KPP. ¹ Szerzej L. Garlicki, [w:] L. Garlicki (red.), Konwencja, uw. do art. 8, Nb 8.

2. Szerzej P. de Hert, S. Gutwirth, Privacy, Data Protection and Law Enforcement. Opacity of the Individual and Transparency of Power, [w:] E. Claes, A. Duff, S. Gutwirth (red.), Privacy and the Criminal Law, s. 61 i n.

3. Dz.Urz. UE L 350 z 30.12.2008 r., s. 60–71.

w sprawach karnych oraz zgodności z prawami podstawowymi, w szczególności prawem do prywatności i do ochrony danych osobowych (motyw 3 Preambuły). Wskazuje przy tym na sytuacje limitujące uzależnienie użycia danych osobowych od zgody jednostki, której one dotyczą: „Dla dobra sprawnej ochrony porządku publicznego konieczne jest, by – gdy charakter zagrożenia (…) jest tak bezpośredni, że uniemożliwia uzyskanie uprzedniej zgody na czas, [lub] gdy wchodzą w grę inne podstawowe i równie istotne interesy państwa członkowskiego, np. gdy mogłaby być bezpośrednio i poważnie zagrożona infrastruktura krytyczna państwa” (motyw 25 Preambuły, zob. również motywy 13, 22, 26). W konsekwencji decyzja dopuszcza gromadzenie i przetwarzanie danych osobowych jedynie dla urzeczywistniania istotnych celów w zakresie współpracy policyjnej sądowej w sprawach karnych i w granicach wyznaczonych przez ten cel. Jednym z warunków legalności przetwarzania, który podkreśla istotę prawa i wprowadza metodę wartościowania stopnia dopuszczalności operacji na danych osobowych jest zasada konieczności i proporcjonalności przetwarzania względem celu (zob. art. 3 ww. decyzji).

4.5. Prawo do własności

Wspomnieć należy o klasycznym prawie podstawowym, jakim jest prawo do własności. Odnośnymi wzorcami są: art. 17 KPP, który przewiduje przysługujące każdemu prawo do władania, używania, rozporządzania i przekazania w drodze spadku mienia nabytego zgodnie z prawem oraz zakaz pozbawienia swojej własności, chyba że nastąpi w interesie publicznym, w przypadkach i na warunkach przewidzianych w ustawie, za słusznym odszkodowaniem za jej utratę wypłaconym we właściwym terminie; oraz art. 1 Protokołu Nr 1 do EKPCz z 20.3.1952 r.¹⁸⁴, który w nieco odmiennej stylistyce przewiduje, że nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez ustawę oraz zgodnie z podstawowymi zasadami prawa międzynarodowego. Powyższe postanowienia nie będą jednak w żaden sposób naruszać prawa państwa do wydawania takich ustaw, jakie uzna za konieczne dla uregulowania sposobu korzystania z własności zgodnie z interesem powszechnym lub w celu zapewnienia uiszczania podatków bądź innych należności lub kar pieniężnych. Prawo to rozpoznaje ETS, który dla przykładu w wyr. z 12.9.2006 r.¹⁸⁵ powołał się bezpośrednio na Protokół Dodatkowy.

Znaczenie tych wzorców w procesie europeizacji prawa karnego aktualizuje się zwłaszcza tam, gdzie prowadzone są prace w celu zbliżania prawa karnego materialnego i procesowego w sprawach prania pieniędzy i przestępczości zorganizowanej, gdy jednym z elementów represji karnej ma być przepadek, a w szczególności konfiskata aktywów. Zagadnienia te są przedmiotem regulacji Konwencji RE o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa oraz o finansowaniu terroryzmu z 16.5.2005 r.¹⁸⁶ oraz decyzji ramowej Rady 2001/500/ WSiSW z 26.6.2001 r. w sprawie prania brudnych pieniędzy oraz identyfikacji, wykrywania, zamrożenia i konfiskaty narzędzi oraz zysków pochodzących z przestępstwa¹⁸⁷. Ta ostatnia określa granice dopuszczalnych zastrzeżeń państw-stron wcześniej wspomnianej Konwencji, w tym możliwości złożenia zastrzeżenia odnośnie do konfiskaty dochodów pochodzących z przestępstw podatkowych. Warto zwrócić uwagę, że jednym z podstawowych ograniczeń wynikających ze wzorców praw człowieka jest brak dopuszczalności orzeczenia przepadku przedmiotu praw własności osoby trzeciej¹⁸⁸.

4.6. Prawo do rzetelnego procesu

Artykuł 6 EKPCz określa zbiór zasad składających się na koncepcję rzetelnego procesu. W pierwszej kolejności wypowiada ogólną regułę rzetelnego procesu (zob. ust. 1), ustanawiając prawo do sprawiedliwego rozpoznania sprawy przez sąd, a następnie rozwija ją w wielu szczegółowych gwarancjach procesowych (ust. 2 i 3). Całość składa się na gwarancję prawa do rzetelnego, tj. sprawiedliwego i publicznego (jawnego) postępowania przed sądem, które uzupełnia prawo do niezależnego i bezstronnego sądu, utworzonego na podstawie ustawy¹⁸⁹ . Wyliczenie w art. 6 ust. 3 EKPCz nie jest wyczerpujące; w razie braku konkretnej gwarancji możliwe jest jej wyprowadzenie z art. 6 ust. 1.

Koncepcja prawa do rzetelnego procesu karnego obejmuje zarówno sprawiedliwość w ujęciu określającym standardy postępowań przed organami w sprawach karnych oraz organizacyjne, związane z pozycją i warunkami działania sądu, jak też prawo dostępu do sądu. Gwarancje proceduralne rozciągają się tak daleko, jak długo nie zostanie ostatecznie zweryfikowana zasadność postawionego zarzutu. Wymóg rzetelności postępowania należy odnieść do wszystkich jego stadiów; postępowania przygotowawczego, rozpoznania i kontroli procesowej. Niemniej poziom i treść gwarancji może różnić się ze względu na fazę rozpatrywania sprawy¹⁹⁰.

Pojęcie sprawy karnej, o której mowa w art. 6 EKPCz jest autonomiczne. W dotychczasowym orzecznictwie kwalifikowano sprawy jako karne na podstawie współwystępowania kilku elementów materialnych, na które składają się: sposób kwalifikacji czynu w prawie krajowym, popełnionego charakter czynu zabronionego oraz poziom represji karnej związanej z tym sprawstwem¹⁹¹.

Prawo do sądu nie jest jednak w orzecznictwie nadmiernie absolutyzowane. Dopuszczalne są pewne ograniczenia tego standardu, pod warunkiem pozytywnego spełnienia testu proporcjonalności i braku naruszenia istoty prawa do sądu w przypadku danej limitacji praw. Niemniej dostęp do sądu ma być realny i skuteczny, ukształtowany przez ustawodawstwo krajowe w taki sposób, aby każdy, kto znajdzie się w sytuacji wymagającej ochrony prawnej, mógł rzeczywiście zainicjować postępowanie sądowe.

Również pojęcie sądu jest konwencjonalne na gruncie EKPCz i przez to autonomiczne. Wskazuje się na kilka kryteriów, które rozstrzygają o tym, czy dany organ może być zakwalifikowany jako sąd. Należą do nich m.in. przesłanki organizacyjne, przesądzające o pozycji wynikającej z regulacji ustawowej, niezawisłości i wyposażeniu w kompetencje do rozstrzygania spraw karnych, następnie przesłanki proceduralne, związane z regulacją ustawową przewidującą możliwość prowadzenia postępowania przed tym organem, aż po przesłanki funkcjonalne, które wyrażają się w uznanej w systemie autorytatywności i ostateczności rozstrzygnięć tego organu¹⁹². Pojęcia niezawisły (independent) i bezstronny (impartial) mają odmienną treść. Pierwsze obejmuje kształt relacji zewnętrznych, między sądem a władzą wykonawczą; drugie określa standard przesłanek w rozumowaniu sądu przy rozstrzyganiu sprawy i postępowania względem stron procesu. Zwraca się uwagę, że weryfikacja niezawisłości przebiega przez test subiektywny, odnoszący się do stwierdzenia określonej dyspozycji konkretnego sędziego, oraz test obiektywny, rozstrzygający o tym, czy standardy organizacyjne oraz warunki prawne i faktyczne działania sądu pozwalają na stwierdzenie, że sędzia jest w odpowiednim stopniu uwolniony od wpływu władzy wykonawczej. Koncepcja bezstronności zakłada natomiast brak możliwości stosowania niesłusznej dyskryminacji względem stron procesu oraz arbitralności w podejściu do przedstawianych w postępowaniu zagadnień prawnych. W szczególności chodzi bowiem o wykluczenie, by sędzia przy tych czynnościach nie kierował się osobistymi emocjami lub politycznymi preferencjami. W sprawie Kyprianou¹⁹³ ETPCz dodatkowo podkreślił, że do kryteriów bezstronności zaliczyć należy również brak wcześniejszego występowania w jakiejkolwiek roli procesowej w danej sprawie oraz brak więzi hierarchicznych z uczestnikami postępowania.

Na standard efektywnego prawa do sądu składają się m.in.:

1. prawo do kontradyktoryjnego rozpoznania sprawy,

2. prawo do wyrażenia stanowiska odnośnie do elementów sprawy,

3. prawo do wysłuchania przez sąd, warunkowane dodatkową gwarancją praw do obecności na rozprawie oskarżonego i jego obrońcy,

4. prawo do równości broni między stronami postępowania, wyrażające się przede wszystkim w tym, że każda strona procesu musi mieć zapewnioną taką samą możliwość prezentowania swojej sprawy i materiału dowodowego,

5. prawo do uzyskania uzasadnienia orzeczenia.

W art. 6 ust. 3 EKPCz wskazano przy tym na konieczność zapewnienia otrzymania informacji o podstawach oskarżenia (lit. a); zapewnienie odpowiedniego czasu i możliwości przygotowania obrony (lit. b); oraz prawa do bronienia się osobiście, prawa do korzystania z pomocy obrońcy własnego wyboru oraz prawa do bezpłatnej pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu (lit. c–e).

Dodatkowo zwraca się uwagę na określone standardy uzyskiwania dowodów, wprowadzając pewne ograniczenia w zakresie wykorzystania materiału uzyskanego niezgodnie z warunkami rzetelnego procesu, czy też stawiając zakaz niektórym formom pozyskania dowodu, np. przez stosowanie tortur i innego nieludzkiego zachowania względem osoby będącej źródłem dowodowym.

Istotnym elementem idei rzetelnego procesu jest przeciwdziałanie konsekwencjom nadmiernych opóźnień w rozpatrywaniu sprawy. Tego rodzaju przypadki są przy tym traktowane jako zagrożenie dla efektywności i wiarygodności wymiaru sprawiedliwości¹⁹⁴.

Zwraca się również na kluczową w sprawach karnych konieczność ograniczania czasu niepewności oskarżonego odnośnie do własnego statusu i rozstrzygnięcia w jego sprawie³. Standard ten jest relatywny, bowiem ETPCz przyjmuje, że ustalenie, czy czas procesu jest rozsądny ma być wynikiem oceny konkretnej, odniesionej do warunków jednostkowej sprawy, zaś nie abstrakcyjnej, opartej na ogólnych cechach danego systemu wymiaru sprawiedliwości¹⁹⁵. Stąd też stosuje się kryteria oceny stopnia skomplikowania sprawy, zachowania oskarżonego i organów władzy zaangażowanych w rozpatrywanie danej sprawy, jak również subiektywne znaczenie sprawy dla oskarżonego¹⁹⁶.

Kolejny istotny standard, wyrażony w art. 6 EKPCz, to domniemanie niewinności, które należy odczytywać łącznie z gwarancjami wymienionymi w art. 6 ust. 1 i 3. Obejmuje on obowiązek traktowania oskarżonego jak osoby niewinnej aż do chwili udowodnienia winy zgodnie z ustawą oraz wpływa na funkcjonowanie zasady określonej w art. 4 Protokołu Nr 7 do EKPCz z 22.11.1984 r.¹⁹⁷ w postaci ne bis in idem. Dzieje się to w taki sposób, że wyrok uniewinniający w sprawie karnej powoduje, że zasada domniemania niewinności chroni byłego oskarżonego przed ponownym inicjowaniem postępowania zmierzającego do zbadania jego winy. Omawiany standard nakłada na organy procesowe ciężar dowodu winy oraz wprowadza nakaz rozstrzygania wszelkich nieusuniętych wątpliwości na korzyść oskarżonego. Omawiany standard rzetelnego procesu należy również powiązać z brzmieniem art. 13 EKPCz, zgodnie z którym każdy, czyje prawa i wolności zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego.

W końcu, do elementów rzetelnego procesu rozumianego jako wiązka gwarancji procesowych należy zaliczyć zasadę ne bis in idem¹⁹⁸. Zgodnie z art. 50 KPP nikt nie może być ponownie sądzony lub ukarany w postępowaniu karnym za ten sam czyn zabroniony pod groźbą kary, w odniesieniu do którego zgodnie z ustawą został już uprzednio uniewinniony lub za który został już uprzednio skazany prawomocnym wyrokiem na terytorium Unii (por. art. 4 Protokołu Nr 7 do EKPCz). Na zasadę tę powołał się również ETS¹⁹⁹. Dodać należy, że wspomniana zasada zawarta w art. 4 Protokołu Nr 7 do EKPCz przewiduje ochronę przed ponownym ściganiem tylko w ramach danego państwa, natomiast 50 KPP ma wymiar ponadnarodowy. Sama EKPCz natomiast nie przewiduje normy prawnej, która zakazuje ponowne ściganie za to samo wśród państw-stron EKPCz.

Szczególne zagadnienie prawa do rzetelnego procesu wiąże się z omówionym powyżej prawem ochrony własności w sytuacji stosowania tzw. przepadku rozszerzonego, bazującego na odwróconym ciężarze dowodu. Prima facie tak ukształtowana konstrukcja przepadku rozszerzonego rodzi wątpliwości z perspektywy zapewnienia minimalnego standardu ochrony praw jednostki w postępowaniu karnym, w szczególności z zasadą domniemania niewinności. To zagadnienie było przedmiotem rozważań ETPCz, który konsekwentnie stwierdzał brak naruszenia art. 6 EKPCz (prawo do rzetelnego procesu), jak i art. 1 Protokołu Nr 1 do EKPCz (ochrona własności). W judykacie ETPCz z 5.7.2001 r.²⁰⁰ ETPCz stwierdził, że „niezależnie od tego, że domniemanie niewinności oskarżonego jest wyraźnie wymienione w art. 6 ust. 2, gwarancja ta, jak również spoczywający na organach procesowych wymóg udowodnienia zarzutu, stanowi część ogólnego pojęcia prawa do rzetelnego procesu zgodnie z art. 6 ust. 1 Konwencji. Nie jest ono jednakże absolutne, jako że domniemania dotyczące faktów lub prawa działają w każdym systemie prawa karnego i nie są zakazane przez Konwencję tak długo jak państwa pozostają w ramach pewnych ograniczeń, przy uwzględnieniu wagi spraw, które wchodzą w grę, oraz zachowania prawa do obrony (pkt 40) (…) Ocena została przeprowadzona przez sąd kierujący się określoną procedurą, w skład której wchodzi publiczne przesłuchanie, ujawnienie z góry dowodów, jakimi dysponowały organy ścigania oraz zagwarantowanie skarżącemu dostarczenia dodatkowych doku mentów i zeznań ustnych. (…) Zasadnicza gwarancja polegająca na tym, że domniemanie przyjęte na podstawie ustawy z 1994 r. o handlu narkotykami (przewidującej możliwość orzeczenia konfiskaty rozszerzonej przy odwróceniu ciężaru dowodu) mogło być obalone, jeśli wnioskodawca wykazał, na zasadzie prawdo podobieństwa (on the balance of probabilities), że nabył mienie inaczej niż poprzez handel narkotykami (pkt 43)”. Podobne stanowisko odnajdziemy także w innych sprawach²⁰¹, w których ETPCz wyraźnie stwierdzi, że przeniesienie ciężaru dowodu nie stanowi samo w sobie naruszenia EKPCz tak długo, jak zapewnione są gwarancje rzetelnego procesu, a w szczególności, jeżeli oskarżony ma sposobność wykazania w toku procesu legalności pochodzenia mienia. Stosowanie tego rodzaju środków karnych może zaś być proporcjonalnym narzędziem służącym szczególnemu celowi, jakim jest zwalczanie najpoważniejszej przestępczości. W tym świetle trzeba podkreślić, że przeniesienie ciężaru dowodu dotyczy wyłącznie kwestii przepadku mienia i w żaden sposób nie dotyczy innych elementów postępowania karnego, w szczególności ustalenia i udowod nienia winy oskarżonego. Nie dochodzi zatem do ograniczenia gwarancji procesowych i fundamentalnych praw osoby, przeciwko której toczy się postępowanie karne. Co więcej, rozszerzony przepadek mienia nie dotyczy wszystkich sprawców i wszystkich czynów zabronionych. Jest on trakto wany jako wyjątek od reguły, odnoszący się wyłącznie do najpo waż niejszych przestępstw. Ponadto przepadek taki jest ograniczony tylko do tych rzeczy i praw majątkowych, których legalnego pochodzenia sprawca nie dowiedzie w trakcie postępowania karnego. Reglamentacja rozsze rzonego przepadku mienia ma zatem charakter zarówno podmiotowy, jak i przedmiotowy, co w dostatecznym stopniu gwarantuje prawa osób, których przepadek ten może dotyczyć.

Problematyka rzetelnego procesu bez wątpienia jest przedmiotem zainteresowania UE²⁰².

Zgodnie z art. 82 ust. 2 ak. 2 TfUE, przewiduje się ustanawianie norm minimalnych w odniesieniu do praw jednostek w postępowaniu karnym oraz innych szczególnych aspektów postępowania karnego. Na gruncie KPP należy wskazać na art. 47, który wprowadza gwarancję, zgodnie z którą przewiduje się prawo do skutecznego środka prawnego w postępowaniu przed sądem, a w szczególności: prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony uprzednio na mocy ustawy; prawo do uzyskania porady prawnej, skorzystania z pomocy obrońcy. W kolejnej jednostce redakcyjnej KPP zapewnia o tym, że każdego oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona zgodnie z prawem, jak też, że każdej takiej osobie należy się poszanowanie prawa do obrony.

W Programie sztokholmskim, który określa zamierzenia legislacyjne w obrębie PWBiS wskazuje się, że ochrona praw osób podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym stanowi jedną z podstawowych wartości UE, mającą zasadnicze znaczenie dla utrzymania wzajemnego zaufania między państwami członkowskimi i zaufania opinii publicznej w UE. W tym kontekście Rada Europejska wzywa Komisję, by ta pogłębiła prace nad elementami minimalnych praw procesowych osób podejrzanych i oskarżonych oraz oszacowała, czy inne kwestie, takie jak przykładowo domniemanie niewinności, wymagają działań w celu propagowania lepszej współpracy w tej dziedzinie²⁰³.

4.7. Zasada legalizmu w prawie karnym materialnym

Charakter zasady legalizmu w prawie karnym materialnym określa dialektyka między stanowiskami, które wyznaczają pytania dotyczące tego, na ile stanowi ona wyraz formalnie lub materialnie ujmowanego państwa prawa, jak również, na ile preferowana postać zasady legalizmu służy ideałowi sprawiedliwości karnej. Pierwsze ujęcie zasady legalizmu, przeważające w kontynentalnej doktrynie prawa karnego, oznacza akcentowanie proceduralnych aspektów wymiaru sprawiedliwości, zarówno w kontekście podstaw odpowiedzialności, jak i modelu rzetelnego procesu karnego. Oznacza to samoograniczenie zasadami wywodzonymi z formalnie pojmowanego państwa prawnego (np. bezwzględnie ujmowany zakaz retroaktywności w przypadku prawa wprowadzającego lub zaostrzającego zasady odpowiedzialności karnej) i roli prawa jako podstawowego wyznacznika decyzji jednostki. Jej autonomia oparta na wyrażonych w normie prawnej przesłankach działania jest przedmiotem ochrony państwa prawnego nawet wówczas, gdy podejmowane przez nią działania mogą być z przeważającej perspektywy aksjologicznej naganne. Drugie ujęcie zasady legalizmu, nawiązujące w istocie do koncepcji sprawiedliwości materialnej, oznacza stwierdzenie istnienia obowiązku ochrony wspólnoty normatywnej przed działaniami, które naruszają fundamentalne dla niej wartości, również wówczas, gdy formalne reguły prawne nie były w stanie w sposób dostateczny oddać istoty zakazu. Wyraża ono przekonanie, że do istoty ideału rządów prawa należy zdolność systemu prawnego radzenia sobie m.in. z sytuacjami poważnych naruszeń praw człowieka.

Oba wymiary zasady legalizmu prawa karnego są dostrzegane przez europejskie organy sądowe a przy tym równoważone ze względu na konkretny system jurysdykcyjny i stopień rozwoju dogmatyki danej dziedziny prawnej. I tak, dla przykładu, w orzeczeniu C.R v. The United

Kingdom²⁰⁴ ETPCz podkreślił, że zasada nullum crimen nie może być rozumiana jako przeszkoda dla takiego modelu prawa karnego, który powstaje przez stopniową kodyfikację zasad odpowiedzialności karnej związaną z rozstrzyganiem przez judykaturę kolejnych spraw, pod warunkiem że powstające w tym rozwoju dookreślenia są zgodne z istotą przestępstwa i mogły być racjonalnie przewidziane²⁰⁵.

Standard legalizmu karnoprawnego rozpoznaje bez wątpienia art. 7 EKPCz, stosownie do którego nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu działania, który według prawa wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowił czynu zagrożonego karą w czasie jego popełnienia. Nie można również wymierzyć kary surowszej od tej, którą można było wymierzyć w czasie, gdy czyn zagrożony karą został popełniony. Podstawowe znaczenie dla struktury dwóch bliźniaczych zasad – nullum crimen sine lege oraz nulla poena sine lege ma ustalenie stopnia szczegółowości wskazań normatywnych w nich zawartych, jak również określenie relacji, jaka zachodzi między tymi dwoma zasadami. Zwykło się przyjmować, co widać zresztą w powyższym zestawieniu, tak wysokie nasycenie treścią zasady nullum crimen sine lege, że dopiero jej rozbicie na zasady szczegółowe pozwala uporządkować wynikające z niej dyrektywy gwarancyjne i standardy karnoprawne. Nawet mimo tego zabiegu każda z zasad szczegółowych ma do pewnego stopnia konwencjonalną treść – np. problem określoności zakazu karnego jest wiązany z zasadą nullum crimen sine lege certa, a nie stricte. Warto przy tym zwrócić uwagę na fakt, że zasada nulla poena w najczęściej spotykanych rozwinięciach nullum crimen występuje jako jedna z zasad szczegółowych i sama nie poddaje się podobnym co nullum crimen rozwinięciom w zasady szczegółowe. W związku z tym treść postulatów, które są z niej wyprowadzane, jest ograniczona – w zależności od tego, czy przyjmiemy ujęcie pozytywne, czy negatywne – do konieczności przewidzenia w ustawie kary stanowiącej reakcję na konkretny czyn zabroniony lub do zakazu orzekania kary, który nie jest przewidziany przez prawo, czy też w bardziej szczegółowym ujęciu – do zakazu wymierzania kary przewidzianej przez ustawę, ale w granicach tą ustawą nieprzewidzianych.

Konwencja zawiera w art. 7 ust. 2 wyraźnie wypowiedziany wyjątek do zasady nullum crimen, stwierdzając, że gwarancja legalizmu nie stanowi przeszkody w sądzeniu i karaniu osoby winnej działania lub zaniechania, które w czasie popełnienia stanowiły czyn zagrożony karą według ogólnych zasad uznanych przez narody cywilizowane. Dotyczy to tym samym najpoważniejszych zbrodni międzynarodowych, do których zaliczamy ludobójstwa, zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne, tortury lub zbrodnię agresji. Zgodnie z art. 38 ust. 1 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości z 26.6.1945 r.²⁰⁶ należy wskazać w tym kontekście kolejno na konwencje, zwyczaj międzynarodowy, zasady ogólne prawa uznane przez narody cywilizowane, a jako środek pomocniczy dla ustalenia treści norm – orzecznictwo sądowe i dorobek doktryny²⁰⁷ .

Odpowiednikiem regulacji konwencyjnej jest art. 49 KPP, stosownie do którego nikt nie może zostać skazany za popełnienie czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu, który według prawa krajowego lub prawa międzynarodowego nie stanowił czynu zabronionego pod groźbą kary w czasie jego popełnienia. Nie wymierza się również kary surowszej od tej, którą można było wymierzyć w czasie, gdy czyn zabroniony pod groźbą kary został popełniony. Jeśli ustawa, która weszła w życie po popełnieniu czynu zabronionego pod groźbą kary, przewiduje karę łagodniejszą, ta właśnie kara ma zastosowanie (lex mitior).

Europeizacja prawa karnego stawia wiele nowych wyzwań przed tradycyjnym kanonem zasad składających się na wzorzec nullum crimen i nulla poena. Wynikają one z ingerencji europejskiej legislacji karnej w zakres typizacji i zasady modyfikacji podstaw odpowiedzialności karnej, zarówno gdy zachodzi ona w związku z kompetencjami unijnymi do przyjmowania norm minimalnych, jak też gdy stanowi pochodny efekt realizacji klasycznych celów Unii, lokowanych dawniej w I filarze. Co istotne, mają one różnorodny charakter, a powiązanie ich w jedną tendencję wynika z generalizacji podstawowych cech tych przemian. Wśród nich należy wyodrębnić przede wszystkim ograniczenie roli gwarancyjnej zasady nullum crimen sine lege w związku ze zwiększeniem intensywności form współpracy między organami sądowymi w sprawach karnych w UE oraz możliwość kształtowania zakresu zakazu karnego w wyniku legislacji europejskiej niezależnie od transpozycji przepisów unijnych do porządku wewnętrznego.

W pierwszej kolejności trzeba skierować uwagę na konsekwencje budowania nowatorskich – uproszczonych w porównaniu z procedurami ekstradycyjnymi – metod współpracy międzynarodowej w sprawach karnych. Wśród instrumentów o tym charakterze zasadniczą rolę odgrywa ENA i powiązana z nim procedura wykonania orzeczonej kary. Instrumenty te, w tym przywołany ENA, wyrosły z przyjęcia jako konstrukcyjnej zasady dla PWBiS zasady wzajemnego uznawania orzeczeń. Nawet jeśli do TL nie uzyskała ona statusu reguły traktatowej, to w praktyce była traktowana jako taka i przywoływana w każdej decyzji ramowej – w jej preambule, przepisach dotyczących uznawania i wykonywania orzeczeń²⁰⁸. Wynikała ona z ogólniejszego założenia konstrukcyjnego, a mianowicie z deklarowanej zasady zaufania między państwami członkowskimi odnośnie do standardów legislacji karnoprawnej, efektywnie realizowanego rzetelnego procesu w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości karnej oraz zbieżnego postrzegania istoty praw podstawowych jednostki.

Europejski Nakaz Aresztowania zakłada współpracę między organami wymiaru sprawiedliwości polegającą na przekazaniu osoby pod sąd lub w celu wykonania kary lub środka karnego w państwie wydania nakazu w odniesieniu do sprawców jednego z kilkudziesięciu czynów wyliczonych w decyzji ramowej o ENA przy zniesieniu zasady podwójnej karalności czynu. Europejski Nakaz Aresztowania może zostać wydany w przypadku czynów, które w świetle prawa obowiązującego w wydającym nakaz państwie członkowskim zagrożone są karą pozbawienia wolności lub środkiem zabezpieczającym o maksymalnym wymiarze co najmniej 12 miesięcy, albo w przypadku gdy zapadł wyrok lub wydano środek zabezpieczający o wymiarze co najmniej czterech miesięcy. Definicje tych czynów, zawarte w art. 2 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW z 13.6.2002 r.²⁰⁹, są jedynie wzmiankowe i sygnalne, niekiedy w istotnym stopniu blankietowe (np. ułatwianie bezprawnego wjazdu i stałego przebywania, rasizm i ksenofobia, nielegalny handel substancjami hormonalnymi i innymi środkami pobudzającymi wzrost, podpalenie).

Na tle tej regulacji sformułowano dość oczywiste zastrzeżenia odnoszące się do stanu prawnego, który nie tworzy w pełni podstaw do deklarowanej zasady zaufania i nie pozwala na ich weryfikację in concreto (np. przez kontrolę merytoryczną podstaw decyzji procesowej w odniesieniu do typów przestępstw). Zarzut tego rodzaju sformułował przed ETS skarżący w sprawie C-303/05, Advocaten voor de Wereld VZW v. Leden van de Ministerraad²¹⁰. Zarzucono, że ustawa implementująca decyzję ramową w sprawie ENA nie spełnia wymogów zasady ustawowej określoności czynów zabronionych i kar, a to z tego powodu, że wymienia niejasne kategorie niepożądanych zachowań a nie przestępstwa o jasnej i precyzyjnej treści normatywnej. Organ sądowy podejmujący decyzję o wykonaniu ENA nie dysponuje – zdaniem skarżącego – informacjami potrzebnymi dla rzeczywistego zweryfikowania, czy przestępstwa, za które poszukiwana osoba jest ścigana lub za które wymierzono jej karę wchodzą w zakres kategorii typów czynów. Brak jasnej i precyzyjnej definicji przestępstw, o których mowa w przepisie implementującym decyzję ramową w sprawie ENA, prowadzi – zdaniem skarżącego – do rozbieżności w stosowaniu ustawy przez poszczególne organy zajmujące się wykonywaniem ENA, a tym samym narusza zasadę równości i niedyskryminacji. Ze względu na sposób konstrukcji ustawy implementującej, zarzuty podnoszone przez Advocaten voor de Wereld wobec ustawy w tym samym stopniu mogą być odnoszone do samej decyzji ramowej, zaś ewentualne różnice interpretacyjne między poszczególnymi sądami dotyczące ważności aktów wspólnotowych oraz ważności przepisów wdrażających je do prawa krajowego zagrażać mogłyby jednolitości wspólnotowego porządku prawnego oraz naruszać ogólną zasadę pewności prawa. Rozpatrując sprawę, ETS przypomniał, że zasada nullum crimen, nulla poena sine lege stanowi część ogólnych zasad prawa wspólnotowego, będących podstawą tradycji konstytucyjnych wspólnych dla państw członkowskich, i została wyrażona w różnych umowach międzynarodowych, w szczególności w art. 7 EKPCz²¹¹. Z zasady tej wynika, że ustawa powinna jasno określać czyny zabronione i kary, którymi są one zagrożone. Warunek ten jest spełniony, jeśli zainteresowany na podstawie treści przepisu i w razie potrzeby na podstawie wykładni dokonanej przez sądy jest w stanie określić, jakie działania i zaniechania grożą pociągnięciem go do odpowiedzialności karnej². O ile zatem art. 2 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW znosi weryfikację podwójnej odpowiedzialności karnej w przypadku wymienionych w tym przepisie kategorii czynów zabronionych, to definicja czynów i zagrożenie karą należą do kompetencji prawodawczych wydającego nakaz państwa członkowskiego, które, jak zresztą wskazano w art. 1 ust. 3 tej decyzji, powinno przestrzegać praw podstawowych i podstawowych zasad prawa zawartych w art. 6 TUE, a w konsekwencji również zasady ustawowej określoności czynów zabronionych i kar. Należy podkreślić, że istota tego rozstrzygnięcia sprowadza się ostatecznie do przekształcenia wymogu należytej określoności typu w wymóg formalny – oparty na zaufaniu względem legislacji państw członkowskich, niepodlegający badaniu w odniesieniu do konkretnego zespołu znamion. Znaczenie gwarancyjne zwykle wiązane z zasadą zaufania obywateli do państwa w praktyce może wydawać się niepodważone, wszak w większości przypadków będzie chodziło o przypadki sprawców popełniających przestępstwo w zakresie jurysdykcyjnym państwa wydania. Niemniej w sytuacji przestępstw, których elementy zostały ulokowane na terytorium różnych państw lub w przypadku rozszerzenia zakresu jurysdykcyjnego w wyniku zwiększenia liczby możliwych łączników między czynem a władztwem jurysdykcyjnym przez ustawodawstwo danego państwa funkcja gwarancyjna zostaje przesunięta na – możliwą do wyobrażenia – obronę przez błąd co do prawa opartą na zasadach ogólnych prawa UE i prawach podstawowych. Zwraca przy tym uwagę pewna odmienność w brzmieniu zasady nullum crimen w KPP, która może jednak osłabić także i tę możliwość. Mianowicie, art. 49 ust. 1 zd. 1 KPP zakłada, że: „Nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu, który według prawa krajowego lub prawa międzynarodowego nie stanowił czynu zabronionego zagrożonego karą w czasie jego popełnienia”. Zazwyczaj powoływanie prawa międzynarodowego w kontekście tzw. legalizmu karnomaterialnego służy ograniczeniu zakresu zasady, że odpowiedzialność karną może ponosić jedynie ten, kto popełnił czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie popełnienia. Zasady tej nie stosuje się bowiem w przypadku tzw. klauzuli norymberskiej, czyli do najpoważniejszych zbrodni międzynarodowych. Możliwe jest jednak wskazanie tendencji traktowania klauzuli prawa międzynarodowego w szerszym znaczeniu, w wyniku którego uzyska ono zdolność do samodzielnej typizacji także w innych przypadkach, takich jak legislacja europejska²¹². Ujęcie zasady nullum crimen w KPP może stanowić dodatkową podstawę dla takiej argumentacji. Funkcja gwarancyjna związana z brakiem subiektywnej zarzucalności zachodzącej w wyniku braku dostatecznych przesłanek materialnych dostępności zakresu zakazu będzie musiała wobec tego być raczej wywodzona z ogólnej zasady ochrony i poszanowania godności człowieka (art. 1 KPP) jako element ogólnej zasady winy.

Wywołując pytanie o możliwość samodzielnego wprowadzenia przestępności czynów przez prawo europejskie, niezależnie od transponowania zakazu do ustawy karnej w krajowym porządku prawnym, należy zwrócić uwagę, że orzecznictwo ETS dość konsekwentnie rozwinęło zasadę prymatu prawa europejskiego w państwach członkowskich, według której żadne przepisy prawa krajowego nie mogą przeważać nad prawem wywodzącym się z traktatów będącym niezależnym źródłem prawa. Europejski Trybunał Sprawiedliwości konsekwentnie potwierdza, że prawo unijne wynikające z reguł prawa pierwotnego stanowi niezależne źródło prawa i ze względu na swoją istotę nie może być uchylone przez przepisy prawa krajowego, i to niezależnie od ich rangi. W wyr. z 19.11.2009 r. w sprawie C-314/08 Filipiak²¹³ ETS uznał nawet, że: „zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego zobowiązuje sąd krajowy do stosowania prawa wspólnotowego i do odstąpienia od stosowania sprzecznych z nim przepisów krajowych, niezależnie od wyroku krajowego sądu konstytucyjnego, który odracza utratę mocy obowiązującej tych przepisów krajowych, uznanych za niekonstytucyjne”. Takie stanowisko ETS wynika z przekonania, że odwołanie się do zasad i koncepcji prawa krajowego w celu oceny ważności środków przyjętych przez instytucje Wspólnoty miałoby niekorzystny wpływ na jednolitość i skuteczność prawa wspólnotowego. Dodatkowo, poszanowanie praw podstawowych stanowi zdaniem ETS integralną część zasad ogólnych prawa wspólnotowego, w związku z czym ich ochrona, choć inspirowana tradycjami konstytucyjnymi państw członkowskich, musi być gwarantowana w ramach struktury i celów Wspólnoty²¹⁴ . W relatywnie nowych orzeczeniach ETS pojawiają się wypowiedzi wprost dotyczące sposobu uwzględnienia prawa europejskiego przy stosowaniu prawa karnego. W wyr. z 3.5.2005 r. w sprawach połączonych C-387/02, C-391/02, C-403/02 Berlusconi²¹⁵, ETS zwrócił uwagę, że jeśli w świetle odpowiedzi udzielonej przez ETS sąd krajowy dochodzi do wniosku, że przepisy prawa karnego nie spełniają wspólnotowego wymogu odpowiedniości sankcji, to ma obowiązek odmówić zastosowania tych przepisów bez potrzeby oczekiwania na wyeliminowanie albo zwracania się o dokonanie tego w drodze ustawodawczej lub w ramach innego trybu konstytucyjnego. Warto zatem podkreślić, że uczynienie zadość temu obowiązkowi może nastąpić przez proces wykładni przepisów prawa nakierowanej na osiągnięcie zgodności z prawem europejskim, jak również przez system pytań prejudycjalnych, który jest podstawowym mechanizmem prawa UE służącym zapewnieniu jednolitej wykładni i jednolitego stosowania tego prawa we wszystkich państwach członkowskich i umożliwiającym współpracę między krajowymi organami sadowymi a ETS. Sąd Najwyższy w wyr. z 18.12.2006 r.²¹⁶, wskazuje, że obowiązek rozważenia naruszenia przepisów prawa UE występuje w zakresie zwrócenia się z zagadnieniem wstępnym do ETS albo gdy jest oczywiste, że przepisy prawa wspólnotowego regulują ten sam przedmiot, co prawo krajowe, występuje możliwość bezpośredniego dokonania wykładni przepisów prawa krajowego zgodnie z przepisami wspólnotowymi.

Trzeba oczywiście pamiętać, że już przed reformą UE dokonaną TL w niektórych przypadkach, takich jak ochrona środowiska (art. 174–176 TWE), „gdy stosowanie przez właściwe władze krajowe skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających sankcji stanowi niezbędne działanie dla zwalczania ciężkich przestępstw [przeciwko tym interesom], to ostatnie stwierdzenie [o braku kompetencji] nie może jednak powstrzymać ustawodawcy wspólnotowego od przyjęcia środków związanych z prawem karnym państw członkowskich, które uznano za konieczne w celu zapewnienia pełnej skuteczności norm”²¹⁷. W pozostałych przypadkach można natomiast mówić o wpływie systemu wspólnotowego na stosowanie prawa karnego w państwach członkowskich. W szczególności będzie to miało miejsce w sytuacji:

1. zastosowania zasady pierwszeństwa prawa wspólnotowego w przypadku sprzeczności między nim a prawem krajowym, w tym także prawem karnym (np. zawężenie zakresu karalności przestępstwa prania brudnych pieniędzy ze względu na wynikające z prawa wspólnotowego procedury prowadzenia instytucji lub operacji finansowych). Sąd ma obowiązek niezastosowania krajowego przepisu karnego z własnej inicjatywy²¹⁸;

2. tak zwana neutralizacja krajowego prawa karnego, czyli brak możliwości stosowania regulacji krajowej, która uniemożliwia lub znacząco utrudnia korzystanie z przyznanych przez prawo wspólnotowe uprawnień podmiotom prywatnym, np. nadmiernie prewencyjne oddziaływanie zakazu karnego na regulację obrotu gospodarczego²¹⁹;

3. zastosowania zasad ogólnych prawa wspólnotowego, w tym zasad proporcjonalności, niedyskryminacji, demokracji lub zasady efektywności²²⁰.

Do szczegółowych przypadków należy natomiast zaliczyć sytuację, kiedy prawo unijne zostanie wbudowane w treść zakazu przez użycie klauzuli blankietowej lub dookreślenie bezprawności konkretnego zachowania przez przepisy wspólnotowe²²¹²²². Innym przykładem jest reguła, że prawo krajowe nie może przewidywać surowszych regulacji niż te, które wynikają z rozporządzenia – oczywiście pod warunkiem zgodności przedmiotu regulacji²²³, chyba że taką możliwość owo rozporządzenie przewiduje. Podobnie, zdaniem ETS, działania zgodne z dyrektywą wspólnotową nie mogą rodzić odpowiedzialności karnej²²⁴.

Należy podkreślić, że z ogólnych zasad prawa, uznawanych w porządku prawnym UE, w tym zasady legalności i pewności prawa, wynika klika ograniczeń. Po pierwsze, zakaz wykładni contra legem norm wewnątrz porządku krajowego. Po drugie, co niezwykle istotne dla prawa karnego w ramach współpracy wewnątrz dawnego III filaru lub w odniesieniu do nowej regulacji traktatowej odnoszącej się do ustalania norm minimalnych w zakresie prawa karnego materialnego, jeżeli decyzja ramowa lub dyrektywa nie została jeszcze wykonana lub wykonana wadliwie wykładnia nie może prowadzić do ustalenia nieznanych prawu krajowemu podstaw odpowiedzialności karnej lub jej zaostrzenia²²⁵. Państwo nie może się powoływać w postępowaniu karnym przeciwko jednostce na postanowienia nieimplementowanej dyrektywy, dyrektywy wadliwie lub jedynie częściowo implementowanej (w zakresie istniejącego uchybienia). Na skutek wykładni prounijnej nie może nastąpić zaostrzenie odpowiedzialności karnej osób, które działały w sprzeczności z przepisami nieimplementowanej dyrektywy²²⁶.

5. Reguły maksymalizujące ochronę praw podstawowych w prawie karnym

Analiza ochrony praw człowieka w kontekście europeizacji prawa karnego byłaby niepełna, gdyby pozbawić ją krótkiego opisu reguł maksymalizujących ochronę praw podstawowych w regulacjach karnoprawnych. Większość z nich ma charakter ogólny, niemniej niezwykle aktualnych w kwestii wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Można je podzielić na reguły związane z istotą traktatów lub KPP oraz związane z istotą danego prawa lub całej grupy praw podstawowych. Istotne jest przy tym to, że EKPCz nie zawiera ogólnej klauzuli limitacyjnej, wprowadzającej wspólne dla całego katalogu praw i wolności reguł ograniczania ich egzekucji. Przewiduje ona natomiast szczegółowe klauzule limitacyjne (zob. dla przykładu art. 2 ust. 2 i art. 10 ust. 2 EKPCz) oraz niekiedy deklarację o tym, że dane prawo ma charakter absolutny (zob. np. art. 3 w zw. z brzmieniem art. 15 ust. 2 EKPCz). Inaczej rzecz przedstawia się w przypadku KPP, która zawiera bardziej rozbudowaną i szczegółową regulację w tej sprawie. Zgodnie z art. 52 KPP prawa w niej uznane, które jednocześnie są przedmiotem postanowień Traktatów mają być wykonywane na warunkach i w granicach w nich określonych. W zakresie zaś, w jakim niniejsza KPP zawiera prawa, które odpowiadają prawom zagwarantowanym w EKPCz, ich znaczenie i zakres są takie same jak praw przyznanych przez tę konwencję, przy czym UE może przyznać ochronę szerszą. W zakresie, w jakim niniejsza KPP uznaje prawa podstawowe wynikające ze wspólnych tradycji konstytucyjnych państw członkowskich, prawa te interpretuje się zgodnie z tymi tradycjami.

Na gruncie EKPCz, w odniesieniu do tych reguł, które wynikają z ogólnych zasad interpretacji i stosowania traktatu, dla legitymacji ewentualnych ograniczeń powołuje się tzw. dyrektywę marginesu oceny²²⁷, zezwalającą państwu na pewien stopień uznania w ustaleniu treści i zapewnienia konkretnego prawa, w przypadku gdy norma traktatowa zawiera klauzulę generalną lub pojęcie niedookreślone. Po drugie, wskazuje się na zasadę proporcjonalności oraz – po trzecie – zakaz nadużycia praw traktatowych, czyli wykorzystania przewidzianych w nim uprawnień do realnego zaprzeczenia istocie katalogu praw lub konkretnego prawa przewidzianego w EKPCz²²⁸.

Na gruncie KPP przewidziano natomiast bezpośrednio mechanizm dopuszczający zgodne z prawem ograniczenie praw podstawowych. Zgodnie z art. 52 ust. 1 KPP wszelkie ograniczenia w korzystaniu z praw i wolności:

1. mają mieć podstawę ustawową;

2. muszą rozpoznać i zagwarantować nienaruszalność istoty praw;

3. nie mogą nastąpić poza sytuacją, gdy są konieczne i rzeczywiście odpowiadają celom interesu ogólnego uznawanym przez UE lub potrzebom ochrony praw i wolności innych osób; oraz

4. muszą spełnić warunki testu proporcjonalności między wspomnianym wyżej interesem lub potrzebą a stopniem ograniczenia konkretnego prawa.

Stosownie do treści Wyjaśnień do KPP, należy zauważyć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem ETS, wykonywanie praw podstawowych może podlegać ograniczeniom, w szczególności w kontekście wspólnej organizacji rynku, pod warunkiem że ograniczenia te rzeczywiście odpowiadają celom interesu ogólnego, do osiągnięcia których dąży Wspólnota, i nie wpływają, względem takiego celu, na podważenie samej istoty tych praw, w sposób nieproporcjonalny i niemożliwy do zaakceptowania²²⁹. Odniesienie do interesów ogólnych uznanych przez Unię obejmuje zarówno cele wymienione w art. 3 TUE, jak i inne interesy chronione postanowieniami szczególnymi Traktatów, takimi jak art. 4 ust. 1 TUE, art. 35 TfUE oraz art. 36 i 346 TfUE.

Karta przewiduje również w art. 53 zakaz efektu ograniczającego w stosowaniu postanowień dotyczących praw podstawowych, przypuszczając, że żadne z jej postanowień nie może być interpretowane jako ograniczające lub naruszające prawa człowieka i podstawowe wolności uznane, we właściwych im obszarach zastosowania, przez prawo UE i prawo międzynarodowe oraz konwencje międzynarodowe, których UE lub wszystkie państwa członkowskie są stronami, w szczególności przez EKPCz oraz przez konstytucje Państw Członkowskich. W art. 54 KPP zaś przewidziano zakaz nadużycia praw, twierdząc, że żadne z postanowień KPP nie może być interpretowane jako przyznające prawo do podejmowania jakiejkolwiek działalności lub dokonywania jakiegokolwiek czynu zmierzającego do zniweczenia praw i wolności uznanych w KPP lub ich ograniczenia w większym stopniu, aniżeli jest to przewidziane w KPP.

Część 2. Regulacje materialnoprawne Rozdział VIII. Współpraca w obszarze prawa karnego materialnego w ramach Rady Europy i Unii Europejskiej

Literatura: Do pkt. 2

Monografie: F. Jasiński, Walka z rasizmem i ksenofobią w Unii Europejskiej, Warszawa 2000; Mowa nienawiści a wolność słowa. Debata wokół artykułów 256 i 257 kodeksu karnego, Warszawa 2009; J. Supińska, Krajobraz dyskryminacji II: Projekt Xenophob: Ksenofobia w Europie: formy dyskryminacji instytucjonalnej, politycznej i społecznej, Warszawa 2003; J. Supińska, G. Firlit-Fesnak, Ł. Łotocki, P. Hut, Zogniskowane wywiady grupowe z imigrantami: Projekt Xenophob: Ksenofobia w Europie: formy dyskryminacji instytucjonalnej, politycznej i społecznej, Warszawa 2003; J. Supińska, Ł. Łotocki, „Difference”: Projekt Xenophob: Ksenofobia w Europie: formy dyskryminacji instytucjonalnej, politycznej i społecznej, Warszawa 2003.

Artykuły: F. Jasiński, Unia Europejska wobec walki z rasizmem i ksenofobią, [w:] A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej. Współpraca sądowa i policyjna w sprawach karnych, Warszawa 2006; B. Kunicka-Michalska, Przegląd ustawodawstwa dotyczącego zwalczania dyskryminacji rasowej i ksenofobii, Przegląd Prawa Karnego 2001, Nr 21; A. Łopatka, Prawo wobec rasizmu, SP 2001, z. 3–4; B. Machul-Telus, Przeciwdziałanie dyskryminacji rasowej i etnicznej oraz ksenofobii a kwestie bezpieczeństwa, Bezpieczeństwo i Ochrona 2008, Nr 3–4; E. Zielińska, Wspólne Działanie dotyczące zwalczania rasizmu i ksenofobii z dnia 15 lipca 1996 r., zatwierdzone przez Radę Unii Europejskiej na podstawie art. K.3 Traktatu o Unii Europejskiej – komentarz, [w:] E. Zielińska (red.), Prawo Wspólnot Europejskich a prawo polskie, t. 3, Warszawa 2000.

Do pkt 3

P. Andreas, Policing and the globe, Oxford 2006; A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej. Współpraca sądowa i policyjna w sprawach karnych, Warszawa 2006; B. Hołyst, Terroryzm, t. I i II, Warszawa 2009; K. Indecki, Prawo karne wobec terroryzmu i aktu terrorystycznego, Łódź 1998; tenże (red.), Przestępczość terrorystyczna. Ujęcie praktyczno-dogmatyczne,

Poznań–Białystok–Łódź 2006; K. Jałoszyński, Zagrożenia terroryzmem w wybranych krajach Europy Zachodniej oraz Stanach Zjednoczonych, Warszawa 2001; F. Jasiński, M. Narojek, P. Rakowski, Wewnętrzne i zewnętrzne aspekty współpracy antyterrorystycznej w Unii Europejskiej w kontekście Polski, jako państwa członkowskiego, Materiały Robocze 2006, Nr 2, Centrum Europejskie-Natolin, Warszawa 2006; F. Jasiński, P. Rakowski, Walka z przestępczością zorganizowaną i terroryzmem, [w:] F. Jasiński, K. Smoter (red.), Obszar wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości Unii Europejskiej. Geneza, stan i perspektywy rozwoju, Warszawa 2005; K. Liedel (red.), Terroryzm. Anatomia zjawiska, Warszawa 2006; E. Müller (red.), Die Europäische Union im Kampf gegen den Terrorismus, Baden-Baden 2006; L. Paprzycki, Z. Rau (red.), Praktyczne elementy zwalczania przestępczości zorganizowanej i terroryzmu. Nowoczesne technologie i praca operacyjna, Warszawa 2009; S. Pikulski, Prawne środki zwalczania terroryzmu, Olsztyn 2000; E. W. Pływaczewski (red.), Przestępczość zorganizowana, świadek koronny, terroryzm w ujęciu praktycznym, Kraków 2005; D. Spence, The European Union and Terrorism, Londyn 2007; C. Walter, Terrorism as a challenge for national and international law: security versus liberty?, Berlin 2004; J. W. Wójcik, Przeciwdziałanie finansowaniu terroryzmu, Warszawa 2007.

Do pkt. 4

K. Karsznicki, Ściganie przestępstwa handlu ludźmi w Polsce, Warszawa 2010; Z. Lasocik (red.), Handel ludźmi – zapobieganie i ściganie, Warszawa 2006; A. Sakowicz, Przestępstwo handlu ludźmi z perspektywy regulacji międzynarodowych, Prok. i Pr. 2006, Nr 3; E. Zielińska, O potrzebie zmian kodeksu karnego w związku z ratyfikacją Protokołu o zapobieganiu oraz karaniu handlu ludźmi, Studia Iuridica 2006, t. XLVI.

Do pkt 5

Monografie: K. Krajewski, Sens i bezsens prohibicji: prawo karne wobec narkotyków i narkomanii, Kraków 2001; K. Laskowska, Nielegalny handel narkotykami w Polsce, Białystok 1999; K. Malinowska-Sempruch (red.), Niezamierzone konsekwencje: polityka narkotykowa i prawa człowieka, Warszawa 2005; Stan problemu narkotykowego w Europie, Sprawozdanie roczne 2010 przygotowane przez Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, Luksemburg 2010; W. Wesołowski (red.), Prawo i polityka narkotykowa. Zarys problemu ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka, Warszawa, 2009.

Artykuły: Ł. Domański, Odpowiedzialność karna za produkcję, posiadanie i obrót środkami odurzającymi, Prok. i Pr. 2006, Nr 2; S. Kosmowski, Podstawowe problemy stosowania przepisów kryminalizujących nielegalny obrót narkotykami, Problemy Prawa Karnego 2004, Nr 25; K. Krajewski, Polskie ustawodawstwo dotyczące narkotyków i narkomanii: pomiędzy represją a terapią, Serwis Informacyjny – Narkomania 2008, Nr 5, opublikowany na stronie internetowej: http://www.narkomania.org.pl/czytelnia/53,Przestepstwa-zwiazane-z-narkotykami-Proba-zdefiniowania-zjawiska [dostęp z 12.9.2011 r.]; tenże, Sprawy o posiadanie narkotyków w świetle wyników badań akt sądowych, Serwis Informacyjny – Narkomania, 2008, Nr 3, opublikowany na stronie internetowej: http://www. narkomania.org.pl/czytelnia/53,Przestepstwa-zwiazane-z-narkotykami-Probazdefiniowania-zjawiska [dostęp z 12.9.2011 r.]; M. Struzik, Przestępstwa związane z narkotykami. Próba zdefiniowania zjawiska, Serwis Informacyjny – Narkomania 2007, Nr 2, opublikowany na stronie internetowej: http://www.narkomania. org.pl/czytelnia/53,Przestepstwa-zwiazane-z-narkotykami-Proba-zdefiniowaniazjawiska [dostęp z 12.9.2011 r.].

Do pkt. 6

K. Buczkowski, M. Wojtaszek, Pranie pieniędzy, Warszawa 2001; J. Długosz, Europäisierung des polnischen Strafrechts im Bereich der Geldwäsche. Unter vergleichender Berücksichtigung der deutschen Rechtslage, Frankfurt a. M. 2007; taż, Europejska inicjatywa w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, PUG 2007, Nr 5; taż, Europeizacja prawa karnego w zakresie przestępstwa prania pieniędzy. Konstytucyjne aspekty dotyczące prania pieniędzy w Polsce i Niemczech, [w:] A. J. Szwarc, J. C. Joerden (red.), Europeizacja prawa karnego w Polsce i w Niemczech – podstawy konstytucyjnoprawne, Poznań 2007; taż, Harmonizacja regulacji karnoprawnych w zakresie zwalczania tzw. prania pieniędzy w Unii Europejskiej, [w:] A. J. Szwarc (red.), Unijna polityka karna, Poznań 2009; W. Filipkowski, Zwalczanie przestępczości zorganizowanej w aspekcie finansowym, Kraków 2004; D. Gentzik, Die Europäisierung des deutschen und englischen Geldwäschestrafrechts, Berlin 2002; W. C. Gilmore, Pranie pieniędzy, Warszawa 1999; B. Maruszewska-Baranek, Koncepcja europejskiego prawa karnego a problematyka prania brudnych pieniędzy – analiza zagadnienia, [w:] G. Grabowska (red.), Polska i Wielka Brytania wobec Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia prawne, Katowice 2002; S. Niemierka, B. Smykla, Przeciwdziałanie praniu pieniędzy w bankach – aspekty prawne, Warszawa 2001; E. Pływaczewski, W. Filipkowski, Wybrane inicjatywy międzynarodowe w zakresie przeciwdziałania praniu brudnych pieniędzy, [w:] A. Adamski (red.), Przestępczość gospodarcza z perspektywy Polski i Unii Europejskiej. Materiały konferencyjne, Toruń 2003; J. W. Wójcik, Pranie pieniędzy. Kryminologiczna i kryminalistyczna ocena transakcji podejrzanych, Warszawa 2002; tenże, Przeciwdziałanie praniu pieniędzy, Kraków 2004.

Do pkt. 7

Monografie: G. Heine, B. Huber, T. O. Rose (red.), Private Commercial Bribery. A Comparison of National and Supranational Legal Structures, Freiburg 2003; C. Nowak, Korupcja w polskim prawie karnym na tle uregulowań międzynarodowych, Warszawa 2008; C. Nowak, M. Hudzik (red.), Instytucje i instrumenty prawne w walce z przestępczością przeciwko interesom finansowym Unii Europejskiej – prawo krajowe i perspektywa europejska, Warszawa 2004.

Artykuły: J. Bojarski, T. Oczkowski, Penalizacja korupcji gospodarczej w polskim prawie karnym, Prok. i Pr. 2004, Nr 4; P. Dzienis, W. Filipkowski, Cywilnoprawne aspekty korupcji gospodarczej, Pal. 2001, Nr 11–12; J. Garus-Ryba, Prawnokarne środki walki z korupcją w świetle polskiego kodeksu karnego i wybranych konwencji międzynarodowych, [w:] M. Kiślowska (red.), Dostosowanie polskiego prawa do wymogów Unii Europejskiej, cz. II, Warszawa 2000; A. Grzelak, Walka z korupcją w prawie Unii Europejskiej, [w:] A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej. Współpraca sądowa i policyjna w sprawach karnych, Warszawa 2006; A. Grzelak, F. Jasiński, Unia Europejska wobec korupcji. Przegląd najnowszych rozwiązań, Służba Cywilna 2004, Nr 8; M. Lezertua, Działanie Rady Europy w walce z zorganizowaną przestępczością i korupcją, [w:] Przeciwdziałanie korupcji i zorganizowanej przestępczości, Biuletyn Centrum Europejskiego UW 1999, Nr 3–4; C. Nowak, Harmonizacja prawa polskiego z prawem Unii Europejskiej w zakresie korupcji – ujęcie teoretyczne, [w:] W. Czapliński, A. Wróbel (red.), Współpraca sądowa w sprawach cywilnych i karnych, Warszawa 2007; M. Melezini, A. Sakowicz, Nowe regulacje antykorupcyjne a standardy międzynarodowe, [w:] T. Bojarski, K. Nazar, A. Nowosad, M. Szwarczyk (red.), Zmiany w polskim prawie karnym po wejściu w życie kodeksu karnego z 1997 roku, Lublin 2006; J. Raglewski, Odpowiedzialność karna za korupcję gospodarczą (art. 296a k.k.), Prawo Spółek 2005, Nr 6.

Do pkt. 8

A. Heneschke, Przestępstwa związane z wprowadzeniem waluty euro, Problemy Kryminalistyki 2000, Nr 1–3; P. Kuzior, Fałszowanie euro jako przejaw aktywności zorganizowanych grup przestępczych, Prokurator 2006, Nr 4; M. Muszyński, Podstawy prawne przyjęcia przez Polskę wspólnej waluty Unii Europejskiej, Prz. Sejm. 2010, Nr 3; J. Skorupka, Implementacja prawa wspólnotowego dotyczącego ochrony euro przed fałszowaniem, Prok. i Pr. 2005, Nr 6.

Do pkt. 9

A. Adamski, Harmonizacja prawa karnego państw Unii Europejskiej w dziedzinie przestępstw związanych z kartami płatniczymi, SP 2006, z. 4; tenże, Prawo karne komputerowe, Warszawa 2000; R. Koszut, Polskie prawo karne wobec decyzji ramowej Rady Unii Europejskiej w sprawie ataków na systemy informatyczne, [w:] J. Kosiński (red.), Przestępczość teleinformatyczna, Szczytno 2006.

Do pkt. 10

W. Filipkowski, Zwalczanie przestępczości zorganizowanej w aspekcie finansowym, Kraków 2004; A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej. Współpraca sądowa i policyjna w sprawach karnych, Warszawa 2006; F. Jasiński, P. Rakowski, Walka z przestępczością zorganizowaną i terroryzmem, [w:] F. Jasiński, K. Smoter (red.), Obszar wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości Unii Europejskiej. Geneza, stan i perspektywy rozwoju, Warszawa 2005; W. Mądrzejowski, Przestępczość zorganizowana. System zwalczania, Warszawa 2008; A. Michalska-Warias, Przestępczość zorganizowana i prawnokarne metody jej przeciwdziałania, Lublin 2006; taż, Zwalczanie zorganizowanych form przestępczości w prawie karnym obowiązującym na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Lublin 2008; L. Paprzycki, Z. Rau (red.), Praktyczne elementy zwalczania przestępczości zorganizowanej i terroryzmu. Nowoczesne technologie i praca operacyjna, Warszawa 2009; E. W. Pływaczewski (red.), Przestępczość zorganizowana, świadek koronny, terroryzm – w ujęciu praktycznym, Kraków 2005; Z. Rau, Przestępczość zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie, Kraków 2002.

Do pkt. 11

A. Górski, Nielegalna imigracja na obszarze Unii Europejskiej a prawo karne, [w:] A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej. Współpraca sądowa i policyjna w sprawach karnych, Warszawa 2006; A. Maksimczuk, L. Sidorowicz, Ochrona granic i obsługa ruchu granicznego, Warszawa 2007; K. Strąk, [w:] W. Czapliński, A. Wróbel (red.), Współpraca sądowa w sprawach cywilnych i karnych, Warszawa 2007.

Do pkt. 12

Monografie: Z. Brodecki, Ochrona środowiska, Warszawa 2005; J. Machowski, Ochrona środowiska. Prawo i zrównoważony rozwój, Warszawa 2003; L. Mering, Ochrona środowiska w prawie wspólnotowym i w prawie polskim, Sopot 1999; B. Rakoczy, Odpowiedzialność za szkodę w środowisku. Dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu i Rady. Komentarz, Toruń 2010.

Artykuły: A. Grzelak, Kompetencje WE do określania sankcji karnych w przepisach prawa wspólnotowego – glosa do wyr. ETS z 13.9.2005 r. w sprawie C-176/03 Komisja v. Radzie, EPS 2006, Nr 6.; T. T. Koncewicz, L. Mering, M. Pchałek, Prawo karne UE instrumentem ochrony środowiska, EPS 2009, Nr 5; L. Mering, M. Pchałek, Uwarunkowania transpozycji do prawa polskiego dyrektywy w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne, Prawo i Środowisko 2008, Nr 4; T. Ostropolski, Prawo karne domeną Wspólnoty? – glosa do wyr. ETS z 23.10.2007 r. w sprawie C-440/05 Komisja v. Radzie, EPS 2008 Nr 3; tenże, Przegląd orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Wyrok ETS w sprawie C-176/03 unieważniający Decyzję ramową Rady 2003/80/WSiSW z dnia 27 stycznia 2003 r. w sprawie ochrony środowiska przez prawo karne oraz jego implikacje, Przegląd Prawa Europejskiego 2005, Nr 3–4; J. Turek, M. Turek, Kompetencja Unii Europejskiej w zakresie ustanawiania sankcji karnych za naruszanie ustawodawstwa europejskiego w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego, Pal. 2007, Nr 3–4.

Do pkt. 13

Monografie: A. Adamski, Przestępczość gospodarcza z perspektywy Polski i Unii Europejkiej. Materiały konferencyjne, Toruń 2003; J. Barcz, Przewodnik po Traktacie z Lizbony. Traktaty stanowiące Unię Europejską, Warszawa 2008; O. Górniok (red.), Prawo karne gospodarcze, Warszawa 2003; A. Grzelak, Unia Europejska a prawo karne, Warszawa 2002; C. Nowak (red.), Ochrona interesów finansowych a przemiany instytucjonalne Unii Europejskiej. Materiały konferencyjne, Warszawa 2009; C. Nowak, M. Hudzik (red.), Instytucje i instrumenty prawne w walce z przestępczością przeciwko interesom finansowym Unii Europejskiej – prawo krajowe i perspektywa europejska, Warszawa 2004; B. Srebro, Ochrona interesów finansowych Unii Europejskiej, Kraków 2004.

Artykuły: J. Bojarski, Przepisy polskiego prawa karnego dotyczące odpowiedzialności pracowników instytucji finansowych za pranie pieniędzy, [w:] A. Adamski (red.), Przestępczość gospodarcza z perspektywy Polski i Unii Europejskiej. Materiały konferencyjne, Toruń 2003; P. Cullen, The Third Pillar: Criminal Law Aspects of „Convention Law”, [w:] J. Usher (red.), The State of European Union. Structure, Enlargement and Economic Union, Londyn 2000; H. Hugger, The European Community’s Competence to Prescribe National Criminal Sanctions, European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice 1995, Nr 3; O. Górniok, Oszustwa na szkodę interesów finansowych Wspólnot Europejskich, Kontrola Państwowa 1999, Nr 3; taż, [w:] E. Zielińska (red.), Prawo Wspólnot Europejskich a prawo polskie. Dokumenty karne, Warszawa 2000; taż, Proces harmonizacji prawa karnego w zakresie przestępstw gospodarczych, PUG 1999, Nr 9; S. Kloss-Tullius, Combating Economic Crime: Approaches of the European Union, [w:] A. Adamski (red.), Przestępczość gospodarcza z perspektywy Polski i Unii Europejskiej. Materiały konferencyjne, Toruń 2003.

Do pkt. 14

A. Gajda, Ochrona praw podstawowych jednostki w procesie harmonizacji prawa karnego procesowego w Unii Europejskiej, Warszawa 2011; A. Grzelak, Opinia merytoryczna i prawna na temat wniosku dotyczącego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wykorzystania danych dotyczących przelotu pasażera w celu zapobiegania przestępstwom terrorystycznym i poważnej przestępczości, ich wykrywania, prowadzenia dochodzeń w ich sprawie i ich ścigania, Zeszyty Prawnicze Biura Analiz Sejmowych 2011, Nr 2; M. Jagielski, Prawo do ochrony danych osobowych. Standardy europejskie, Warszawa 2010; A. Lach, Europejska pomoc prawna w sprawach karnych, Toruń 2007.

Do pkt. 15

Monografie: A. Gruszczak, Unia Europejska wobec przestępczości. Współpraca w ramach III filara, Kraków 2002; B. Namysłowska-Gabrysiak, Odpowiedzialność karna osób prawnych, Warszawa 2003; C. Nowak, Korupcja w prawie karnym na tle uregulowań międzynarodowych; Warszawa 2008; J. Warylewski, J. Potulski, Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych w prawie polskim i europejskim. Komentarz, Bydgoszcz–Gdańsk 2007; C. Wells, Corporations and Criminal Responsibility, Oxford 1993.

Artykuły: M. Filar, Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych na tle ustawy z 28 października 2002 r., [w:] A. Adamski (red.), Przestępczość gospodarcza z perspektywy Polski i Unii Europejskiej. Materiały konferencyjne, Toruń 2003; J. Garstka, Charakterystyka ustawy z dnia 28 października 2002 roku o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, [w:] A. Adamski (red.), Przestępczość gospodarcza z perspektywy Polski i Unii Europejskiej. Materiały konferencyjne, Toruń 2003; tenże, Odpowiedzialność karna osób prawnych w prawie międzynarodowym, Prawo i Życie 2000, Nr 5; B. Nita, Koncepcje odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych w angloamerykańskim systemie prawnym, Prok. i Pr. 2003, Nr 2; taż, Prawo europejskie a odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych, [w:] A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej. Współpraca sądowa i policyjna w sprawach karnych, Warszawa 2006; J. Skorupka, Model odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych w prawie polskim na tle prawa międzynarodowego, [w:] L. Bogunia (red.), Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. XIV, Wrocław 2003.

1. Wprowadzenie

Podstawowym problemem, leżącym u podstaw stworzenia efektywnego systemu przeciwdziałania i zwalczania przestępczości, jest uzgodnienie służących temu norm prawnych, które regulowałyby metody i środki walki z tym procederem. Na płaszczyźnie międzynarodowej zakres kryminalizacji określany jest przez wiele regulacji oraz standardów międzynarodowych. Charakter prawny oraz zakres normowania tych przepisów jest jednak bardzo zróżnicowany. Należą do nich zarówno akty prawne mające charakter deklaracji czy zaleceń, jak również konwencje, a także akty normatywne ONZ, RE czy UE.

W literaturze dostrzega się, że w obecnym stanie prawnym zbliżanie prawa karnego materialnego może pełnić dwie funkcje²³⁰:

1. funkcję pomocniczą – w takim zakresie, w jakim podobieństwo przepisów materialnych w poszczególnych państwach może przyczynić się do harmonijnego przebiegu współpracy, w tym w ramach wzajemnego uznawania orzeczeń; organy sądowe mogą być wówczas bardziej skłonne do podejmowania zaawansowanych form współpracy − działają w przekonaniu, że nie napotkają na przeszkody wynikające z kolizji rozwiązań systemowych u partnera we współpracy; pokrewieństwo przepisów materialnych może również sprzyjać wzajemnemu zaufaniu między państwami członkowskimi,

2. funkcję autonomiczną – w takim zakresie, w jakim prawo karne pełni rolę represyjną, zbliżanie prawa materialnego służy wówczas wzmocnieniu wspólnej reakcji prawnokarnej podejmowanej przez współdziałające państwa (np. rozszerzenie definicji przestępstwa, zapewnienie minimalnych progów kar).

Rada Europy, na forum której konwencje zawierane są od lat 50. XX. w., harmonizacją prawa materialnego zajęła się głównie w ostatnim dwudziestoleciu. Wcześniejsze konwencje dotyczyły przede wszystkim prawa procesowego²³¹. Z kolei w UE podstawy prawne do przyjmowania aktów, definiujących znamiona typów czynów zabronionych czy sankcji karnych formalnie pojawiły się wraz z przyjęciem Traktatu z Maastricht i stworzeniem UE, ale dopiero reforma wprowadzona TA, polegająca w szczególności na wprowadzeniu decyzji ramowych jako instrumentu wiążącego państwa członkowskie przyczyniła się do przyspieszenia działań. Podstawy prawne dla harmonizacji prawa karnego materialnego (zbliżanie przepisów krajowych w zakresie znamion określonych przestępstw i kar) znajdowały się do przyjęcia TL w dawnym Tytule VI TUE dotyczącym współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych. Zakres wyznaczały ówczesne przepisy art. 29 i 31 TUE. Przepis ten wyliczał przykładowo dziedziny przestępczości zorganizowanej lub innej, którym miała zapobiegać i które powinna była zwalczać UE, a wśród nich terroryzm, handel ludźmi i przestępstwa przeciwko dzieciom, nielegalny handel narkotykami oraz nielegalny handel bronią, korupcję i nadużycia finansowe. W dawnym art. 31 ust. 1 lit. e TUE stwierdzał natomiast, że współpraca sądowa w sprawach karnych obejmuje m.in. „stopniowe przyjmowanie środków ustanawiających minimalne normy dotyczące znamion przestępstw i kar w dziedzinach przestępczości zorganizowanej, terroryzmu i nielegalnego handlu narkotykami”. Wobec tak ogólnych sformułowań, zakres harmonizacji nie był jasny. W praktyce przyjmowane akty prawne wykraczały poza tę listę, co uzasadniano celem UE, tj. tworzeniem PWBiS i koniecznością zagwarantowania obywatelom UE wysokiego poziomu bezpieczeństwa osobistego.

Traktat z Lizbony wprowadził szereg istotnych zmian w zakresie podstaw prawnych harmonizacji prawa karnego, w tym zmodyfikował przepisy dotyczące ustanawiania norm minimalnych w zakresie prawa karnego materialnego (art. 83 TfUE)²³². Artykuł 83 ust. 1 TfUE wymienia zamkniętą listę przypadków, w których Rada i Parlament Europejski mogą stanowić dyrektywy, w zwykłej procedurze ustawodawczej. Powyższe dziedziny to: terroryzm, handel ludźmi oraz seksualne wykorzystywanie kobiet i dzieci, nielegalny handel narkotykami, nielegalny handel bronią, pranie pieniędzy, korupcja, fałszowanie środków płatniczych, przestępczość komputerowa i przestępczość zorganizowana. Można stwierdzić, że wymienione dziedziny przestępczości to te, co do których państwa członkowskie przyjęły już na mocy TUE, w wersji sprzed TL, minimalne normy dotyczące znamion czynów zabronionych lub wymiaru sankcji karnych w formie decyzji ramowych lub w formie konwencji w poprzednim porządku traktatowym. Lista dziedzin wymieniona w art. 83 ust. 1 TfUE może zostać rozszerzona wyłącznie w na podstawie jednomyślnej decyzji Rady. Nowe dziedziny przestępczości, które miałyby stać się przedmiotem harmonizacji, muszą spełniać wskazane wyżej przesłanki dotyczące powagi przestępczości i wymiaru transgranicznego.

Z kolei art. 83 ust. 2 TfUE zawiera normę kompetencyjną do stanowienia aktów odnoszących się do prawa karnego materialnego, mających na celu ochronę do innych polityk Unii w dziedzinach, które stały się przedmiotem środków harmonizujących. Takie dyrektywy mają być przyjmowane w takiej samej procedurze, jak odpowiednie środki harmonizujące. Przepis ten ma swoją genezę w orzecznictwie ETS, który rozstrzygał, czy dawne prawo wspólnotowe (I filar UE) mogło zawierać przepisy odnoszące się do prawa karnego – problem wynikał zatem głównie z rozdziału materii między I a III filarem UE²³³. Podczas przygotowywania reformy PWBiS w TL postanowiono odnieść się do tego problemu i skodyfikować reguły sformułowane w wyrokach ETS. Wprowadzenie wyraźnej podstawy prawnej dla harmonizacji prawa karnego w celu zapewnienia skuteczności innym politykom UE pociąga za sobą szereg istotnych konsekwencji i rozszerza zakres możliwej ingerencji UE w krajowe prawo karne. Regulacja art. 83 ust. 2 TfUE miała otworzyć możliwość harmonizacji znamion typów czynów zabronionych i kar w dziedzinach określonych w ramach innych polityk UE. Wydaje się, że ratio legis tego przepisu jest utrzymanie zasady, iż „środki harmonizacji prawa karnego materialnego, przyjmowane na podstawie art. 83 ust. 1 TfUE będą odzwierciedlały podejście „horyzontalne”, gdy tymczasem środki przyjmowane na podstawie art. 83 ust. 2 TfUE, będą miały raczej charakter „punktowy”, tzn. będą ściśle związane z zapewnieniem efektywności jednej z polityk UE”²³⁴. Zgodnie z art. 83 ust. 2 TfUE harmonizacja będzie mogła dotyczyć wszelkich polityk UE, do przyjęcia aktu konieczne jest wykazanie, że środki prawa karnego są „niezbędne” dla zapewnienia skutecznego wprowadzania w życie danej polityki UE, a przyjmowana dyrektywa powinna/musi dotyczyć dziedziny, która stała się przedmiotem wcześniejszych środków harmonizujących.

Harmonizacja prawa karnego materialnego rodzi wiele problemów związanych z systematyką prawa karnego. Podstawowym problemem ogólnym, pojawiającym się w aktach przyjmowanych jeszcze przed wejściem w życie TL, były brak jasności przepisów i kazuistyka w opisie czynów, które powinny podlegać penalizacji. Analizując technikę definiowania przestępstw w prawie UE należy jednak mieć na uwadze negocjacyjny sposób ich tworzenia. Nie ma ona na celu stworzenia zupełnej hipotezy normy prawa karnego, stąd też niejednokrotnie przepisy te nie są tak precyzyjne, jak wymagałby tego ustawodawca krajowy. Definicja w akcie prawa UE ma jedynie na celu wskazanie, jakie stany faktyczne muszą być spenalizowane w każdym państwie członkowskim UE zgodnie z ich włas nym systemem prawa karnego. Trzeba również pamiętać, że do wejścia w życie TL akty prawne w III filarze UE były przyjmowane jednomyślnie, a co za tym idzie – konieczne było wypracowywanie takich definicji i przepisów, które akceptowałoby każde państwo²³⁵.

Harmonizacja definicji przestępstw w grupie 27 państw członkowskich podlega szeregowi ograniczeń systemowych. Jednym z najważniejszych jest brak wspólnej części ogólnej prawa karnego materialnego, a co za tym idzie − wspólnej „siatki pojęciowej”. Państwa członkowskie nie są również ograniczane w przyjmowaniu szerszego zakresu penalizacji danych kategorii zachowań. Szereg instrumentów prawnych UE harmonizujących definicje przestępstw zawiera przepisy zobowiązujące do penalizacji ich form zjawiskowych i stadialnych. Dotychczas w UE nie wypracowano jednak jednolitego podejścia do tego zagadnienia. Kolejnym problemem natury ogólnej są, istniejące niemal w każdym instrumencie prawnym UE przewidującym harmonizację definicji przestępstw, zagadnienia jurysdykcyjne. Przepisy jurysdykcyjne różnią się od siebie i nie wyrażają – poza przyjęciem zasady terytorialności – spójnej i klarownej koncepcji.

Przedstawione niżej rozważania są usystematyzowane według zobowiązań wynikających z prawa UE, a kolejność omawianych zagadnień wynika z brzmienia art. 67 i art. 83 ust. 1 i ust. 2 TfUE. W szczególności zgodnie z art. 67 ust. 3 TfUE, UE dokłada starań, aby zapewnić wysoki poziom bezpieczeństwa za pomocą środków zapobiegających przestępczości, rasizmowi i ksenofobii oraz zwalczających te zjawiska. Wyraźne wskazanie walki z rasizmem i ksenofobią w tym pierwszym, programowym przepisie Tytułu V Części III TfUE uzasadnia rozpoczęcie rozważań od tej problematyki. W następnej kolejności omawiane są zagadnienia zgodnie z kolejnością wskazaną w art. 83 ust. 1 TfUE, a po nich pozostałe kwestie prawnokarne wynikające z prawa UE. W swoich rozważaniach autorzy odnoszą się również do sposobu regulacji tych czynów, wypracowanych na forach innych organizacji międzynarodowych, przede wszystkim RE, ale także ONZ. Wybór UE jako wzorca dla przykładów

omawianych w tym rozdziale podyktowany jest skutecznością tych aktów oraz faktem, że pokrywają się one w większości przypadków z zobowiązaniami nakładanymi również na członków RE. Co prawda, RE wypracowała konwencje dotyczące innych przestępstw, nieujętych w tym rozdziale (w tym przestępstw drogowych czy przeciwko dobrom kultury), ale nie weszły one w życie z braku wymaganej liczby ratyfikacji i nie odgrywają żadnego znaczenia. Stąd też zostały pominięte w rozważaniach.

2. Rasizm i ksenofobia

2.1. Uzasadnienie istnienia europejskich regulacji dotyczących zwalczania rasizmu i ksenofobii

Pod pojęciem rasizmu rozumie się „zespół poglądów o rzekomo nierównej wartości biologicznej, a zatem intelektualnej i społecznej, ras ludzkich (poglądów połączonych zazwyczaj z wiarą we wrodzoną wyższość jakiejś określonej rasy i w jej prawo do panowania nad innym)”²³⁶. Słowo rasizm pochodzi od włoskiego razza oznaczającego rasę, plemię, gatunek. Ksenofobia oznacza zaś „niechęć, wrogość w stosunku do cudzoziemców i cudzoziemszczyzny”²³⁷ i pochodzi od greckiego ksenos, co oznacza obcy.

Geneza zainteresowania struktur europejskich problemami rasizmu i ksenofobi jest problemem złożonym. Jak się wydaje celnie zagadnienie to przedstawił F. Jasiński ²³⁸, który wskazał, że wszystkie państwa przeżywają gospodarcze okresy prosperity, po których przychodzą okresy regresu. Sytuacja taka jest przy tym powtarzalna (niejako sinusoidalna). Często powodów pogorszenia się poziomu życia obywateli danego kraju upatruje się zaś w czynniku zewnętrznym, nierzadko głęboko irracjonalnym, np. w działalności innych państw, określonych grup obywateli itp. Wszystko to sprzyja powstawaniu ruchów o programach ksenofobicznych i rasistowskich. W obecnym stanie rzeczy opisywane zjawiska wiążą się także z zagadnieniem terroryzmu, a dokładniej z wynikającą z niego obawą przed ludźmi odmiennego pochodzenia oraz odmiennej religii.

Zasadniczym celem prac podejmowanych w ramach RE dotyczących rasizmu i ksenofobii jest szeroko rozumiana ochrona praw człowieka.

W UE tytułowa problematyka ulegała ewolucji, początkowo wyrastając z zagadnień ochrony wspólnego rynku, obecnie zaś mając na celu zglobalizowaną ochronę społeczną (wymuszającą zbliżanie przepisów ustawowych i wykonawczych państw członkowskich oraz pokonywanie przeszkód w skutecznej współpracy sądowej – wynikających głównie z rozbieżności w systemach prawnych poszczególnych państw).

2.2. Kształtowanie się europejskich regulacji dotyczących zwalczania rasizmu i ksenofobii

Opisując kształtowanie się europejskich regulacji dotyczących zwalczania rasizmu i ksenofobi, należy zacząć od aktów prawnych wypracowanych w ramach RE. Pierwszorzędne znaczenie ma tutaj EKPCz, która w art. 14 stanowi, że „Korzystanie z praw i wolności wymienionych w niniejszej konwencji powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów, jak płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn”. Regulacja ta uległa rozszerzeniu na mocy 12 Protokołu dodatkowego do Konwencji z 4.11.2000 r.²³⁹, w którym w art. 1 wskazano, że „1. Korzystanie z każdego prawa ustanowionego przez prawo powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów, jak płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie lub z jakichkolwiek innych przyczyn. 2. Nikt nie może być dyskryminowany przez jakiekolwiek władze publiczne z któregokolwiek z powodów wymienionych w ustępie 1”. Z zakresu prac RE wymienić także należy Europejską Kartę Społeczną z 18.10.1961 r. – ratyfikowaną 25.6.1997 r.²⁴⁰, Konwencję Ramową o Ochronie Mniejszości Narodowych z 1.2.1995 r.²⁴¹ Istotne znaczenie ma także Protokół dodatkowy otwarty do podpisu w styczniu 2003 r. do Konwencji RE o cyberprzestępczości, dotyczący penalizacji czynów o charakterze rasistowskim i ksenofobicznym, popełnianych przy użyciu systemów komputerowych²⁴².

Podkreślić należy, że w większości akty prawne wypracowane w ramach RE nakierowane są na ochronę praw człowieka i mają charakter antydyskryminacyjny. Ich cechą jest także wielodziedzinowość prawna regulowanych zagadnień. W dużej mierze, od samych sygnatariuszy poszczególnych konwencji czy protokołów do konwencji zależą zatem środki, jakie zostaną wykorzystane do walki z niepożądanymi zjawiskami.

Warto również wspomnieć o działającej przy RE, a utworzonej w 1993 r. Europejskiej Komisji Przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji (ECRI), która zajmuje się monitorowaniem zagadnień związanych z prawami człowieka, antysemityzmem, nietolerancją, rasizmem, dyskryminacją na tle rasowym, językowym, religijnym, etnicznym oraz ksenofobią. Jednym z zadań Komisji jest przygotowywanie raportów, w których prezentowane są bieżące problemy jak również sposoby ich rozwiązywania²⁴³.

W ramach UE o wzmożonych pracach w zakresie przeciwdziałania ksenofobii i rasizmowi można mówić dopiero od drugiej połowy lat 70. XX w., a więc od momentu, w którym Wspólnoty zintensyfikowały zainteresowanie zagadnieniem ochrony prawa człowieka²⁴⁴. Zaznaczyć jednak należy, że tytułowe kwestie były postrzegane jedynie z perspektywy walki z dyskryminacją (a więc w rozumieniu ksenofobii i rasizmu wynikającym z EKPCz). Kolejny krok wiązał się ze zmianami jakich dokonano na mocy Jednolitego Aktu Europejskiego z 1986 r. (zob. art. 7, a potem 12 TWE) oraz deklaracji z 25.6.1986 r.²⁴⁵, przyjętej przez Parlament, Radę i Komisję w sprawie zwalczania rasizmu i ksenofobii, w której potępiono wszelkie formy nietolerancji, wrogości i stosowania siły w stosunku do osób lub grup osób ze względu na różnice rasowe, etniczne, kulturowe, społeczne i narodowe. Znalazły się w niej również postanowienia potwierdzające chęć ochrony indywidualności i godności każdego człowieka oraz odrzucenie jakiejkolwiek segregacji w stosunku do obcokrajowców.

Jednakże powyższe regulacje interpretowane były z perspektywy wykształcającego się stopniowo wspólnego rynku i odnoszono je zasadniczo do kwestii pracowniczych. Odnośnie zaś do zagadnień szeroko rozumianego rasizmu i ksenofobii panowało przekonanie o konieczności stosowania w tym zakresie krajowych regulacji karnych²⁴⁶. Podejście to uległo zmianie w związku z wejściem w życie Traktatu z Maastricht z 1992 r. Regulacja traktatowa umożliwiła bowiem wyjście poza „rynkowe” rozumienie ksenofobii i rasizmu, czego efektem było przyjęcie 15.7.1996 r. wspólnego działania w sprawie walki z rasizmem i ksenofobią (96/443/ WSiSW)²⁴⁷, zobowiązującego kraje unijne do ustanowienia przepisów karnych, w których sankcji poddane by były wszelkie zachowania mające przejawy rasizmu lub ksenofobii²⁴⁸. Dalsze prace doprowadziły do przyjęcia dyrektywy Rady 2000/43/WE z 29.6.2000 r. wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne²⁴⁹, w której zdefiniowano m.in. pojęcia dyskryminacji bezpośredniej i pośredniej oraz przewidziano środki do dochodzenia naruszonych praw, dyrektywy Rady 2000/78/WE z 27.11.2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy²⁵⁰, w końcu zaś decyzji ramowej Rady 2008/913/WSiSW z 28.11.2008 r. w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawnokarnych²⁵¹.

Podkreślić także wypada, że art. 67 ust. 3 TfUE stanowi, że „Unia dokłada starań, aby zapewnić wysoki poziom bezpieczeństwa za pomocą środków zapobiegających przestępczości, rasizmowi i ksenofobii oraz zwalczających te zjawiska, a także za pomocą środków służących koordynacji o współpracy organów policyjnych i sądowych oraz innych właściwych organów, a także za pomocą wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych w sprawach karnych i, w miarę potrzeby, przez zbliżanie przepisów karnych”.

2.3. Charakterystyka europejskich prawnokarnych regulacji dotyczących zwalczania rasizmu i ksenofobii

Opisując regulacje europejskie mające zasadnicze znaczenie dla kształtowania ustawodawstw państw członkowskich w zakresie prawa karnego, skupić należy się na decyzji ramowej Rady 2008/913/WSiSW z 28.11.2008 r. w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawnokarnych²⁵². Akt ten już w preambule stanowi, że „Rasizm i ksenofobia są bezpośrednim pogwałceniem zasad wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz państwa prawnego, na których opiera się Unia Europejska i które są wspólne wszystkim państwom członkowskim. Podkreślono również, że należy zapewnić, aby wszczęcie dochodzenia w sprawie przestępstw na tle rasistowskim i ksenofobicznym oraz podjęcie odnośnych czynności w zakresie ścigania nie zależało od tego, czy ofiary, które często są szczególnie zagrożone i niechętne podejmowaniu kroków prawnych, złożyły doniesienie lub wniosły skargę”.

W zakresie odpowiedzialności karnej decyzja ramowa nałożyła na każde państwo członkowskie obowiązek zastosowania niezbędnych środków do zapewnienia karalności czynów popełnianych umyślnie, a polegających na:

1. publicznym nawoływaniu do przemocy lub nienawiści skierowanej przeciwko grupie osób, którą definiuje się według rasy, koloru skóry, wyznawanej religii, pochodzenia albo przynależności narodowej lub etnicznej, lub przeciwko członkowi takiej grupy;

2. popełnieniu czynu, o którym mowa powyżej, przez publiczne rozpowszechnianie lub rozprowadzanie tekstów, obrazów lub innych materiałów;

3. publicznym aprobowaniu, negowaniu lub rażącym pomniejszaniu zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości oraz zbrodni wojennych w rozumieniu art. 6, 7 i 8 Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego skierowanych przeciwko grupie osób, którą definiuje się według rasy, koloru skóry, wyznawanej religii, pochodzenia albo przynależności narodowej lub etnicznej, lub przeciwko członkowi takiej grupy, jeśli czyny takie mogą podburzać do przemocy lub wzbudzać nienawiść skierowaną przeciwko tej grupie lub jej członkowi;

4. publicznym aprobowaniu, negowaniu lub rażącym pomniejszaniu zbrodni określonych w art. 6 Karty Międzynarodowego Trybunału Wojskowego załączonej do Porozumienia londyńskiego z 8.8.1945 r., a skierowanych przeciwko grupie osób, którą definiuje się według rasy, koloru skóry, wyznawanej religii, pochodzenia albo przynależności narodowej lub etnicznej, lub przeciwko członkowi takiej grupy, jeśli czyny takie mogą podburzać do przemocy lub wzbudzać nienawiść skierowaną przeciwko tej grupie lub jej członkowi.

Zastrzeżono przy tym, że każde państwo członkowskie zastosuje niezbędne środki, aby czyny, o których powyżej, podlegały karom o maksymalnym wymiarze co najmniej od roku do 3 lat pozbawienia wolności. W decyzji ramowej wskazano również, że państwa członkowskie stosują niezbędne środki, aby w przypadku przestępstw innych niż powyżej wskazane, pobudki rasistowskie i ksenofobiczne mogły stanowić okoliczność obciążającą lub aby pobudki takie mogły być uwzględniane przez sądy przy wymiarze kary.

2.4. Zastosowanie regulacji w krajowym porządku prawnym

Przedstawione powyżej regulacje międzynarodowe znajdują szerokie odzwierciedlenie w polskim prawie. Wskazać należy, że Konstytucja RP wprowadza w art. 32 zakaz dyskryminacji rasowej, stanowiąc, że wszyscy są wobec prawa równi, wszyscy mają prawo do jednakowego traktowania przez władze publiczne oraz że nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny; w art. 35 zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury, a także gwarantuje im prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej; w art. 13 zakazuje się zaś istnienia partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swych programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową.

Ksenofobia i rasizm zwalczane są na wielu polach: w pierwszej kolejności przez regulacje pozakarne, czego przykładem jest ustawa z 26.6.1974 r. – Kodeks pracy²⁵³, zakazująca jakiejkolwiek dyskryminacji bezpośredniej lub pośredniej – w zatrudnieniu, w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, narodowość, przekonania, zwłaszcza polityczne lub religijne, oraz przynależność związkową oraz zawierająca gwarancje ich przestrzegania; ustawa z 20.4.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy²⁵⁴, zakazująca dyskryminacji m.in. z przyczyn rasy i narodowości (w art. 123 przewidziano również wykroczenie polegające na odmowie zatrudnienia ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, pochodzenie etniczne, wyznanie i orientację seksualną); ustawa z 4.11.2004 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym²⁵⁵ zakazująca dyskryminacji wynikającej z przynależności do mniejszości i stanowiąca, że organy władzy publicznej są obowiązane podejmować odpowiednie środki w celu popierania pełnej i rzeczywistej równości w sferze życia ekonomicznego, społecznego, politycznego i kulturalnego pomiędzy osobami należącymi do mniejszości, a osobami należącymi do większości oraz do ochrony osób, które są obiektem dyskryminacji, wrogości lub przemocy, będących skutkiem ich przynależności do mniejszości; ustawa z 5.1.2011 r. – Kodeks wyborczy²⁵⁶, która przewiduje zwolnienie komitetów wyborczych utworzonych przez organizacje mniejszości narodowych z wymogu przekroczenia 5% progu wyborczego; ustawa z 7.10.1999 r. o języku polskim²⁵⁷, która stanowi, że zawarte w niej przepisy nie naruszają praw mniejszości narodowych i etnicznych; ustawa z 7.9.1991 r. o systemie oświaty²⁵⁸ stanowiąca, że szkoły i placówki publiczne umożliwią uczniom podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności naukę języka i w języku ojczystym oraz naukę własnej historii i kultury; ustawa z 29.12.1992 r. o radiofonii i telewizji²⁵⁹ stanowiąca, że programy publicznej radiofonii i telewizji powinny uwzględniać potrzeby mniejszości narodowych i grup etnicznych; ustawa z 13.6.2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej²⁶⁰ określająca zasady, warunki i tryb udzielania cudzoziemcom ochrony na terytorium RP, ustawa z 12.3.2004 r. o pomocy społecznej²⁶¹, która zawiera przepisy dotyczące integracji uchodźców, którzy uzyskali w RP status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą.

Jeżeli chodzi o regulacje represyjne to wymienić należy KK, który w art. 118 § 1 zakazuje zabójstwa albo wywołania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, w celu wyniszczenia w całości albo w części grupy narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub grupy o określonym światopoglądzie, w art. 118 § 2 określa zaś przestępstwo polegające na stwarzaniu dla osób należących do takiej grupy warunków życia grożących jej biologicznym wyniszczeniem, stosowaniu środków mających służyć do wstrzymania urodzeń w obrębie grupy lub przymusowego odbierania dzieci osobom do niej należącym; w art. 119 zakazuje stosowania przemocy lub groźby bezprawnej wobec grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości; w art. 256 zakazuje publicznego propagowania faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa oraz nawoływania do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, w art. 257 określa zaś przestępstwo polegające na publicznym znieważaniu grupy ludności albo poszczególnych osób z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo

z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów naruszaniu nietykalności cielesnej innej osoby.

3. Terroryzm

3.1. Uwagi wstępne

Terroryzm należy do najistotniejszych problemów współczesnego świata, stanowiąc od dziesięcioleci zagrożenie dla bezpieczeństwa poszczególnych państw, jak i dla całej społeczności międzynarodowej. Ze względu na złożoność i niejednolitość tego zjawiska, już samo zdefiniowanie pojęcia terroryzmu nastręcza istotnych problemów interpretacyjnych²⁶². Przyjęte dotychczas rozwiązania prawne formułują bowiem jedynie definicje kazuistyczne, oparte wyłącznie na katalogu czynów, uznawanych za przestępstwa terrorystyczne. Wskazuje się w nich jednak na dwa podstawowe elementy aktów terrorystycznych. Są nimi: stosowanie przemocy w celu wywołania dezorientacji, uległości i strachu po to, aby wymusić na władzy (np. rządzie) określone ustępstwa, a także szczególne motywy działania sprawców (np. polityczne, religijne)²⁶³. Należy zwrócić nadto uwagę na aspekt ekonomiczny i finansowy zjawiska terroryzmu. Oczywiste jest bowiem, że działalność terrorystyczna jest przedsięwzięciem kosztownym, a zatem jej charakter i zasięg zdeterminowane są możliwością pozyskania zarówno legalnych, jak i nielegalnych źródeł finansowania. Nie budzi zatem wątpliwości, że terroryzm stanowi zagrożenie dla prawidłowego funkcjonowania państw, ich organów i obywateli. Zwalczanie i zapobieganie temu zjawisku, w tym także zwalczanie działalności służącej finansowaniu terroryzmu, stanowi więc wyzwanie zarówno w skali krajowej, jak i międzynarodowej²⁶⁴.

3.2. Kształtowanie się regulacji kryminalizujących działalność terrorystyczną oraz finansowanie terroryzmu w skali międzynarodowej

Pierwsze międzynarodowe inicjatywy legislacyjne, mające na celu zwalczanie działalności terrorystycznej, podejmowane były już na początku ubiegłego wieku¹. Z kolei w następnych latach liczba przyjętych rozwiązań prawnych (w szczególności konwencji) systematycznie się zwiększała. Ich mankamentem było jednak to, że regulowały zwalczanie jedynie określonych, aktualnych w danym momencie aspektów terroryzmu². Wydarzeniem, który doprowadziło do pewnego przełomu i zmieniło sposób postrzegania tego zjawiska była seria ataków terrorystycznych, które miały miejsce 11.9.2001 r. na terytorium Stanów Zjednoczonych. Postawiły one przed światem nowe wyzwania i doprowadziły do intensyfikacji antyterrorystycznej aktywności organizacji i instytucji międzynarodowych³. Szczególna rola w tym zakresie przypadła ONZ, która przyjęła szereg konwencji i protokołów, normujących w sposób szczegółowy strategię walki z wybranymi aspektami terroryzmu, a także mechanizmy mające na celu przeciwdziałanie jego finansowaniu. Warto przy tym podkreślić, że rezultaty aktywności ONZ stanowiły podstawę dla stworzenia rozwiązań prawnych, stosowanych na poziomie regionalnym (m.in. strategie UE, zobowiązania OBWE, konwencje RE). Niemniej podejmowane dotąd międzynarodowe inicjatywy wciąż jeszcze nie doprowadziły do przyjęcia wyczerpują-

cza ds. Terroryzmu (COTER). Spośród niezależnych instytucji unijnych zajmujących się m.in. przeciwdziałaniem i zwalczaniem terroryzmu należy wymienić Europol, Eurojust i Frontex. Nadto niektóre państwa członkowskie, w tym Polska, współpracują w ramach Grupy G-6, której zadaniem jest współdziałanie w dziedzinach szczególnie istotnych dla bezpieczeństwa wewnętrznego, w tym w zakresie zagrożeń terrorystycznych. Szerzej zob. A. Górski, A. Sakowicz, Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej, s. 131 i n.; F. Jasiński, M. Narojek, P. Rakowski, Wewnętrzne i zewnętrzne aspekty współpracy antyterrorystycznej, s. 17 i n.

1. Zob. np. Konwencja Ligii Narodów o zapobieganiu i zwalczaniu terroryzmu z 16.11.1937 r.

2. Zob. np. Konwencję ONZ z 14.9.1963 r. w sprawie przestępstw i niektórych czynów popełnianych na pokładzie statków powietrznych, Dz.U. z 1971 r. Nr 15, poz. 147; Konwencję ONZ z 18.12.1979 r. przeciwko braniu zakładników, Dz.U. z 2000 r., Nr 106, poz. 1123; Konwencję ONZ z 10.3.1988 r. w sprawie przeciwdziałania bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeństwu żeglugi morskiej, Dz.U. z 1994 r. Nr 129, poz. 635, czy też Konwencję ONZ z 15.12.1997 r. o zwalczaniu terrorystycznych ataków bombowych, Dz.U. z 2007 r. Nr 66, poz. 438. Szerzej zob. J. W. Wójcik, Przeciwdziałanie, s. 131 i n.

3. Obowiązek walki z terroryzmem spoczywa przede wszystkim na: ONZ, UE, NATO, OBWE i RE.

cej i kompleksowej regulacji przeciwdziałającej i zwalczającej działalność terrorystyczną oraz jej finansowanie.

3.2.1. Organizacja Narodów Zjednoczonych

Wiodącą rolę w stymulowaniu państw oraz całej społeczności międzynarodowej do zaangażowania w zapobieganie i zwalczanie terroryzmu oraz jego finansowania, a także do harmonizacji działań podejmowanych w tym celu przez poszczególne państwa, pełni ONZ. Kluczowe znaczenie w tym zakresie ma uchwalenie przez tę organizację kilkunastu rezolucji²⁶⁵, konwencji i protokołów. Aczkolwiek należy wyraźnie podkreślić, że warunkiem funkcjonowania i skuteczności przyjętych przez ONZ rozwiązań prawnych, a tym samym powodzenia walki z terroryzmem jest przede wszystkim pełna implementacja tych regulacji przez wszystkie państwa członkowskie.

Znaczącym krokiem w walce z terroryzmem było przyjęcie przez Zgromadzenie Ogólne ONZ we wrześniu 2006 r. Globalnej Strategii Zwalczania Terroryzmu, ustanawiającej pierwsze wspólne w skali światowej działania, mające na celu likwidację przyczyn powstawania terroryzmu, jego zapobieganie i zwalczanie, wzmocnienie zdolności państw do walki z tym zjawiskiem, a także zapewnienie ochrony praw człowieka w tym procesie.

Do najistotniejszych inicjatyw ONZ w zakresie przeciwdziałania finansowaniu działalności terrorystycznej należy natomiast Konwencja o zwalczaniu finansowania terroryzmu z 1999 r.²⁶⁶, zobowiązująca państwa-strony do wprowadzenia do krajowych systemów prawnych regulacji przewidujących odpowiedzialność karną osób lub organizacji finansujących terroryzm oraz do zamrażania kont osób podejrzanych o działalność terrorystyczną i ścigania osób im pomagających, a nadto do odmowy udzielenia pomocy każdemu, kto jest zaangażowany w działalność terrorystyczną lub popiera zamachy terrorystyczne, jak również do dzielenia się z innymi państwami informacjami dotyczącymi działalności terrorystycznej.

Jednakże ze względu na to, że żaden z przyjętych dokumentów nie reguluje w całości problematyki zwalczania terroryzmu, lecz obejmuje swoim zakresem jedynie wybrane jego aspekty, obecnie trwają prace nad sformułowaniem kompleksowej konwencji antyterrorystycznej, która w sposób wyczerpujący regulowałaby wszystkie zagadnienia związane ze zwalczaniem tego zjawiska.

3.2.2. Rada Europy

Rola RE w zwalczaniu terroryzmu polega przede wszystkim na tworzeniu stosownych podstaw prawnych i w ten sposób mobilizowaniu państw do podejmowania aktywności antyterrorystycznej. W tym celu w 1977 r. przyjęto Konwencję o zwalczaniu terroryzmu²⁶⁷, która przez kilkadziesiąt lat uznawana była za dokument, zawierający fundamentalne regulacje umożliwiające walkę z terroryzmem. Uregulowano w nim także współpracę państw w zakresie ekstradycji osób ściganych za działalność terrorystyczną oraz pomoc prawną w tym zakresie.

Z kolei przyjęta w 2005 r. Konwencja o zapobieganiu terroryzmowi²⁶⁸ miała na celu uzupełnienie konwencji z 1977 r., a także innych traktatów RE i porozumień między państwami, regulujących tę problematykę. Na mocy tej konwencji państwa zobowiązały się do wzmocnienia wysiłków na rzecz zapobiegania terroryzmowi oraz negatywnym skutkom, jakie zjawisko to wywiera na pełne korzystanie z praw człowieka, zarówno przy użyciu środków podejmowanych na poziomie krajowym, w szczególności poprzez kryminalizację wymienionych w konwencji czynów, jak i poprzez międzynarodową współpracę w zapobieganiu i ściganiu przestępstw terrorystycznych (art. 2).

Natomiast w zakresie zwalczania wspierania finansowego działalności terrorystycznej, a w szczególności źródeł tego finansowania, leżących w licznych przypadkach w procederze prania pieniędzy istotną rolę odgrywa wspomniana już Konwencja Nr 198 w sprawie prania, ujawniania, zajmowania i konfiskaty dochodów pochodzących z przestępstwa oraz o finansowania terroryzmu, przyjęta w 2005 r.

3.2.3. Unia Europejska

Unia Europejska uznaje zapobieganie oraz zwalczanie działalności terrorystycznej oraz finansowanie terroryzmu za zagadnienia o podstawowym znaczeniu zarówno dla zagwarantowania integralności jej struktur, jak i dla prawidłowego funkcjonowania przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Aktywność UE na tym obszarze, mimo że istniała już wcześniej²⁶⁹, nasiliła się znacznie w związku z eskalacją zjawiska terroryzmu we współczesnych relacjach międzynarodowych, a w szczególności po atakach terrorystycznych w Stanach Zjednoczonych (wrzesień 2001 r.), Hiszpanii (marzec 2004 r.) i Wielkiej Brytanii (lipiec 2005 r.), które spowodowały konieczność modyfikacji dotychczasowych metod współpracy oraz pogłębienia prac nad stworzeniem nowych rozwiązań. W tym celu w prawie UE stworzono prawne podstawy współpracy między państwami członkowskimi oraz instytucjonalną podstawę koordynacji tych wspólnych działań, a właściwe organy wyposażono w odpowiednie uprawnienia²⁷⁰. Szczególną aktywność legislacyjną przejawiała w tym kontekście Rada Europejska²⁷¹, jednakże należy pokreślić, że to Rada UE podejmuje najistotniejsze inicjatywy w dziedzinie zwalczania terroryzmu. W szczególności jej działania podjęte w następstwie wymienionych ataków terrorystycznych charakteryzowały się znaczną dynamiką i objęły wszystkie filary UE.

W II filarze (Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa) już w grudniu 2001 r. Rada przyjęła dwa wspólne stanowiska skierowane przeciwko terroryzmowi. Pierwsze z nich dotyczyło zwalczania terroryzmu (2001/930/WPZiB)²⁷² i zawierało deklarację, że terroryzm jest rzeczywistym wyzwaniem dla świata i Europy, a także, że jego zwalczanie jest priorytetowym celem Unii Europejskiej. Nadto w art. 1 zdefiniowano przestępne finansowanie terroryzmu, określając tym pojęciem każde rozmyślne przekazywanie lub gromadzenie, w jakikolwiek sposób, bezpośrednio lub pośrednio, funduszy przez obywateli lub na terytorium każdego z państw członkowskich z zamiarem użycia tych środków lub wiedząc, że mogą one zostać użyte w celu przeprowadzenia aktów terrorystycznych, a także zadeklarowano wzmocnienie współpracy w tym zakresie między państwami członkowskimi lub z państwami trzecimi

(art. 13).

Natomiast drugie wspólne stanowisko Rady (2001/931/WPZiB)²⁷³ regulowało kwestię zastosowania szczególnych środków w celu zwalczania terroryzmu i nakazywało państwom członkowskim zamrażanie funduszy i innych aktywów finansowych lub zasobów gospodarczych osób, grup i podmiotów uczestniczących w aktach terrorystycznych (art. 2), a nadto zobowiązywało je do zapewnienia sobie jak najszerszej pomocy w zapobieganiu i zwalczaniu tego zjawiska (art. 4).

Także w I filarze (Wspólnoty Europejskie) przyjęto szereg rozwiązań prawnych, regulujących problematykę walki z terroryzmem. Do najistotniejszych należy zaliczyć: rozporządzenie Rady (WE) Nr 2580/2001 w sprawie szczególnych środków restrykcyjnych skierowanych przeciwko niektórym osobom i podmiotom mających na celu zwalczanie terroryzmu²⁷⁴, określające działania zmierzające do wprowadzenia w życie środków przewidzianych we wspomnianym już wspólnym stanowisku 2001/931/WPZiB, a także omówiona już wcześniej dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2005/60/WE w sprawie przeciwdziałania korzystaniu z systemu finansowego w celu prania pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, w której podkreślono, że przeznaczanie wartości majątkowych na cele terrorystyczne może stanowić poważne zagrożenie dla solidności i stabilności instytucji kredytowych i finansowych oraz dla zaufania do całego systemu finansowego. W dyrektywie tej sformułowano także definicję finansowania terroryzmu, określając tym pojęciem bezpośrednie lub pośrednie dostarczanie lub gromadzenie funduszy wszelkimi sposobami, z zamiarem ich użycia lub ze świadomością, że mają zostać użyte, w całości lub w części, w celu popełnienia któregokolwiek z przestępstw o charakterze terrorystycznym (art. 1 ust. 4), a nadto zawarto szczegółowe regulacje dotyczące identyfikacji klienta, weryfikacji jego tożsamości, zgłaszania transakcji podejrzanych do jednostki analityki finansowej oraz zobowiązanie do natychmiastowego zamrażania funduszy i innych aktywów należących do terrorystów, organizacji terrorystycznych lub podmiotów finansujących terroryzm.

Natomiast w ramach współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych (dawny III filar UE) kluczowe znaczenie ma decyzja ramowa Rady 2002/475/WSiSW w sprawie zwalczania terroryzmu²⁷⁵, wprowadzająca jednolitą definicję przestępstw terrorystycznych i uznająca, że są nimi przestępstwa mieszące się w dziewięciu wskazanych tam kategoriach²⁷⁶, które ze względu na swój charakter i kontekst mogą wyrządzić poważne szkody krajowi lub organizacji międzynarodowej, gdy zostają popełnione w celu poważnego zastraszenia ludności lub bezprawnego zmuszenia rządu lub organizacji międzynarodowej do podjęcia bądź zaniechania działania, a także poważnej destabilizacji lub zniszczenia podstawowych politycznych konstytucyjnych, gospodarczych lub społecznych struktur kraju lub organizacji międzynarodowej (art. 1). Nadto dokument ten zobowiązuje państwa członkowskie do kryminalizacji czynów polegających na kierowaniu grupą terrorystyczną, uczestnictwie w działaniach takiej grupy, w tym także poprzez dostarczanie informacji lub zasobów materialnych lub finansowanie jej działalności, ze świadomością, że takie uczestnictwo będzie stanowiło wkład w działalność przestępczą grupy terrorystycznej, a także czynów związanych z działalnością terrorystyczną (art. 2 ust. 2, art. 3), ustanawiając za popełnienie przestępstw tego rodzaju skuteczne, proporcjonalne i zniechęcające kary, mogące pociągnąć za sobą ekstradycję (art. 5). W decyzji ramowej uregulowano także zasady odpowiedzialności osób prawnych w sytuacji, gdy przestępstwo terrorystyczne zostało popełnione na ich korzyść (art. 7, 8), a także zagadnienia związane z jurysdykcją w sprawach przestępstw o takim charakterze (art. 9).

Wśród innych instrumentów prawnych warto wskazać jeszcze na decyzję Rady 2002/996/WSiSW, ustanawiającą mechanizm oceny systemów prawnych i ich stosowania na poziomie krajowym w walce z terroryzmem²⁷⁷, która określa procedurę weryfikacji regulacji krajowych dotyczących działań antyterrorystycznych, a także na decyzję Rady 2005/671/WSiSW w sprawie wymiany informacji i współpracy dotyczącej przestępstw terrorystycznych²⁷⁸, normującą kwestie związane z dostarczaniem informacji dotyczących przestępstw terrorystycznych Eurojustowi, Europolowi oraz państwom członkowskim i zawierającą regulacje odnośnie do działań wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych w sprawach karnych dotyczących przestępstw terrorystycznych oraz wzajemnej pomocy prawnej, a także uznawania i wykonywania orzeczeń sądowych w tym zakresie.

Podsumowując, należy zauważyć, że zwiększenie dynamiki procesu integracji europejskiej w kontekście zwalczania terroryzmu jest przede wszystkim odpowiedzią na nasilające się ataki terrorystyczne. Unia Europejska zdała sobie bowiem sprawę, że skuteczne zwalczanie tego zjawiska możliwe jest wyłącznie w skali międzynarodowej, tj. w ramach współpracy z innymi państwami członkowskimi oraz państwami trzecimi. Nasila się zatem proces zacieśniania współpracy instytucjonalnej na forach różnych międzynarodowych gremiów, czego przejawem jest m.in. zwiększenie liczby podejmowanych inicjatyw legislacyjnych. Równie istotną rolę w zwalczaniu terroryzmu odgrywa orzecznictwo TSUE¹. W obliczu eskalacji zagrożeń związanych z atakami terrorystycznymi, zwalczanie tego zjawiska będzie więc z pewnością przedmiotem dalszych intensywnych działań²⁷⁹.

Warto również podkreślić, że poprawie bezpieczeństwa obywateli UE służy także wejście w życie postanowień TL, które wzmacniają politykę bezpieczeństwa, wolności i sprawiedliwości i wprowadzają nowe mechanizmy prawne, gwarantujące sprawniejszy i efektywniejszy rozwój tego obszaru. Szczególne znaczenie ma w tym kontekście art. 83 TfUE, który upoważnia Parlament Europejski oraz Radę do podejmowania inicjatyw mających na celu zbliżanie przepisów karnych państw członkowskich poprzez ustanawianie norm minimalnych określających przestępstwa oraz kary w dziedzinach szczególnie poważnej przestępczości o wymiarze transgranicznym, zaliczając do tych dziedzin także terroryzm²⁸⁰.

¹ Zob. m.in. orzeczenia w następujących sprawach: 1) Organisation des Modjahedines du peuple d’Iran v. Radzie Unii Europejskiej (wyr. z 12.12.2006 r. w sprawie T-228/02, Dz.Urz. UE C 211 z 8.9.2007 r., s. 50) oraz Jose Maria Sison i Stichting Al-Aqsa v. Radzie Unii Europejskiej (wyr. z 11.7.2007 r. w sprawach połączonych T-47/03 i T-327/03, Zb. Orz. 2007, s. II-00079), w których Sąd stwierdził, że niektóre podstawowe prawa i gwarancje – a zwłaszcza prawo do obrony, prawo do skutecznej ochrony sądowej oraz obowiązek uzasadnienia – co do zasady znajdują pełne zastosowanie w odniesieniu do wydania decyzji w sprawie zamrożenia funduszy na podstawie rozporządzenia dotyczącego szczególnych środków restrykcyjnych skierowanych przeciwko niektórym osobom i podmiotom mających na celu zwalczanie terroryzmu (rozporządzenie Rady (WE) Nr 2580/2001 z 27.12.2001 r.); 2) Möllendorf i Möllndorf-Niehuus (wyr. z 11.10.2007 r. w sprawie C-117/06, Zb. Orz. 2007, s. I-08361), w którym Trybunał przyjął, że wymogi wynikające z ochrony praw podstawow ych we wspólnotowym porządku prawnym wiążą również państwa członkowskie, gdy wprowadzają one w życie rozporządzenia wspólnotowe, w związku z czym państwa te są zobowiązane, w najszerszym możliwym zakresie, stosować te rozporządzenia na warunkach, które nie naruszają owych wymogów; 3) Kadi i Al Barakaat v. Radzie Unii Europejskiej i Komisji Europejskiej (wyr. z 3.9.2008 r. w sprawach połączonych C-402/05 P i C-415/05 P, Zb. Orz. 2008, s. I-06351 ), w którym Trybunał potwierdził fundamentalne znaczenie ochrony praw podstawowych w UE; 4) People‘s Mojahedin Organization of Iran v. Radzie Unii Europejskiej (wyr. z 23.10.2008 r. w sprawie T-256/07, Zb. Orz. 2008, s. II-03019 ), w której Sąd przyjął nieważność środków restrykcyjnych skierowanych przeciwko niektórym osobom i podmiotom mających na celu zwalczanie terroryzm nałożonych przez Wspólnotę Europejską na podstawie rozporządzenia Rady (WE) Nr 2580/2001 z 27.12.2001 r. ze względu na przysługujące im prawa procesowe.

3.3. Wpływ regulacji prawa europejskiego na kształtowanie się prawa polskiego

Działania służące przeciwdziałaniu i zwalczaniu terroryzmu prowadzone są przez poszczególne państwa we własnym zakresie. Ze względu na niejednorodny charakter oraz specyfikę unijnych regulacji normujących ową problematykę, inicjatywy legislacyjne, podejmowane przez polskiego ustawodawcę, dokonywane są na dwóch płaszczyznach¹.

Po pierwsze, konieczność transpozycji kluczowego w omawianym zakresie unijnego instrumentu prawnego, tj. decyzji ramowej 2002/475/ WSiSW w sprawie zwalczania terroryzmu, doprowadziła do nowelizacji KK, której celem było wprowadzenie do polskiego porządku prawnego definicji przestępstwa terrorystycznego, kryminalizacji czynów polegających na kierowaniu grupą terrorystyczną, uczestnictwie w działaniach takiej grupy oraz czynów związanych z działalnością terrorystyczną². Nadto zobowiązania wynikające m.in. z Konwencji ONZ z 1999 r. w sprawie zwalczania terroryzmu oraz rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ Nr 1373 z 2001 r. w sprawie zwalczania terroryzmu międzynarodowego, doprowadziły do dodania do KK przepisu art. 165a, typizującego czyn zabroniony polegający na gromadzeniu, przekazywaniu lub oferowaniu środków płatniczych, instrumentów finansowych, papierów wartościowych,

że art. 75 TfUE, zgodnie z którym, w odniesieniu do zapobiegania terroryzmowi i działalności powiązanej oraz zwalczania tych zjawisk, Parlament Europejski oraz Rada zostały wyposażone w kompetencje do określania ram środków administracyjnych dotyczących przepływu kapitału i płatności, takich jak zamrożenie funduszy, aktywów finansowych lub zysków z działalności gospodarczej, które należą, są w posiadaniu lub w dyspozycji osób fizycznych lub prawnych, grup lub podmiotów innych niż państwa, jak również do przyjmowania środków służących wdrażaniu tych ram. Warto wskazać jeszcze na art. 222 TfUE, który ustanawia klauzulę solidarności i zobowiązuje państwa członkowskie do współpracy w celu zapobiegania zagrożeniom terrorystycznym oraz ochrony instytucji demokratycznych i ludności cywilnej przed ewentualnym atakami terrorystycznymi, zaś w przypadku takiego ataku do wzajemnej pomocy.

1. Obszernie na ten temat zob. B. Hołyst, Terroryzm, Warszawa 2010, t. I, s. 912 i n.

2. Dokonano tego ustawą z 16.4.2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z Nr 93, poz. 889 ze zm.), na mocy której do art. 115 KK dodano § 20, zawierający pierwszą normatywną definicję przestępstwa terrorystycznego, a nadto zmieniono art. 65 KK oraz art. 258 KK, kryminalizujący udział, zakładanie lub kierowanie zorganizowaną grupą lub związkiem przestępczym. Wskazać wszelako należy na konieczność wprowadzenia dalszych zmian w polskich regulacjach, wynikającą z faktu przyjęcia decyzji ramowej 2008/919/WSiSW, zmieniającej decyzję ramową 2002/475/WSiSW, której termin implementacji upływa 9.12.2010 r. Szerzej zob. np. J. Jurewicz, Definicja przestępstwa o charakterze terrorystycznym – art. 115 § 20 KK, [w:] K. Indecki (red.), Przestępczość terrorystyczna, s. 119 i n.; A. Wesołowska, M. Grzywaczewska, Przegląd definicji grupy i związku w orzecznictwie i doktrynie na tle badań sądowych – wybrane zagadnienia, [w:] E. W. Pływaczewski (red.), Przestępczość zorganizowana, s. 731 i n.

wartości dewizowych, praw majątkowych lub innego mienia ruchomego lub nieruchomego, w celu sfinansowania przestępstwa o charakterze terrorystycznym²⁸¹.

Mechanizmy monitorowania transakcji finansowych w celu przeciwdziałania finansowaniu terroryzmu zostały natomiast unormowane w ustawie z 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu²⁸². W rezultacie dostosowania polskich regulacji do zobowiązań wynikających z powołanych już Konwencji ONZ z 1999 r. oraz Rezolucji Nr 1373 z 2001 r., zakres normowania również i tej ustawy uległ zmianie, w konsekwencji czego objęła ona także przeciwdziałanie finansowaniu terroryzmu²⁸³. Nadto w następstwie tej oraz kolejnych nowelizacji²⁸⁴, zmierzających do harmonizacji przepisów ustawy w celu zapewnienia stosowania aktów prawa międzynarodowego w zakresie przeciwdziałania finansowaniu terroryzmu, jak również uwzględnienia zaleceń Specjalnej Grupy ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy i Finansowaniu Terroryzmu (FATF), systematycznie poszerzano kompetencje i zadania Generalnego Inspektora Informacji Finansowej. Obecnie obejmują one uzyskiwanie, przetwarzanie, gromadzenie i analizowanie informacji o transakcjach podejrzanych o powiązania z działalnością terrorystyczną, podejmowanie innych działań, w tym m.in. zastosowania blokady rachunku bankowego, w celu przeciwdziałania finansowaniu terroryzmu, a także sprawowanie kontroli nad przestrzeganiem przepisów dotyczących przeciwdziałania finansowaniu terroryzmu oraz współpracę i wymianę informacji w tym zakresie z zagranicznymi instytucjami wywiadu finansowego.

4. Handel ludźmi i wykorzystywanie dzieci jako element prowadzenia polityki migracyjnej

4.1. Handel ludźmi – podstawowe regulacje

Przestępstwo handlu ludźmi zostało wymienione w art. 79 ust. 2 lit. d TfUE. Jest ono także zaliczane do korpusu przestępstw europejskich, do których znajdują zastosowanie ułatwienia we współpracy między państwami członkowskimi oraz zostało wymienione w zakresie działania Europolu i Eurojustu. Definicję tego zjawiska znajdziemy w załączniku do decyzji Rady 2009/371/WSiSW z 6.4.2001 r. ustanawiającej Europejski Urząd Policji (Europol)²⁸⁵, gdzie handel ludźmi określono jako rekrutowanie, transportowanie, przesyłanie, ukrywanie lub przejmowanie osób, stosując groźby, siłę lub inne formy przymusu, uprowadzenie, oszustwo, podstęp, nadużycie władzy lub podległości, lub dokonywanie bądź otrzymywanie płatności lub korzyści, by osiągnąć zgodę osoby sprawującej kontrolę nad inną osobą w celu wykorzystywania danej osoby. Wykorzystywanie obejmuje przynajmniej czerpanie korzyści z prostytucji lub inne formy seksualnego wykorzystywania, produkcję, sprzedaż lub dystrybucję pornografii dziecięcej, pracę przymusową lub usługi świadczone pod przymusem, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, poddaństwo lub usuwanie organów.

Wyeliminowania zjawiska handlu ludźmi było przedmiotem umów międzynarodowych już od początku XX w.²⁸⁶ Z kolei ochrona dzieci przed wykorzystaniem seksualnym została uwzględniona w art. 34 Konwencji ONZ o prawach dziecka z 20.11.1989 r.²⁸⁷, który zobowiązuje państwa do ochrony dzieci przed wszelkimi formami wyzysku seksualnego i nadużyć seksualnych oraz protokole dodatkowym do tej konwencji²⁸⁸. W ramach UE problemu tego dotyczyło już wspólne działanie Rady 97/154/WSiSW z 24.2.1997 r. w sprawie działań mających na celu zwalczanie handlu ludźmi i seksualnego wykorzystywania dzieci²⁸⁹. Zostało ono następnie zastąpione decyzją ramową 2002/629/WSiSW z 19.7.2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi²⁹⁰ oraz decyzją ramową Rady 2004/68/WSiSW z 22.12.2003 r. dotyczącą zwalczania seksualnego wykorzystania dzieci i pornografii dziecięcej²⁹¹.

W 2010 r. Komisja wystąpiła z propozycją dyrektywy mającej zastąpić decyzję ramową z 2002 r.²⁹² Propozycja ta opiera się na konwencji RE z 2005 r., o której będzie dalej mowa, jednak jak wskazali projektodawcy, zawiera też pewne wartości dodane w stosunku do tej konwencji, którymi są: 1) precyzyjny poziom kar dostosowany do wagi przestępstwa (art. 4);

2. szersze i bardziej wiążące stosowanie zasady jurysdykcji eksterytorialnej, zobowiązującej państwa członkowskie do ścigania obywateli i rezydentów, którzy dopuścili się przestępstwa handlu ludźmi poza terytorium państwa członkowskiego (art. 9);

3. szerszy zakres przepisów dotyczących niestosowania kar wobec pokrzywdzonych za udział w działalności przestępczej, jeśli zastosowano wobec nich którykolwiek z nielegalnych środków stosowanych przez handlarzy (art. 6);

4. wyższe standardy pomocy dla pokrzywdzonych, zwłaszcza w zakresie opieki medycznej (art. 10);

5. szczególne środki ochrony dzieci będących ofiarami handlu ludźmi (art. 12–14).

Ponadto wartością dodaną jest silniejsze zobowiązanie państw niż w przypadku konwencji, związane z szybkim wejściem w życie dyrektywy i monitorowaniem implementacji.

Dyrektywa ta została przyjęta 5.4.2011 r.²⁹³ Zobowiązuje ona państwa członkowskie do penalizacji takich czynów umyślnych jak werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób, w tym wymiana lub przekazanie kontroli nad tymi osobami, z zastosowaniem groźby lub przemocy bądź innych form przymusu, uprowadzenia, oszustwa, podstępu, poprzez nadużycie uprawnień lub wykorzystanie sytuacji bezbronności, lub też wręczenie lub przyjęcie płatności lub korzyści dla uzyskania zgody osoby sprawującej kontrolę nad inną osobą, w celu wyzysku (art. 2 ust. 1). Karane mają być także podżeganie, pomocnictwo i usiłowanie (art. 3). Dyrektywa nakazuje uznanie zdefiniowanych zachowań za przestępstwa zagrożone w typie podstawowym karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 5 lat, a w typie kwalifikowanym co najmniej 10 lat (art. 4). Poza tym odniesiono się m.in. do odpowiedzialności osób prawnych (art. 5–6), ścigania (art. 8–9), jurysdykcji (art. 10) oraz ochrony ofiar (art. 11–17).

Ze względu na silne powiązanie z problematyką przestępczości zorganizowanej, zagadnienie handlu ludźmi było przedmiotem Protokołu w sprawie zapobiegania, zwalczania i karania handlu ludźmi, zwłaszcza kobietami i dziećmi²⁹⁴ oraz Protokołu w sprawie karania przemytu migrantów drogą lądową, morską i powietrzną²⁹⁵ do Konwencji ONZ przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 15.11.2000 r.²⁹⁶ Pomimo wątpliwości co do kompetencji Wspólnoty odnośnie do związania się protokołami²⁹⁷, Rada podjęła decyzje w tym przedmiocie. Protokoły ratyfikowała także większość państw członkowskich²⁹⁸. Porównanie przepisów Protokołu w sprawie handlu ludźmi i decyzji ramowej 2002/629/ WSiSW prowadzi do konstatacji, że regulacje zawarte w tych aktach (również w nowej dyrektywie) w dużym stopniu się pokrywają co spowodowane jest tym, że podczas prac nad decyzją ramową opierano się na protokole. W związku w tym, nie ma istotnych różnic m.in. w definicjach handlu ludźmi²⁹⁹. K. Strąk³⁰⁰ wskazuje jednak, że w związku z interpretacją protokołu w świetle konwencji ONZ przestępstwo handlu ludźmi musi być popełnione przez zorganizowaną grupę przestępczą i posiadać charakter transgraniczny, którego to wymogu nie ma w przypadku decyzji ramowej.

Dnia 16.5.2005 r. w Warszawie przyjęto Konwencję RE w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi³⁰¹. Konwencja ta ma zastosowanie do wszystkich form handlu ludźmi, zarówno krajowego, jak i międzynarodowego, związanego albo niezwiązanego z przestępczością zorganizowaną (art. 2). W myśl tej konwencji „handel ludźmi” oznacza werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób, z za-

stosowaniem groźby lub użyciem siły, bądź innych form przymusu, upro wadzenia, oszustwa, podstępu, nadużycia władzy lub wykorzystania słabości, wręczenia lub przyjęcia płatności lub korzyści dla uzyskania zgody osoby sprawującej kontrolę nad inną osobą, w celu wykorzystania. Wykorzystanie obejmuje, jako minimum, wykorzystywanie prostytucji innych osób, lub inne formy wykorzystywania seksualnego, przymusową pracę lub służbę, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie albo usunięcie organów (art. 4 lit. a). Zgoda ofiary handlu ludźmi na zamierzone wykorzystanie określ one w literze a tego artykułu nie ma znaczenia, jeżeli posłużono się którąkolwiek z metod wymienionych w literze a (art. 4 lit. b). Werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie dziecka celem jego wykorzystania jest uznawane za handel ludźmi nawet wówczas, gdy nie obejmuje żadnej z metod wymienionych w literze a (art. 4 lit. c). Czyny te mają zostać uznane za przestępstwa, jeżeli zostały popełnione umyślnie (art. 18). Konwencja odnosi się do zapobiegania handlowi ludźmi, ochrony ofiar, kryminalizacji zachowań związanych z handlem ludźmi, ich ścigania oraz współpracy międzynarodowej.

4.2. Penalizacja handlu ludźmi w prawie polskim

Penalizację handlu ludźmi wprowadzono do polskiego ustawodawstwa pierwotnie w art. 253 § 1 KK, który kryminalizował uprawianie handlu ludźmi nawet za ich zgodą. Brzmienie tego przepisu budziło jednak istotne zastrzeżenia ze względu na brak jasnej definicji handlu ludźmi³⁰² oraz niewypełnienie zobowiązań międzynarodowych³⁰³. Brak w ustawodawstwie polskim przepisów implementujących decyzję ramową 2002/629/WSiSW został także wytknięty w raporcie Komisji z 2006 r.³⁰⁴ Realizując wymogi unijne oraz postulaty doktrynalne ustawodawca ustawą z 20.5.2010 r.³⁰⁵ uchylił art. 253 KK, zastępując go art. 189a KK oraz wprowadził do KK definicję handlu ludźmi (art. 115 § 22). W myśl tego ostatniego przepisu handlem ludźmi jest werbowanie, transport, dostarczanie, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osoby z zastosowaniem:

1. przemocy lub groźby bezprawnej,

2. uprowadzenia,

3. podstępu,

4. wprowadzenia w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do na leżytego pojmowania przedsiębranego działania,

5. nadużycia stosunku zależności, wykorzystania krytycznego położenia lub stanu bezradności,

6. udzielenia albo przyjęcia korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy osobie sprawującej opiekę lub nadzór nad inną osobą – w celu jej wykorzystania, nawet za jej zgodą, w szczególności w prostytucji, pornografii lub innych formach seksualnego wykorzystania, w pracy lub usługach o charakterze przymusowym, w żebractwie, w niewolnictwie lub innych formach wykorzystania poniżających godność człowieka albo w celu pozyskania komórek, tkanek lub narządów wbrew przepisom ustawy. Jeżeli zachowanie sprawcy dotyczy małoletniego, stanowi ono handel ludźmi, nawet gdy nie zostały użyte metody lub środki wymienione w pkt 1–6.

Wbrew sugestiom sformułowanym w opiniach do projektu ustawy³⁰⁶, ustawodawca nie zdecydował się na przykładowe wyliczenie zachowań sprawczych, lecz wprowadził ich zamknięty katalog. Zabieg ten należy uznać za uzasadniony, gdyż w przeciwnym razie cel wprowadzenia definicji handlu ludźmi do art. 115 § 22 KK stanąłby pod znakiem zapytania³⁰⁷. Niektórzy przedstawiciele doktryny³⁰⁸ krytykują jednak to rozwiązanie, wskazując że wzorowanie przepisu na tekście dokumentów międzynarodowych prowadzi do niespójnych, kazuistycznych regulacji, oderwanych od polskiego systemu prawnego. Można zarazem stwierdzić, że poprzez tak dokładną definicję nolens volens zawężono pojęcie „handlu ludźmi” w stosunku do wykładni tego pojęcia na gruncie byłego art. 253 KK.

Kryminalizację handlu ludźmi wprowadzono w art. 189a § 1 KK, w myśl którego kto dopuszcza się handlu ludźmi, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. Przygotowanie do popełnienia tego przestępstwa podlega zaś karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 (art. 189a § 2 KK). Ustawodawca zmienił zatem nieco typizację zachowania, co stało się uzasadnione po wprowadzeniu definicji handlu ludźmi. Należy również odnotować, że zmieniono umiejscowienie przepisu, przenosząc go z Rozdziału XXXII KK (przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu) do Rozdziału XXIII KK (przestępstwa prze ciwko wolności).

Poza art. 189a § 1 KK, karalność handlu ludźmi można odnaleźć w art. 8 ustawy z 6.6.1997 r. – Przepisy wprowadzające ustawę – Kodeks karny³⁰⁹, który uznaje za zbrodnię spowodowanie oddania innej osoby w stan niewolnictwa oraz uprawianie handlu niewolnikami³¹⁰. W związku z treścią art. 115 § 22 KK uchylono natomiast art. 204 § 4 KK, penalizujący zwabienie lub uprowadzenie innej osoby w celu uprawiania prostytucji za granicą. Zabieg ten należy ocenić pozytywnie, ponieważ zakres art. 204 § 4 KK uznawano za zbyt wąski³¹¹. Tym samym handel w celu uprawiania prostytucji stał się przestępstwem przeciwko wolności.

4.3. Zwalczanie wykorzystywania dzieci

W prawie UE do niedawna podstawowym aktem w tym zakresie była wspomniana wyżej decyzja ramowa 2004/68/WSiSW. Akt ten za dziecko uważał każdą osobę poniżej 18. roku życia. Definiował także pojęcie pornografii dziecięcej, uznając za nią materiał zawierający treści pornograficzne, który przedstawia lub prezentuje:

1. rzeczywiste dziecko uczestniczące w czynności wyraźnie seksualnej lub poddające się takiej czynności, w tym lubieżne okazywanie narządów płciowych lub miejsc intymnych dziecka; lub

2. rzeczywistą osobę, która sprawia wrażenie, że jest dzieckiem, uczestniczącą lub poddającą się czynności określonej w pkt 1; lub

3. realistyczne obrazy nieistniejącego dziecka, uczestniczącego lub poddającego się czynności określonej w pkt 1.

Każde państwo członkowskie było zobowiązane do podjęcia niezbędnych środków w celu zapewnienia poddania karze następujących czynów popełnionych umyślnie:

1. zmuszanie dziecka do prostytucji lub udziału w przedstawieniach pornograficznych, lub czerpanie z tego zysku, albo wykorzystywanie dziecka w inny sposób do takich celów;

2. nakłanianie dziecka do prostytucji lub udziału w przedstawieniach pornograficznych;

3. uczestnictwo w czynnościach o charakterze seksualnym z udziałem dziecka:

   1. z użyciem przymusu, siły lub groźby;

   2. w zamian za pieniądze lub inne wynagrodzenie jako opłatę za udział dziecka w czynnościach o charakterze seksualnym;

   3. poprzez wykorzystanie stosunku zaufania, władzy lub wpływu na dziecko (art. 2).

Karalności mają podlegać także wskazane w art. 3 czyny związane z pornografią dziecięcą oraz usiłowanie, podżeganie i pomocnictwo do przestępstw wymienionych w art. 2 i 3 (art. 4). W sposób obszerny odniesiono się do wysokości kar (art. 5). Decyzja ramowa zawiera także regulacje dotyczące odpowiedzialności osób prawnych (art. 6–7), jurysdykcji (art. 8) oraz zapewnienia pokrzywdzonym pomocy i ochrony (art. 9).

W skali globalnej ważnym instrumentem jest Protokół fakultatywny do Konwencji o prawach dziecka w sprawie handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii, przyjęty w Nowym Jorku 25.5.2000 r.³¹² Ważnym aktem prawnym jest również Konwencja RE o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzystywaniem i niegodziwym traktowaniem w celach seksualnych (tzw. konwencja z Lanzarote) przyjęta 12.7.2007 r.³¹³Celami tej konwencji są:

1. zapobieganie i zwalczanie seksualnego wykorzystania dzieci i niegodziwego traktowania dzieci w celach seksualnych;

2. ochrona praw dzieci będących ofiarami seksualnego wykorzystywania i niegodziwego traktowania w celach seksualnych;

3. promowanie krajowej i międzynarodowej współpracy przeciwko seksualnemu wykorzystywaniu dzieci i niegodziwemu traktowaniu dzieci w celach seksualnych (art. 1 ust. 1).

Konwencja deklaruje zasadę niedyskryminacji, w myśl której implementacja jej postanowień, a w szczególności korzystanie z praw powinno być uniezależnione od takich czynników jak religia, rasa, płeć, pochodzenie i in.

Oprócz środków prewencyjnych, ochronnych i kontrolnych, programów i środków interwencyjnych oraz ustanowienia organów monitorujących, konwencja zawiera postanowienia w zakresie prawa karnego materialnego. Zdefiniowano pojęcie wykorzystania seksualnego, przestępstw dotyczących dziecięcej prostytucji, przestępstw dotyczących udziału w pornografii dziecięcej, przestępstw dotyczących udziału w prezentacjach pornograficznych, demoralizowania dzieci, nagabywania dzieci dla celów seksualnych (art. 18–23). Karalne ma być także pomocnictwo, podżeganie i usiłowanie (art. 24). Dość szczegółowo odniesiono się także do jurysdykcji (art. 25), odpowiedzialności osób prawnych (art. 26), sankcji i innych środków (art. 27), okoliczności obciążających (art. 28) i uwzględniania poprzednich wyroków (art. 29). Konwencja z 2007 r. zawiera także regulacje procesowe (art. 30–37) i dotyczące współpracy międzynarodowej (art. 38).

W 2010 r. Komisja zgłosiła projekt dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych i wykorzystywania seksualnego dzieci oraz pornografii dziecięcej, uchylającej decyzję ramową 2004/68/WSiSW³¹⁴. Projekt ten został przyjęty jako dyrektywa 2011/92/UE. Dyrektywa przejmuje postanowienia decyzji ramowej oraz rozszerza jej postanowienia o nowe elementy, takie jak: 1) rozszerzenie karalności zachowań skierowanych przeciwko dzieciom (np. o zachowania związane z turystyką seksualną, rozszerzenie pojęcia pornografii dziecięcej), zaostrzenie kar i ich zróżnicowanie poprzez ustanowienie pięciu ich poziomów (górna granica co najmniej rok, 2 lata, 5 lat, 8 lat lub 10 lat pozbawienia wolności) przyporządkowanych do pięciu grup przestępstw, kryminalizację nowych zachowań wynikających z rozwoju technologicznego (np. przeglądanie pornografii dziecięcej),

2. ułatwienia w ściganiu przestępstw (uniezależnienie ścigania od wnios ku pokrzywdzonego, prowadzenie operacji pod przykryciem, analiza materiałów zawierających pornografię dziecięcą),

3. rozszerzenie jurysdykcji za czyny popełnione za granicą, w tym zwłaszcza w ramach turystyki seksualnej,

4. zwiększenie środków ochrony pokrzywdzonych (np. bezpłatna pomoc prawna dla pokrzywdzonych dzieci),

5. środki zapobiegania wykorzystaniu dzieci.

Na uwagę zasługują przepisy dotyczące wzajemnego uznawania i wykonywania na terytorium UE zakazów kontaktu z dziećmi (tzw. Europejski Nakaz Ochrony).

4.4. Penalizacja wykorzystywania seksualnego dzieci w prawie polskim

Prawo polskie chroni małoletnich przed seksualnym wykorzystaniem przede wszystkim w art. 200 KK. Realizując postanowienia art. 23 Konwencji z Lanzarote, nowelą z 5.11.2009 r.³¹⁵ wprowadzono karalność groomingu, czyli nawiązywania kontaktu z wykorzystaniem środków telekomunikacyjnych z dzieckiem w celu późniejszego wykorzystania go (art. 200a KK), co zakłada także art. 6 projektu dyrektywy UE w sprawie ochrony dzieci.

Ochrona dzieci w zakresie pornografii dziecięcej wynika z art. 202 KK. Realizując nakaz wynikający z decyzji ramowej 2004/68/WSiSW, wprowadzono karalność czynności związanych z wytworzonym lub przetworzonym wizerunkiem małoletniego uczestniczącego w czynnościach seksualnych³¹⁶. Poza zakresem karalności pozostają natomiast czynności rzeczywistej osoby, która sprawia wrażenie, że jest dzieckiem, uczestniczącej lub poddającej się czynności seksualnej³¹⁷. Polska implementacja jest także niezgodna z zobowiązaniami międzynarodowymi w zakresie, w jakim nie obejmuje ochroną dzieci w wieku między 15. a 16. rokiem życia. Konwencja RE o cyberprzestępczości uznaje bowiem za dziecko osobę poniżej 18. roku życia, dopuszczając obniżenie granicy wieku do 16 lat, a decyzja ramowa uznaje za dziecko osobę poniżej 18 lat (art. 1 lit. a). Tymczasem polski ustawodawca objął ochroną małoletnich poniżej lat 15.

Z kolei art. 204 § 3 KK przewiduje karalność stręczycielstwa, kuplerstwa i sutenerstwa małoletniego.

Należy też wspomnieć o innych rozwiązaniach materialnoprawnych. W 2005 r. do KK wprowadzono dwa nowe środki karne w postaci zakazu prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich i opieką nad nimi (art. 39 pkt 2a KK) oraz obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami lub opuszczania miejsca pobytu bez zgody sądu (art. 39 pkt 2b KK).

5. Nielegalny handel narkotykami

5.1. Uwagi wstępne

Przestępstwa związane z narkotykami stanowią szeroki katalog czynów karalnych, na który składa się m.in. nielegalna produkcja, obrót, w tym pośrednictwo, dystrybucja, posiadanie narkotyków, ale również przestępstwa popełniane pod wpływem narkotyków³¹⁸. Sposoby zwalczania tej grupy przestępstw ujęte są w ramy kompleksowych polityk antynarkotykowych. Niniejsza część publikacji dotyczy przestępstw handlu narkotykami, jednak dla rzetelnego ujęcia tego zagadnienia konieczne

jest ukazanie szerszego kontekstu, w tym również zarysowania ogólnych aspektów międzynarodowych strategii antynarkotykowych.

Handel narkotykami należy do grupy czynów karalnych, które często wypełniają znamiona przestępstw o charakterze transgranicznym. Z tego powodu w pełni uzasadnione jest przyjmowanie na poziomie prawa ponadnarodowego regulacji dotyczących polityki antynarkotykowej. Prawo w tym zakresie stanowione jest na forum uniwersalnych oraz regionalnych organizacji międzynarodowych, a także w drodze dwu lub wielostronnych porozumień między państwami³¹⁹.

Niewątpliwie istotne znaczenie wśród tych regulacji, mają akty prawne przyjmowane w ramach ONZ, gdyż sygnatariuszami tych umów międzynarodowych i konwencji jest zwykle duża liczba państw. Aspekt ten odgrywa ważną rolę, ponieważ nielegalna działalność związana z produkcją, handlem oraz dystrybucją narkotyków niejednokrotnie obejmuje zasięgiem terytorialnym nawet kilka kontynentów.

W Europie najważniejszą rolę w zakresie kształtowania polityki antynarkotykowej odgrywa prawo UE. Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat podejmowano wiele działań, o charakterze legislacyjnym oraz nielegislacyjnym, związanych z walką z nielegalnym handlem narkotykami. Warto podkreślić, że w prawie UE wykorzystany został dorobek prawa międzynarodowego w zakresie zwalczania handlu narkotykami, również w sposób polegający na wskazywaniu bezpośrednich odwołań do definicji legalnych zawartych w konwencjach międzynarodowych. Z tego powodu, przed omówieniem instytucji występujących w prawie UE, przedstawiony zostanie zarys prawa międzynarodowego poświęconego zwalczaniu przestępczości narkotykowej.

5.2. Walka z nielegalnym handlem narkotykami w prawie międzynarodowym

Jednym z najistotniejszych aktów prawa międzynarodowego dotyczących zwalczania handlu narkotykami jest Jednolita Konwencja o środkach odurzających z 1961 r., zmieniona Protokołem z 1972 r., zwana dalej również Jednolitą Konwencją³²⁰. Umowa ta, zawarta pod auspicjami ONZ, przyjęta przez 153 państwa, weszła w życie 13.12.1964 r.³²¹ Jednolita Konwencja zawiera wykaz środków odurzających oraz przetworów zawierających środki odurzające, które podlegają kontroli przez strony Konwencji w celu ograniczenia zbioru, wyrobu, obrotu, użycia i posiadania wymienionych substancji wyłącznie do celów leczniczych i naukowych (art. 4 ust. 1 lit. c Konwencji). Środkami zmierzającymi do osiągnięcia wskazanego celu jest m.in. wprowadzenie ilościowych ograniczeń produkcji, wyrobu oraz handlu wymienionymi środkami odurzającymi, a także koncesjonowanie tych działalności.

W Jednolitej Konwencji przewidziano, z zastrzeżeniem krajowych przepisów konstytucyjnych, że wskazane czyny sprzeczne z postanowieniami Konwencji powinny zostać uznane za przestępstwa karalne, gdy popełnione są umyślnie (art. 36 Konwencji). Wśród wymienionych zachowań znalazł się m.in. handel narkotykami, w tym nielegalne oferowanie do sprzedaży, rozpowszechnianie, pośredniczenie, kupno, sprzedaż. Przestępstwa te winny podlegać odpowiedniej karze, w szczególności karze wiezienia lub innej karze pozbawienia wolności. Jeśli zaś zostały popełnione przez osoby nadużywające środków odurzających, można alternatywnie lub uzupełniająco do kar pozbawienia wolności stosować wobec sprawców leczenie, kształcenie, rehabilitację lub resocjalizację.

Państwa-strony, uznając właściwość ONZ w przedmiocie sprawowania międzynarodowej kontroli nad środkami odurzającymi, wyraziły zgodę na sprawowanie funkcji kontrolnych oraz wykonawczych przez wyspecjalizowane organy międzynarodowe (w szczególności Komisję Środków Odurzających Rady Gospodaczej i Społecznej ONZ oraz Międzynarodowy Organ Kontroli Środków Odurzających). Jeżeli wyznaczony organ poweźmie przypuszczenie, że cele Jednolitej Konwencji są poważnie zagrożone z powodu niewykonania przez którąkolwiek stronę postanowień konwencji, może podjąć stosowne środki zaradcze, wśród nich zalecenie pozostałym stronom, aby na wskazanym terytorium wstrzymały przywóz lub wywóz środków odurzających.

Innym istotnym aktem jest Konwencja Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi sporządzona w Wiedniu 20.12.1988 r., zwana dalej również Konwencją z 1988 r.³²² Umowa ta weszła w życie 11.11.1990 r., podpisana została przez 183 przystępujące do niej strony³²³.

Celem Konwencji z 1988 r. jest popieranie współpracy między jej stronami, tak aby skuteczniej przeciwdziałać nielegalnemu międzynarodowemu obrotowi środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi (art. 2 ust. 1 Konwencji). Wspomniane środki odurzające zostały wskazane w Jednolitej Konwencji, zaś substancje psychotropowe w Konwencji o substancjach psychotropowych z 1971 r.

Niejako uzupełniając postanowienia Jednolitej Konwencji z 1961 r., Konwencja z 1988 r. zobowiązuje jej strony do podjęcia niezbędnych krajowych środków, w celu uznania za przestępcze wskazanych w niej czynności związanych z nielegalnym obrotem środkami odurzającymi lub psychotropowymi, jeśli zostały dokonane umyślnie. Wśród wymienionych czynności wyliczono również takie, których nie wskazano w Jednolitej Konwencja z 1961 r., w tym różne formy sprawcze przestępstw (organizowanie, zarządzanie, finansowanie), a także zamianę, przekazywanie, ukrywanie mienia pochodzącego z obrotu nielegalnymi substancjami. Zaproponowany w Konwencji z 1988 r. katalog kar rozszerzono względem Jednolitej Konwencji z 1961 r. o grzywny i przepadek mienia. Co więcej, zobowiązano państwa do zapewnia, że krajowe organy sądowe będą w odniesieniu do przestępstw ujętych w Konwencji uwzględniać okoliczności faktyczne mające wpływ na popełnienie czynów karalnych, takie jak współudział zorganizowanych grup przestępczych lub funkcjonariuszy publicznych, znęcanie się lub wykorzystanie nieletnich, wcześniejsza karalność za podobne przestępstwa.

Porównanie postanowień obu omawianych powyżej traktatów wskazuje, że Konwencja z 1988 r., odwołując się do Jednolitej Konwencji z 1961 r., stanowi uaktualnienie poprzednich przepisów, wprowadzając nowoczesne instytucje prawa karnego. Zawarto w niej bowiem np. obszerne postanowienia w zakresie ekstradycji (art. 6 Konwencji z 1988 r.), czy międzynarodowej pomocy prawnej (art. 7 Konwencji z 1988 r.).

Znaczenie obu konwencji ONZ jest nie do przecenienia, nie tylko ze wskazanego wcześniej powodu dotyczącego ich uniwersalnego charakteru (do obu traktatów przystąpiło przeszło 150 stron, co sprawiło, że zasięg terytorialny ich stosowania objął właściwie wszystkie kontynenty, co jest szczególnie istotne w walce z międzynarodową przestępczością narkotykową). Niezależnie od tego, należy również podkreślić, że postanowienia komentowanych konwencji stanowiły wzór, a często również podstawę prawną dla przyjmowania innych przepisów dotyczących zwalczania handlu narkotykami. Miało to miejsce w odniesieniu do niektórych dokumentów przyjmowanych na forum UE, a także RE.

Jako przykład opisanego w poprzednim akapicie trybu stanowienia aktów prawnych w ramach RE wskazać można Porozumienie dotyczące nielegalnego obrotu na morzu sporządzone w Strasburgu 31.1.1995 r., przyjęte na podstawie art. 17 Konwencji Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi z 1988 r., zwane dalej również Porozumieniem z 1995 r. Omawiany akt prawny, przygotowany przez ekspertów Europejskiego Komitetu do spraw Problemów z Przestępczością (CDPC), został podpisany przez państwa-członków Rady Europy i wszedł w życie 1.5.2000 r.³²⁴

Strony Porozumienia z 1995 r. zobowiązały się do współdziałania w celu zwalczania nielegalnego obrotu na morzu substancjami odurzającymi oraz środkami psychotropowymi, rozwijając i uszczegóławiając w tym zakresie postanowienia Konwencji z 1988 r. Omawiana umowa międzynarodowa reguluje procedurę dokonywania kontroli na morzu jednostek pływających, zawiera przepisy dotyczące wykonywania jurysdykcji, a także przepisy o charakterze stricte technicznym.

Ściśle związana ze skuteczną realizacją polityki antynarkotykowej jest także Konwencja RE z 1990 r. o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa³²⁵. Wskazana umowa międzynarodowa przewiduje środki oraz zasady dokonywania, na poziomie prawa krajowego oraz w ramach współpracy międzynarodowej, ostatecznego pozbawienia korzyści majątkowych pochodzących z przestępstw, w tym również z przestępstw narkotykowych. O doniosłym znaczeniu tej konwencji w walce z handlem narkotykami świadczy fakt, że bezpośrednio odwołują się do jej postanowień inne akty prawa, regulujące politykę antynarkotykową, w tym również przepisy europejskie³²⁶.

Warto podkreślić, iż w ramach RE prowadzone są również działania o charakterze nielegislacyjnym związane z walką z przestępstwami narkotykowymi. Większość tego rodzaju inicjatyw podejmowanych lub realizowanych jest przez Międzynarodową Grupę ds. Współpracy na rzecz Zwalczania Nadużywania Narkotyków i Nielegalnego Handlu Narkotykami (tzw. Grupa Pompidou)³²⁷.

5.3. Walka z nielegalnym handlem narkotykami w prawie Unii Europejskiej

Unia Europejska podejmuje wielopłaszczyznowe działania związane ze zwalczaniem handlu narkotykami. W pierwszej kolejności należy wskazać akty prawne uchwalane w tym zakresie. W ciągu ostatnich kilkunastu lat obserwowany jest zauważalny wzrost liczby przyjmowanych regulacji dotyczących przestępstw narkotykowych. Organy europejskie są również aktywne w obszarze stanowienia aktów o charakterze soft law, które określają założenia i cele unijnej polityki antynarkotykowej, wśród nich strategie, plany działań.

Już w Traktacie z Maastricht pojawił się pomysł zwalczania nielegalnego handlu narkotykami. Jednak potrzeba podjęcia konkretnych działań legislacyjnych została wyrażona wprost dopiero w Planie działań Rady i Komisji w sprawie najlepszego sposobu wykonywania postanowień TA³²⁸, a następnie w konkluzjach z posiedzenia Rady Europejskiej w Tampere³²⁹.

Wejście w życie TL, z którym związane jest zlikwidowanie trójfilarowej struktury podziału kompetencji oraz stosowanie w ramach współpracy w sprawach karnych jako zasady zwykłej procedury ustawodawczej, umożliwia większe zaangażowanie poszczególnych organów unijnych i zintegrowanie działań w obszarze europejskiej polityki antynarkotykowej.

Nielegalny handel narkotykami dotyczy przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Do tego zagadnienia odnosi się wprost art. 83 TfUE, który jest podstawą prawną do stanowienia przez Parlament Europejski i Radę dyrektyw określających normy minimalne odnoszące się do określenia przestępstw i kar w dziedzinach szczególnie poważnej przestępczości o wymiarze transgranicznym, w tym również nielegalnego handlu narkotykami. Ponadto, UE może zwalczać tego rodzaju przestępczość w sposób pośredni, stanowiąc przepisy w zakresie zdrowia publicznego, w szczególności uzupełniać działania państw członkowskich w celu zmniejszenia szkodliwych dla zdrowia skutków narkomanii (art. 168 TfUE) ³³⁰.

Omawiając wybrane akty prawa pochodnego UE, należy wymienić przede wszystkim decyzję ramową Rady 2004/757/WSiSW z 25.10.2004 r. ustanawiającą minimalne przepisy określające znamiona przestępstw i kar w dziedzinie nielegalnego handlu narkotykami³³¹. Zgodnie z zasadą pomocniczości skoncentrowano się w tym akcie na najpoważniejszych rodzajach przestępstw narkotykowych, wyłączając z zakresu decyzji ramowej wybrane zachowania związane z konsumpcją własn ą³³².

W decyzji ramowej 2004/757/WSiSW wykorzystano istniejące akty prawa międzynarodowego omówione wcześniej. Najbardziej jaskrawym tego przykładem jest wykorzystanie postanowień konwencji Narodów Zjednoczonych w celu zdefiniowania pojęcia narkotyków oraz półproduktów, w szczególności Jednolitej Konwencji o środkach odurzających z 1961 r., Konwencji wiedeńskiej o substancjach psychotropowych z 1971 r. oraz Konwencji o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi z 1988 r.

Na mocy postanowień analizowanej decyzji ramowej każde państwo członkowskie zobowiązane zostało do podjęcia niezbędnych środków w celu zapewnienia karalności czynów, które spełniają łącznie trzy warunki: zostały popełnione umyślnie, sprawca nie posiadał właściwego upoważnienia, a także osoba dokonująca czynów nie realizowała ich w celu konsumpcji własnej w sposób określony w prawie krajowym. Wymienione w art. 2 decyzji czyny dotyczą:

1. produkcji, wytwarzania, sporządzania wyciągów, przygotowywania, oferowania, proponowania do sprzedaży, rozprowadzania, sprzedaży, dostarczania na wszelkiego rodzaju warunkach, pośrednictwa, wysyłki, przesyłania w tranzycie, przewożenia, przywozu lub wywozu narkotyków;

2. uprawy maku lekarskiego, krzewu koki lub rośliny konopi;

3. posiadania lub nabywania narkotyków dla prowadzenia działań wymienionych w punkcie 1);

4. wytwarzania, przewozu lub rozprowadzania półproduktów, wiedząc, że mają one być użyte do celów nielegalnej produkcji lub wytwarzania narkotyków.

Wskazany powyżej zakres przedmiotowy stosowania analizowanego aktu wskazuje, że obejmuje również czyny inne niż wąsko rozumiany handel. Co więcej, penalizowane winny być w prawie krajowym także podżeganie, pomocnictwo lub usiłowanie popełnienia wymienionych przestępstw.

Państwa członkowskie zostały zobowiązane do wprowadzenia skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających sankcji karnych przewidzianych za wyszczególnione przestępstwa narkotykowe, z uwzględnieniem postulatu, aby górna granica kar pozbawienia wolności mieściła się w przedziale od roku do 3 lat. Przedstawionej dyrektywy wymiaru kary nie stosuje się do przypadków, w których przestępstwo dotyczy dużych ilości narkotyków lub narkotyków, które powodują najwięcej uszczerbku dla zdrowia lub narkotyków, które spowodowały znaczną szkodę dla zdrowia pewnej liczby osób, lub przestępstw popełnionych w ramach grupy przestępczej. W takich sytuacjach zasadą jest, że górna granica przewidzianych kar pozbawienia wolności powinna mieścić się w przedziale od 5 do 10 lat. Dodatkowo uwzględniono również możliwość stosowania środków karnych w postaci konfiskaty substancji stanowiącej przedmiot przestępstwa oraz korzyści pochodzących z przestępstwa (art. 4 ust. 5 decyzji). W art. 5 decyzji wskazano zaś szczególne okoliczności wpływające na możliwość złagodzenia kar, tj. zaprzestanie przestępczej działalności oraz udzielenie organom publicznym informacji, ujawniających innych sprawców lub umożliwiających ograniczenie skutków przestępstw.

Szczególnie ciekawym, a zarazem nowoczesnym, rozwiązaniem zaproponowanym w opisywanej decyzji ramowej jest wprowadzenie zasady odpowiedzialności karnej osób prawnych, niezależnie od odpowiedzialności indywidualnych sprawców, za popełnienie na ich korzyść przestępstw objętych zakresem przedmiotowym decyzji. Oprócz klasycznych sankcji o charakterze pieniężnym przewidzianych dla osób prawnych, przedstawiono również inne rodzaje dolegliwości, takie jak np. pozbawienie ulg podatkowych, pozbawienie prawa do wykonywania działalności gospodarczej, dozór sądowy, nakaz likwidacji.

Państwa członkowskie zostały zobowiązane do implementacji postanowień decyzji ramowej 2004/757/WSiSW w terminie do 12.5.2006 r. Według sprawozdania Komisji z 2009 r. niektóre kraje członkowskie nie podjęły niezbędnych środków w celu dostosowania krajowego ustawodawstwa do przepisów decyzji ramowej, w wyniku czego powstały rozbieżności między poszczególnymi systemami prawnymi w tym zakresie³³³. Równocześnie jednak w sprawozdaniu przedstawiono dane dotyczące wyraźnego zwiększenia liczby spraw związanych z handlem narkotykami rozpatrywanych przez Eurojust w okresie od 2004 r. do 2009 r. Nie jest natomiast pewne, czy zanotowany wzrost związany jest bezpośrednio z wdrażaniem w państwach członkowskich przepisów implementujących.

W prawie UE występują również inne regulacje związane ze zwalczaniem handlu narkotykami, wśród nich warto wymienić decyzję Rady 2005/387/WSiSW z 10.5.2005 r. w sprawie wymiany informacji, oceny ryzyka i kontroli nowych substancji psychoaktywnych, która ustanawia mechanizm wymiany informacji, w tym także oceny zagrożeń, na temat nowych, niewymienionych w innych aktach prawnych, substancji psychoaktywnych³³⁴. Celem ustanowienia tego dokumentu jest bieżąca kontrola tego rodzaju substancji (należą do nich m.in. tzw. dopalacze) oraz możliwość reagowania i stosowania właściwych środków w sytuacjach, w których ustali się występowanie działania narkotycznego lub psychotropowego u osób zażywających te substancje.

Oprócz wskazanych norm prawnych w UE przyjmowane są również plany i strategie dotyczące zwalczania przestępczości narkotykowej³³⁵. Ponadto, ustanawiane są również wyspecjalizowane instytucje zajmujące się koordynacją europejskiej polityki antynarkotykowej. Podstawowe znaczenie wśród nich ma Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, EMCDDA), które współpracuje z krajowymi punktami kontaktowymi sieci Reitox.

5.4. Zastosowanie regulacji w krajowym porządku prawnym

W Polsce podstawowe regulacje dotyczące zwalczania handlu narkotykami zawarte są w ustawie z 29.7.2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii³³⁶, zwanej dalej również ustawą. Przepisy wskazujące sankcje oraz znamiona czynów zabronionych związanych bezpośrednio z przywozem, wywozem, dostarczaniem, przewozem, wprowadzaniem do obrotu oraz sprzedażą środków odurzających, substancji psychotropowych lub słomki makowej zawarte są w Rozdziale 7 ustawy.

Analiza właściwych postanowień ustawy wskazuje, że co do zasady podstawowe cele określone w decyzji ramowej 2004/757/WSiSW zostały zrealizowane w polskim prawie, jednak występują też pewne odstępstwa w tym zakresie. Przede wszystkim uwagę zwraca użycie w ustawie niejasnych oraz nieaktualnych zwrotów „wewnątrzwspólnotowego” nabycia lub dostawy, na co zwróciła uwagę Komisja, podsumowując wdrożenie decyzji we wspomnianym wyżej sprawozdaniu. Ponadto, w polskiej ustawie przewidziano kary za typ podstawowy przestępstw handlu narkotykami (art. 55 ustawy) w wymiarze prawie dwukrotnie wyższym

od limitów wskazanych w decyzji ramowej, zaś w odniesieniu do kwalifikowanych typów przestępstw górna granica przewidzianych za nie w ustawie kar może być wyższa od europejskich limitów³³⁷. Podsumowując rozważania dotyczące prawa polskiego, należy stwierdzić, że przepisy ww. ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii nie gwarantują w jasnym i precyzyjnym zakresie pełnego zastosowania decyzji ramowej 2004/757/ WSiSW. Mimo tego, z analizy dokonanej przez Komisję wynika, że polskie przepisy w badanym zakresie są w wysokim stopniu zgodne z normami wyznaczonymi w decyzji ramowej³³⁸.

6. Pranie pieniędzy

6.1. Uwagi wstępne

Jednym z przejawów budowania Europy bez wewnętrznych granic jest stwarzanie nowych możliwości rozwoju dla wszelkiego rodzaju inicjatyw gospodarczych. Jednakże nie sposób nie zauważyć, że wdrażane na obszarze UE koncepcje, mające na celu ułatwianie funkcjonowania takich inicjatyw, sprzyjają jednocześnie rozwojowi organizacji przestępczych, umożliwiając im m.in. czerpanie korzyści ze zliberalizowanych struktur finansowych i gospodarczych, jak też z różnic, wynikających z niejednolitego ukształtowania systemów prawnych państw członkowskich. Tego rodzaju czerpanie korzyści, powiązane z dążeniem do nadania cech legalności wartościom majątkowym o przestępnym pochodzeniu, okreś lane jest jako pranie pieniędzy³³⁹, przy czym należy zauważyć, że proceder ten zazwyczaj przebiega jednocześnie na terytorium kilku państw i niejednokrotnie jest realizowany poprzez działania, podejmowane w ramach struktur tzw. przestępczości zorganizowanej. Można zatem przyjąć, że zjawisko prania pieniędzy prowadzi do powstania negatywnych konsekwencji nie tylko dla gospodarki, ale również dla funkcjonowania państwa oraz społeczeństwa³⁴⁰.

Ze względu na transgraniczny charakter zjawiska prania pieniędzy, jego skutecznie zwalczanie możliwe jest jedynie za pomocą skoordynowanych na płaszczyźnie międzynarodowej działań. Skuteczność tych wysiłków na obszarze UE zależy zatem przede wszystkim od wyniku harmonizacji przepisów krajowych, a w szczególności od transpozycji unijnych dyrektyw dotyczących zwalczania procederu prania pieniędzy do krajowych porządków prawnych.

6.2. Kształtowanie się regulacji kryminalizujących pranie pieniędzy w skali międzynarodowej

Kluczowym zagadnieniem dla stworzenia skutecznego systemu przeciwdziałania i zwalczania prania pieniędzy, jest stworzenie służących temu norm prawnych. Normy te powinny jednolicie regulować metody i środki walki z tym procederem oraz powinny być stosowane zarówno przez organy państwowe, jak i instytucje finansowe. Charakter prawny oraz zakres normowania przepisów określonych w wielu regulacjach i standardach międzynarodowych jest jednak bardzo zróżnicowany. Należą do nich zarówno akty prawne mające charakter deklaracji czy zaleceń, jak również konwencje, a także akty normatywne ONZ, RE i UE.

6.2.1. Początkowe inicjatywy

Jedną z pierwszych inicjatyw, podjętych na płaszczyźnie międzynarodowej, była Deklaracja zasad w sprawie przeciwdziałania wykorzystywaniu systemu bankowego do celów prania pieniędzy³⁴¹, ogłoszona przez Komitet ds. Nadzoru Bankowego³⁴², działający przy Banku Rozrachunków Międzynarodowych w Bazylei. U podstaw przyjęcia tej Deklaracji leżała troska o zapewnienie zaufania publicznego do systemu bankowego i zwrócenie uwagi na konieczności przeciwdziałania wykorzystaniu sektora bankowego do celów związanych z praniem pieniędzy. Zawarto w niej postulat wprowadzenia obowiązku identyfikacji klienta przez bank lub inną instytucję finansową oraz możliwości odmowy przeprowadzenia transakcji w przypadku podejrzenia, że może ona służyć praniu pieniędzy, a także ściślejszej współpracy z organami ścigania w przypadku zaistnienia takiego podejrzenia. Jednakże ze względu na niewiążący prawnie charakter zawiera ona jedynie katalog generalnych zaleceń, które określić można zasadami dobrej praktyki bankowej, wytyczającym kierunki w walce z legalizowaniem dochodów przez banki³⁴³.

Kolejną inicjatywą podjętą na płaszczyźnie międzynarodowej było powołanie przez państwa grupy G-7 w 1989 r. Grupy Specjalnej do spraw Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy³⁴⁴, która rok później przygotowała „40 Zaleceń dotyczących przeciwdziałania praniu pieniędzy”, skierowanych do władz państwowych i instytucji bankowych. Zalecenia te zawierały przede wszystkim postulaty ujednolicenia systemów prawnych w zakresie kryminalizacji prania pieniędzy, wprowadzenia systemu identyfikacji klientów, rejestrowania transakcji powyżej określonej kwoty oraz zgłaszania transakcji podejrzanych, a także dotyczyły roli banków i instytucji finansowych w zakresie przeciwdziałania temu procederowi oraz współdziałania z organami ścigania w tym zakresie. Mimo że zalecenia nie miały charakteru aktu normatywnego prawa międzynarodowego i tym samym nie posiadały mocy wiążącej, uznaje się je za przełom w zwalczaniu prania pieniędzy³⁴⁵.

6.2.2. Organizacja Narodów Zjednoczonych

Organizacja Narodów Zjednoczonych była jedną z pierwszych organizacji, która stosunkowo wcześnie podjęła walkę z procederem prania pieniędzy. Pierwsze regulacje, które nawiązywały do tej problematyki – czyniąc to wprawdzie jedynie pośrednio i w bardzo ograniczonym zakresie – pojawiły się bowiem już na początku lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia w związku z próbą uregulowania problematyki zwalczania przestępczości narkotykowej³⁴⁶.

Bardziej konkretne odniesienie do owej problematyki zawierała natomiast Konwencja Wiedeńska z 1988 r.³⁴⁷ Regulowała ona wprawdzie przede wszystkim zagadnienia związane z przeciwdziałaniem i zwalczaniem nielegalnego wytwarzania oraz obrotu środkami odurzającymi i psychotropowymi, jednakże w jej treści po raz pierwszy podkreślono istnienie powiązania między procederem nielegalnego obrotu narkotykami, a wprowadzaniem do obrotu finansowego nielegalnych wartości majątkowych. Nadto na mocy art. 3 tej konwencji, zawierającego pierwszą legalną definicję prania pieniędzy³⁴⁸, państwa-strony zobowiązane zostały do kryminalizacji tego czynu w ustawodawstwach krajowych.

Kolejną aktywność ONZ w omawianym zakresie stanowiła przygotowana z polskiej inicjatywy Konwencja o zwalczaniu międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, przyjęta w 2000 r.³⁴⁹, w której wskazywano na istnienie związku pomiędzy praniem pieniędzy a funkcjonowaniem zorganizowanych grup przestępczych. Znaczenie tej konwencji w kontekście zwalczania prania pieniędzy wynika jednak przede wszystkim z faktu, iż wzorem Konwencji Wiedeńskiej zawiera ona także zobowiązanie do kryminalizacji tego czynu, uznając wszelako każde przestępstwo, będące źródłem pochodzenia nielegalnie uzyskanych korzyści majątkowych, za dopuszczalne przestępstwo pierwotne względem prania pieniędzy³⁵⁰.

Ostatnią inicjatywą ONZ w omawianym tu aspekcie była natomiast

Konwencja przeciwko korupcji, przyjęta w 2003 r.³⁵¹, która o tyle nawiązywała do omawianego tu procederu, że nakłada na państwa-strony obowiązek kryminalizacji czynów związanych z korupcją, m.in. właśnie prania pieniędzy (por. art. 23). Definicję prania pieniędzy i zakres jego kryminalizacji pozostawiała jednak ustawodawstwu krajowemu.

6.2.3. Rada Europy

Inicjatywy legislacyjne zmierzające do przeciwdziałania przestępczości, w tym także przeciwdziałania praniu pieniędzy podjęła także RE¹. Pierwszą z takich inicjatyw było Zalecenie Nr Rec 80 (10) Komitetu Ministrów RE². Jego celem było zwrócenie uwagi na intensywny rozwój różnych przejawów przestępczości zorganizowanej, w tym także przestępczości polegającej na wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości pochodzących z nielegalnych źródeł. Nadto zawierało ono postulaty podjęcia międzynarodowych działań w zakresie zwalczania tych zjawisk, podkreślając przy tym znaczącą rolę banków krajowych, dla których sformułowano zalecenia odnośnie do identyfikacji klientów, rejestracji transakcji podejrzanych oraz współpracy z organami ścigania³.

Kolejnym działaniem RE w omawianym zakresie było przyjęcie w 1990 r. Konwencji Strasburskej⁴. Jej głównym celem było stworzenie struktur międzynarodowej współpracy w zakresie zwalczania międzynarodowej przestępczości zorganizowanej. Konwencja ta zawierała definicję prania pieniędzy, a także nakładała na państwa-strony zobowiązanie do zapewnienia w prawie krajowym możliwości konfiskaty nielegalnie uzyskanych dochodów lub ich równowartości, a także do penalizacji prania pieniędzy oraz do międzynarodowej współpracy w odniesieniu do ujawniania dochodów pochodzących z przestępstw i ich konfiskowania. Jednakże doświadczenia zgromadzone od czasu wejścia w życie Konwencji Strasburskiej, a w szczególności rozwój przestępczości zorganizowanej spowodowały konieczność doprecyzowania i modyfikacji obowiązujących dotychczas regulacji. W rezultacie w 2005 r. przyjęto nową konwen-

poz. 563).

1. Warto przy tym zauważyć, że przy RE utworzono w 1958 r. Europejski Komitet ds. Problemów Karnych (European Committee on Criminal Problems), zajmujący się nadzorem oraz koordynacją działań RE w zakresie przeciwdziałania przestępczości.

2. Zalecenie Nr R 80 (10) Komitetu Ministrów RE w sprawie przeciwdziałania transferowi i ukrywaniu funduszy pochodzących z działalności przestępczej, wydane 27.6.1980 r.

3. Szerzej zob. S. Niemierka, B. Smykla, Przeciwdziałanie, s. 33 i n.; J. W. Wójcik, Pranie pieniędzy, s. 133.

4. Konwencja RE Nr 141 o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa, przyjęta 8.11.1990 r., weszła w życie 1.9.2003 r., ratyfi kowana przez Polskę 20.12.2000 r. (Dz.U. z 2003 r. Nr 46, poz. 394).

cję³⁵², w której kompleksowo unormowano zasady obowiązujące podmioty realizujące zadania związane ze zwalczaniem prania pieniędzy, metody zamrażania dochodów pochodzących z przestępstwa, sposoby usprawniania uzyskiwania informacji bankowych, a także odpowiedzialność osób prawnych. Nadto rozszerzono zakres działania konwencji na finansowanie terroryzmu³⁵³.

6.2.4. Unia Europejska

W ostatnim czasie najintensywniejsze działania o charakterze legislacyjnym, mające na celu przeciwdziałanie praniu pieniędzy, podejmowane są na obszarze UE. Zjawisko prania pieniędzy należy bowiem do tych dziedzin z przestępczości, które stanowią szczególne zagrożenie dla stabilności i wiarygodności sektora finansowego oraz jednolitego rynku, a zatem dla unijnych (a wcześniej wspólnotowych) interesów finansowych. Z tego względu prawodawca wspólnotowy już na początku lat 90. XX w. podjął inicjatywę stworzenia w prawie europejskim takich instrumentów prawnych, które mogłyby skutecznie zapobiegać temu zjawisku i je zwalczać³⁵⁴. Aktualnie obowiązującą i jednocześnie zawierającą kluczowe regulacje jest – stanowiąca trzecią z kolei inicjatywę legislacyjną na szczeblu europejskim – dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2005/60/WE w sprawie przeciwdziałania korzystaniu z systemu finansowego w celu prania pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu³⁵⁵. U jej podstaw leży dążenie do uzupełnienia instrumentów karno-prawnych, służących zapobieganiu masowemu przepływowi brudnych pieniędzy oraz przeznaczaniu wartości majątkowych pochodzących z legalnych lub nielegalnych źródeł na cele terrorystyczne, a tym samym dążenie do zapewnienia stabilności, prawidłowego funkcjonowania i wiarygodności sektora finansowego. Z tego względu dyrektywa zawiera rozszerzoną definicję prania pieniędzy, obejmującą swoim zakresem także finansowanie terroryzmu przy użyciu legalnie uzyskanych wartości majątkowych (art. 1 ust. 4). Przedmiotami czynności kwalifikowanych jako pranie pieniędzy są więc nie tylko wszelkie wartości majątkowe, pochodzące z określonej działalności przestępczej³⁵⁶ lub z udziału w takiej działalności (art. 1 ust. 2 lit. a–d), ale również środki finansowe, które zostały uzyskane zgodnie z prawem, ale w zamiarze ich użycia bądź też ze świadomością, że mają zostać użyte – w całości lub w części – w celu popełnienia przestępstwa o charakterze terrorystycznym (art. 1 ust. 4). Z kolei czynność sprawcza prania pieniędzy obejmuje konwersję lub przekazywanie wskazanych wartości, ukrycie lub zatajenie ich prawdziwego charakteru, źródła, miejsca położenia, rozporządzania, przemieszczania, własności albo praw, jak również nabycie, posiadanie lub korzystanie z tych wartości. Definicją prania pieniędzy objęte są również wszystkie formy zjawiskowe powyższych czynów, jak też usiłowanie ich popełnienia.

W porównaniu z dotychczas obowiązującymi postanowieniami, rozszerzeniu na dalsze profesje uległ również krąg podmiotów, będących adresatami obowiązków wynikających z przepisów owej dyrektywy. Zostały one bowiem uznane za szczególnie narażone na potencjalne ryzyko bycia wykorzystanym do celów związanych z praniem pieniędzy bądź finansowaniem terroryzmu (art. 2 ust. 1). W dalszej kolejności omawiana dyrektywa szczegółowo reguluje obowiązki, którym podlegają objęte jej postanowieniami osoby i instytucje. Są nimi: obowiązek identyfikacji klienta oraz weryfikacji jego tożsamości (art. 8); obowiązek niezwłocznego informowania, z własnej inicjatywy odpowiednich jednostek analityki lub organów w przypadku podejrzenia lub posiadania uzasadnionych podstaw, by podejrzewać, że popełniono lub usiłowano popełnić przestępstwo prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu (art. 24 ust. 1) oraz obowiązek przechowywania rejestrów i danych statystycznych związanych z przypadkami prania pieniędzy, jak również podejmowanie środków wykonawczych w postaci stworzenia procedur wewnętrznych, szkoleń, dostępu do aktualnych danych i informacji zwrotnych w zakresie przestrzegania postanowień tej dyrektywy (art. 30 i n.). Dyrektywę uzupełnia dyrektywa Komisji 2006/70/WE¹.

Dyrektywa 2005/60/WE wychodzi zatem naprzeciw aktualnym tendencjom w zakresie skutecznego przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu. Należy wszelako podkreślić, że jej regulacje wyznaczają jedynie pewien standard minimalny w zakresie zwalczania obu tych zjawisk. Artykuł 5 stanowi bowiem, że państwa członkowskie mogą przyjąć lub utrzymać w mocy bardziej rygorystyczne przepisy w dziedzinach przez nią regulowanych.

W omawianym kontekście należy nadto wskazać na inne unijne akty prawne, które przyjęte zostały w celu uzupełnienia wymienionych powyżej dyrektyw, bądź też, normując inne zagadnienia, jedynie w pewnym stopniu odnoszą się do omawianej tu problematyki. Są nimi przede wszystkim: Drugi Protokół do Konwencji w sprawie ochrony interesów finansowych Wspólnot Europejskich³⁵⁷, wspólne działanie Rady 98/699/ WSiSW³⁵⁸, decyzja Rady 2000/632/WSiSW³⁵⁹, decyzja ramowa Rady

2001/500/WSiSW³⁶⁰, rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 1889/2005³⁶¹ oraz rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 1781/2006³⁶².

¹ Dyrektywa Komisji 2006/70/WE z 1.8.2006 r. ustanawiająca środki wykonawcze do dyrektywy 2005/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesieniu do definicji „osoby zajmującej eksponowane stanowisko polityczne”, jak również w odniesieniu do technicznych kryteriów stosowania uproszczonych zasad należytej staranności wobec klienta oraz wyłączenia z uwagi na działalność finansową prowadzoną w sposób sporadyczny lub w bardzo ograniczonym zakresie (Dz.Urz. UE L 214 z 4.8.2006 r., s. 29–34).

Spośród wymienionych dokumentów na uwagę zasługuje przede wszystkim Drugi Protokół do Konwencji w sprawie ochrony interesów finansowych WE oraz decyzja ramowa Rady 2001/500/WSiSW. Pierwszy ze wskazanych dokumentów zobowiązuje państwa członkowskie do kryminalizacji prania pieniędzy (por. art. 2), jak również do przyjęcia środków niezbędnych do pociągnięcia osób prawnych do odpowiedzialności z tytułu popełnienia tego przestępstwa (art. 3) oraz nałożenia na nie skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających sankcji (art. 4). Na mocy postanowień Drugiego Protokołu państwa członkowskie zostały nadto zobowiązane do podjęcia wszelkich działań koniecznych do umożl iwienia zajęcia i – z zastrzeżeniem praw osób trzecich działających w dobrej wierze – konfiskaty lub odebrania narzędzi i dochodów pochodzących m.in. z przestępstwa prania pieniędzy lub majątku, którego war tość odpowiada tym dochodom (por. art. 5).

Natomiast celem decyzji ramowej Rady 2001/500/WSiSW jest zintensyfikowanie działań przeciwko zorganizowanej przestępczości poprzez harmonizację przepisów krajowych dotyczących konfiskaty³⁶³ narzędzi oraz mienia pochodzącego z przestępczości zorganizowanej, w tym także z prania pieniędzy. Istotne jest tu przed wszystkim rozszerzenie katalogu przestępstw pierwotnych do przestępstwa prania pieniędzy na wszystkie przestępstwa mające charakter poważny³⁶⁴. Nadto decyzja ramowa nakłada na państwa członkowskie obowiązek penalizacji tak zdefiniowanych poważnych przestępstw karą pozbawienia wolności, której maksymalny wymiar nie może być krótszy niż 4 lata (por. art. 2), jak również do podjęcia niezbędnych kroków w celu zapewnienia, że ustawodawstwo każdego z tych państw oraz procedury dotyczące konfiskaty zysków z popełnienia przestępstwa pozwolą także, przynajmniej w przypadkach, w których nie jest możliwe zajęcie tych dochodów, na konfiskatę mienia o wartości odpowiadającej takim dochodom. Państwa członkowskie mogą wyłączyć jednak możliwość konfiskaty majątku, którego wartość odpowiada zyskowi z popełnienia przestępstwa, w razie gdy wartość ta byłaby mniejsza niż 4000 euro (por. art. 3).

6.3. Wpływ regulacji prawa europejskiego na kształtowanie się prawa polskiego

Inicjatywy legislacyjne, mające ma celu skuteczne przeciwdziałanie oraz zwalczanie prania pieniędzy, podejmowane są nie tylko na płaszczyźnie międzynarodowej, ale również na szczeblu krajowym. Należy wszelako zauważyć, iż ta aktywność ustawodawcy krajowego uzasadniona jest, zwłaszcza w ostatnich latach, charakterem przyjętych w tym zakresie unijnych instrumentów prawnych, który po stronie państw członkowskich generuje obowiązek ich transpozycji do krajowych porządków prawnych³⁶⁵.

Implementacja postanowień dyrektywy 2005/60/WE oraz dyrektywy wykonawczej 2006/70/WE miała nastąpić do 15.12.2007 r. Polski ustawodawca z pewnym opóźnieniem, gdyż dopiero w 2009 r. dokonał wymaganej transpozycji, aczkolwiek należy podkreślić, że z perspektywy polskiego ustawodawstwa obowiązek ten oznaczał konieczność nowelizacji zarówno art. 299 KK, jak i ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu³⁶⁶.

Znowelizowane przepisy, mimo że zawierają szereg istotnych i koniecznych zmian, dostosowujących polskie regulacje do wymogów określonych w obowiązującej dyrektywie, nie wyeliminowały jednak wszystkich problemów. Mimo iż w dyrektywie z 2005 r. ujednolicono pojęcie prania pieniędzy, które mogłoby być punktem odniesienia dla krajowego ustawodawcy, to w polskim porządku prawnym nadal funkcjonują dwie częściowo niespójne definicje tego zjawiska³⁶⁷. Nowelizacja nie usunęła nadto różnic występujących w zakresie normowania znamion strony

przedmiotowej, w tym w szczególności określających źródła pochodzenia wartości majątkowych, stanowiących przedmiot prania pieniędzy³⁶⁸.

7. Korupcja

7.1. Uzasadnienie istnienia europejskich regulacji antykorupcyjnych i ich znaczenie dla europejskiego prawa karnego

Działania antykorupcyjne podejmowane w Europie mają swój początek w latach 90. XX w. Jako jedna z pierwszych organizacji ponadnarodowych walkę z korupcją podjęła RE, uzasadniając to koniecznością ochrony „praworządności, stabilności instytucji demokratycznych, praw człowieka, postępu społecznego i gospodarczego”³⁶⁹.

Szukając uzasadnienia dla działań antykorupcyjnych UE, wskazać należy, że te wywodzą się w pierwszej kolejności z konieczności ochrony interesów finansowych WE. Z czasem jednak zagadnienie walki z korupcją na płaszczyźnie unijnej ewoluowało, stając się de facto odrębnym obszarem zainteresowania państw członkowskich³⁷⁰. Z powyższego rozróżnienia wynika także odmienność podejmowanych działań. Z początku ingerencja prawa karnego była bowiem ograniczana jedynie do wybranych zachowań patologicznych występujących w sektorze publicznym (chodziło tutaj o możliwie najlepsze zabezpieczenie budżetu WE), z czasem rozszerzono ją na inne sfery (co wiązało się z walką ze zorganizowaną przestępczością), w tym na korupcję w sektorze prywatnym.

O fakcie zaangażowania UE w walkę z korupcją świadczyć może uznanie jej jako jednego z priorytetów, zaliczając korupcję jako bardzo poważnie zagrożenie dla bezpieczeństwa obywateli i sprawiedliwości³⁷¹.

Podkreśleniem powyższego jest decyzja Rady z 25.9.2008 r. w sprawie zawarcia w imieniu Wspólnoty Europejskiej Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko korupcji³⁷² oraz o uznaniu antykorupcyjnych Konwencji RE i OECD³⁷³ za część acquis communautaire.

Jak powyżej wskazano, w ramach prac RE i UE dąży się do wyeliminowania korupcji jako patologii ogólnospołecznej oraz zjawiska uderzającego w gospodarki państw członkowskich i UE. Warto przy tym podkreślić, że podejmowane działania jak do tej pory miały charakter wieloaspektowy, w ramach UE przykładowo można mówić o szerokiej regulacji, która była podejmowana w ramach pierwszego filara, jak również o regulacji niejako klasycznej, prawnokarnej w ramach trzeciego filara³⁷⁴. Jako przykład pozakarnych działań podjętych przez RE wskazać zaś można Konwencję Cywilnoprawną o korupcji przyjętą 4.11.1999 r.³⁷⁵

7.2. Kształtowanie się europejskich regulacji antykorupcyjnych

W ramach RE, pierwsze prace nad regulacjami antykorupcyjnymi podjęto w 1994 r. Zaowocowały one przyjęciem 6.11.1997 r. rezolucji o nazwie „20 zasad wiodących w zwalczaniu korupcji”³⁷⁶ (w dokumencie tym wskazano m.in. na konieczność zapobiegania i ścigania korupcji za pomocą prawa karnego). Dalszym efektem przyjętych zasad było zaś opracowanie i przyjęcie Konwencji Prawnokarnej RE o korupcji (sporządzonej w Strasburgu 27.1.1999 r.)³⁷⁷. W następnej kolejności Konwencja została uzupełniona o Protokół Dodatkowy (sporządzony 15.5.2003 r.)³⁷⁸.

Wspomnieć również należy o tzw. GRECO, czyli Grupie Państw Zwalczających Korupcję (utworzonym przez RE w 1999 r.), którego celem jest zwiększenie efektywności w zakresie zwalczania tego zjawiska³⁷⁹.

Jako pierwsze działanie UE wiążące się z walką z korupcją wymienić natomiast należy Rezolucję w sprawie ochrony prawnej interesów finansowych Wspólnot Europejskich, która została przyjęta przez Radę Europejską 6.12.1994 r.³⁸⁰, gdzie w sposób generalny wskazano na konieczność walki z korupcją uderzającą w WE. Kolejnym krokiem był Pierwszy Protokół do Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich sporządzony 27.9.1996 r.³⁸¹ W ograniczonym zakresie kwestiami korupcyjnymi zajmował się także Drugi Protokół z 19.6.1997 r.³⁸² Dalsze działania UE wiązały się ze zmianą postrzegania korupcji – już nie tylko jako zjawiska uderzającego w jej interesy finansowe, ale jako elementu zorganizowanej przestępczości o charakterze transgranicznym naruszającego podstawowe struktury społeczne³⁸³. Efektem tego było przyjęcie Konwencji w sprawie zwalczania korupcji funkcjonariuszy Wspólnot Europejskich lub funkcjonariuszy państw członkowskich Unii Europejskiej z 26.5.1997 r.³⁸⁴ W dalszej kolejności UE, będąc w znacznej mierze organizacją opartą na współpracy gospodarczej, skierowała swoje wysiłki na walkę z korupcją w sektorze prywatnym. Najważniejsze akty prawne regulujące tę tematykę to z pewnością wspólne działanie z 22.12.1998 r., o korupcji w sektorze prywatnym³⁸⁵ oraz decyzja ramowa Rady 2003/568/ WSiSW z 22.7.2003 r. w sprawie zwalczania korupcji w sektorze prywatnym³⁸⁶.

7.3. Charakterystyka europejskich regulacji antykorupcyjnych

Omawiając międzynarodowe regulacje o charakterze antykorupcyjnym, należy zacząć od Konwencji Prawnokarnej RE o korupcji z 27.1.1999 r.³⁸⁷ Z całą pewnością jest to akt najbardziej ambitny i najbardziej złożony z dotychczas przyjętych na forum europejskim. Wskazać należy, że już w preambule wyraża się w nim przekonanie o potrzebie prowadzenia, jako jednego z priorytetów, wspólnej polityki karnej mającej na celu ochronę społeczeństwa przed korupcją, włączając w to przyjęcie odpowiedniego ustawodawstwa oraz podejmowanie środków prewencyjnych.

W Konwencji jasno wskazano, że za przestępstwa uznane być muszą m.in.:

1. przekupstwo czynne i bierne krajowych funkcjonariuszy publicznych

(art. 2 i 3);

1. przekupstwo członków krajowych i zagranicznych zgromadzeń przedstawicielskich (art. 4 i 6);

2. przekupstwo zagranicznych funkcjonariuszy publicznych (art. 5);

3. przekupstwo czynne i bierne w sektorze prywatnym (art. 7 i 8);

4. przekupstwo funkcjonariuszy organizacji międzynarodowych (art. 9);

5. przekupstwo członków międzynarodowych zgromadzeń parlamentarnych (art. 10);

6. przekupstwo sędziów i funkcjonariuszy sądów międzynarodowych

(art. 11);

1. płatna protekcja (art. 12).

Co istotne, w art. 18 Konwencja nałożył obowiązek na każde państwo będące jej stroną, aby przyjęło środki konieczne do zapewnienia, by osoby prawne mogły ponosić odpowiedzialność za przestępstwa czynnego przekupstwa, handlu wpływami i prania pieniędzy, popełnione na ich korzyść. W art. 19 wskazano zaś, że podmioty te podlegać mają sankcjom karnym lub innym, w tym sankcjom pieniężnym.

Ze względu na poważny charakter przestępstw określonych w Konwencji, każda ze Stron, zobowiązana została do wprowadzenia skutecznych, proporcjonalnych i zniechęcających sankcji i środków. Warto podkreślić, że w przypadku popełnienia przestępstw przez osoby fizyczne jasno wskazano na konieczność ujęcia w sankcji kary pozbawienia wolności (w założeniu ma ona dawać podstawę do ekstradycji). Analogicznie, każda ze stron przyjąć miała środki konieczne do umożliwienia konfiskaty lub pozbawienia w inny sposób narzędzi oraz dochodów z przestępstw określonych zgodnie z Konwencją lub mienia, którego wartość odpowiada takim dochodom.

Pozostałe postanowienia Konwencji dotyczyły m.in. współpracy międzynarodowej, w tym kwestii wzajemnej pomocy, ekstradycji i skutecznego przepływu informacji. Uzupełnieniem Konwencji jest zaś Protokół Dodatkowy, dotyczący korupcji biernej i czynnej sędziów i arbitrów³⁸⁸.

Jeżeli chodzi o działalność UE, to wskazać należy, że Konwencja o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich z 25.7.1995 r.³⁸⁹ omawianą tu problematyką się nie zajmowała. Dopiero Pierwszy Protokół do Konwencji sporządzony w Dublinie 27.9.1996 r.³⁹⁰ po części ją regulował. Co istotne oparty on został na założeniu, że interesy Wspólnot powinny podlegać takiej samej ochronie, jak interesy państw członkowskich (są to tzw. zasady asymilacji i efektywności³⁹¹). Protokół został jednak ograniczony jedynie do wskazania na konieczność penalizacji przez państwa członkowskie zachowań korupcyjnych podejmowanych na szkodę Wspólnot przez funkcjonariuszy państw członkowskich i urzędników wspólnotowych (tj. członków Komisji Europejskiej, Parlamentu Europejskiego, Trybunału Sprawiedliwości oraz Trybunału Obrachunkowego). Obejmował on m.in kwestię zdefiniowania „korupcji biernej i czynnej” oraz ujednolicenia pojęć „funkcjonariusz”, „funkcjonariusz wspólnotowy” i „funkcjonariusz krajowy” oraz wskazywał na konieczność ustalenia skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających sankcji karnych za popełnienie przestępstwa (łącznie z karami pozbawienia wolności, mogącymi dać podstawę do ekstradycji). Rozwinięciem działań antykorupcyjnych był z pewnością Drugi Protokół do Konwencji sporządzony w Brukseli z 16.6.1997 r.³⁹² Nałożono w nim bowiem na państwa członkowskie obowiązek pociągnięcia osoby prawnej do odpowiedzialności za popełnione przestępstwa (jako jedno z nich wskazując korupcję).

Dalsze prace w ramach UE przyniosły Konwencję w sprawie zwalczania korupcji funkcjonariuszy Wspólnot Europejskich lub funkcjonariuszy państw członkowskich Unii Europejskiej z 26.5.1997 r.³⁹³ W swojej zasadniczej części powielała ona regulację Pierwszego protokołu, wprowadzając jednak istotną zmianę. Odstąpiono bowiem od wymogu, aby zachowanie sprawców musiało lub mogło uderzać w interesy finansowe WE.

Jak powyżej wskazano, ściśle związane z omawianym zagadnieniem są akty prawne UE dotyczące zwalczania korupcji w sektorze prywatnym. Najważniejsze z nich to wspólne działanie z 22.12.1998 r., dotyczące korupcji w sektorze prywatnym³⁹⁴ oraz decyzja ramowa Rady z 22.7.2003 r. w sprawie zwalczania korupcji w sektorze prywatnym³⁹⁵. Wspólne działanie stanowiło pierwszy krok na poziomie UE w kierunku zwalczania korupcji w sektorze prywatnym i sprowadzało się do ogólnego określenia środków, które miały temu służyć. Konkretniejsze postanowienia znalaz ły się w decyzji ramowej. Jak stwierdzono w jej preambule „korupcja tak w sektorze publicznym, jak i prywatnym (...) stanowi zagrożenie dla praworządnego społeczeństwa, a także zakłóca konkurencję w odniesieniu do kupna towarów lub usług oraz hamuje rozwój gospodarczy”. W celu walki z tym zjawiskiem ustalono, że państwa członkowskie, podejmą środki niezbędne do zapewnienia, że zachowania polegające m.in. na „obiecywaniu, oferowaniu lub przekazywaniu (...) osobie sprawującej jakąkolwiek funkcję kierowniczą w sektorze prywatnym (...) nienależnej korzyści jakiegokolwiek rodzaju (...) w celu aby ta podjęła działania lub powstrzymała się od podjęcia działań, z naruszeniem obowiązków tej osoby” jak również na „żądaniu lub otrzymywaniu” takiej korzyści przez takie osoby „w celu podjęcia działań lub powstrzymaniu się od działań”, uznane zostaną za przestępstwa zagrożone karą, której górna granica wynosi co najmniej „od jednego do trzech lat pozbawienia wolności”.

7.4. Zastosowanie regulacji w krajowym porządku prawnym

Opisane powyżej akty prawne, wymusiły szereg zmian w polskim prawie karnym. Przeprowadzone nowelizacje miały dwojaki charakter, tj. po pierwsze zmieniono zakres kryminalizacji w istniejących już typach przestępstw, po drugie wprowadzono nowe, nieznane dotychczas polskiemu prawu przestępstwa.

Przykładem zmiany zakresu kryminalizacji (pod wpływem prawa europejskiego) jest wprowadzenie ustawą z 13.6.2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw³⁹⁶ definicji „osoby pełniącej funkcję publiczną” (art. 115 § 19 KK) oraz zmiana definicji legalnej „funkcjonariusza publicznego” (art. 115 § 13 KK). W efekcie radykalnemu poszerzeniu uległa m.in. grupa podmiotów mogących odpowiadać za przestępstwo korupcji biernej (art. 228 KK), czy uczestników koniecznych przestępstwa korupcji czynnej (art. 229 KK). Nowelizacją KK z 9.9.2000 r.³⁹⁷ poszerzono również zakres ochrony przestępstw korupcyjnych o interesy innych państw i organizacji międzynarodowych, co wynikało z wprowadzenia do art. 228 KK § 6, który stanowi, że „Karom określonym w § 1–5 podlega odpowiednio także ten, kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej w państwie obcym lub w organizacji międzynarodowej, przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę lub takiej korzyści żąda, albo uzależnia wykonanie czynności służbowej od jej otrzymania”³⁹⁸.

Jeżeli chodzi o nowe, nieznane dotychczas polskiemu prawu typy przestępstw, to trzeba wskazać na wprowadzenie do polskiego porządku prawnego typów przestępstw handlu wpływami (art. 230a KK), korupcji wyborczej (art. 250a), korupcji na stanowisku kierowniczym (art. 296a KK) i korupcji przy organizacji profesjonalnych zawodów sportowych (art. 296b KK³⁹⁹) – dokonane ustawą nowelizującą KK z 13.6.2003 r.⁴⁰⁰ (na marginesie należy podnieść, że wskazaną ustawą gruntownie zmieniono instytucję przepadku uregulowaną w art. 44–45 KK).

W końcu zaś efektem dostosowania polskiego prawa do wymogów konwencyjnych było uchwalenie ustawy z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary⁴⁰¹.

8. Zwalczanie fałszowania euro

8.1. Uzasadnienie istnienia i cele europejskich regulacji dotyczących prawnokarnego zwalczania fałszowania euro

Podstawą podjęcia prac nad regulacjami dotyczącymi prawnokarnego zwalczania euro jest konieczność zapewnienia, aby euro było chronione we wszystkich państwach członkowskich UE poprzez efektywne środki w dziedzinie prawa karnego. Jak pokazały badania przeprowadzone jeszcze przed wprowadzeniem euro, znaczenie nowej waluty powoduje, że jest ona szczególnie podatna na ryzyko fałszowania⁴⁰². Co do podjęcia decyzji o ochronie wskazanego dobra za pomocą prawa karnego bardzo istotne były przepisy zawarte w Konwencji międzynarodowej o zwalczaniu fałszowania pieniędzy oraz protokołów do niej, podpisanych w Genewie 20.4.1929 r.⁴⁰³ Szczególnie istotny był przy tym art. 5 Konwencji stanowiący, że „Między czynami, przewidzianemi w artykule 3, nie należy co do sankcyj karnych czynić różnicy zależnie od tego, czy chodzi o pieniądze krajowe, czy o pieniądze zagraniczne; przepis ten nie może zależeć od żadnego warunku wzajemności ustawowej lub umownej”⁴⁰⁴.

Ogólnie pojętym celem wprowadzenia przedstawionych poniżej regulacji jest zapewnienie jednakowej ochrony euro przez harmonizację przepisów dotyczących zwalczania fałszownia unijnej waluty w państwach członkowskich UE.

8.2. Kształtowanie się europejskich regulacji dotyczących prawnokarnego zwalczania fałszowania euro

Rozporządzeniem Rady (WE) Nr 974/98 z 3.5.1998 r. w sprawie wprowadzenia euro⁴⁰⁵, wprowadzono do obiegu od 1.1.2002 r. wspólną europejską walutę. Jednocześnie zobowiązano uczestniczące w tym przedsięwzięciu państwa członkowskie UE do zapewnienia odpowiednich sankcji za podrabianie i fałszowanie banknotów i monet.

Jednakże pracę nad ochroną wspólnej waluty rozpoczęto wcześniej, już bowiem 23.7.1998 r. Komisja wydała komunikat, skierowany do Parlamentu, Rady i Europejskiego Banku Centralnego w sprawie fałszowania euro. Na skutek wskazanego komunikatu Parlament Europejski 17.11.1998 r. podjął stosowną uchwałę⁴⁰⁶ wzywającą m.in. Komisję do podjęcia prac w zakresie ochrony euro, w tym określania konieczności przystąpienia przez UE do Konwencji międzynarodowej o zwalczaniu fałszowania pieniędzy z 1929 r.⁴⁰⁷ Natomiast 7.7.1998 r. rezolucję dotyczącą przyjęcia niektórych środków w celu ochrony prawnej banknotów i monet wystosował EBC⁴⁰⁸. W dalszej perspektywie efektem przedsięwziętych prac stała się zaś decyzja ramowa Rady 2000/383/WSiSW z 29.5.2000 r. w sprawie zwiększenia ochrony przez sankcje karne i inne sankcje za fałszowanie w związku z wprowadzeniem euro⁴⁰⁹, a następnie decyzja ramowa Rady 2001/888/WSiSW z 6.12.2001 r. zmieniająca decyzję ramową 2000/383/ WSiSW w sprawie zwiększenia ochrony poprzez sankcje karne i inne sankcje za fałszowanie związane z wprowadzeniem euro⁴¹⁰.

Warto jednak zaznaczyć, że prace dotyczące zwalczania fałszowania euro podjęte w ramach UE nie ograniczają się jedynie do kwestii prawnokarnych. Wręcz przeciwnie, jako podstawowe w zakresie ochrony euro przed fałszowaniem uznaje się rozporządzenie Rady Nr 1338/2001 (WE) z 28.6.2001 r. ustanawiające środki niezbędne dla ochrony euro przed fałszowaniem⁴¹¹ oraz rozporządzenie Rady z 28.6.2001 r. rozszerzające działanie powyżej wskazanego rozporządzenia na państwa członkowskie, które nie przyjęły euro jako swojej jednej waluty⁴¹² – zdefiniowano w nich m.in. pojęcie fałszerstwa euro, określono dane techniczne i statystyczne dotyczące falsyfikatów euro, określono obowiązki państw członkowskich w razie wykrycia sfałszowanych euro itp.⁴¹³ W tym kontekście należy również wymienić decyzję Rady 2001/887/WSiSW z 6.12.2001 r. w sprawie ochrony euro przed fałszowaniem⁴¹⁴, której generalnym celem jest zacieśnienie współpracy międzypaństwowej w omawianym zakresie⁴¹⁵ oraz decyzję Rady 2001/923/WE z 17.12.2001 r. ustanawiającą program wymiany, pomocy i szkoleń dla ochrony euro przed fałszowaniem, tj. program „Perykles”⁴¹⁶.

Istotne jest również, że na mocy decyzji Rady 2005/511/WSiSW z 12.7.2005 r. w sprawie ochrony euro przed fałszowaniem wyznaczono Europol jako biuro centralne ds. zwalczania fałszowania euro⁴¹⁷.

8.3. Charakterystyka europejskich regulacji dotyczących prawnokarnego zwalczania fałszowania euro

Zasadnicze znaczenie dla prawnokarnej ochrony euro ma decyzja ramowa Rady 2000/383/WSiSW z 29.5.2000 r. w sprawie zwiększenia ochrony przez sankcje karne i inne sankcje za fałszowanie w związku z wprowadzeniem euro⁴¹⁸. Jak podniesiono w art. 2 Decyzji, jej celem było uzupełnienie postanowień oraz ułatwienie stosowania przez państwa członkowskie Konwencji międzynarodowej o zwalczaniu fałszowania pieniędzy z 1929 r., co wymusiło także zobowiązanie, aby wszystkie państwa przystąpiły do wskazanej Konwencji.

W zakresie czynów zabronionych, w art. 3 Decyzji, znalazło się stwierdzenie, że każde państwo członkowskie zapewni karalność:

1. jakiegokolwiek oszukańczego wytwarzania lub zmiany waluty euro, niezależnie od zastosowanych środków;

2. oszukańczego wykorzystywania sfałszowanej waluty euro;

3. przywozu, wywozu, transportu, otrzymywania lub uzyskiwania sfałszowanej waluty, w celu jej wykorzystania, przy świadomości, że jest ona sfałszowana;

4. oszukańczego wytwarzania, otrzymywania, uzyskiwania lub posiadania:

   1. narzędzi, artykułów, programów komputerowych oraz wszelkich innych środków szczególnie dostosowanych do fałszowania lub zmiany waluty, lub

   2. hologramów lub innych składników waluty, które służą do ochrony przed fałszowaniem.

Co więcej, karalne miały być również wskazane czyny popełnione w stosunku do banknotów lub monet wytworzonych z zastosowaniem legalnych urządzeń lub materiałów, ale z naruszeniem praw lub warunków, zgodnie z którymi właściwe organy mogą emitować walutę i bez zgody tych organów⁴¹⁹.

Istotne jest również, że w art. 8 decyzji przewidziano odpowiedzialność osób prawnych, wzorując się w tym zakresie na Drugim protokole do Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich z 16.6.1997 r.⁴²⁰

W decyzji znalazło się także standardowe wskazanie, że każde państwo członkowskie podejmie niezbędne środki w celu zapewnienia karania wskazanych czynów poprzez efektywne, proporcjonalne i odstraszające sankcje karne, włączając w to kary pozbawienia wolności podlegające ekstradycji.

Uzupełnieniem omówionego aktu prawnego jest decyzja ramowa Rady 2001/888/WSiSW z 6.12.2001 r. zmieniająca decyzję ramową 2000/383/WSiSW w sprawie zwiększenia ochrony poprzez sankcje karne⁴²¹, która reguluje kwestię uznawania wcześniejszych wyroków co do przestępstw wskazanych w decyzji.

8.4. Zastosowanie regulacji w krajowym porządku prawnym

Podstawowym aktem prawnym zawierającym przepisy dotyczące ochrony pieniądza przed fałszowaniem jest KK (zob. Rozdział XXXVII – Przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi), a dokładniej art. 310 KK, w którego § 1 skryminalizowano m.in. podrabianie albo przerabianie polskiego albo obcego pieniądza, natomiast § 2 m.in. puszczenie w obieg pieniądza określonego w § 1, a także w tym celu jego przyjęcie, przechowanie, przewóz, przeniesienie, przesyłanie albo pomoc do jego zbycia lub ukrycia. Obecne ukształtowanie powyższego przepisu jest wynikiem przystąpienia przez Polskę w 1934 r. do Konwencji międzynarodowej o zwalczaniu fałszowania pieniędzy oraz protokołów do niej, podpisanych w Genewie 20.4.1929 r.⁴²² Tym samym w ocenie krajowego ustawodawcy nie zachodzi konieczność tworzenia nowych regulacji prawnych o charakterze karno-materialnym w celu implementacji decyzji ramowej 2000/383/WSiSW⁴²³.

Konstatację taką potwierdza trzecie sprawozdanie Komisji⁴²⁴ oparte na art. 11 powyższej decyzji ramowej, w którym wskazano, że Polska zasadniczo wprowadziła jej przepisy do swojego porządku prawnego. Pewne wątpliwości dotyczą jedynie nieobjęcia kryminalizacją postaci sprawczych zachowań polegających na sprowadzaniu z zagranicy lub wywozu za granicę fałszywych pieniędzy jak również wytwarzaniu, otrzymywaniu, uzyskiwaniu lub posiadaniu narzędzi, artykułów, programów komputerowych oraz wszelkich innych środków szczególnie dostosowanych do fałszowania lub zmiany waluty, lub hologramów lub innych składników waluty, które służą do ochrony przed fałszowaniem⁴²⁵.

9. Przestępczość komputerowa

9.1. Uwagi wstępne

Systemy informatyczne pełnią bardzo ważną rolę w funkcjonowaniu aparatu państwowego i gospodarki. Narażone są one w związku z tym na ataki, w tym ze strony przestępczości zorganizowanej i terrorystycznej. Dlatego systemy takie muszą być odpowiednio chronione prawnie.

Przestępczość komputerowa jest ważnym obiektem zainteresowań UE. Stąd zagadnienie to przewija się nieustannie w dokumentach UE⁴²⁶. Aktywność Komisji w tym obszarze można pogrupować w czterech głównych kategoriach: inicjatywy legislacyjne, wspieranie współpracy organów ścigania na terytorium UE, wspieranie współpracy pomiędzy sektorem publicznym i prywatnym oraz koordynowanie działań podejmowanych na szczeblu międzynarodowym⁴²⁷. Celowość podejmowania inicjatyw na szczeblu UE z pewnością uzasadnia fakt, że przestępstwa komputerowe często mają charakter transgraniczny, dlatego zcentralizowane działanie jest bardziej efektywne.

Również RE podejmuje działania zmierzające do walki z cyberprzestępczością, w tym poprzez zalecenia Komitetu Ministrów RE oraz konwencje zawierane na jej forum.

9.2. Walka z cyberprzestępczością w prawie Rady Europy

Jeśli chodzi o RE, już 13.9.1989 r. przyjęto zalecenie R (89) 9 w sprawie przestępstw związanych z wykorzystaniem komputerów (computer – related crime), a 11.9.1995 r. zalecenie R (95) 13 w sprawie zagadnień procesowych związanych z technologią informacyjną.

Zalecenie z 1989 r. wzywa państwa członkowskie, aby podczas rewizji swojego ustawodawstwa lub wprowadzania nowych regulacji wzięły pod uwagę raport Komitetu ds. Problemów Przestępczości, a w szczególności zawarte w nim wskazówki dla ustawodawców krajowych. Wspomniany w zaleceniu raport określał przede wszystkim zakres penalizacji czynów związanych z wykorzystaniem technologii informatycznych. Ze względu na zróżnicowane stanowiska poszczególnych członków komisji przygotowującej raport, sformułowano dwie listy przestępstw: minimalną i opcjonalną. Na liście minimalnej zostały umieszczone czyny, które powinny być penalizowane we wszystkich państwach członkowskich (np. oszustwa i fałszerstwa komputerowe), natomiast na opcjonalnej umieszczono czyny mniej społecznie szkodliwe, o kryminalizacji których powinny decydować poszczególne państwa (np. używanie komputera bez zezwolenia)⁴²⁸. W literaturze wysoko ocenia się znaczenie tego zalecenia dla harmonizacji prawa karnego państw członkowskich RE⁴²⁹.

Zalecenie R (95) 13 zostało wydane w związku z problemami, jakich nastręcza ściganie przestępstw komputerowych, a zwłaszcza wykorzystywanie tradycyjnych instytucji procesowych do gromadzenia dowodów mających formę elektroniczną.

Niektóre zalecenia Komitetu Ministrów, choć nie dotyczą stricte zagadnień karnistycznych, są również istotne z punktu widzenia omawianego zagadnienia. Tak jest m.in. w przypadku zalecenia R (2001) 8 w sprawie samoregulacji cybertreści (samoregulacja i ochrona użytkownika przed nielegalnymi i szkodliwymi treściami nowych usług komunikacyjnych i informacyjnych). Zalecenie to nakazuje stworzenie mechanizmów raportowania nadużyć umożliwiających przekazanie informacji o materiałach organom ścigania oraz przedsięwzięcie należytej współpracy w transgranicznym zwalczaniu przestępstw związanych z treścią.

Najważniejszym instrumentem prawnym przyjętym przez RE jest jednak Konwencja o cyberprzestępczości z 23.11.2001 r.⁴³⁰ Konwencja ta zobowiązuje strony do wprowadzenia określonych regulacji materialnoprawnych i procesowych oraz zawiera przepisy regulujące współpracę w ściganiu cyberprzestępczości.

Jeśli chodzi o regulacje materialnoprawne, strony zostały zobowiązane do wprowadzenia karalności nielegalnego dostępu do systemu informatycznego (art. 2), nielegalnego przechwytywania danych (art. 3), naruszenia integralności danych (art. 4), naruszenia integralności systemu (art. 5), bezprawnego obrotu i wykorzystania urządzeń przystosowanych do popełnienia wymienionych wyżej przestępstw oraz danych umożliwiających dostęp do systemu (art. 6), fałszerstwa komputerowego (art. 7), oszustwa komputerowego (art. 8), przestępstw związanych z pornografią dziecięca (art. 9), przestępstw związanych z naruszeniem praw autorskich oraz postaci stadialnych i zjawiskowych tych przestępstw (art. 11), a także wprowadzenia odpowiedzialności osób prawnych (art. 12) oraz określenia odpowiednich kar i innych środków prawnych (art. 13).

Uzupełnieniem Konwencji o cyberprzestępczości jest Protokół dodatkowy z 23.1.2003 r. w sprawie kryminalizacji aktów rasizmu i ksenofobii popełnianych przez systemy informatyczne⁴³¹. Protokół definiuje pojęcie materiału o charakterze rasistowskim lub ksenofobicznym (art. 2) i zobowiązuje strony do kryminalizacji następujących przestępstw popełnianych przez systemy komputerowe: rozpowszechnianie materiału o charakterze rasistowskim lub ksenofobicznym (art. 3), kierowania gróźb o podłożu rasistowskim lub ksenofobicznym (art. 4), poniżania ze względów rasistowskich lub ksenofobicznych (art. 5), zaprzeczanie, istotne minimalizowanie, aprobowanie lub usprawiedliwianie ludobójstwa lub zbrodni przeciwko ludzkości (art. 6). Penalizowane ma być także pomocnictwo i podżeganie do tych czynów (art. 7). Czyny takie zostały stypizowane przede wszystkim w art. 256–257 KK.

W chwili obecnej RE nadal inicjuje studia nad nowymi formami przestępczości komputerowej oraz pojawiającymi się zagrożeniami dla systemów informatycznych oraz ich użytkowników. Można tu wspomnieć chociażby o zaleceniu Komitetu Ministrów R (2008) 6 z 26.3.2008 r. w sprawie środków promowania poszanowania dla wolności wypowiedzi i informacji w związku z filtrami internetowymi.

9.3. Walka z cyberprzestępczością w prawie Unii Europejskiej

Również w ramach UE przyjęto kilka ważnych instrumentów dotyczących przestępczości komputerowej. W dawnym III filarze należy do nich zaliczyć przede wszystkim decyzję ramową 2004/68/WSiSW z 22.12.2003 r. dotyczącą zwalczania seksualnego wykorzystywania dzieci i pornografii dziecięcej⁴³² (została omówiona w rozdziale dotyczącym ochrony dzieci) oraz decyzję ramową 2005/222/WSiSW z 24.2.2005 r. w sprawie ataków na systemy informatyczne⁴³³.

Decyzja ramowa 2005/222/WSiSW nakazuje penalizację nielegalnego dostępu do systemu informatycznego (art. 2), ingerencji w system (art. 3), ingerencji w dane (art. 4) oraz usiłowania, pomocnictwa i podżegania do tych przestępstw (art. 5). Zawiera ona także postanowienia co do sankcji (art. 6), okoliczności obciążających (art. 7), odpowiedzialności osób prawnych i sankcji wobec nich (art. 8–9), oraz jurysdykcji (art. 10) i wymiany informacji (art. 11).

W myśl art. 2 decyzji ramowej każde państwo członkowskie podejmuje niezbędne środki celem zapewnienia, że umyślny bezprawny dostęp do całości lub części systemu informatycznego jest karalny jako przestępstwo, przynajmniej w przypadkach, które nie są przypadkami mniejszej wagi, przy czym ściganie takiego czynu można uzależnić od naruszenia zabezpieczenia. Państwa członkowskie podejmują także niezbędne środki celem zapewnienia, że umyślne poważne naruszenie lub przerwanie funkcjonowania systemu informatycznego poprzez wprowadzanie, przekazywanie, uszkadzanie, usuwanie, niszczenie, zmienianie, zatajanie lub uczynienie niedostępnymi danych komputerowych jest karalne jako przestępstwo, kiedy dokonane jest bezprawnie, przynajmniej w przypadkach, które nie są przypadkami mniejszej wagi (art. 3). Państwa mają też podejmować niezbędne środki celem zapewnienia, że umyślne bezprawne usunięcie, uszkodzenie, pogorszenie, zmiana, zatajanie lub uczynienie niedostępnymi danych komputerowych w systemie informatycznym jest karalne jako przestępstwo, kiedy dokonywane jest bezprawnie, przynajmniej w przypadkach, które nie są przypadkami mniejszej wagi (art. 4).

W sprawozdaniu z implementacji decyzji ramowej w sprawie ataków na systemy informatyczne⁴³⁴ oceniono poziom implementacji jako względnie dobry, wskazując na istotny postęp w 20 ocenionych państwach. Zauważono również potrzebę podjęcia prac nad zagadnieniem masowych jednoczesnych ataków na systemy informatyczne, przestępczego wykorzystania tzw. botnetów oraz tworzenia punktów kontaktowych w państwach członkowskich. W związku z tym w 2010 r. Komisja wystąpiła z inicjatywą przyjęcia dyrektywy zastępującej decyzję ramową⁴³⁵. Dyrektywa ta miałaby nakazywać penalizację obrotu narzędziami hackerskimi, wprowadzenie zaostrzonej odpowiedzialności za przeprowadzanie ataków na wielką skalę lub przez sprawcę przybierającego cudzą tożsamość, wprowadzenie nowego przestępstwa „nielegalnego przechwytywania” oraz usprawnienia funkcjonowania punktów kontaktowych i przekazywania danych statystycznych. Ze względu na fakt, że nie ma jeszcze ostatecznego tekstu dyrektywy, trudno wypowiadać się w kwestii jej implikacji dla prawa polskiego.

Ważnego aspektu cyberprzestępczości dotyczyła decyzja ramowa 2001/413/WSiSW z 28.5.2001 r. w sprawie zwalczania fałszowania i oszustw związanych z bezgotówkowymi środkami płatniczymi⁴³⁶. Jej zakresem objęto takie środki płatnicze jak np. karty kredytowe czy inne karty wydawane przez instytucje finansowe. Oprócz klasycznych przestępstw skierowanych przeciwko instrumentom płatniczym wymienionych w art. 2, nakazuje ona także penalizację zachowań odnoszących się do stosowanych rozwiązań informatycznych (art. 3) oraz zachowań odnoszących się do urządzeń specjalnie dostosowanych (art. 4). Przynajmniej te czyny, które można określić jako poważne, powinny być przestępstwami ekstradycyjnymi, tj. zagrożonymi karą, której górna granica wynosi co najmniej rok pozbawienia wolności (art. 6).

Oprócz aktów prawnych przyjętych w dawnym III filarze UE, istotne z punktu widzenia zwalczania cyberprzestępczości są także niektóre regulacje dawnego prawa wspólnotowego. Można tu przywołać chociażby dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/24/WE z 23.4.2009 r. w sprawie ochrony prawnej programów komputerowych (wersja skodyfikowana)⁴³⁷. Dyrektywa ta nakazuje m.in. przyjęcie odpowiednich środków w odniesieniu do wprowadzania do obrotu nielegalnych kopii programów komputerowych, posiadania do celów komercyjnych takich kopii oraz wprowadzania do obrotu lub posiadania do celów komercyjnych wszelkich środków, których jedynym przeznaczeniem jest ułatwienie niedozwolonego usuwania lub obchodzenia jakichkolwiek urządzeń technicznych, które mogłyby zostać zastosowane do ochrony programu komputerowego (art. 7).

Z obecnie podejmowanych analiz i inicjatyw legislacyjnych należy wskazać m.in. na podjęcie prac nad problemem kryminalizacji tzw. kradzieży tożsamości. Zachowanie to jest często punktem wyjścia do popełnienia innych przestępstw, a w państwach członkowskich niektóre jego formy pozostają bezkarne, ścigane jest zaś dopiero przestępstwo docelowe.

9.4. Zastosowanie regulacji w krajowym porządku prawnym

Odnosząc się do realizacji zobowiązań wynikających z prawa europejskiego przez Polskę, należy rozpocząć od stwierdzenia, że omawiana wyżej Konwencja o cyberprzestępczości została przez Polskę podpisana, lecz do chwili dzisiejszej nie została ratyfikowana. Niezależnie od tego, polski ustawodawca podjął działania zmierzające do dostosowania prawa polskiego do konwencji⁴³⁸.

Ponadto, przez długi czas nielegalny dostęp do systemu informatycznego nie był w Polsce karalny, penalizacji podlegało dopiero zapoznanie się z informacją, do której sprawca nie był uprawniony lub określona interakcja z danymi. Powodowało to niemożność pociągnięcia do odpowiedzialności sprawców poważnych często nadużyć w sieciach. Ten stan rzeczy uległ zmianie w 2008 r., kiedy wprowadzono karalność nieuprawnionego uzyskania dostępu do systemu informatycznego lub jego części (art. 267 § 2 KK)⁴³⁹. Przedmiotem ochrony stał się zatem dostęp do systemu informatycznego, a nie poufność informacji⁴⁴⁰. Tym samym dostosowano prawo polskie do wymogów Konwencji o cyberprzestępczości oraz decyzji ramowej w sprawie ataków na systemy informatyczne. Polskie rozwiązanie jest dość radykalne, gdyż nie skorzystano z przewidzianej w decyzji ramowej opcji karania nieuprawnionego dostępu tylko wtedy, kiedy wiąże się on z naruszeniem zabezpieczenia. Część postanowień Konwencji o cyberprzestępczości w zakresie ochrony systemów informatycznych została też implementowana wspomnianą wcześniej ustawą z 18.3.2004 r. W szczególności należy tu wskazać na art. 268a, 269a oraz 269b KK. Trzeba również zauważyć, że popełnienie przestępstw określonych w art. 267–269b może dać podstawę do wszczęcia postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu (art. 16 ust. 3 pkt 4 ustawy z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary⁴⁴¹).

Należy również stwierdzić, że Polska nie implementowała w sposób należyty postanowień decyzji ramowej 2001/413/WSiSW⁴⁴². Jak zauważa A. Adamski⁴⁴³, karalność kradzieży kart zawężono w art. 278 § 5 KK do kart bankomatowych, co może pozostawiać poza ochroną karty niemające funkcji bankomatowej oraz nie obejmuje przywłaszczenia. Fałszerstwo kart jest penalizowane na podstawie art. 310 § 1 KK, choć pod adresem takiej kwalifikacji podnosi się zastrzeżenia⁴⁴⁴. Bezkarne pozostają jednak takie zachowania jak posiadanie, otrzymanie i przewóz kart kradzionych lub przywłaszczonych⁴⁴⁵.

Odnosząc się do postanowień wspomnianej wyżej dyrektywy 2009/24/WE, trzeba wskazać, że w prawie polskim odpowiednie regulacje zawarte są w art. 278 § 2 KK oraz w art. 115–121 ustawy z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych⁴⁴⁶.

10. Przestępczość zorganizowana

10.1. Uwagi wstępne

Przestępczość zorganizowana jest pojęciem trudno definiowalnym ze względu na różnorodność form jej występowania oraz dużą zmienność⁴⁴⁷. Próby zdefiniowania tego zjawiska przez różne gremia i instytucje międzynarodowe pozwalają jednak wyodrębnić kilka charakteryzujących ją elementów. Po pierwsze, przestępczość zorganizowana jest zdyscyplinowaną, hermetyczne zamkniętą i ściśle zhierarchizowaną strukturą, prowadzącą nielegalną działalności w celu osiągnięcia zysków lub władzy, opartą na zastraszaniu oraz wywieraniu wpływu na różne organy i instytucje. Ta nielegalna aktywność ma charakter międzynarodowy i prowadzona jest w wielu różnych sferach, do których zaliczyć można przede wszystkim: przestępczość przeciwko mieniu (np. kradzieże, paserstwo), przestępczość z użyciem przemocy (np. rozboje, wymuszanie haraczy, porwania dla okupu), przestępczość związaną z fałszerstwami (np. pieniędzy, dokumentów), przestępczość narkotykową, przestępczość gospodarczą na dużą skalę (np. oszustwa kredytowe i subwencyjne, pranie pieniędzy) przemyt towarów akcyzowych, a także prostytucja, handel bronią i ludźmi oraz terroryzm⁴⁴⁸. Warto przy tym podkreślić, że eskalacja i rozprzestrzenianie się przestępczości zorganizowanej zdeterminowane są w szczególności tempem rozwoju nowych technologii. Z uwagi na międzynarodowy charakter tego zjawiska, jego zwalczanie stanowi wyzwanie przede wszystkim na forum międzynarodowym³.

10.2. Kształtowanie się regulacji w zakresie zwalczania przestępczości zorganizowanej w skali międzynarodowej

Podstawy normatywne zwalczania przestępczości zorganizowanej określa szereg regulacji oraz standardów międzynarodowych. Ich charakter prawny oraz zakres normowania jest jednak bardzo zróżnicowany. Wynika to głównie z faktu, że rozmiar i złożoność tego zjawiska uniemożliwiają stworzenie wyczerpującej i kompleksowej regulacji, która mogłaby stanowić uniwersalną podstawę, gwarantującą skuteczne zwalczanie przestępczości zorganizowanej. Stąd też liczba instrumentów prawnych, normujących w sposób kompleksowy zwalczanie tego rodzaju przestępczości jest stosunkowo niewielka. Częstszą praktyką jest bowiem przyjmowanie w jednym akcie prawnym rozwiązań służących zwalczaniu tylko jej wybranych aspektów⁴⁴⁹.

10.2.1. Organizacja Narodów Zjednoczonych

Wśród instrumentów prawnych, przyjętych przez ONZ, za najbardziej doniosły i kompleksowy uznać należy Konwencję o zwalczaniu międzynarodowej przestępczości zorganizowanej⁴⁵⁰, stworzoną w 2000 r. z polskiej inicjatywy. Przedmiotem normowania tej konwencji jest problematyka prewencji, ścigania i karania przestępczości zorganizowanej. Nakłada ona na państwa-strony obowiązek kryminalizacji określonych zachowań, wyczerpujących przesłanki przestępczości tego rodzaju (np. art. 5, 6), a także zobowiązuje do ustanowienia odpowiedzialności osób prawnych za udział w tych przestępstwach (art. 10). Nadto konwencja zawiera szereg regulacji dotyczących współpracy międzynarodowej, przewidując obok tradycyjnych jej form (ekstradycja, pomoc prawna) także nowe, m.in. tworzenie wspólnych grup dochodzeniowo-śledczych (art. 19), wykorzystanie specjalnych technik dochodzeniowo-śledczych (art. 20), jak również przesłuchiwanie z wykorzystaniem technologii komunikacyjnych³.

10.2.2. Unia Europejska

Aktywności UE w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej zdeterminowana jest przede wszystkim faktem, że zjawisko to, naruszając podstawy bezpieczeństwa wewnętrznego poszczególnych państw członkowskich, stwarza zagrożenie dla funkcjonowania UE jako całości⁴⁵¹. Za początek tej aktywności można uznać przyjęcie programu TREVI, będącego wynikiem zapoczątkowanej w 1975 r. współpracy przedstawicieli resortów spraw wewnętrznych i sprawiedliwości państw członkowskich w zakresie poprawy bezpieczeństwa. Pierwsze rozwiązania legislacyjne pojawiły się jednak dopiero w latach 90. XX w., kiedy to z chwilą utworzenia ram instytucjonalnych UE, problematyka zwalczania przestępczości zorganizowanej znalazła się w III filarze UE⁴⁵².

Za istotny przejaw zaangażowania UE w rozwój współpracy w omawianym zakresie uznać należy przyjęcie w 1997 r. Planu Działania na rzecz zwalczania przestępczości zorganizowanej, w którym określono długoterminową strategię w zakresie zwalczania tego rodzaju przestępczości, w szczególności poprzez wdrożenie dotychczasowego dorobku prawnego, jak i zacieśnianie współpracy organów policyjnych⁴⁵³.

W związku ze zmianami w zakresie III filaru, wprowadzonymi TA, w 1998 r. przyjęto tzw. Wiedeński Plan Działania⁴⁵⁴, w którym wskazano konieczność kompleksowego podejścia do zwalczania przestępczości zorganizowanej i wykorzystania wszelkich niezbędnych w tym celu możliwości, zarówno na etapie prewencji, jak i działania oraz karania (zalecenie Nr 12), a także podkreślono na wiodącą rolę Europolu w zwalczaniu tego zjawiska (zalecenie Nr 14). Istotne znaczenie miało także zalecenie Nr 18, w którym wskazano, że ściganie przestępstw powiązanych z przestępczością zorganizowaną powinno odbywać się na postawie wspólnych norm minimalnych, określających ich znamiona oraz grożące za nie kary.

Stanowisko to znalazło swoje odzwierciedlenie również w konkluzjach przyjętych na szczytach Rady Europejskiej w Tampere w 1999 r. oraz w Santa Maria de Feira w 2000 r.⁴⁵⁵, a także w przyjętej przez Radę w 2000 r. Strategii Milenijnej UE w sprawie zwalczania przestępczości zorganizowanej⁴⁵⁶, która precyzowała zadania w zakresie wzmacniania bezpieczeństwa wewnętrznego. Wspomnieć należy także o przyjętym przez Radę w 2005 r. Programie Haskim⁴⁵⁷, którego celem było zwiększenie wspólnego potencjału UE i jej państw członkowskich, aby m.in. lepiej zwalczać przestępczość zorganizowaną o zasięgu ponadnarodowym, a także o Programie Sztokholmskim z 2010 r.⁴⁵⁸, w którym Rada Europejska uznała, że przestępczość zorganizowana w dalszym ciągu się globalizuje, a to powoduje konieczność podjęcia skoordynowanych działań służących jej zwalczaniu, polegających zwłaszcza na systematycznej wymianie informacji, szerokim wykorzystaniu agencji unijnych i narzędzi dochodzeniowych oraz, w razie konieczności, opracowaniu wspólnych technik dochodzeniowych i prewencyjnych oraz zwiększonej współpracy z państwami trzecimi. Należy przy tym dokonać wyboru priorytetowych zjawisk przestępczych na szczeblu europejskim, przy czym zdaniem Rady Europejskiej w najbliższych latach na szczególną uwagę zasługują następujące rodzaje przestępczości: handel ludźmi, wykorzystywanie seksualne dzieci i pornografia dziecięca, cyberprzestępczość, przestępczość gospodarcza i korupcja oraz przestępczość narkotykowa.

Natomiast jednym z pierwszych instrumentów prawnych⁴⁵⁹, regulującym problematykę zwalczania przestępczości zorganizowanej w ramach III filaru UE, było wspólne działanie Rady 98/733/WSiSW w sprawie uznania za przestępstwo uczestnictwa w organizacji przestępczej w państwach członkowskich Unii Europejskiej⁴⁶⁰, w którym po raz pierwszy określono normatywną definicję organizacji przestępczej (art. 1), a nadto zobowiązano państwa członkowskie do stosowania skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających kar za udział w takiej organizacji (art. 2).

Za kluczową w zakresie zwalczania przestępczości zorganizowanej uznać należy jednakże decyzję ramową Rady 2008/841/WSiSW z 24.10.2008 r. w sprawie zwalczania przestępczości zorganizowanej⁴⁶¹. Zastępuje ona wspólne działanie 98/733/WSiSW i odwołuje się do wspomnianej już Konwencji ONZ z 2000 r.⁴⁶² W decyzji ramowej przyjmuje się, że określony w niej cel może zostać osiągnięty w szczególności poprzez zbliżanie krajowych ustawodawstw, a także poprzez ściślejszą współpracę między państwami członkowskimi. Wzorując się na definicji zawartej we wspólnym działaniu 98/733/WSiSW, zdefiniowano dwa kluczowe pojęcia. Za organizację przestępczą uznano mianowicie zorganizowaną grupę, istniejącą przez pewien czas, składającą się z więcej niż 2 osób, działających wspólnie w celu popełnienia przestępstw, których maksymalne zagrożenie karą przekracza co najmniej 4 lata pozbawienia wolności lub aresztu lub które podlegają surowszej karze, w celu osiągnięcia, bezpośrednio lub pośrednio, korzyści finansowej lub innej korzyści materialnej. Natomiast terminem „zorganizowana grupa” określono grupę, która nie jest przypadkowo utworzona w celu natychmiastowego popełnienia przestępstwa ani której członkowie nie muszą mieć formalnie określonych ról, w której nie musi istnieć ciągłość członkostwa ani rozwinięta struktura (art. 1). Nadto państwa członkowskie zostały zobowiązane do kryminalizacji dwóch rodzajów zachowań. Po pierwsze, za przestępstwo uznano czyn polegający na aktywnym, świadomym udziale w działalności przestępczej organizacji, w tym na dostarczaniu informacji lub środków materialnych, rekrutacji nowych członków oraz wszelkich formach finansowania jej działalności, ze świadomością, że udział taki przyczyni się do realizacji działalności przestępczej organizacji. Kryminalizacja obejmować ma także zachowania polegające na ustaleniu z jedną lub większą liczbą osób, że należy wykonać pewne działanie, którego wykonanie oznaczałoby udział w organizacji przestępczej lub zorganizowanej grupie, nawet jeśli osoba ta nie bierze udziału w faktycznej realizacji działania (art. 2). Decyzja ramowa określa także granice zagrożenia karą pozbawienia wolności, jaka powinny być przewidziane w prawie krajowym za popełnienie wymienionych typów przestępstw (art. 3), a także możliwość, w określonych przypadkach, zmniejszenia wymiaru kary lub odstąpienia od jej wymierzenia (art. 4). Państwa członkowskie zostały zobowiązane do stworzenia możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności za wskazane typy przestępstw także osoby prawne, o ile przestępstwa te zostały popełniane na korzyść tych osób przez jakąkolwiek osobę, działającą indywidualnie lub w charakterze jej reprezentanta (art. 5).

Wśród instrumentów prawnych przyjętych w III filarze UE w celu zwalczania przestępczości zorganizowanej warto wskazać na decyzję Rady 2009/902/WSiSW ustanawiającą Europejską Sieć Zapobiegania Przestępczości⁴⁶³, na mocy której utworzono sieć, która służyć ma rozwojowi różnych aspektów zapobiegania przestępczości na poziomie unijnym, zarówno poprzez działania bezpośrednio przeciwdziałające popełnianiu przestępstw, jak i poprzez działania mające na celu ograniczenie potencjału przestępczego oraz przyczyn przestępczości (art. 2). Zadaniem Europejskiej Sieci Zapobiegania Przestępczości ma być przeto w szczególności ułatwianie współpracy, kontaktów oraz wymiany informacji i doświadczeń między podmiotami zajmującymi się zapobieganiem przestępczości, zbieranie, ocena i przekazywanie informacji w zakresie prowadzonych działań w dziedzinie zapobiegania przestępczości, a także przygotowanie i realizacja programu pracy, opartego na jasno określonej strategii, która uwzględnia identyfikację istotnych zagrożeń przestępczością oraz reakcję na nie (art. 4).

W omawianym kontekście warto zwrócić także uwagę na postanowienia TL. Z punktu widzenia problematyki zwalczania przestępczości zorganizowanej istotna jest w szczególności regulacja art. 83 TfUE, na mocy którego Parlamentowi Europejskiemu oraz Radzie przyznano uprawnienie w zakresie harmonizacji przepisów karnych państw członkowskich, dotyczące ustanawiania norm minimalnych odnoszących się do określania przestępstw oraz kar w dziedzinach szczególnie poważnej przestępczości o wymiarze transgranicznym, wynikających z rodzaju lub skutków tych przestępstw lub ze szczególnej potrzeby wspólnego ich zwalczania, wskazując niejako a prori wśród wymienionych dziedzin przestępczości także przestępczość zorganizowaną⁴⁶⁴.

10.3. Wpływ regulacji prawa europejskiego na kształtowanie się prawa polskiego

W polskim ustawodawstwie karnym nie sformułowano wprawdzie normatywnej definicji przestępczości zorganizowanej, jednakże zawarto w nim szereg norm, stanowiących karnoprawną reakcję na ten rodzaj przestępczości i mogących służyć jej zwalczaniu⁴⁶⁵. W tym kontekście w części ogólnej KK można wskazać chociażby na następujące przepisy: art. 18 § 1 KK, który wśród form sprawczych konstruuje sprawstwo polecające oraz sprawstwo kierownicze; art. 60 § 3 i § 4 KK przewidujący nadzwyczajne złagodzenie kary bądź warunkowe zawieszenie jej wykonania w sytuacji ujawnienia przez współdziałającego sprawcę informacji dotyczących osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa lub istotnych okoliczności jego popełnienia; art. 65 § 1 i § 2 KK ustanawiający surowsze reguły wymiaru kary wobec sprawcy, który popełnił przestępstwo, działając w zorganizowanej grupie lub związku przestępczym, przestępstwo o charakterze terrorystycznym, bądź też przestępstwo z art. 258 KK⁴⁶⁶; a także art. 115 § 20 KK wprowadzający do polskiego prawa legalną definicję przestępstwa o charakterze terrorystycznym. Warto jednak podkreślić, że umieszczenie wymienionych rozwiązań w części ogólnej KK oznacza, że ich stosowanie nie ogranicza się wyłącznie do sprawców przestępstw, popełnionych w powiązaniu ze zorganizowaną grupą lub związkiem przestępczym, lecz obejmuje wszystkie typy przestępstw.

Natomiast w części szczególnej KK bezpośrednie nawiązanie do przestępczości zorganizowanej zawiera art. 258 KK, kryminalizujący udział, zakładanie lub kierowanie zorganizowaną grupą lub związkiem przestępczym. Wartym wzmianki jest również pojawiający się w doktrynie pogląd, że w pewnej relacji do zjawiska przestępczości zorganizowanej mogą pozostawać także takie regulacje typizujące poszczególne przestępstwa, które wśród znamion ustawowych zawierają wymóg działania w porozumieniu z innymi osobami⁴⁶⁷. Koncepcja ta znajduje wprawdzie swoje uzasadnienie w słusznym założeniu, że wspólne popełnianie przestępstw stanowi nieodzowny element działania przestępczości zorganizowanej, aczkolwiek podkreślenia wymaga, że sam fakt wystąpienia porozumienia nie przesądza jeszcze o tym, że mamy do czynienia ze wskazanym rodzajem przestępczości.

Podsumowując należy zauważyć, że mimo iż nowelizacja niektórych z wymienionych regulacji zdeterminowana była wpływem regulacji prawa europejskiego⁴⁶⁸, to jednak nie sposób mówić tu o kompleksowej harmonizacji polskich przepisów karnoprawnych w zakresie zwalczania przestępczości zorganizowanej. Zobowiązanie do transpozycji postanowień decyzji ramowej 2008/841/WSiSW⁴⁶⁹ pozwala jednak zakładać, że stan ten w niedalekiej przyszłości ulegnie zmianie.

11. Nielegalna imigracja

11.1. Pojęcie nielegalnej imigracji

Imigracja jest zagadnieniem bardzo złożonym i powiązanym z wieloma aspektami prawa UE, takimi jak polityka azylowa, swobodny przepływ osób, ochrona granic zewnętrznych UE. Do tego dochodzą uwarunkowania społeczne i gospodarcze⁴⁷⁰. Tematyka ta nie jest przedmiotem regulacji RE. Natomiast w myśl art. 79 ust. 1 TfUE UE rozwija wspólną politykę imigracyjną mającą na celu zapewnienie, na każdym etapie, skutecznego zarządzania przepływami migracyjnymi, sprawiedliwego traktowania obywateli państw trzecich przebywających legalnie w państwach członkowskich, a także zapobieganie nielegalnej imigracji i handlowi ludźmi oraz wzmocnione ich zwalczanie. Dla tego celu UE przyjmuje środki prawne wskazane w dziedzinach określonych w ust. 2 tego artykułu.

Rozważania na temat walki z nielegalną imigracją wypada rozpocząć od zdefiniowania pojęcia. Zjawisko to ma pewne związki z handlem ludźmi, stąd jego powiązanie z działalnością grup przestępczych trudniących się nielegalnym przerzucaniem osób z państw trzecich na terytorium UE. Można przyjąć, że elementem różnicującym jest tu stosowanie przemocy lub podstępu, przemieszczanie ludzi wbrew ich woli, ich wykorzystywanie po przemieszczeniu na terytorium UE, co jest charakterystyczne dla handlu ludźmi⁴⁷¹. Trafnie podkreśla się w literaturze⁴⁷², że migracja sama w sobie nie jest zakazana, gdyż stanowi ona niezbędny element rozwoju zarówno państwa pochodzenia, jak i przeznaczenia. Jednak imigracja staje się nielegalna, kiedy jednostka sama lub z pomocą innych osób decyduje się na wejście do innego kraju potajemnie lub przy użyciu oszukańczych metod.

Zagadnienie nielegalnej imigracji obejmuje przede wszystkim nielegalne przekraczanie granicy bądź nielegalne przebywanie na terytorium UE przez osoby fizyczne, jak i ułatwianie tego procederu przez osoby trzecie, co określane jest mianem przemytu osób (ang. smuggling of persons). To ostatnie pojęcie zostało zdefiniowane chociażby w załączniku do decyzji Rady 2009/371/WSiSW z 6.4.2009 r. ustanawiającej Europejski Urząd Policji (Europol) jako umyślne działania w celu osiągnięcia korzyści finansowej, zmierzające do ułatwienia wjazdu, zamieszkania lub zatrudnienia na terytorium państw członkowskich, sprzecznego z przepisami i warunkami obowiązującymi w państwach członkowskich.

11.2. Walka z nielegalną imigracją w prawie Unii Europejskiej

Problem nielegalnej imigracji jest bardzo ważny dla UE, ponieważ ma istotny wpływ na walkę z przestępczością oraz na inne dziedziny, takie jak zatrudnienie. Należy jednak zauważyć, że długi czas zwlekano z podjęciem odpowiednich działań legislacyjnych. Dla ograniczenia problemów terminologicznych przyjęto dyrektywę Rady 2002/90/WE z 28.11.2002 r. definiującą ułatwianie nielegalnego wjazdu, tranzytu i pobytu⁴⁷³.

W myśl tej dyrektywy każde państwo członkowskie przyjmie właściwe sankcje wobec:

1. każdej osoby, która umyślnie pomaga osobie niebędącej obywatelem państwa członkowskiego we wjeździe, lub tranzycie przez terytorium państwa członkowskiego z naruszeniem przepisów dotyczących wjazdu lub tranzytu cudzoziemców;

2. każdej osoby, która dla korzyści finansowych umyślnie pomaga osobie niebędącej obywatelem państwa członkowskiego w zamieszkaniu na terytorium państwa członkowskiego z naruszeniem przepisów dotyczących pobytu cudzoziemców (art. 1 ust. 1).

Państwo członkowskie może jednak zdecydować o nienakładaniu sankcji w odniesieniu do zachowania zdefiniowanego w ust. 1 lit. a przez stosowanie swojego prawa krajowego i praktyki w przypadkach, gdy celem zachowania jest zapewnienie pomocy humanitarnej wobec osoby, której to dotyczy (art. 1 ust. 2). Karalne mają być także pomocnictwo, współsprawstwo i usiłowanie (art. 2). Sankcje mają być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające (art. 3).

Z punktu widzenia prawa karnego najważniejszą inicjatywą w omawianym zakresie jest decyzja ramowa Rady 2002/946/WSiSW z 28.11.2002 r. w sprawie wzmocnienia systemu karnego w celu zapobiegania ułatwianiu nielegalnego wjazdu, tranzytu i pobytu⁴⁷⁴. Decyzja ramowa postanawia, że każde państwo członkowskie podejmuje środki niezbędne do zapewnienia, że naruszenia zdefiniowane w art. 1 i 2 dyrektywy 2002/90/WE podlegają skutecznym, proporcjonalnym i odstraszającym sankcjom, które mogą pociągać za sobą ekstradycję (art. 1 ust. 1). Gdzie jest to właściwe, karom określonym w ust. 1 mogą towarzyszyć konfiskata środka transportu użytego do popełnienia przestępstwa, zakaz wykonywania bezpośrednio lub poprzez pośrednika działalności zawodowej, podczas wykonywania której zostało popełnione przestępstwo, wydalenie (art. 1 ust. 2). Każde państwo członkowskie podejmuje środki niezbędne do zapewnienia, że naruszenia zdefiniowane w art. 1 ust. 1 lit. a, jeśli popełniono je dla korzyści finansowej i, w odpowiednim zakresie, w art. 2 lit. a dyrektywy 2002/90/WE podlegają karze na mocy wyroku pozbawienia wolności z najwyższym wymiarem nie mniejszym niż osiem lat, w przypadku gdy są one popełnione w którejkolwiek z następujących okoliczności:

1. przestępstwo zostało popełnione jako działanie organizacji przestępczej zdefiniowanej we wspólnym działaniu 98/733/WSiSW,

2. przestępstwo zostało popełnione z narażeniem życia osób, wobec których dokonano przestępstwa.

Jeżeli konieczne jest zachowanie spójności krajowego systemu karnego, działania zdefiniowane w art. 1 ust. 3 podlegają karze pozbawienia wolności o najwyższym wymiarze nie mniejszym niż 6 lat, pod warunkiem że ta kara należy do najwyższych przewidzianych dla przestępstw o porównywalnym ciężarze (art. 1 ust. 4). Zawarto też postanowienia co do odpowiedzialności osób prawnych (art. 2 i 3), jurysdykcji (art. 4) oraz ekstradycji i ścigania (art. 5).

W literaturze⁴⁷⁵ zwraca się uwagę, że w omawianym przypadku przyjęto sposób unormowania polegający na tym, że dyrektywa definiuje czyn zabroniony, natomiast decyzja ramowa określa obowiązek państw członkowskich co do penalizacji i zakres kar, co odzwierciedlało różne stanowiska Komisji i Rady dotyczące kompetencji w zakresie prawa karnego.

W grudniu 2006 r. Komisja przyjęła sprawozdanie z wykonania decyzji ramowej 2002/946/WSiSW⁴⁷⁶. Wcześniej Komisja opublikowała także komunikat wskazujący na program działań w zakresie nielegalnej imigracji⁴⁷⁷.

Nielegalna imigracja pozostaje w ścisłym związku z nielegalnym zatrudnieniem. Z jednej strony możliwość znalezienia nielegalnego zatrudnienia stanowi bodziec do nielegalnej imigracji, z drugiej zaś nielegalna imigracja w sposób widoczny oddziałuje na rynek pracy, zwiększając nielegalne zatrudnienie. Przez długi czas problem ten nie spotkał się z należytą reakcją prawodawcy unijnego, który operował mało efektywnymi instrumentami prawnymi⁴⁷⁸. W pewnym stopniu przyczyną tego mógł być deficyt siły roboczej i niektórych zawodów oraz pozytywny wpływ nielegalnej migracji na rozwój gospodarczy⁴⁷⁹. W celu zapobieżenia skutkom nielegalnej imigracji na rynku pracy przyjęto dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/52/WE z 18.6.2009 r., przewidującą minimalne normy w odniesieniu do kar i środków stosowanych wobec pracodawców zatrudniających nielegalnie przebywających obywateli krajów trzecich⁴⁸⁰. Twórcy dyrektywy wyszli z założenia, że możliwość podjęcia pracy na terytorium UE bez posiadania odpowiedniego statusu prawnego jest jednym z kluczowych czynników zachęcających do nielegalnej imigracji⁴⁸¹. Stosowane zaś zazwyczaj kary administracyjne nie są wystarczająco odstraszające, w związku z czym należy posłużyć się sankcjami karnymi⁴⁸². Dyrektywa ta w celu zwalczania nielegalnej imigracji wprowadza zakaz zatrudniania nielegalnie przebywających na terytorium UE obywateli krajów trzecich. W tym celu okreś la ona wspólne minimalne standardy dotyczące kar oraz środki, które mają być stosowane w państwach członkowskich wobec pracodawców naruszających ten zakaz (art. 1). Dyrektywa określa mianem pracodawcy „każdą osobę fizyczną lub każdy podmiot prawny, w tym agencję pracy tymczasowej, na rzecz których lub pod kierownictwem lub nadzorem których podejmowane jest zatrudnienie”. Oznacza to, że pracodawcą może być zarówno podmiot prowadzący działalność gospodarczą, jak i osoba fizyczna zatrudniająca np. pracowników przy remoncie domu. Takie szerokie ujęcie pracodawcy może na pierwszy rzut oka razić zbytnią represyjnością, jednak ze względu na skalę zjawiska i jego skutki jest uzasadnione.

Kary za naruszenie zakazu nielegalnego zatrudniania mają przedstawiać się następująco:

1. kary finansowe, których kwota wzrasta w zależności od liczby nielegalnie zatrudnionych obywateli krajów trzecich; oraz

2. pokrycie kosztów powrotu nielegalnie zatrudnionych obywateli krajów trzecich w tych przypadkach, gdy przeprowadzane są procedury powrotu.

Państwa członkowskie mogą zamiast tego zadecydować, aby kary finansowe w pierwszym przypadku odzwierciedlały co najmniej średnie koszty powrotu.

Poza tym państwa członkowskie podejmują inne środki o których mowa w art. 7 dyrektywy, np. pozbawienie dotacji czy wykluczenie z udziału w zamówieniach publicznych.

Na podstawie art. 9 dyrektywy 2009/52/WE państwa członkowskie mają zapewnić, aby naruszenie zakazu, o którym mowa w art. 3, stanowiło przestępstwo, jeżeli zostało popełnione umyślnie, w każdej z następujących okoliczności określonych w prawie krajowym:

1. naruszenie trwa lub jest uporczywie ponawiane;

2. naruszenie dotyczy jednoczesnego zatrudniania znaczącej liczby nielegalnie przebywających obywateli krajów trzecich;

3. naruszeniu towarzyszą warunki pracy powodujące szczególny wyzysk;

4. naruszenie popełnione jest przez pracodawcę, który mimo że nie został oskarżony o przestępstwo ustanowione zgodnie z decyzją ramową 2002/629/WSiSW ani skazany za takie przestępstwo, korzysta z pracy lub usług nielegalnie przebywającego obywatela kraju trzeciego ze świadomością, że jest on ofiarą handlu ludźmi; 5) naruszenie dotyczy nielegalnego zatrudniania małoletniego.

Karalne mają być także pomocnictwo i podżeganie (art. 9 ust. 2).

Osoby fizyczne dopuszczające się przestępstwa określonego w art. 9 mają podlegać skutecznym, proporcjonalnym i odstraszającym sankcjom karnym. O ile nie zakazują tego zasady ogólne prawa, sankcje te będzie można stosować na mocy prawa krajowego bez uszczerbku dla innych kar lub środków o charakterze innym niż karny, oraz może im towarzyszyć publikacja orzeczenia sądu dotyczącego danej sprawy (art. 10). Surowej odpowiedzialności mają także podlegać osoby prawne (art. 11–12). Transpozycja dyrektywy ma nastąpić do 20.7.2011 r. (art. 17).

Wątpliwości budzi to, czy nielegalni emigranci mogą mieć status ofiary w rozumieniu prawa unijnego. Regulacje zawarte w aktach prawa unijnego nie rozstrzygają jednoznacznie tej kwestii⁴⁸³.

11.3. Realizacja zobowiązań w prawie polskim

Należy zauważyć, że prawo polskie nie przewiduje efektywnych środków walki z zachowaniami związanymi z nielegalnym zatrudnieniem. Brak w KK przepisów pozwalających na odpowiednie karanie przedsiębiorców zatrudniających nielegalnych imigrantów oraz przepisów pozwalających na karanie osób prywatnych za zatrudnianie takich osób przy pracach dorywczych. Zatrudnienie cudzoziemca bez zezwolenia na pracę stanowi jedynie wykroczenie z art. 120 ust. 1 ustawy z 20.4.2004 r. o pro-

mocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy⁴⁸⁴. Konieczność implementacji dyrektywy wymusi dokonanie odpowiednich zmian.

Jeśli chodzi o karalność nielegalnej imigracji, to należy wskazać na art. 264 § 2 i 3 KK oraz art. 264a KK. Pierwszy z tych przepisów przewiduje penalizację przekraczania wbrew przepisom granicy RP z użyciem przemocy, groźby, podstępu lub we współdziałaniu z innymi osobami, co jest zagrożone karą pozbawienia wolności do 3 lat. Artykuł 264 § 3 z kolei przewiduje karę od 6 miesięcy do 8 lat pozbawienia wolności za organizowanie innym osobom przekraczania wbrew przepisom granicy RP. Przepis ten został wprowadzony do KK ustawą z 16.4.2004 r.⁴⁸⁵ Odpowiedzialności na podstawie art. 264a KK, od 3 miesięcy do 5 lat, podlega z kolei ten, kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, umożliwia lub ułatwia innej osobie pobyt na terytorium RP wbrew przepisom. W literaturze⁴⁸⁶ zauważa się, że przepis ten stanowi implementację do prawa polskiego postanowień decyzji ramowej z 2.11.2002 r.

„Zwykłe” przekroczenie granicy RP jest natomiast wykroczeniem z art. 49a ustawy z 20.5.1971 r. – Kodeks wykroczeń⁴⁸⁷, karanym jedynie grzywną, przy czym karalność przewidziano także dla pomocnictwa. Pojawia się tu wątpliwość, czy taka kara jest skuteczną, odstraszającą i efektywną sankcją, o której mowa w decyzji ramowej.

12. Prawnokarna ochrona środowiska

12.1. Uzasadnienie istnienia europejskich regulacji dotyczących prawnokarnej ochrony środowiska

Uzasadnieniem dla podjęcia prac nad aktami prawa o charakterze międzynarodowym dotyczącymi prawnokarnej ochrony środowiska jest wzrost liczby zachowań skierowanych przeciwko środowisku oraz ich skutki, które w coraz większym stopniu przekraczają granicę poszczególnych państw (dlatego też mówi się o transgranicznym charakterze przestępstw przeciwko środowisku). Sięganie po odpowiedzialność represyjną, wiąże się z przekonaniem, że sankcje karne w większym stopniu przyczynią się do wzrostu skuteczności przepisów w zakresie ochrony środowiska, a w warstwie społecznej dadzą pozytywny skutek w postaci wzrostu świadomości prośrodowiskowej i powszechnego potępienia przestępstw przeciwko środowisku.

W pierwszej kolejności należy zaznaczyć, że celem regulacji prawnokarnych dotyczących ochrony środowiska jest harmonizacja porządków prawnych poszczególnych państw, a także globalne zwiększenie poziomu ochrony środowiska (cele te są wspólne dla aktów prawnych powstałych w ramach RE, jak i UE).

Podnieść należy, że jako naczelny cel, jak dotąd najistotniejszego aktu europejskiego, tj. dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z 19.11.2008 r. w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne⁴⁸⁸, wskazuje się zapewnienie skutecznej ochrony środowiska. Wynika to z (niezbyt trafnego) przekonania Komisji Europejskiej, że sankcje karne w zakresie ochrony środowiska odegrają rolę odstraszającą i będą wyrazem społecznego potępienia dla sprawcy (co znowu wiąże się z wyrażonym w preambule Dyrektywy stwierdzeniem o niewystarczającej w tym zakresie roli sankcji administracyjnych i mechanizmu odszkodowawczego prawa cywilnego). Podejście takie wiąże się z jednym z generalnych założeń polityki ekologicznej UE, tj. podejmowaniem działań przede wszystkim prewencyjnych.

12.2. Kształtowanie się europejskich regulacji dotyczących prawnokarnej ochrony środowiska

Jeżeli chodzi o prace RE w zakresie ochrony środowiska, to wskazać należy, że promuje i podejmuje ona liczne inicjatywy na szczeblu międzynarodowym. Przykładami są powołanie centrum „Naturopa”⁴⁸⁹, liczne konferencje, opracowywane strategie, a także działalność edukacyjna. Nie można także pominąć prac konwencyjnych, ze szczególnym podkreśleniem Konwencji o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk (podpisanej w Bernie 19.9.1979 r.)⁴⁹⁰; Konwencji o odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone działalnością niebezpieczną dla środowiska⁴⁹¹ (podpisanej w Lugano 21.6.1993 r.) oraz Konwencji o ochronie środowiska przez prawo karne⁴⁹² (podpisanej w Strasburgu 4.11.1998 r.).

Z punktu widzenia tytułowego zagadnienia, największe znaczenie ma ostatnia z wymienionych konwencji. Prace nad nią rozpoczęły się w 1991 r., kiedy to powołano ekspercką grupę, która miała zająć się opracowaniem przyszłego projektu. Ten pierwotnie został zaprezentowany w 1995 r., a po dalszych pracach przybrał formę wskazanej Konwencji. Należy podkreślić, że Konwencja była przedsięwzięciem ambitnym, zakładającym kryminalizację licznych zachowań skierowanych przeciwko środowisku (wprowadzając także na szeroką skalę odpowiedzialność podmiotów zbiorowych) oraz harmonizację w tym zakresie porządków prawnych państw sygnatariuszy. Niestety, jak do tej pory, podobnie jak wspomniana Konwencja o odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone działalnością niebezpieczną dla środowiska, nie zyskała ona uznania wśród państw europejskich⁴⁹³.

Prawo UE dotyczące ochrony środowiska to obecnie przeszło trzysta aktów prawnych, które zostały stworzone na przestrzeni ostatnich niespełna czterdziestu lat. Pierwsze prace dotyczące wspólnotowej polityki w zakresie ochrony środowiska przypadają na lata 1972–1975. W tym czasie Komisja Europejska opracowała pionierski program działania związany z wypracowaniem wspólnotowej polityki w zakresie ochrony środowiska. Jednakże postanowienia traktatowe odnoszące się do ochrony środowiska przyniósł dopiero w 1987 r. Jednolity Akt Europejski, który poszerzył Traktat ustanawiający EWG o Rozdział VII zatytułowany „Środowisko” (od czasu jego wejścia w życie ochrona środowiska stała się jednym z celów UE).

O ile konieczność ochrony środowiska na szczeblu ponadkrajowym nie budziła nigdy większych wątpliwości, o tyle bezpośrednie wykorzystanie w tym zakresie środków prawa karnego wiązało się z wieloma kontrowersjami (głównie proceduralnymi). Wskazać należy, że 27.1.2003 r. Rada przyjęła decyzję ramową 2003/80/WSiSW w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne⁴⁹⁴. Efektem tego było przeniesienie problematyki prawnokarnej ochrony środowiska z I do III filara UE (na podstawie art. 34 TUE). Jednakże takie postępowanie zostało skrytykowane przez Komisję, która kwestionując w omawianym zakresie kompetencje Rady, wystąpiła do ETS. Trybunał w wyr. z 13.9.2005 r. w sprawie C-176/03 Komisja Wspólnot Europejskich v. Radzie Unii Europejskiej⁴⁹⁵, przychylił się do skargi Komisji i uchylił w całości decyzję ramową. Warto podkreślić, że ETS wyraźnie wskazał, że co do zasady, prawo karne materialne i prawo karne procesowe nie wchodzą w zakres kompetencji WE, jednakże fakt ten nie przeszkadza, aby wspólnotowy prawodawca nie mógł, gdy stosowanie efektywnych, proporcjonalnych i odstraszających sankcji przez państwa członkowskie jest kluczowe dla zwalczania poważnych przestępstw wymierzonych w środowisko, przyjąć środków dotyczących prawa karnego państw członkowskich, gdy takowe są konieczne dla zapewnienia pełnej efektywności prawa wspólnotowego w zakresie ochrony środowiska⁴⁹⁶. Stanowisko to zostało potwierdzone w wyr. z 22.10.2007 r., w sprawie C-440/05 Komisja Wspólnot Europejskich v. Radzie Unii Europejskiej⁴⁹⁷, w którym ETS uchylił decyzję ramową Rady 2005/667/WSiSW z 12.7.2005 r. w sprawie wzmocnienia uregulowań prawnokarnych w celu egzekwowania przepisów dotyczących zapobiegania zanieczyszczeniom pochodzącym ze statków⁴⁹⁸. Efektem powyższych wyroków, było wytworzenie się przekonania, że co do ochrony środowiska Komisja posiada bardzo szerokie kompetencje, w tym do przedkładania projektów aktów, które zobowiązywałyby państwa do penalizacji określonych zachowań. Konsekwencją było zaś przyjęcie na wniosek Komisji dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z 19.11.2008 r. w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne⁴⁹⁹.

12.3. Charakterystyka europejskich regulacji dotyczących prawnokarnej ochrony środowiska

Stosowanie regulacji prawa karnego do ochrony środowiska, wynikających z rozwiązań wypracowanych na szczeblu ponadkrajowym, wbrew pozorom nie jest zagadnieniem nowym. Przykładowo, już w dyrektywie Rady 79/409/EWG z 2.4.1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa⁵⁰⁰, wskazywano na konieczność ustanowienia przez państwa członkowskie systemu ochrony dla wszystkich gatunków ptactwa, zabraniającego w szczególności umyślnego zabijania lub chwytania jakimikolwiek metodami, umyślnego niszczenia lub uszkadzania ich gniazd itp. Co oczywiste stworzenie sytemu ochrony, jak również środki prawne, na których miał on się opierać pozostawione były każdemu państwu z osobna. W efekcie jednak, zawsze, chociażby marginalnie, wykorzystywane było przez poszczególne kraje prawo represyjne (można zatem wskazać na pośredni wpływ UE na prawo karne państw członkowskich).

O zmianie jakościowej można mówić dopiero od momentu, w którym wprost wskazano na konieczność wykorzystania prawa karnego do ochrony środowiska. Jednocześnie, z powodu ram niniejszego opracowania, ograniczyć należy się do pozycji najbardziej aktualnej⁵⁰¹. Za taką z pewnością uchodzić musi dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z 19.11.2008 r. w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne⁵⁰². W art. 3 dyrektywy wskazano, że państwa członkowskie zapewnią, by poniżej wskazane czyny, dokonane bezprawnie i umyślnie lub będące skutkiem przynajmniej rażącego niedbalstwa, stanowiły przestępstwa karne, tj.:

1. zrzucanie, emisja lub wprowadzanie takich ilości substancji lub promieniowania jonizującego do powietrza, gleby lub wody, które powodują lub mogą spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody lub zwierząt lub roślin;

2. zbieranie, transport, odzysk lub unieszkodliwianie odpadów, w tym nadzór nad tymi działaniami oraz późniejsze postępowanie z miejscami unieszkodliwiania odpadów, w tym także działania podejmowane następnie w charakterze sprzedawcy lub pośrednika (zagospodarowanie odpadów), które powodują lub mogą spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody, lub dla zwierząt lub roślin;

3. przemieszczanie odpadów, jeśli działanie to wchodzi w zakres zastosowania rozporządzenia (WE) Nr 1013/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 14.6.2006 r. w sprawie przemieszczania odpadów⁵⁰³ i jest dokonywane w znacznych ilościach, bez względu na to, czy odbywa się w ramach jednego przemieszczenia czy kilku przemieszczeń, które okazują się ze sobą powiązane;

4. eksploatacja zakładu, w którym prowadzona jest działalność niebezpieczna lub w którym są składowane lub wykorzystywane niebezpieczne substancje bądź preparaty oraz która, poza zakładem, powoduje lub może spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody, lub dla zwierząt lub roślin;

5. produkcja, przetwarzanie, obsługa, wykorzystywanie, posiadanie, przechowywanie, transport, przywóz, wywóz i usuwanie materiałów jądrowych lub innych niebezpiecznych substancji radioaktywnych, które powodują lub mogą spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody, lub dla zwierząt lub roślin;

6. zabijanie, niszczenie, posiadanie lub przywłaszczanie sobie okazów chronionych gatunków dzikiej fauny lub flory, z wyjątkiem przypadków gdy postępowanie to dotyczy nieznacznej liczby takich okazów i ma nieznaczny wpływ na zachowanie gatunków;

7. handel okazami chronionych gatunków dzikiej fauny lub flory, ich częściami lub pochodnymi, z wyjątkiem przypadków gdy postępowanie takie dotyczy nieznacznej liczby takich okazów i ma nieznaczny wpływ na zachowanie gatunków;

8. jakiekolwiek postępowanie, które powoduje znaczne zniszczenie siedliska przyrodniczego na terenie chronionym;

9. produkcja, przywóz, wywóz, wprowadzanie do obrotu lub wykorzystywanie substancji zubożających warstwę ozonową.

Odnośnie do powyższych przestępstw w art. 5 dyrektywy postawiono wymóg, aby podlegały one skutecznym, proporcjonalnym i zniechęcającym sankcjom karnym. Należy zaznaczyć, że art. 6 i 7 poświęcono odpowiedzialności osób prawnych, wzorując się w tym zakresie na Drugim protokole do Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich z 16.6.1997 r.⁵⁰⁴

Co ciekawe, w załącznikach do niniejszej dyrektywy zawarto przepisy, które powinny zostać podporządkowane środkom prawa karnego w celu zapewnienia pełnej skuteczności przepisów dotyczących ochrony środowiska. W praktyce są to najbardziej znaczące unijne akty prawne dotyczące szeroko rozumianej ochrony środowiska.

12.4. Zastosowanie regulacji w krajowym porządku prawnym

Regulacje europejskie w omawianym zakresie zagadnień wywierały umiarkowany wpływ na polskie prawo karne. Do tej pory można mówić o względnej stabilności przepisów zawartych w KK (tj. art. 181–187 KK), jedyna nowelizacja dotyczyła art. 183 KK (obrót odpadami), co było wynikiem dostosowania polskiego prawa do Konwencji bazylejskiej z 22.3.1989 r. o kontroli transgranicznego przemieszczania i usuwania odpadów niebezpiecznych⁵⁰⁵ oraz rozporządzenia (WE) Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1013/2006/WE z 14.6.2006 r. w sprawie przemieszczania odpadów⁵⁰⁶.

Nieliczne przepisy karne były dodawane do polskiego ustawodawstwa na podstawie aktów europejskich, które wymagały ochrony określonych dóbr przyrodniczych (z zastrzeżeniem że wybór ochrony prawnokarnej był suwerenną decyzją polskiego ustawodawcy). Przykładowo wskazać można, że część przepisów karnych zawartych w ustawie z 16.4.2004 r. o ochronie przyrody⁵⁰⁷ jest efektem implementacji dyrektywy Rady 79/409/ EWG z 2.4.1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa⁵⁰⁸ oraz dyrektywy Rady 92/43/EWG z 21.5.1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory⁵⁰⁹.

Ustawą z 25.3.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw⁵¹⁰ dokonano transpozycji dyrektywy 2008/99/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 19.11.2008 r. w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne. Część z dziewięciu rodzajów zachowań określonych w art. 3 dyrektywy, które powinny zostać stypizowane jako przestępstwa w prawie państw członkowskich, była już uprzednio zakazana przez polskie prawo karne. W pozostałym zakresie dokonano zmian polegających m.in. na nadaniu nowego brzmienia art. 182 KK (zanieczyszczanie), art. 183 KK (obrót odpadami), art. 184 KK (obrót materiałami promieniotwórczymi), art. 185 KK (typy kwalifikowane przestępstw przeciwko środowisku) oraz art. 186 KK (niedopełnienie obowiązku co do urządzeń środowiskowych). Praktycznie w każdym przypadku nastąpiło wprowadzenie nowych znamion, a tym samym poszerzenie zakresu kryminalizacji zachowań skierowanych przeciwko środowisku naturalnemu⁵¹¹.

Z tych samym powodów dodano art. 127a oraz 128a i zmieniono art. 129 (przepisy odnoszą się do gatunków chronionych) w ww. ustawie z 16.4.2004 r. o ochronie przyrody. Znowelizowano również ustawę z 20.4.2004 r. o substancjach zubażających warstwę ozonową⁵¹² przez uchylenie art. 46 i 47 ustawy (wykroczenia) i wprowadzenie nowego typu przestępstwa w art. 47a (obrót substancjami kontrolowanymi). W końcu zmianie (poszerzeniu) uległ katalog przestępstw przewidzianych w art. 16 ust. 1 ustawy z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary⁵¹³.

13. Ochrona interesów finansowych Unii Europejskiej

13.1. Zakres zagadnienia

Kwestia ochrony interesów finansowych UE jest zagadnieniem interdyscyplinarnym, mającym swoje źródło w prawie międzynarodowym, szeroko wiążąc się także z prawem administracyjnym, finansowym i gospodarczym⁵¹⁴. Co jednak charakterystyczne, do zwalczania i przeciwdziałania naruszeniom interesów finansowych Unii w coraz większym stopniu wykorzystywane są regulacje prawnokarne⁵¹⁵. Wiąże się to z powszechnym, acz nietrafnym przekonaniem o największej efektywności tych regulacji w omawianym zakresie zagadnień. Warto także podkreślić, że przestępstwa uderzające w interesy finansowe UE powszechnie zaliczane są do tzw. przestępczości europejskiej⁵¹⁶. Trzeba jednak pamiętać, że poza prawnokarną ochroną interesów finansowych UE, podejmowane są działania na poziomie administracyjnym, w szczególności poprzez OLAF, czyli Europejski Urząd ds. Zwalczania Nadużyć Finansowych⁵¹⁷. Europejski Urząd do spraw Zwalczania Nadużyć jest wyspecjalizowaną jednostką Komisji Europejskiej – o charakterze zasadniczo administracyjnym, czyli nie jest ani organem wymiaru sprawiedliwości, ani organem policyjnym. Ma on jednak obowiązek być w stałym bezpośrednim kontakcie z krajową policją i prokuraturą. Głównym zadaniem Urzędu jest ochrona interesów finansowych WE (obecnie UE) oraz zwalczanie nadużyć finansowych i wszelkiej innej działalności (np. niedozwolonych praktyk) na szkodę interesów finansowych UE. Dotyczy to również działań naruszających interesy finansowe, przeciw którym może być prowadzone postępowanie administracyjne lub karne. W tym celu Urząd może prowadzić postępowania, które nie mają charakteru postępowań karnych, lecz są postępowaniami administracyjnymi. Podstawa prawna prowadzonych postępowań i ich przebieg określone zostały przede wszystkim w rozporządzeniu (WE) Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1073/1999 z 25.5.1999 r. dotyczącym dochodzeń prowadzonych przez Europejski Urząd ds. Zwalczania Nadużyć Finansowych⁵¹⁸, ale również w innych aktach, np. w rozporządzeniu Rady (Euratom, WE) Nr 2185/96 z 11.11.1996 r. w sprawie kontroli na miejscu oraz inspekcji przeprowadzanych przez Komisję w celu ochrony interesów finansowych Wspólnot Europejskich przed nadużyciami finansowymi i innymi nieprawidłowościami⁵¹⁹. Niejasny status OLAF-u, który z jednej strony ma pozostawać niezależny od Komisji, ale z drugiej strony − administracyjnie jest częścią struktury Komisji i podlega jej kontroli, powoduje wiele wątpliwości związanych m.in. z zakresem sądowej kontroli działań OLAF-u⁵²⁰.

Mówiąc o ochronie interesów finansowych UE wskazuje się na działania na szczeblu narodowym i ponadnarodowym mające na celu wykrywanie, monitorowanie oraz karanie oszustw i nieprawidłowości celnych, podatkowych, oszustw związanych z niewłaściwym wykorzystaniem środków unijnych oraz walkę z korupcją⁵²¹. W szerszej perspektywie zalicza się tu także przeciwdziałanie praniu pieniędzy, fałszowaniu euro oraz bezgotówkowych środków płatniczych⁵²². Pod hasłem ochrony interesów finansowych UE rozumie się także działania mające na celu zabezpieczenie poprawności wspólnotowych prac i procedur legislacyjnych, zamówień publicznych oraz szeroko rozumianą współpracę na szczeblu instytucji europejskich, jak również współpracę tychże instytucji z państwami członkowskimi (np. w zakresie szkoleń, pomocy prawnej itp.). Praktycznie na każdej ze wskazanych płaszczyzn ochrony, chociażby posiłkowo wykorzystywane jest przez państwa członkowskie prawo karne. Obecny stan jest wynikiem wieloletnich prac na szczeblu ponadnarodowym, które doprowadziły do stopniowego przełamywania oporów w zakresie ujednolicania regulacji prawnokarnych (warto przy tym podkreślić, że harmonizacja ustawodawstwa karnego poszczególnych państw członkowskich odbywała się zasadniczo za pomocą niejako klasycznej, konwencyjnej współpracy międzynarodowej)⁵²³. Istotne jest również wypracowanie tzw. zasad asymilacji i efektywności, które wskazują na konieczności poddania ochronie interesów unijnych na równi z ochroną interesów poszczególnych państw członkowskich⁵²⁴.

13.2. Kształtowanie się i charakterystyka ochrony interesów finansowych Unii Europejskiej

Jako jedną z pierwszych prób zapobieżenia przestępstwom gospodarczym godzącym w interesy finansowe UE (WE), która miała refleks w regulacjach prawnokarnych wskazać należy art. 280 TWE (obecnie art. 325 TfUE), który stanowił, że „1. Wspólnota i Państwa Członkowskie podejmują walkę z oszustwami i wszelkimi innymi działaniami godzącymi w interesy finansowe Wspólnoty za pomocą środków podejmowanych zgodnie z niniejszym artykułem, które mają skutek odstraszający i zapewniają skuteczną ochronę w Państwach Członkowskich. 2. Państwa Członkowskie podejmują takie same działania do walki z oszustwami godzącymi w interesy finansowe Wspólnoty, jakie stosują do walki z oszustwami godzącymi w ich własne interesy finansowe”. Z regulacji tej nie wynika wprost, że zwalczanie oszustw (nadużyć finansowych) ma się odbywać za pomocą prawa karnego⁵²⁵. Warto jednak zaznaczyć, że cytowany ust. 2 art. 280 TWE wyraźnie nakładał na państwa członkowskie obowiązek przeciwdziałania zachowaniom szkodzącym interesom finansowym Wspólnoty w sposób zbieżny z regulacjami stosowanymi do ochrony własnych interesów finansowych (są to wspominane zasady asymilacji i efektywności). Oczywistym jest, że w każdym państwie europejskim zachowania godzące w interesy gospodarcze państwa uznawane są za przestępstwa, co w dalszej perspektywie na podstawie wynikającej z art. 10 TWE zasady lojalności⁵²⁶, musiało przesądzić o stosowaniu przepisów karnych do ochrony interesów finansowych UE przez państwa członkowskie.

Powyższy artykuły TWE stanowił jednak, jedynie ramy dla obecnych regulacji, które w sposób kompleksowy obejmują tematykę zapobiegania i karania nadużyć finansowych przeciwko Unii. Przełomowa w tym względzie była z pewnością Konwencja o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich z 25.7.1995 r.⁵²⁷, gdzie już w preambule znajduje się wskazanie, że: „Państwa Członkowskie Unii Europejskiej, pragnąc, aby ich systemy prawa karnego zapewniały w sposób skuteczny ochronę interesów finansowych Wspólnot Europejskich (…)”. Celem, który przyświecał twórcom Konwencji była poprawa efektywności w zwalczaniu oszustw popełnianych w wymiarze ponadnarodowym, na szkodę interesów finansowych WE⁵²⁸. Z tego punktu widzenia niezmiernie istotna jest, zamieszczona w konwencji, definicja oszustwa naruszającego interesy WE. Została ona przedstawiona w dwóch aspektach. Z jednej strony – jako oszustwo w kwestii wydatków, z drugiej natomiast – jako oszustwo w kwestii przychodów⁵²⁹.

Do oszustwa w kwestii wydatków (gdzie zachowanie sprawcy skierowane jest na środki budżetowe WE) zaliczono każde świadome działanie lub zaniechanie odnoszące się do:

1. wykorzystania lub przedstawienia nieprawdziwych, niepoprawnych lub niepełnych oświadczeń lub dokumentów, które ma na celu sprzeniewierzenie lub bezprawne zatrzymanie środków z budżetu ogólnego WE lub budżetów zarządzanych przez, WE lub w ich imieniu;

2. nieudostępnienia informacji, stanowiącego pogwałcenie określonego zobowiązania, powodującego taki sam skutek jak określony w pkt 1;

3. sprzeniewierzenia środków na inne cele aniżeli te, na które zostały one przyznane.

Do oszustwa w kwestii przychodów (gdzie zachowanie sprawcy skierowane jest na umniejszenie przychodów WE) zaliczono natomiast:

1. każde świadomie podjęte działanie lub zaniechanie przejawiające się w wykorzystaniu lub przedłożeniu fałszywych, niekompletnych lub nieścisłych oświadczeń lub dokumentów, które ma na celu bezprawne zmniejszenie środków budżetu ogólnego WE lub budżetów zarządzanych przez, lub w imieniu, WE;

2. nieudostępnianie informacji, stanowiące pogwałcenie określonego zobowiązania powodujące taki sam skutek jak określony w pkt 1;

3. sprzeniewierzenie legalnie uzyskanej korzyści, powodujące taki sam skutek jak określony w pkt 1.

Co ciekawe, w Konwencji wyraźnie zaznaczono, że zachowania polegające na przygotowaniu do popełnienia wyliczonych powyżej przestępstw również powinny zostać uznane za karalne.

Na sygnatariuszy konwencji nałożono obowiązek spenalizowania wskazanych wyżej zachowań w prawie wewnętrznym. Zgodnie z art. 2 Konwencji kary miały być przy tym skuteczne, proporcjonalne i odstraszające. W Konwencji rozróżniono przy tym poważne nadużycie finansowe, tj. takie, które wiąże się z kwotą (dookreśloną przez państwo członkowskie) nie mniejszą niż 50 000 euro i które zagrożone musi być karą pozbawienia wolności oraz niewielkie nadużycie finansowe, tj. takie, które wiąże się z kwotą nieprzekraczającą 4000 euro i które nie musi być zagrożone wskazaną karą.

Inne postanowienia Konwencji dotyczyły m.in. odpowiedzialności karnej osób zarządzających przedsiębiorstwami (tj. prowadzących przedsiębiorstwa, podejmujących w nich decyzję lub sprawujących kontrolę) za popełnianie przestępstw określonych w Konwencji, a także kwestii jurysdykcji, ekstradycji i ścigania oraz rozstrzygania sporów między państwami w przedmiocie w niej normowanym, jak również stosowania reguły ne bis in idem.

Do powyższej Konwencji dołączono kilka Protokołów, które ze względu na zawarte w nich postanowienia wymagają omówienia. Pierwszy sporządzony w Dublinie 27.9.1996 r.⁵³⁰, obejmuje m.in. kwestię ujednolicenia pojęć „funkcjonariusz”, „funkcjonariusz wspólnotowy” i „funkcjonariusz krajowy”, definicji „korupcji czynnej i biernej”, a co najważniejsze zobowiązuje państwa członkowskie do spenalizowania korupcji biernej i czynnej związanej z działalnością członków Komisji Europejskiej, Parlamentu Europejskiego, Trybunału Sprawiedliwości oraz Trybunału Obrachunkowego.

Kolejny Protokół sporządzony został w Brukseli 29.11.1996 r.⁵³¹ i dotyczył interpretacji, przez ETS, w trybie orzeczenia wstępnego omawianej Konwencji i Protokołu dodatkowego. Ratyfikowanie tego Protokołu przez poszczególne państwa⁵³² dało ich sądom samodzielną podstawę do tego, aby zwracać się do ETS o wydanie orzeczenia wstępnego, co w zamyśle zapewniać ma jednolitość wykładni przepisów Konwencji.

Ostatni z Protokołów sporządzony został w Brukseli 19.6.1997 r.⁵³³, a jego głównym zadaniem jest poprawa skuteczności w zwalczaniu przestępstw gospodarczych godzących w interesy UE. W tym też celu nałożono na państwa członkowskie obowiązek uznania prania pieniędzy za przestępstwo, ustanowienia odpowiedzialności osób prawnych oraz okreś lono obowiązek konfiskaty przedmiotów w przypadku wybranych typów przestępstw. W Protokole znalazły się również postanowienia dotyczące współpracy międzynarodowej w zakresie ochrony interesów finansowych WE.

Reasumując, Konwencja wraz z Protokołami, została stworzona przede wszystkim po to, aby ujednolicić działania państw członkowskich w zakresie walki z przestępczością zwróconą przeciwko interesom UE. Konieczność taka podyktowana była z jednej strony różnicami pomiędzy kształtem ustawodawstw państw członkowskich w zakresie prawa karnego gospodarczego, z drugiej natomiast niską wykrywalnością tych przestępstw oraz brakiem skuteczności w działalności wymiaru sprawiedliwości⁵³⁴⁵³⁵. Z perspektywy ponad dziesięciu lat od jej uchwalenia można z całą śmiałością stwierdzić, że jest to akt prawny o największym znaczeniu dla prawnokarnej ochrony interesów finansowych UE, mający zarazem największy wpływ na kształt prawodawstwa karno-gospodarczego państw członkowskich.

Aktem prawnym o dużym znaczeniu dla omawianego zagadnienia jest także decyzja ramowa Rady 2001/413/WSiSW z 28.5.2001 r. o zwalczaniu nadużyć finansowych i fałszowania bezgotówkowych środków płatniczych⁵³⁶. Jako jeden z jej celów wskazano „aby fałszowanie i oszustwa dotyczące wszelkich form bezgotówkowych środków płatniczych były uznane za przestępstwa karne”⁵³⁷. Zwrócono również uwagę, że koniecznością jest, aby znamiona przestępstw fałszowania i oszustwa związane z bezgotówkowymi środkami płatniczymi objęły taki sam zakres zachowań we wszystkich państwach członkowskich oraz żeby ustanowione zostały skuteczne, proporcjonalne i zniechęcające sankcje.

13.3. Zastosowanie regulacji w krajowym porządku prawnym

Opisane powyżej akty prawne, wywołały daleko idące zmiany w polskim porządku prawnym. Szczególnie doniosłe było przy tym ratyfikowanie Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich⁵³⁸. Wymusiło to bowiem na ustawodawcy zmianę wielu przepisów. O ile przewidziane w Konwencji regulacje dotyczące oszustwa w zakresie wydatków znalazły odwzorowanie w już istniejących przepisach KK, tj. w art. 270–273, 284, 286 i 297, o tyle regulacje dotyczące oszustwa w zakresie przychodów wymusiły głębokie zmiany ustawy z 10.9.1999 r. – Kodeks karny skarbowy⁵³⁹, tj. art. 3, 53, 54, 55, 56, 76, 86, 87, 88 i 92. Szczególnie znaczące są tutaj zmiany przepisów dotyczących jurysdykcji. I tak w art. 3 KKS wskazano, że przepisy Kodeksu stosuje się także do obywatela polskiego w razie popełnienia za granicą określonego przestępstwa skarbowego, jeśli było ono skierowane przeciwko interesom finansowym WE, natomiast art. 5 KKS, że przepisy Kodeksu stosuje się do osób, które przebywając na terytorium Polski, nakłaniają lub pomagają do popełnienia za granicą wskazanych przestępstw skierowanych przeciwko interesom finansowym WE. Równie ważne są zmiany w art. 54

§ 1, art. 55 § 1 i art. 56 § 1, art. 76 § 1 w zw. z art. 53 § 26a i § 30a, w których ustanowiono przepisy określające odpowiedzialność z tytułu: uchylania się od obowiązku podatkowego, niewłaściwego rozliczania z tytułu dotacji lub subwencji oraz narażania na bezpodstawny zwrot podatku.

Głębokie zmiany w polskim KK wywołała także nowelizacja z 18.6.2004 r.⁵⁴⁰, która rozszerzyła treść art. 112 KK poprzez wskazanie, że niezależnie od miejsca popełnienia czynu zabronionego, ustawę polską stosuje się zarówno do obywatela polskiego, jak i cudzoziemca, jeżeli zostało przez niego popełnione przestępstwo, z którego chociażby pośrednio osiągnął korzyść majątkową na terytorium RP. Rozszerzenie zasady

ochronnej nieograniczonej, związane było z koniecznością dostosowania polskiego prawa⁵⁴¹ do wymogów Konwencji, w której zobowiązano państwa-sygnatariuszy do objęcia zasadą terytorialności⁵⁴² wyłudzeń na szkodę interesów finansowych WE⁵⁴³. Nowelą z 18.6.2004 r. uległ również zmianie kształt przestępstwa oszustwa kapitałowego określonego w art. 297 KK, dostosowano go do potrzeb Konwencji w zakresie wyłudzeń dotyczących wydatków WE.

14. Ochrona danych osobowych w ramach współpracy policyjnej i sądowej

14.1. Ochrona danych osobowych w ramach współpracy policyjnej i sądowej w prawie Rady Europy

Coraz bardziej zacieśniająca się współpraca policyjna i sądowa zmuszają do stworzenia odpowiednich zabezpieczeń, tak aby nie naruszyć praw jednostek. Jednym z bardzo ważnych zagadnień jest niewątpliwie ochrona danych osobowych. Zagadnienie to nastręcza wiele problemów, jak chociażby przestrzeganie tradycyjnych zasad ochrony danych osobowych w postępowaniach karnych i czynnościach operacyjnych. Dla przykładu należy tu wymienić zasady rzetelności danych, poufności czy dostępu do danych podmiotu, którego dane dotyczą. Problemem jest także przepływ danych uzyskanych w ramach współpracy policyjnej do wymiaru sprawiedliwości⁵⁴⁴.

Prawo do ochrony danych osobowych ustanawia art. 16 TfUE, powiązany z art. 39 TUE. Prawo takie gwarantuje też art. 8 EKPCz. W kontekście RE należy również wymienić Konwencję z 28.1.1981 r. o ochronie osób w związku z automatycznym przetwarzaniem danych osobowych⁵⁴⁵ oraz zalecenie Nr R (87) 15 z 1987 r. w sprawie wykorzystania danych osobowych w sektorze policji.

Konwencja z 1981 r. stanowiła i nadal stanowi punkt wyjścia dla innych inicjatyw w zakresie danych osobowych, podejmowanych zarówno przez RE, jak i UE. Celem konwencji jest zapewnienie każdej osobie fizycznej, bez względu na narodowość lub miejsce zamieszkania, poszanowania jej praw i podstawowych wolności na terytorium każdej ze stron konwencji, a w szczególności jej prawa do prywatności w związku z automatycznym przetwarzaniem dotyczących jej danych osobowych (art. 1). Konwencja ta definiuje dane osobowe jako każdą informację dotyczącą osoby fizycznej o określonej tożsamości lub dającej się zidentyfikować (art. 2 lit. a). W myśl art. 3 konwencji strony zobowiązane są stosować ją zarówno do zautomatyzowanych zbiorów danych osobowych, jak i automatycznego przetwarzania danych osobowych w sektorze publicznym i prywatnym, możliwe jest jednak na podstawie tego przepisu złożenie szeregu deklaracji ograniczających możliwość jej stosowania. Konwencja wprowadza w art. 5 zasady ochrony danych, w myśl których dane osobowe będące przedmiotem automatycznego przetwarzania powinny być: 1) pozyskiwane oraz przetwarzane rzetelnie i zgodnie z prawem;

2. gromadzone dla określonych i usprawiedliwionych celów i nie mogą być wykorzystywane w sposób niezgodny z tymi celami;

3. odpowiednie, rzeczowe, niewykraczające poza potrzeby wynikające z celów, dla których są gromadzone;

4. dokładne i w razie potrzeby uaktualniane;

5. przechowywane w formie umożliwiającej identyfikację osób, których dane dotyczą, przez okres nie dłuższy niż jest to wymagane ze względu na cel, dla którego dane te zgromadzono.

Obostrzenia w przetwarzaniu przewidziano dla tzw. danych wrażliwych (art. 6). Sformułowano także prawa osoby, której dane dotyczą (art. 8). Odstępstwo od wymogów określonych w art. 5, 6 i 8 jest możliwe jeśli przewiduje to prawo wewnętrzne m.in. ze względu na potrzeby ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz zwalczania przestępczości (art. 9). Odniesiono się także do przepływu danych osobowych przez granice (art. 12).

Zalecenie z 1987 r. rekomenduje państwom członkowskim RE przestrzeganie w prawie krajowym i praktyce zasad dołączonych do zalecenia oraz upowszechnienie ich w celu umożliwienia osobom zainteresowanym wykonywania ich praw. Znajdujące się w załączniku zasady rekomendują powołanie niezależnego organu nadzorczego (art. 1), formułują ograniczenia w gromadzeniu, przechowywaniu i wykorzystaniu danych (art. 2–4) oraz przekazywaniu ich podmiotom krajowym i zagranicznym (art. 5). Artykuł 6 załącznika deklaruje prawa osoby, której dane są przetwarzane, art. 7 nakazuje z kolei usunięcie danych, jeśli nie są już dłużej potrzebne dla realizacji celu, dla którego są przechowywane i okresowe ich uaktualnianie. Odpowiedni podmiot ma zagwarantować bezpieczeństwo danych i zapobiegać nieuprawnionemu dostępowi, przekazaniu i zmianie (art. 8).

14.2. Ochrona danych osobowych w ramach współpracy policyjnej i sądowej w prawie Unii Europejskiej

W prawie UE najważniejszym aktem prawnym odnoszącym się do ochrony danych osobowych jest dyrektywa 95/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 24.10.1995 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych⁵⁴⁶. Dyrektywa ta wprowadza na terytorium UE określony reżim ochrony danych osobowych, jednak ze względu na brak kompetencji do regulowania przez instrument wspólnotowy obszaru prawa karnego, nie miała ona zastosowania do współpracy w III filarze⁵⁴⁷. Trzeba wszakże pamiętać, że doprowadziła do harmonizacji przepisów o ochronie danych osobowych w państwach członkowskich, co w istotny sposób ułatwiło współpracę poprzez zapewnienie odpowiedniego poziomu ochrony i redukcję różnic. Poza tym szereg zagadnień pozostawało na pograniczu I i III filara, jak chociażby wymiana danych dotyczących rachunków bankowych czy danych o pasażerach. Obecnie, po zniesieniu podziału na filary, formułuje się pogląd, że podstawowe zasady ochrony danych sformułowane w prawie wspólnotowym powinny mieć zastosowanie do materii objętej poprzednio III filarem⁵⁴⁸.

W III filarze UE dostęp do danych osobowych tradycyjnie oparty był na zasadzie wymiany. We współpracy unijnej mechanizmy funkcjonujące na podstawie zasady wymiany informacji są obecnie wypierane przez rozwiązania realizujące zasadę dostępności informacji. Umożliwia ona swobodny przepływ danych pomiędzy państwami członkowskimi poprzez założenie, że dane dostępne organom ścigania w jednym państwie, będą także dostępne organom ścigania innych państw członkowskich. Zasadę dostępności wprowadził do współpracy w sprawach karnych konwencja z Prüm z 2005 r. Jej postanowienia zostały następnie przeniesione do prawa unijnego poprzez decyzję Rady 2008/615/WSiSW z 23.6.2008 r. w sprawie intensyfikacji współpracy transgranicznej, szczególnie w zwalczaniu terroryzmu i przestępczości transgranicznej⁵⁴⁹ oraz decyzję Rady 2008/616/WSiSW z 23.6.2008 r. w sprawie wdrożenia decyzji 2008/615/ WSiSW w sprawie intensyfikacji współpracy transgranicznej, szczególnie w zwalczaniu terroryzmu i przestępczości transgranicznej⁵⁵⁰. Decyzja 2008/615/WSiSW dotyczy takich danych jak profile DNA, dane daktyloskopijne oraz dane rejestracyjne pojazdów. Taki ułatwiony dostęp budzi uzasadnione obawy nieuprawnionego wykorzystania danych⁵⁵¹, dlatego też powinien być obwarowany odpowiednimi gwarancjami proceduralnymi i instytucjonalnymi.

Przez wiele lat ochrona danych osobowych była przedmiotem regulacji w poszczególnych instrumentach współpracy czy też regulujących działanie instytucji unijnych. W szczególności należy wymienić tu Konwencję wykonawczą do Układu z Schengen (KWUS), Konwencję o pomocy prawnej z 2000 r. oraz akty prawne dotyczące Europolu i Eurojustu. Powyższe rozwiązanie niewątpliwie nie jest najlepsze, gdyż prowadzi do powielania regulacji, ich niespójności oraz rozdrobnienia.

Konwencja Wykonawcza do Układu z Schengen reguluje ochronę danych osobowych w art. 102–118. W związku z planowanym przejściem do systemu SIS II⁵⁵² przyjęto decyzję Rady 2007/533/WSiSW z 12.6.2007 r. w sprawie utworzenia, funkcjonowania i użytkowania Systemu Informacyjnego Schengen drugiej generacji (SIS II)⁵⁵³, która reguluje zagadnienie ochrony danych osobowych w Rozdziale XII, przyjmując jako punkt wyjścia ochronę przewidzianą przez konwencję z 1981 r. (art. 57). W prawie polskim zagadnienie ochrony danych osobowych w związku z korzystaniem z systemu Schengen umieszczono w ustawie z 24.8.2007 r. o udziale Rzeczypospolitej Polskiej w Systemie Informatycznym Schengen oraz Wizowym Systemie Informacyjnym⁵⁵⁴ (art. 8–13).

W przypadku Europolu ochrona danych osobowych została uregulowana w Rozdziale V decyzji Rady 2009/371/WSiSW z 6.4.2009 r. ustanawiającej Europejski Urząd Policji (Europol)⁵⁵⁵. Bez uszczerbku dla przepisów tej decyzji Europol uwzględnia zasady sformułowane w Konwencji RE z 1981 r. oraz zaleceniu R (87) 15 (art. 27). Zagwarantowano też prawa osób, których dane są przetwarzane. W myśl art. 30 ust. 1 de-

cyzji każdy ma prawo do uzyskania w rozsądnych odstępach czasu in formacji, czy Europol przetwarza jego dane osobowe, oraz do otrzymania tych danych w zrozumiałej formie lub do wystąpienia o sprawdzenie tych danych, w każdym przypadku na warunkach określonych w niniejszym artykule. Każdy, kto pragnie skorzystać z praw przysługujących mu na mocy powyższego przepisu, może złożyć w tej sprawie stosowny wniosek w wybranym przez siebie państwie członkowskim do organu wyznaczonego do tego celu przez to państwo członkowskie, co nie powinno pociągnąć za sobą nadmiernych kosztów. Organ ten bezzwłocznie, a w każdym razie nie później niż w ciągu jednego miesiąca od otrzymania wniosku, przekazuje go Europolowi. Decyzja reguluje procedurę podejmowania decyzji o udostępnieniu i przesłanki odmowy. Zagwarantowano także prawo do poprawiania i usuwania danych (art. 31), procedurę odwoławczą (art. 32) oraz uregulowano instytucje inspektora ochrony danych (art. 28), krajowego organu nadzorczego (art. 33) i wspólnego organu nadzorczego (art. 33). Określono także rozkład odpowiedzialności w sprawach o ochronę danych osobowych (art. 29) oraz wymogi bezpieczeństwa danych (art. 35).

Jeśli chodzi o Eurojust, to w myśl decyzji Rady ustanawiającej Eurojust w celu zintensyfikowania walki z poważną przestępczością⁵⁵⁶, o ile jest to niezbędne dla realizacji wyznaczonych celów, może on w ramach swych uprawnień i do celów swoich zadań przetwarzać dane osobowe w sposób zautomatyzowany lub ręcznie skatalogowany (art. 14 ust. 1 decyzji). Poziom ochrony ma być co najmniej równy temu, który określa Konwencja z 1981 r. i jej dalsze zmiany (art. 14 ust. 2 decyzji). Szczegółowe regulacje zostały zawarte w art. 15–25 decyzji o Eurojust.

W Konwencji o pomocy prawnej z 2000 r. ochrona danych została uregulowana przede wszystkim w art. 23, a także w art. 7, 13, 18 i 20⁵⁵⁷.

Jak wspomniano, rozproszenie przepisów o ochronie danych w poszczególnych instrumentach współpracy nie sprzyja ich ochronie, a różnice pomiędzy nimi mogą utrudniać współpracę. Dlatego pozytywnie należy ocenić przyjęcie decyzji ramowej Rady 2008/977/WSiSW z 27.11.2008 r. w sprawie ochrony danych osobowych przetwarzanych w ramach współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych⁵⁵⁸. Jej celem jest zapewnienie wysokiego poziomu ochrony praw podstawowych i wolności osób fizycznych, a zwłaszcza ich prawa do prywatności, pod czas przetwarzania danych osobowych w ramach współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych, przy równoczesnym zagwarantowaniu wysokiego poziomu bezpieczeństwa publicznego. W myśl pkt 8 Preambuły decyzji ramowej w celu ułatwienia wymiany danych w UE państwa członkowskie zamierzają zapewnić, aby poziom ochrony danych osiągnięty podczas krajowego przetwarzania danych odpowiadał poziomem ochronie określonej w decyzji ramowej. W odniesieniu do przetwarzania danych na poziomie krajowym decyzja ramowa nie wyklucza tego, by dla ochrony danych osobowych państwa członkowskie wprowadzały gwarancje bardziej rygorystyczne niż gwarancje ustanowione na mocy decyzji ramowej.

Zgodnie z decyzją ramową państwa członkowskie chronią prawa podstawowe i wolności osób fizycznych, a zwłaszcza ich prawo do prywatności, gdy w celu zapobiegania przestępstwom, wykrywania przestępstw, ich ścigania lub karania lub wykonywania sankcji karnych dane osobowe:

1. są przekazywane lub udostępniane między państwami członkowskimi lub też zostały już przez nie sobie nawzajem przekazane lub udostępnione;

2. są przekazywane lub udostępniane przez państwa członkowskie organom lub systemom informacyjnym utworzonym na podstawie dawnego Tytułu VI TUE lub też zostały już im przekazane lub udostępnione; lub

3. są przekazywane lub udostępniane właściwym organom państw członkowskich przez organy lub systemy informacyjne utworzone na podstawie TUE lub dawnego TWE lub też zostały już przez nie przekazane lub udostępnione.

Decyzja ramowa przyjmuje zasady legalności, celowości, proporcjonalności (art. 3). Reguluje też korygowanie i usuwanie danych oraz blokowanie do nich dostępu (art. 4 i 5). Tak zwane dane wrażliwe, a więc dane osobowe, które ujawniają pochodzenie rasowe i etniczne, poglądy polityczne, przekonania religijne lub światopoglądowe albo przynależność do związków zawodowych, oraz dane osobowe dotyczące stanu zdrowia i seksualności wolno przetwarzać tylko wtedy, gdy jest to bezwzględnie konieczne i gdy prawo krajowe przewiduje stosowne gwarancje (art. 6).

Decyzja ramowa zawiera także normę kolizyjną. W myśl jej art. 28 jeżeli akty, które przyjęto na podstawie dawnego Tytułu VI TUE przed wejściem w życie decyzji ramowej i które regulują wymianę danych osobowych między państwami członkowskimi lub dostęp wyznaczonych organów państw członkowskich do systemów informacyjnych utworzonych zgodnie z TWE, wprowadziły szczegółowe warunki korzystania z takich danych przez otrzymujące je państwo członkowskie, to warunki te są nad rzędne względem przepisów decyzji ramowej dotyczących korzystania z danych, które przekazało lub udostępniło inne państwo członkowskie.

Na zakończenie można wspomnieć o powiązanym z omówioną problematyką zagadnieniu przekazywania danych o pasażerach (PNR – Passenger Name Record). Dane te mogą być bardzo pomocne w szczególności do zwalczania przestępczości terrorystycznej i zorganizowanej. O ich przekazywanie z państw UE usilnie zabiegają Stany Zjednoczone, zainteresowane są nimi też inne państwa (m.in. Kanada i Australia), w związku z czym zawierane są umowy między UE a państwami trzecimi. W celu uregulowania tej problematyki na poziomie UE, w lutym 2011 r. Komisja wystąpiła z projektem przyjęcia dyrektywy, na mocy której miałby powstać europejski system PNR⁵⁵⁹.

15. Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych w prawie europejskim

15.1. Uzasadnienie istnienia europejskich regulacji dotyczących odpowiedzialności penalnej podmiotów zbiorowych

Szukając uzasadnienia dla wprowadzenia odpowiedzialności penalnej podmiotów zbiorowych, należy wskazać, że znaczna liczba szeroko rozumianych przestępstw gospodarczych oraz przestępstw przeciwko środowisku jest popełniana przez osoby fizyczne działające w strukturach owych podmiotów i na ich rzecz. Takie postępowanie, przyjmując często wymiar transgraniczny, wymusić musiało szersze zainteresowanie struktur ponadnarodowych omawianym problemem.

Już na wstępie należy zaznaczyć pewien dualizm w zakresie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Z jednej bowiem strony można wskazać na regulacje europejskie, które mają charakter administracyjny i zezwalają np. na nałożenie grzywny na przedsiębiorstwo w celu przymuszenia do określonego działania⁵⁶⁰, z drugiej zaś na regulacje wykazujące bliskie pokrewieństwo z prawem karnym, a wiążące się z sankcjami

za popełnione przestępstwa. Co warte podkreślenia, pierwsze regulacje mają zazwyczaj przymiot bezpośredniego stosowania, drugie natomiast do tej pory wymagały implementacji do prawa krajowego¹.

W pierwszej kolejności podkreślenia wymaga również, że jest wielce kontrowersyjne stwierdzenie, iż podmioty zbiorowe mogą ponosić odpowiedzialność karną, co wiąże się z tradycyjnym zapatrywaniem, iż przestępstwo może zostać popełnione tylko przez osobę fizyczną. Podkreślenia wymaga, że żaden akt europejski wprost o odpowiedzialności karnej np. osób prawnych nie stanowi, w zakresie wyboru odpowiedzialności represyjnej dając wolną rękę ustawodawcy krajowemu.

Zasadniczym celem europejskiej regulacji zagadnień wiążących się z odpowiedzialnością podmiotów zbiorowych jest harmonizacja w tym zakresie przepisów wszystkich państw. Wskazać należy, że w niektórych z nich (np. w Polsce) europejskie akty prawne wymusiły wprowadzenie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, w innych zaś spowodowały konieczność daleko idącej jej modyfikacji. Co oczywiste, w ramach prac europejskich dąży się do ochrony podstawowych wspólnych wartości i dóbr. Charakterystycznym wobec tego jest, że każde działania np. UE, które powodują de facto konieczność przeprowadzenia zabiegów kryminalizacyjnych w państwach członkowskich wiążą się także z poszerzeniem listy czynów zabronionych, które mogą być popełnione przez podmioty zbiorowe.

15.2. Kształtowanie się europejskich regulacji dotyczących odpowiedzialności penalnej podmiotów zbiorowych

Problematyka odpowiedzialności penalnej (karnej) podmiotów zbiorowych nie jest zagadnieniem nowym. Do XVIII w. była znana w większości państw europejskich. Dopiero reformy prawa karnego, wiążące się z indywidualizacją odpowiedzialności karnej spowodowały rezygnację z niej. Powtórne sięgnięcie po odpowiedzialność podmiotów zbiorowych nastąpiło w XX w. Pierwszeństwo przypadło tutaj Anglii, w której już w 1945 r. stwierdzono, że osoba prawna może popełnić przestępstwo (z ograniczeniem do przestępstw z zaniechania i niedbalstwa)². W Europie kontynentalnej pierwszym państwem, które przewidziało odpowiedzialność (karną) podmiotów zbiorowych była Holandia, która w 1976 r.

ropejska jest władna nakładać grzywny na przedsiębiorstwa, jeżeli te naruszają przepisy dotyczące ochrony konkurencji.

1. Ze względu na założony zakres zagadnienia w dalszej części zaprezentowane zostaną europejskie regulacje nawiązujące do prawa karnego.

2. Szerzej zob. B. Namysłowska-Gabrysiak, Odpowiedzialność karna, s. 33.

wprowadziła do Kodeksu karnego przepis, który stanowił, że wszelkie przestępstwa określone w ustawie karnej mogą zostać popełnione zarówno przez osoby fizyczne, jak i osoby prawne.

Na szerszą skalę zagadnienie odpowiedzialności penalnej podmiotów zbiorowych pojawiło się na arenie współpracy europejskiej pod koniec lat 80. XX w. Jako jeden z pierwszych dokumentów dotyczących wskazanego zagadnienia należy wskazać zalecenie Komitetu Ministrów RE z 20.10.1988 r.⁵⁶¹ dotyczące odpowiedzialności przedsiębiorstw za przestępstwa popełnione przy wykonywaniu swej działalności. Jednakże wiążącym prawnie odzwierciedleniem prac Rady była dopiero Konwencja Prawnokarna o korupcji z 27.1.1999 r.⁵⁶², która zawierała przepisy stanowiące wprost o odpowiedzialności represyjnej podmiotów zbiorowych. W kolejnych konwencjach RE, w których reguluje się kwestie odpowiedzialności karnej, zazwyczaj znajdują się odpowiednie postanowienia dotyczące odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, czego przykładami mogą być Konwencja o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa oraz o finansowaniu terroryzmu z 16.5.2005 r.⁵⁶³ czy Konwencja o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzystaniem z 25.1.2007 r.⁵⁶⁴

W zakresie działalności UE odpowiedzialność podmiotów zbiorowych pojawiła się na tle szerszego zagadnienia ochrony interesów finansowych UE. Modelowe znaczenie miał tu Drugi protokół do Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich z 16.6.1997 r.⁵⁶⁵, który w swej zasadniczej części dotyczył właśnie odpowiedzialności osób prawnych. Kolejne projekty podejmowane w ramach prac unijnych, a dotyczące odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, wzorowane były na rozwiązaniach przyjętych w protokole. Wymienić należy tutaj m.in. decyzję ramową 2000/383/WSiSW z 29.5.2000 r. w sprawie zwiększania ochrony przez sankcje karne i inne sankcje za fałszowanie w związku z wprowadzeniem euro⁵⁶⁶; decyzję ramową 2001/413/WSiSW z 28.5.2001 r. o zwalczaniu nadużyć finansowych i fałszowania bezgotówkowych środków płatniczych⁵⁶⁷; decyzję ramową 2002/475/WSiSW z 13.6.2002 r. w sprawie zwalczania terroryzmu⁵⁶⁸; decyzję ramową 2002/629/WSiSW z 19.7.2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi⁵⁶⁹; decyzję ramową 2002/946/WSiSW z 28.11.2002 r. w sprawie wzmocnienia systemu karnego w celu zapobiegania ułatwianiu nielegalnego wjazdu, tranzytu i pobytu⁵⁷⁰; decyzję ramową 2003/80/WSiSW z 27.1.2003 r. w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne⁵⁷¹; decyzję ramową 2003/568/ WSiSW z 22.7.2003 r. w sprawie zwalczania korupcji w sektorze prywatnym⁵⁷² i decyzję ramową 2004/68/WSiSW z 22.12.2003 r. dotyczącą zwalczania wykorzystywania seksualnego dzieci i pornografii dziecięcej⁵⁷³; dyrektywę 2008/99/WE z 19.11.2008 r. w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne⁵⁷⁴; decyzję ramową 2008/913/WSiSW z 28.11.2008 r. w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawnokarnych⁵⁷⁵. W skrócie można powiedzieć, że wszystkie przytoczone powyżej akty prawne nakładały na państwa członkowskie obowiązek rozszerzenia odpowiedzialności podmiotów zbiorowych na nowe typy przestępstw.

15.3. Charakterystyka europejskich regulacji dotyczących odpowiedzialności penalnej podmiotów zbiorowych

Jak wskazano, pierwszym aktem RE, w którym w sposób jednoznaczny wypowiedziano się o konieczności wprowadzenia odpowiedzialności penalnej podmiotów zbiorowych było zalecenie Komitetu Ministrów RE z 20.10.1988 r.⁵⁷⁶ Trzeba podkreślić, że w Zaleceniu jednoznacznie stwierdzono, że odpowiedzialność przedsiębiorstwa powinna być niezależna od ustalenia odpowiedzialności faktycznego sprawcy (tj. osoby fizycznej). Co więcej, pomimo wymogu, aby odpowiedzialność podmiotu zbiorowego wiązała się z przestępstwem popełnionym przy wykonywaniu swojej działalności podkreślono, że naruszenie prawa może nastąpić poza zakresem działalności przedsiębiorstwa.

W sposób wiążący zagadnienie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych zostało uregulowane w Konwencji Prawnokarnej RE o korupcji z 27.1.1999 r.⁵⁷⁷ W art. 18 Konwencja nałożyła bowiem obowiązek, aby każde państwo będące jej stroną przyjęło środki konieczne do zapewnienia, by osoby prawne mogły ponosić odpowiedzialność za przestępstwa czynnego przekupstwa, handlu wpływami i prania pieniędzy, popełnione na ich korzyść. W art. 19 wskazano zaś, że podmioty te podlegać mają sankcjom karnym lub innym, w tym sankcjom pieniężnym.

Omawiając problematykę odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary w aspekcie prac UE rozpocząć należy od Drugiego protokołu do Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich z 16.6.1997 r.⁵⁷⁸ Kluczowe zagadnienie, które zostało w nim uregulowane dotyczyło odpowiedzialności penalnej osób prawnych. Warto zaznaczyć, że projekt protokołu stanowił wyraźnie o „odpowiedzialności karnej” osób prawnych. Jednakże wskazanie na rodzaj odpowiedzialności spotkało się z krytyką części państw członkowskich – w szczególności podnoszono możliwą sprzeczność z przepisami krajowymi, w tym z przepisami konstytucyjnymi. W efekcie ograniczono się do ogólnego stwierdzenia, zawartego w art. 3 ust. 1 protokołu, że każde państwo członkowskie podejmie działania konieczne do zapewnienia, żeby „osoby prawne były pociągane do odpowiedzialności za oszustwo, czynną korupcję i pranie dochodów (…)”. Jak widać, w protokole nie określono rodzaju odpowiedzialności, któremu poddane mają być osoby prawne. W takim układzie generalnie państwa członkowskie miały dwie możliwości, tj. oprzeć się na szeroko rozumianej odpowiedzialności administracyjnej albo zastosować regulacje karne (określenie sankcji, o czym poniżej, z góry wykluczało odpowiedzialność cywilną).

Należy zaznaczyć, że odpowiedzialność osoby prawnej uwarunkowana została od wystąpienia jednej z dwóch okoliczności. Po pierwsze, wskazane powyżej przestępstwa popełnione miały zostać w interesie osoby prawnej przez jakąkolwiek osobę, działającą bądź indywidualnie, bądź wchodzącą w skład pełniącego funkcję kierowniczą organu (na podstawie pełnomocnictwa do jej reprezentowania, uprawnienia do podejmowania decyzji w imieniu tej osoby prawn ej, lub uprawnienia do sprawowania kontroli w obrębie tej osoby prawnej) – art. 3 ust. 1 Protokołu. W artykule tym zaznaczono również, że osoby prawne powinny ponosić odpowiedzialność za udział w popełnieniu lub usiłowaniu popełnienia prze stępstwa oszustwa, korupcji czynnej i prania dochodów w charakterze współsprawcy lub podżegacza. Po drugie, w art. 3 ust. 2 Protokołu wskazano, że odpowiedzialność osób prawnych będzie rozciągała się na przypadki, w których brak nadzoru lub kontroli (przez jedną z osób fizycznych, o których mowa była w art. 3 ust. 1), umożliwi podwładnemu popełnienie jednego ze wskazanych przestępstw na rachunek osoby prawnej.

Jak widać, Drugi protokół zakreślił bardzo szerokie granice odpowiedzialności osób prawnych, z jednej strony opierając je na sformalizowanym prawnie powiązaniu sprawcy przestępstwa z podmiotem zbiorowym (art. 3 ust. 1), z drugiej zaś na fakcie popełnienia przestępstwa nawet przez osobę zewnętrzną wobec podmiotu, jeżeli tylko da się wykazać winę w nadzorze osobom związanym z podmiotem zbiorowym (art. 3 ust. 2)

Warto podkreślić, że w Protokole wyraźnie stanowi się, że odpowiedzialność osoby prawnej na mocy jego postanowień nie wyłącza prowadzenia postępowania karnego przeciwko osobom fizycznym będącymi sprawcami, podżegaczami lub pomocnikami prze stępstwa oszustwa, czynnej korupcji lub prania dochodów.

Istotne jest także, że odnośnie do sankcji w protokole wskazano, iż te mają być efektywne, proporcjonalne i odstręczające. Jako przykład (odnośnie do przypadków określonych w art. 3 ust. 1 Protokołu) wskazano grzywnę, inną karę pieniężną, odebranie uprawnień do korzystania ze świadczeń lub pomocy publicznej, terminowy lub stały zakaz prowadzenia działalności gospodarczej, oddanie pod nadzór sądu oraz sądowy nakaz rozwiązania.

Należy powtórzyć, że rozwiązania przyjęte w Drugim protokole stały się wzorem przy kolejnych pracach na forum UE dotyczących odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, zawartych we wskazanych wyżej aktach prawa wtórnego UE zobowiązujących państwa członkowskie do penalizacji określonych czynów.

15.4. Zastosowanie regulacji w krajowym porządku prawnym

Przedstawione powyżej akty prawne wywarły duży wpływ na obowiązujące w Polsce regulacje prawne. Jako najistotniejszą należy ocenić ustawę z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary⁵⁷⁹. Już z samego tytułu ustawy jednoznacznie wynika, że ustawodawca nie zdecydował się na określenie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jako karnej, co wywołało szerokie wątpliwości⁵⁸⁰. Tylko na marginesie wskazać należy, że zgodnie z art. 6 ustawy, nie przewiduje ona odpowiedzialności cywilnej ani administracyjnej. Ustawodawca polski nie ograniczył się jednak do odpowiedzialności osób prawnych, wprowadzając szersze podmiotowo okreś lenie „podmioty zbiorowe”, definiowane w art. 2 ustawy. Jeżeli chodzi o model odpowiedzialności, to generalnie czerpie on z rozwiązań przyjętych w Drugim protokole, tj. wymaga się, aby przestępstwo zostało popełnione przez osobę fizyczną powiązaną stosunkiem formalnym z podmiotem albo przez osobę fizyczną zewnętrzną – przy wykazaniu winy w nadzorze albo wyborze osoby związanej z podmiotem zbiorowym (art. 3 i 5 ustawy). Zawsze też wymaga się, aby podmiot zbiorowy osiągnął lub mógł osiągnąć korzyść chociażby niemajątkową z popełnionego przestępstwa. Charakterystyczne jest jednak, że do prowadzenia postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu konieczny jest uprzedni prawomocny wyrok skazujący osobę fizyczną, ewentualnie wyrok warunkowo umarzający wobec niej postępowanie karne albo postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe, tudzież orzeczenie o udzieleniu tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności albo orzeczenie sądu o umorzeniu przeciwko niej postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy (zob. art. 4 ustawy). Taka regulacja, odchodząca chociażby od zalecenia Komitetu Ministrów RE z 20.10.1988 r., w sposób oczywisty wydłuża i utrudnia postępowanie wobec podmiotu zbiorowego.

Wedle modelu przyjętego w Polsce podmiot zbiorowy nie odpowiada za każde przestępstwo popełnione przez wskazane osoby fizyczne. W art. 16 ustawy znajduje się bowiem enumeratywne ich wyliczenie (dla przykładu można wskazać, że znalazły się tam przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi, przestępstwa przeciwko ochronie informacji czy przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów). Jeżeli zaś chodzi o kary i środki możliwe do orzeczenia, to po ostatniej nowelizacji⁵⁸¹ w ustawie przewidziano karę pieniężną w wysokości od 1000 do 5 000 000 złotych, nie wyższą jednak niż 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego oraz przykładowo: przepadek, zakaz reklamy lub promocji czy zakaz korzystania z zewnętrznej pomocy finansowej (zob. art. 7–9 ustawy).

Część 3. Regulacje procesowe i warunki instytucjonalne Rozdział IX. Współpraca w obszarze prawa karnego procesowego w ramach Rady Europy i Unii Europejskiej

Literatura: Do pkt. 1

S. Buczma, Zasada wzajemnego uznawania orzeczeń między państwami członkowskimi Unii Europejskiej, Ius Novum 2009, Nr 2; Z. Deen-Racsmany, Lessons of the European Arrest Warrant for Domestic Implementation of the Obligation to Surrender Nationals to the International Criminal Court, Leiden Journal of International Law 2007, Nr 20; taż, The European Arrest Warrant and the Surrender of Nationals Revisited: The Lessons of Constitutional Challenges, European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice 2006, Nr 3; M. Fichera, The European Arrest Warrant and the Sovereign State: A Marriage of Convenience?, European Law Journal 2009, Nr 1; A. Gajda, Europejski nakaz aresztowania a ochrona praw jednostki, EPS 2007, Nr 7; A. Górski, P. Hofmański (red.), The European Arrest Warrant and its Implementation in the Member States of the European Union, Warszawa 2008; A. Górski, A. Sakowicz, Komentarz do decyzji ramowej Rady z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi (2002/584/WSiSW), [w:] E. Zielińska (red.), Prawo Wspólnot Europejskich a prawo polskie. Dokumenty karne, cz. II, Warszawa 2005; A. Grzelak, Europejski nakaz aresztowania – orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z punktu widzenia prawa Unii Europejskiej, EPS 2005, Nr 2; P. Hofmański, Przekazanie obywatela polskiego innemu państwu członkowskiemu Unii Europejskiej na podstawie europejskiego nakazu aresztowania – glosa do post. SN z 13.12.2005 r. (III KK 318/05), EPS 2006, Nr 7; P. Hofmański (red.), A. Górski, A. Sakowicz, D. Szumiło-Kulczycka, Europejski nakaz aresztowania w teorii i praktyce państw członkowskich Unii Europejskiej, Warszawa 2008; M. Hudzik, Europejski nakaz aresztowania a nieletni sprawcy czynów zabronionych, EPS 2006, Nr 8; F. Jasiński, Europejski nakaz aresztowania, Stosunki Międzynarodowe 2003, Nr 3–4; tenże, Europejski nakaz aresztowania, Wspólnoty Europejskie 2003, Nr 7–8; R. Kierzynka, T. Ostropolski, Zasada podwójnej karalności w III filarze Unii Europejskiej, EPS 2008, Nr 9; D. Kornobis-Romanowska, Prawne aspekty stosowania decyzji ramowej o europejskim nakazie aresztowania w prawie polskim, Prz. Sejm. 2006, Nr 4; M. Królikowski, M. Znojek, Europejski nakaz aresztowania a problem suwerenności, Prz. Sejm. 2006, Nr 6; A. Lach, Problemy funkcjonowania europejskiego nakazu aresztowania, EPS 2006, Nr 11; tenże, Wymiar kary pozbawienia wolności w związku z przekazaniem skazanego w ramach ENA, EPS 2008, Nr 10; K. Malinowska-Krutul, Ekstradycja a przekazanie w ramach europejskiego nakazu aresztowania, Prok. i Pr. 2007, Nr 6; M. Masternak-Kubiak, Implementacja europejskiego nakazu aresztowania (uwagi na tle zmiany Konstytucji RP), PiP 2006, z. 9; B. Nita, Europejski nakaz aresztowania – europeizacja prawa karnego a standardy konstytucyjne państw członkowskich UE, PiP 2007, z. 5; taż, Ograniczenia ekstradycji po zmianie art. 55 Konstytucji RP a europejski nakaz aresztowania, Prz. Sejm. 2008, Nr 2; taż, Ograniczenia w przekazywaniu na podstawie ENA w demokratycznym państwie prawnym, cz. 1, EPS 2011, Nr 4, cz. 2, EPS 2011, Nr 5; E. Piontek, Europejski Nakaz Aresztowania, PiP 2004, z. 4; M. Płachta, European Arrest Warrant: Revolution in Extradition?, European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice 2003, vol. 2; A. Serzysko, Europejski nakaz aresztowania (ENA), Prok. i Pr. 2005, Nr 7–8; S. Steinborn, Europejski nakaz aresztowania – kilka uwag o implementacji zasad ogólnych w polskim kodeksie postępowania karnego, GSP 2005, t. XIV; tenże, Zaskarżalność decyzji wydawanych w postępowaniu w przedmiocie europejskiego nakazu aresztowania, SP 2007, Nr 3; J. Trzcińska, Europejski nakaz aresztowania a ekstradycja w prawie polskim, Prok. i Pr. 2004, Nr 6; M. Wąsek-Wiaderek, Dopuszczalność badania przesłanek wystąpienia z europejskim nakazem aresztowania przez sąd orzekający o jego wykonaniu, [w:] K. Ślebzak, W. Wróbel (red.), Studia i analizy Sądu Najwyższego, t. II, Warszawa 2008; E. Wdzięczna, M. Warchoł, Dyskusja wokół Europejskiego Nakazu Aresztowania – argumenty za i przeciw, [w:] B. T. Bieńkowska, D. Szafrański (red.), Europeizacja prawa polskiego – wybrane aspekty, Warszawa 2007; E. Weigend, A. Górski, Die Implementierung des Europäischen Haftbefehls in das polnische Strafrecht, Zeitschrift für die Gesamte Strafrechtswissenschaft 2005, Nr 117, Heft1; E. Weigend, A. Sakowicz, Der Europäische Haftbefehl und die polnische Verfassung – jüngste Entwicklungen, Zeitschrift für die Gesamte Strafrechtswissenschaft 2007, Nr 119 (2).

Do pkt. 2

A. Górski, Europejskie ściganie karne, Warszawa 2010; A. Gruszczak, Współpraca policyjna w Unii Europejskiej w wymiarze transgranicznym. Aspekty polityczne i prawne, Kraków 2009; G. Jaworski, A. Sołtysińska, Postępowanie w sprawach karnych ze stosunków międzynarodowych. Komentarz, Warszawa, 2010; C. Kłak, Międzynarodowy zespół śledczy w świetle prawa polskiego, Prok. i Pr. 2008, Nr 5; tenże, Zespół śledczy w świetle prawa międzynarodowego, Prok. i Pr. 2008, Nr 6; A. Lach, Europejska pomoc prawna w sprawach karnych, Toruń 2007; M. Płachta, Wzajemna pomoc prawna w Unii Europejskiej na podstawie Konwencji z 2000 r., Studia Europejskie 2003, Nr 2; C. Rijken, Joint Investigation Teams: principles, practice, and problems Lessons learnt from the first efforts to establish a JIT, Utrecht Law Review, vol. 2, Issue 2; T. Safjański, Wspólne ściganie. Zespoły dochodzeniowo-śledcze – nowa forma współpracy policyjnej w UE, Gazeta Policyjna 2004, Nr 26; M. Wróblewski, Wspólne zespoły dochodzeniowośledcze, Prok. i Pr. 2006, Nr 9.

Do pkt. 3

A. Grzelak, T. Ostropolski, Współpraca wymiarów sprawiedliwości i współpraca policyjna, Warszawa 2011; N. Kaye, Freezing and Confiscation of Criminal Proceeds, Revue internationale de droit pénal 2006, vol. 77, Nr 1; R. Kierzynka, Wzajemne uznawanie orzeczeń przepadku między państwami członkowskimi Unii Europejskiej, Prok. i Pr. 2010, Nr 9; A. Lach, Europejska pomoc prawna w sprawach karnych, Toruń 2007; tenże; Zabezpieczenie dowodów i mienia na terytorium Unii Europejskiej, [w:] A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej. Współpraca sądowa i policyjna w sprawach karnych, Warszawa 2006; P. Panayides, Freezing property of evidence, Revue internationale de droit pénal 2006, vol. 77, Nr 1–2; S. Steinborn, Kolizje norm o międzynarodowej współpracy w sprawach karnych w zakresie zabezpieczenia mienia, EPS 2007, Nr 4; G. Stressens, Belgium, Revue internationale de droit pénal 2003, vol. 74, Nr 1; J. Zientek, Współpraca międzynarodowa w zakresie pozbawiania sprawców przestępstw korzyści płynących z ich popełniania, Apelacja GdańskaKwartalnik 2003, Nr 1.

Do pkt. 4

E. Bell, The ECHR and the Proceeds of Crime Legislation, Criminal law Review 2000,vol. 10; R. Kierzynka, Wzajemne uznawanie orzeczeń przepadku między państwami członkowskimi Unii Europejskiej, Prokuratura i Prawo 2010, Nr 9; E. Zielińska, Konfiskata dochodów z przestępstwa w świetle Konwencji antykorupcyjnej ONZ z 2003 r. a przepisy polskiego prawa dotyczące przepadku przedmiotów lub korzyści z przestępstwa, [w:] W kręgu teorii i praktyki prawa karnego. Księga poświęcona pamięci prof. Andrzeja Wąska, Lublin 2005.

Do pkt. 5

G. Jaworski, A. Sołtysińska, Postępowanie w sprawach karnych ze stosunków międzynarodowych. Komentarz, Warszawa 2010; R. Kierzynka, Wzajemne uznawanie kar o charakterze pieniężnym, EPS 2009, Nr 8.

Do pkt. 6

18. Belfiore, Movement of Evidence in the EU: The Present Scenerio and Possibile Future Developments, European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice 2009, Nr 17; M. Böse, Der Grundsatz der Verfügbarkeit von Informationen in der Strafrechtlichen Zusammenarbeit der Europäischen Union, Göttingen 2007; A. Demenko, P. Nalewajko, Transfer dowodów między państwami Unii Europejskiej, [w:] A. Szwarc (red.), Unijna polityka karna, Poznań 2009; N. Gazeas, Die Europäische Beweisanordnung – Ein weiterer Schritt in die falsche Richtung?, Zeitschrift für Rechtspolitik 2005; B. Hetzer, Nationale Strafverfolgung und Europäische Beweisführung?, Neue Zeitschrift für Strafrecht2003, Nr 3; N. Kotzurek, Gegenseitige Anerkennung und Schutzgarantien bei der europäischen Beweisanordnung, Zeitschrift für Internationale Strafrechtsdogmatik 2006; H. Kuczyńska, Wspólny obszar postępowania karnego w prawie Unii Europejskiej, Warszawa

2008; A. Lach, Europejska pomoc prawna w sprawach karnych, Toruń 2007;

18. Peers, EU Justice and Home Affairs Law, Oxford 2011; J. Quwerkerk, Quid Pro Quo? A comparative law perspective on the mutual recognition of judicial decisions in criminal matters, Cambridge 2011; W. Schomburg, Are we on the Road to a European Law-Enforcement Area – International Cooperation in Criminal Matters – What Place for Justice?, European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice 2000, vol. 8; C. Stefanom, H. Xanthaki (red.), Towards a European Criminal Records, Cambridge 2008; A. J. Szwarc, Eurodefensor – Unterstützung der Verteidigung, [w:] B. Schünemann (red.), Ein Gesamtkonzept für die europäische Strafrechtspflege, München 2006.

Do pkt. 7

Monografie: L. Gardocki, Zagadnienia internacjonalizacji odpowiedzialności karnej za przestępstwa popełnione za granicą, Warszawa 1979; tenże, Zarys prawa karnego międzynarodowego, Warszawa 1985; H. Kuczyńska, Wspólny obszar postępowania karnego w prawie Unii Europejskiej, Warszawa 2008. A. Lach, Europejskie prawo karne, Toruń 2008; Por. P. Nalewajko, Idea wzajemnego uznawania rozstrzygnięć w sprawach karnych na obszarze Unii Europejskiej, [w:] A. Szwarc (red.), Unijna polityka karna, który mówi o modyfikacji zasady wzajemnego uznawania w taki sposób, by w rezultacie uznana decyzja mieściła się w „granicach akceptowalności” w państwie wykonującym, s. 91; M. Płachta, Przekazywanie skazanych pomiędzy państwami, Kraków 2003; P. Binas, Wykonywanie zagranicznych rozstrzygnięć w sprawach karnych w Unii Europejskiej, [w:] A. Szwarc (red.), Unijna polityka karna, Poznań 2009; M. KaiafaGbandi, The Treaty Establishing a Constitution for Europe and Challenges for Criminal Law at the Commencement of 21st Century, European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice 2005, Nr 4; V. Mitsilegas, The third wave of third pillar law: which direction for EU criminal justice? European Law Review 2009, Nr 34; S. Peers, EU Criminal Law and the Treaty of Lisbon, European Law Review 2008, Nr 33.

Do pkt. 8

A. Grzelak, T. Ostropolski, Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych i współpraca policyjna; M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. I, Warszawa 2011; J. Quwerkerk, Quid Pro Quo? A Comparative Law Perspective on the Mutual Recognition of Judicial Decisions in Criminal Matters, Cambridge–Antwerp–Portland 2011; H. Satzger, Internationales und Europäisches Strafrecht, Baden-Baden 2010.

Do pkt. 9

R. Kierzynka, T. Ostropolski, Przekształcanie kary orzeczonej w innym państwie członkowskim UE a zasada wzajemnego uznawania – uwagi na tle uchwały SN z 3.03.2009 r., Europejski Przegląd Sądowy 8/201; H. Kuczyńska, Mutual Recognition of Judicial Decisions in Criminal Matters with Regard to Probation Measures and Alternative Sanctions, Eucrim 1–2/2009.

Do pkt. 10

A. Grzelak, Tworzenie europejskiej przestrzeni sądowej w sprawach karnych – dotychczasowe osiągnięcia i problemy, [w:] A. Frąckowiak-Adamska, R. Grzeszczak (red.), Europejska przestrzeń sądowa, Wrocław 2010; J. Kosonoga, [w:] J. Skupiński, J. Jakubowska-Hara (red.), Alternatywy pozbawienia wolności w polskiej polityce karnej, Warszawa 2009; V. Mitsilegas, The third wave of third pillar law: which direction for EU criminal justice?, European Law Review 2009, Nr 34; H. Kuczyńska, Wspólny obszar postępowania karnego w prawie Unii Europejskiej, Warszawa 2008.

Do pkt. 11

J. Barcz (red.), Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2008; M. Böse, Der Grundsatz „ne bis in idem” in der Europäische Union (Art. 54 SDÜ), Goltdammer’s Archiv für Strafrecht 2003, Heft 10; H. Brokelmann, Enforcement of Articles 81 and 82 EC under Regulation 1/2003: The Case of Spain and Portugal World Competition 2004, Nr 4; S. Buczna, Zasada wzajemnego uznawania orzeczeń między państwami członkowskimi UE, Ius Novum 2009, Nr 2; G. Di Federico, EU Competition Law and the Principle of Ne Bis in Idem, European Public Law 2011, Nr 2; S. Ebensperger, Strafrechtliches „ne bis in idem” in Österreich unter besondere Berücksichtigung internationaler Übereinkommen, Österreichische Juristenzeitung 1999, Heft 5; A. Eicker, Transstaatliche Strafverfolgung, Sankt Gallen 2004; D. J. Gerber, P. Cassinis, The „Modernisation” of European Community Competition Law: Achieving Consistency in Enforcement, European Competition Law Review 2006, Vol. 27, Nr 1; S. F. Jagla, Auf dem Weg zu einem zwischenstaatlichen ne bis in idem im Rahmen der Europäischen Union, Frankfurt am Mein 2007; A. Kalisz, Wykładnia i stosowanie prawa wspólnotowego, Warszawa 2007; R. K. Kniebühler, Transnationales „ne bis in idem”: Zum Verbot der Mehrfachverfolgung in horizontaler und vertikaler Dimension, Berlin 2005; Z. Knypl, Komentarz do Europejskiej Konwencji o Międzynarodowej Ważności Wyroków Karnych, [w:] Standardy prawne Rady Europy. Teksty i komentarze, t. III, Prawo karne, red. nauk. E. Zielińska, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 1997; M. Król-Bogomilska, Zmiany w systemie orzekania kar pieniężnych w polskim prawie antymonopolowym po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, SI 2006, t. 46; H.-H. Kühne, Ne bis in idem in den Schengener Vertragsstaaten, Juristen Zeitung 1998, Heft 18; H. -H. Kühne, Strafprozessrecht – Eine systematische Darstellung des deutschen und europäischen Strafverfahrensrechts, Heidelberg 2003; H. Kuczyńska, Glosa do wyroku SN z 2.6.2006 r., IV KO 22/05, OSP 2007, Nr 9; A. Lach, Glosa do wyroku Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Filomeno Mario Miraglia, sygn. C – 469/03, Prok. i Pr. 2007, Nr 2; F. Lammasch, Ausliferungspflicht und Asylrecht, Lepipzig 1887, t. I; P. Nalewajko, Idea wzajemnego uznawania rozstrzygnięć w sprawach karnych na obszarze Unii Europejskiej, [w:] A. Szwarc (red.), Unijna polityka karna, Poznań 2009; B. Nita, Orzeczenia uruchomiające zakaz wynikający z zasady ne bis in idem w art. 54 Konwencji Wykonawczej z Schengen, Przegląd Prawa Europejskiego i Międzynarodowego 2008, Nr 1; taż, Artykuł 54 konwencji wykonawczej z Schengen w wyrokach ETS z 28.9.2006 r. w sprawach: C-467/04 postępowanie karne przeciwko Giuseppe Francesco Gasparini i innym oraz C-150/05 Jean Leon Van Straaten przeciwko Niderlandom i Republice Włoskiej, Europejski Przegląd Sądowy 2006, Nr 9; taż, Rozstrzyganie problemów wiążących się z kolizją jurysdykcji karnej pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej w oparciu o zasadę ne bis in idem, Materiały Robocze 2006, Nr 6, Centrum Europejskie – Natolin, Forum – Wymiar Sprawiedliwości i Sprawy Wewnętrzne UE, Warszawa 2006; taż, Zasada ne bis in idem w międzynarodowym obrocie karnym, Państwo i Prawo 2005, Nr 3; taż, Prawo europejskie a odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych, [w:] A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej, Warszawa 2006; M. Mansdörfer, Das Prinzip des ne bis in idem im europäischen Strafrecht, Berlin 2004; D. Oehler, Recognition of Foreign Penal Judgments and Their Enforcement, [w:] M.Ch. Bassiouni, A Treatise on International Criminal Law, t. II, Jurisdiction and Cooperation, V.P. Nanda, (red.), Springfield, Illinois 1973; F. J. Pauli, Das Europäische Übereinkommen über die Internationale Gültigkeit von Strafurteilen aus der Sicht der Bundesrepublik Deutschland, Giessen 1978; M. Płachta, Przekazywanie skazanych pomiędzy państwami, Kraków 2003; M. Płachta, Wykonywanie zagranicznych wyroków karnych – zarys historycznego rozwoju instytucji, Nowe Prawo 1985, Nr 11–12; A. Sakowicz, Europejski nakaz aresztowania a zasada ne bis in idem, [w:] Europejski nakaz aresztowania w teorii i praktyce państw członkowskich Unii Europejskiej, Warszawa 2008; A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem prawie karnym, Białystok 2011; H. G. Schermers, Non bis in idem, [w:] F. Capototri (red.), Du droit international au droit de l’intégration. Liber amicorum Pierre Pescatore, Baden-Baden: Nomos, 1987; W. Schomburg, O. Lagodny, Internationale Rechtshilfe in Strafsachen 1998; J. Schwarze, A. Weitbrecht, Grundzüge des europäischen Kartellverfahrensrecht, Die Verordnung (EG) Nr 1/2003, Baden-Baden 2004; A. Sołtysińska, Zasada ne bis in idem a art. 54 Konwencji wykonawczej z Schengem, Europejski Przegląd Sądowy 2007, Nr 12; I. SkomerskaMuchowska, Orzeczenie ETS w sprawach połączonych: C-187/01 postępowanie karne przeciwko Hueseyn Guezuetok i C-385/01 postępowanie karne przeciwko Klausowi Bruegge, Przegląd Prawa Europejskiego 2002, Nr 3–4; B. Specht, Die zwischenstaatliche Geltung des Grundsatzes ne bis in idem, Berlin 1999; J. Vogel, A. B. Norouzi, Europäisches „ne bis in idem“ – EuGH, JuS 2003 Heft 11; M. Wąsek-Wiaderek, Granice zakazu ne bis in idem uregulowanego w art. 54 Konwencji Wykonawczej do układu z Schengen w świetle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, [w:] Współpraca sądowa w sprawach cywilnych i karnych, red. W. Czapliński, A. Wróbel, Warszawa 2007; A. Wróbel (red.), Karta Praw Podstawowych w europejskim i krajowym porządku prawnym, Warszawa 2009; Ch. van den Wyngeart, G. Stessens, The International Non Bis In Idem Principle: Resolving Some of the Unanswered Questions, International and Comparative Law Quarterly 1999, Vol. 48.

Do pkt. 12

A. Monografie: L. Gardocki, Zarys prawa karnego międzynarodowego, Warszawa 1985; A. Lach, Europejskie prawo karne, Toruń 2008; L. Gardocki, Przejęcie (przekazanie) ścigania, SP 1977, Nr 3; E. Janczur, Przejęcie i przekazanie ścigania karnego, Prok. i Pr. 1999, Nr 5; A. Lach, Glosa do wyr. TS z 10.3.2005 r., C-469/03, Prok. i Pr. 2007, Nr 2; K. A. Kruk, Zgoda pokrzywdzonego na przekazanie ścigania karnego, Prok. i Pr. 2002, Nr 3.

Do pkt. 14

S. Buczma, Zasada wzajemnego uznawania orzeczeń między państwami członkowskimi Unii Europejskiej. Etapy kształtowania, zakres funkcjonowania i podstawowe cechy, Ius Novum 2009, Nr 2; J. Ciszewski, Obrót prawny z zagranicą zbiór umów międzynarodowych, t. I, Sopot 1997; A. Grzelak, T. Ostropolski, System prawa Unii Europejskiej, t. XI, Przestrzeń Wolnośći, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości Unii Europejskiej, cz. 1, Współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych, Warszawa 2009; H. Kuczyńska, Wspólny obszar postępowania karnego w prawie Unii Europejskiej, Warszawa 2008; M. Leciak, Problematyka „Europejskiego Rejestru Skazanych”, Prok. i Pr. 2007, Nr 4; M. Płachta, Europejski Rejestr Karny: przedwczesny pomysł czy idee fixe?, Prok. i Pr. 2007, Nr 12.

Do pkt. 15

1. Biederman, Rzetelna informacja a aktywność pokrzywdzonego w procesie karnym, Prok. i Pr. 2007, Nr 4; T. Cielecki (red.), Poszanowanie godności ofiar przestępstw, Legionowo 2002; W. Gliniecki, Prawo pokrzywdzonego do uczciwego procesu karnego – nowe wyzwanie dla polskiego i międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka, [w:] E. Dynia, C. P. Kłak (red.), Europejskie standardy ochrony praw człowieka a ustawodawstwo polskie, Rzeszów 2005; P. Janda, A. Kiełtyka, Ustawa o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw. Komentarz, Warszawa 2010; H. Paluszkiewicz, Nowe środki ochrony pokrzywdzonego w polskim prawie karnym procesowym na tle europejskiej polityki karnej, RPEiS 2010, z. 3.

Do pkt. 17

1. Emmerson, A. Ashworth, Human rights and criminal justice, Londyn 2001; J. Grajewski, Kodeks postępowania karnego. Objaśnienia dla studentów, Kraków 2005; Standardy orzecznictwa ETPCz w zakresie dostępu osoby pozbawionej wolności do adwokata, opracowanie opublikowane na oficjalnej stronie Ministerstwa Sprawiedliwości, http://bip.ms.gov.pl/pl/prawa-czlowieka/europejski-trybunal-praw-czlowieka/opracowania-i-analizy-standardy-w-zakresie-ochrony-prawczlowieka (data dostępu: 5.9.2011 r.); S. Stavros, The guarantees for accused person under article 6 of the European Convention on Human Rights, Dordrecht– Boston–Londyn 1993; M. Wąsek-Wiaderek, Unijne i krajowe prawo karne po Traktacie lizbońskim – zarys problematyki, Pal. 2011, Nr 1–2; P. Wiliński, Zasada prawa do obrony w polskim procesie karnym, Kraków 2006.

Do pkt. 18

D. Sayers, The European Investigation Order Travelling without a „roadmap”, The CEPS Liberty and Security in Europe, June 2011; F. Zimmermann, S. Glaser, A. Motz, Mutual Recognition and its Implications for the Gathering of Evidence in Criminal proceedings: a Critical Analysis of the Initiative for a European Investigation Order, European Criminal Law Review 2011, vol. 1.

1. Ekstradycja i Europejski Nakaz Aresztowania

1.1. Uwagi wstępne

Do katalogu najpoważniejszych instrumentów prawnych związanych ze współpracą międzynarodową w sprawach karnych należy zaliczyć te, które umożliwiają egzekucję odpowiedzialności karnej – zarówno jej ustalenie w zgodzie ze standardami rzetelnego procesu karnego i ogólnymi podstami odpowiedzialności karnej w danym systemie jurysdykcyjnym, jak i jej wymierzenie. Gwarantują one obecność oskarżonego w trakcie prowadzenia procesu w związku z wniesionym aktem oskarżenia, przy orzeczeniu i wykonaniu kary. Z tego też powodu poszukuje się rozwiązań prawnych, skojarzonych z faktem (podejrzeniem) popełnienia przestępstwa lub z potrzebą wykonania kary, realizujących wskazane powyżej cele i zapewniających podstawowe gwarancje osobiste⁵⁸². Do ich istoty należy to, że wydanie określonej osoby przez państwo, na którego terytorium ona przebywa, następuje na wniosek innego państwa, któremu przysługuje jurysdykcja karna, w celu przeprowadzenia przeciwko niej postępowania lub wykonania orzeczonej kary⁵⁸³. W kręgu europejskiego prawa karnego zasadnicze znaczenie przypisać należy ekstradycji, europejskiemu nakazowi aresztowania oraz innym, funkcjonalnie powiązanym rozwiązaniom, takim jak przejęcie ścigania lub przekazanie wyroku do wykonania.

1.2. Uwarunkowania ekstradycyjne⁵⁸⁴

Do istoty ekstradycji należy konsensualny charakter podstawy przekazania danej osoby między systemami jurysdykcyjnymi, wyrażający się w relacji inicjowanej istnieniem wniosku o wydanie, której drugim kluczowym elementem jest zgoda na wydanie. Regułę tę wyraża tzw. zasada specjalności (zasada ograniczonego ścigania), która wymaga, by finalne porozumienie dotyczyło konkretnego przypadku i osoby, jak również by jego skutki dotyczyły jedynie tego zakresu czynów, które stanowiły podstawę przekazania⁵⁸⁵. Porozumienie to w całości może być wyrażone ad casum, jak również może być zakotwiczone w podstawie międzynarodowoprawnej, związanej z wcześniejszym zawarciem umowy międzynarodowej, bilateralnej, wielostronnej lub regionalnej, związanej z funkcjonowaniem takiejże organizacji międzynarodowej. Co do zasady bowiem, nie istnieje żaden ogólny obowiązek do wydania danej osoby innemu systemowi jurysdykcyjnemu. Wydanie jest w stosunkach międzynarodowych aktem działania państwa, wyrażonym przez zachowanie odpowiedniego organu. Stąd też tylko w drodze zawarcia traktatu państwo może związać się – w określonym zakresie i w odniesieniu do konkretnej grupy osób – obowiązkiem ekstradowania. Wśród pozostałych elementów konstytuujących istotę ekstradycji należy wymienić fizyczne przekazanie danej osoby (tzw. surrender of the body) oraz działanie w celu przeprowadzenia postępowania karnego lub wykonania kary.

Konieczność podjęcia decyzji dotyczącej wydania w procedurze ekstradycji jest konfrontowana z gwarancjami wynikającymi z charakteru systemu karnego państwa mającego dokonać ekstradycji. Określa się je niekiedy mianem przeszkód ekstradycyjnych. Innymi słowy, państwo, które miałoby wydać taką decyzję, jest według akceptowanych standardów międzynarodowych, umocowane do działania „w zgodzie” z aksjologią własnego systemu prawa. Stąd też, przekazując daną osobę do innego systemu prawnego, uznaje się za rzecz zasadną konfrontację z charakterystyką systemu karnego państwa występującego z wnioskiem o wydanie. Dotyczy to zakresu kryminalizacji (tożsamości penalizacji danego zachowania) oraz standardów rzetelnego procesu i gwarancji indywidualnych w szeroko pojętym postepowaniu karnym. Wobec powyższego, klasycznym elementem procedur ekstradycyjnych, stanowiącym przesłankę konieczną do skutecznego przekazania osoby ściganej do innej jurysdykcji karnej, jest zasada podwójnej przestępności czynu. W jej genezie decydujące znaczenie odegrała potrzeba zapewnienia wzajemności w praktyce ekstradycyjnej. Jednocześnie, zawiera ona w sobie przekonanie państwa wezwanego, że jego własna koncepcja wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych powinna mieć przewagę nad koncepcją panującą w państwie wzywającym. Decyzja o ekstradycji zakłada również potwierdzenie tego, że między dwoma systemami prawnymi zachodzi zbieżność odnośnie do pewnych wspólnych wartości, skutkujących podobnymi uregulowaniami. W tej perspektywie, decyzja ekstradycyjna jest wyrazem zaufania w tej konkretnej sprawie do wymiaru sprawiedliwości innego państwa.

W literaturze podkreśla się rozróżnienie na podwójną przestępność in abstracto oraz in concreto. Pierwsza ma miejsce wówczas, gdy czyn, o który osoba ścigana jest oskarżana, stanowi przestępstwo według praw karnych państwa wzywającego i wzywanego. Przy czym, w tym rozumieniu czyn jest porównywany nie tylko z opisem ustawowym typu przestępstwa, ale również zestawiany ze wszystkimi wchodzącymi grę okolicznościami umniejszającymi bezprawie (np. okolicznościami kontratypowymi). Podwójna przestępność in concreto, zwana często podwójną karalnością, oznacza wobec powyższego stwierdzenie, że czyn realnie może być podstawą skutecznej realizacji odpowiedzialności karnej wobec osoby wzywanej w obu państwach⁵⁸⁶. Przy analizie podwójnej karalności należy uwzględnić dwa wymiary, w jakich ona funkcjonuje. Z jednej strony stanowi ona formę realizacji gwarancji jednostkowych, z drugiej musi być jednak postrzegana jako rodzaj przeszkody w intensyfikacji współpracy w sprawach międzynarodowych. Stąd też, niektórzy autorzy godzą się na to, by zamiast badania możliwości zakwalifikowania skonkretyzowanego zachowania sprawcy jako wypełnienia znamion typów przestępstw w obu systemach jurysdykcyjnych, poprzestać na stwierdzeniu ogólnej możliwości skazania za zachowania do siebie podobne⁵⁸⁷.

Dla prawidłowej prezentacji problematyki warto wskazać na jeszcze jedno rozróżnienie: podwójną przestępność in genere oraz podwójny standard polityki karnej. Pierwsze oznacza, że w obu państwach (wzywającym i wzywanym) znajdują się przepisy karne chroniące pewne dobra i interesy. W tej perspektywie niezwykle istotne jest spostrzeżenie, że niejednokrotnie można znaleźć w różnych systemach karnych podobnie brzmiące przepisy karne konstruujące pozornie niemal identyczne typy przestępstw (np. celne, karnoskarbowe, związane z ochroną funkcjonariuszy publicznych), które chronią jednak jedynie dobra krajowe. Podwójny standard polityki karnej oznacza tymczasem podwójną możliwość podobnego wyroku w danym wypadku, a więc nie tylko sam fakt istnienia penalizującej dane zachowanie regulacji, ale i podobną ocenę zarzucalności bezprawia, wyrażoną w odpowiedniej represyjności systemu karnego. Konsensualne uwarunkowanie rozwiązań o charakterze ekstradycyjnym wynika przede wszystkim z potrzeby wzajemności, braku zaufania do standardów realizacji zasady rzetelnego procesu w innych krajach ujmowanych in abstracto, w końcu – z podtrzymywaniem znaczenia wyłączności ius puniendi państwa w stosunku do swoich obywateli.

Zasadę podwójnej przestępności czynu in concreto można odnieść do – pozostających w koniunkcji – stanu istniejącego w czasie popełnienia czynu (pierwsze odniesienie temporalne) oraz stanu w chwili złożenia wniosku (drugie odniesienie temporalne). W perspektywie oceny charakteru czynu ze względu na moment czasowy i możliwą świadomość bezprawności sprawcy taka konstrukcja stanowi najpełniejszy wyraz zasady podwójnej przestępności. Oznacza ona bowiem uchylenie się od możliwości uruchomienia procedur ekstradycyjnych wówczas, gdy między dwoma punktami czasowymi (czasem popełnienia czynu i czasem wezwania) nastąpiła zmiana oceny znaczenia prawnokarnego czynu (np. rezygnacja z karalności).

Druga modyfikacja zasady podwójnej karalności wynikająca z jej relacyjności polega na odniesieniu jej do katalogu dóbr istotnych z perspektywy narodowej, rozłącznej u państwa wezwania i wydania. Chodzi mianowicie o taką sytuację, w której omawianą przeszkodę ekstradycyjną wyraża się w warunku, by dany czyn stanowił przestępstwo według prawa państwa wydania lub stanowiłby przestępstwo według prawa wydania w razie popełnienia na jego terytorium. W taki sposób akcentuje się dodatkowy element zasady podwójnej karalności, zgodnie z którym badanie podwójnej przestępności in concreto następuje również wobec czynów popełnionych przez obywatela państwa wydania poza jego terytorium, które w jego prawie karnym są kryminalizowane ze względu na krajowe dobro chronione. Innymi słowy, przy takiej konstrukcji zasady podwójnej karalności ekstradycja nie będzie mogła mieć miejsca również w odniesieniu do czynów, które ze względu na ograniczenie terytorialne lub państwowe dobra chronionego nie mogą w konkretnym stanie faktycznym i prawnym spotkać się z jednobrzmiącą oceną dwóch systemów karnych, a zatem w przypadku zajścia potencjalnej przestępności w kraju wezwania⁵⁸⁸.

1.3. Europejski system ekstradycyjny

Europejski system ekstradycyjny został pierwotnie skonstruowany w ramach RE za pomocą regionalnych umów międzynarodowych. Podstawowe znaczenie w tym zakresie odegrały postanowienia Europejskiej konwencji o ekstradycji z 13.12.1957 r., Protokole dodatkowym do tej konwencji z 15.10.1975 r., drugim Protokole dodatkowym z 17.3.1978 r.⁵⁸⁹, jak również Europejskiej konwencji o zwalczaniu terroryzmu z 27.1.1977 r.⁵⁹⁰ W pierwszym akcie państwa-strony zobowiązały się do wzajemnego wydawania wszystkich osób ściganych za popełnienie przestępstwa albo poszukiwanych w celu wykonania kary lub środka zabezpieczającego, orzeczonych przez właściwe organy państwa wzywającego. W sposób typowy ograniczono zakres współpracy jedynie do poważniejszych kategorii przestępstw i wyłączono z obowiązku współpracy przestępstwa o charakterze politycznym (popełnione z motywów politycznych). W systemie tym zachowano właściwie wszystkie klasyczne warunki ekstradycyjne. Tak też, dla przykładu, jeżeli przestępstwo stanowiące podstawę wniosku o wydanie zostało popełnione poza terytorium państwa wzywającego, można odmówić wydania jedynie wtedy, gdy ustawodawstwo państwa wezwanego nie zezwala na ściganie przestępstwa tego rodzaju popełnionego poza jej terytorium lub gdy nie zezwala ono na wydanie za przestępstwo stanowiące podstawę wniosku. Jeżeli zaś przestępstwo stanowiące podstawę wniosku o wydanie zostało popełnione poza terytorium państwa wzywającego, można odmówić wydania jedynie wtedy, gdy ustawodawstwo państwa wezwanego nie zezwala na ściganie przestępstwa tego rodzaju popełnionego poza jego terytorium lub gdy nie zezwala ono na wydanie za przestępstwo stanowiące podstawę wniosku. Innym przykładem przeszkody wydania o charakterze gwarancyjnym jest ograniczenie przekazania ze względu na ryzyko orzeczenia kary śmierci w państwie wzywającym. Drugi ze wspomnianych dokumentów ogranicza w kontekście działalności terrorystycznej możliwość powoływania się na wyjątek związany z kategorią przestępstw politycznych, jednakże jednocześnie przewiduje, że żadne z jego postanowień nie może być interpretowane jako forma nałożenia na państwo wezwane obowiązku ekstradycji, jeżeli ma ono uzasadnione podstawy przypuszczać, że wniosek o ekstradycję za dane przestępstwo złożono w celu ścigania lub karania osoby ze względu na jej rasę, religię, narodowość lub poglądy polityczne albo że sytuacja takiej osoby może ulec pogorszeniu ze względu na którąkolwiek z tych okoliczności.

Liczne wątpliwości państw oraz zawarcie w powyżej wskazanych aktach wielu przeszkód ekstradycyjnych sprawiły, iż UE jako organizm polityczny i prawny zaczęła poszukiwać nowych rozwiązań w usprawnieniu europejskiej współpracy w sprawach karnych. Efektem tych wysiłków były przede wszystkim Konwencja o uproszczonej procedurze ekstradycyjnej między Państwami Członkowskimi Unii Europejskiej z 10.3.1995 r.⁵⁹¹ oraz Konwencja sporządzona na podstawie artykułu K.3 Traktatu o Unii Europejskiej dotycząca ekstradycji między państwami członkowskimi Unii Europejskiej z 27.9.1996 r.⁵⁹² Oba wymienione instrumenty konwencyjne, upraszczając co prawda znacznie procedurę ekstradycyjną oraz czyniąc wyłom w obowiązywaniu niektórych zasad ekstradycyjnych, nie zostały powszechnie przyjęte do porządku prawnego państw członkowskich. W pierwszej z nich z jednej strony państwa członkowskie zobowiązały się w nich do wzajemnego wydawania, zgodnie z uproszczonymi procedurami, osób poszukiwanych w celu przeprowadzenia ich ekstradycji, za ich zgodą oraz za zgodą państwa wezwanego. Ograniczono zakres informacji przekazywanych przez państwo wzywające, które uznano za wystarczające do podjęcia decyzji o ekstradycji oraz przewidziano terminy w realizowaniu przez państwa wynikających z konwencji obowiązków. Konwencja UE dotycząca ekstradycji między państwami członkowskimi UE z 1996 r. rozszerzyła natomiast zakres przestępstw ekstradycyjnych, przewidując możliwość jej zastosowania do przypadków czynów o mniejszym ciężarze, stawiając granicę na sześciu miesiącach kary pozbawienia wolności za dany czyn w państwie wezwanym. Do najważniejszych zmian w systemie ekstradycyjnym wynikających z tego aktu prawa międzynarodowego należy zaliczyć brak możliwości odmowy wydania na tej podstawie, że prawo wezwanego państwa członkowskiego nie przewiduje tego samego rodzaju środka skutkującego pozbawieniem wolności co prawo wzywającego państwa członkowskiego. W odniesieniu do katalogu przeszkód ekstradycyjnych przewidziano kolejny wyjątek polegający na tym, że jeżeli przestępstwo stanowiące podstawę wniosku o wydanie jest według ustawodawstwa wzywającego państwa członkowskiego określone jako porozumienie przestępcze lub związek mający na celu popełnianie przestępstw i jest zagrożone karą pozbawienia wolności lub innym środkiem skutkującym pozbawieniem wolności w maksymalnym wymiarze co najmniej 12 miesięcy, wydania nie można odmówić na tej podstawie, że prawo wezwanego państwa członkowskiego nie traktuje tych samych czynów jako przestępstw. Warunkiem tego ograniczenia jest zakres przedmiotowy porozumienia lub związku. Musi on dotyczyć jednego lub więcej przestępstw, o których mowa w art. 1 i 2 Europejskiej konwencji o zwalczaniu terroryzmu oraz wszelkich innych przestępstw, zagrożonych karą pozbawienia wolności lub innym środkiem skutkującym pozbawieniem wolności w maksymalnym wymia rze co najmniej 12 miesięcy, związanych z handlem narkotykami i innymi formami przestępczości zorganizowanej lub innymi czynami popełnionymi z użyciem przemocy przeciwko życiu, integralności fizycznej lub wolności osoby lub też stwarzającymi niebezpieczeństwo powszechne dla osób. W dalszej kolejności wprowadzenie zasady, że w myśl tej konwencji żadne przestępstwo nie może być uważane przez wezwane państwo członkowskie za przestępstwo polityczne, przestępstwo związane z przestępstwem politycznym lub przestępstwo popełnione z pobudek politycznych. W końcu nie można odmówić wydania na tej podstawie, że osoba, której dotyczy wniosek, jest obywatelem wezwanego państwa członkowskiego. W obu ostatnich przypadkach państwo-strona konwencji może zmodyfikować na etapie wiązania się postanowieniami konwencji w pewnym zakresie swoje obowiązki. Co jednak szczególnie ważne, Konwencja uczyniła wyłom w ekstradycyjnej zasadzie specjalności, odwracając dotychczas istniejące w tej kwestii rozwiązania prawne. Państwo członkowskie może zadeklarować, iż wyraża ogólną zgodę na wyłączenie działania zasady specjalności w stosunkach ekstradycyjnych z państwami członkowskimi i dopiero złożenie przez państwo wezwane stosownego oświadczenia w konkretnej sprawie przywraca zasadę specjalności.

Należy podkreślić, że sformułowaniom zawartym w ostatnim z omówionych aktów prawnych towarzyszyła istotna zmiana zapatrywań co do istoty i warunków współpracy międzynarodowej w sprawach karnych w ramach UE. Mianowicie, wśród motywów preambuły Konwencji znalazła się deklaracja mówiąca o tym, że w interesie państw członkowskich leży zapewnienie skutecznego i szybkiego funkcjonowania procedur ekstradycyjnych, w takim zakresie, w jakim ich systemy sprawowania rządów opierają się na zasadach demokratycznych i w jakim państwa członkowskie przestrzegają obowiązków przewidzianych w EKPCz. Uproszczenie procedur oparto na przyjętej zasadzie zaufania do struktury i funkcjonowania ich systemów sądowych, a także do zdolności wszystkich państw członkowskich do zapewnienia rzetelnego procesu. Tym samym nastąpiła istotna zmiana paradygmatu zasad współpracy w zakresie realizacji celów ekstradycji. Odegra ona rolę decydującą w przejściu od systemu ekstradycyjnego na alternatywny system przekazywania osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa lub skazanych, powołany do życia w ramach dawnego III filaru UE.

1.4. Unijny system współpracy w zakresie przekazywania osób dla celów wymiaru sprawiedliwości karnej

1.4.1. Przewartościowanie zasad współpracy

W ramach UE deklaruje się jedność celów, dążeń i działań państw członkowskich⁵⁹³ w zakresie ścigania określonych kategorii przestępstw. Stało się to jeszcze bardziej jasne po deklaracjach przyjętych podczas szczytu Rady Europejskiej w Tampere (15–16.10.1999 r.), gdzie stwierdzono, że „formalna procedura ekstradycyjna między państwami członkowskimi powinna zostać zniesiona wobec osób skazanych i uchylających się przed wymiarem sprawiedliwości i zastąpiona rutynowym przekazaniem takich osób, zgodnie z art. 6 Traktatu o UE”. Deklaracja ta skonkretyzowała się z chwilą przyjęcia decyzji ramowej w sprawie ENA⁵⁹⁴, opartej na zasadzie uznawalności wszystkich decyzji sądowych w sprawach karnych i przeobrażającej gruntownie konstrukcję III filaru – wspólnego obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, którego zręby określił TA. Warto podkreślić, że już wówczas, antycypując rozwiązania TL, w jakiejś mierze została tym samym osłabiona cecha międzyrządowości III filaru (odróżniająca się wyraźnie dotychczas od ponadnarodowego charakteru Wspólnot Europejskich), dla której bardziej właściwe byłoby pozostawienie konsensualnych form o charakterze typowo ekstradycyjnym, zawierających element decyzji o charakterze politycznym.

Konsekwencje budowania nowatorskich – uproszczonych w porównaniu z klasycznymi procedurami ekstradycyjnymi – metod współpracy międzynarodowej w sprawach karnych są ważkie. Wśród instrumentów o tym charakterze zasadniczą rolę odgrywa ENA i powiązana z nim procedura wykonania orzeczonej kary⁵⁹⁵. Instrumenty te, w tym przywołany ENA, wyrosły z przyjęcia jako konstrukcyjnej zasady dla PWBiS zasady wzajemnego uznawania orzeczeń. Nawet jeśli do TL nie uzyskała ona statusu reguły traktatowej, to w praktyce była traktowana jako taka i przywoływana w każdej decyzji ramowej – w jej preambule, przepisach dotyczących uznawania i wykonywania orzeczeń⁵⁹⁶. Wynikała ona z ogólniejszego założenia konstrukcyjnego, a mianowicie z deklarowanej zasady zaufania między państwami członkowskimi odnośnie do standardów legislacji karnoprawnej, efektywnie realizowanego rzetelnego procesu w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości karnej oraz zbieżnego postrzegania istoty praw podstawowych jednostki.

Wzajemne uznawanie orzeczeń zakłada kilka elementów. Przede wszystkim współpraca merytoryczna ma charakter zdecentralizowany i przebiega bezpośrednio między organami sądowymi, zaś centralne organy władzy publicznej wykonują formalne zadania organizacyjne, pozbawione wpływu merytorycznego na działania w konkretnej sprawie. Działania inicjuje organ sądowy w państwie wydania (orzeczenia), przekazując daną decyzję procesową do uznania i wykonania w drugim państwie. Odmowa wykonania może mieć jedynie akcydentalny charakter, w tym nie może wynikać z przesłanek tzw. podwójnej karalności czynu

mowych dotyczących decyzji procesowych niekończących postępowania (np. decyzja ramowa Rady 2003/577/WSiSW z 22.7.2003 r. w sprawie wykonania w Unii Europejskiej postanowień o zabezpieczeniu mienia i środków dowodowych; Dz.Urz. UE L 196 z 2.8.2003 r., s. 45–55; decyzja ramowa Rady 2008/978/WSiSW z 18.12.2008 r. w sprawie europejskiego nakazu dowodowego dotyczącego przedmiotów, dokumentów i danych, które mają zostać wykorzystane w postępowaniach w sprawach karnych, Dz.Urz. UE L 350 z 30.12.2008 r., s. 72–92; decyzja ramowa 2008/947/WSiSW o stosowaniu zasady wzajemnego uznawania do wyroków i decyzji w sprawie zawieszenia lub warunkowego zwolnienia w celu nadzorowania przestrzegania warunków zawieszenia i obowiązków wynikających z kar alternatywnych, Dz.Urz. UE L 337 z 16.12.2008 r., s. 102–122; decyzja ramowa 2009/829/WSiSW z 23.10.2009 r. w sprawie stosowania przez państwa członkowskie Unii Europejskiej zasady wzajemnego uznawania do decyzji w sprawie środków nadzoru stanowiących alternatywę dla tymczasowego aresztowania, Dz.Urz. UE L 294 z 11.11.2009 r., s. 20–40) oraz decyzji ramowych dotyczących orzeczeń kończących postępowanie (np. decyzja ramowa 2005/214/WSiSW z 24.2.2005 r. w sprawie stosowania zasady wzajemnego uznawania do kar o charakterze pieniężnych, Dz.Urz. UE L 76 z 22.3.2005 r., s. 16–30; decyzja ramowa 2006/783/WSiSW z 6.10.2003 r. w sprawie stosowania zasady wzajemnego uznawania do nakazów konfiskaty, Dz.Urz. UE L 328 z 24.11.2006 r., s. 59–78; decyzja ramowa 2008/909/WSiSW z 27.11.2008 r. o stosowaniu zasady wzajemnego uznawania wyroków skazujących na karę pozbawienia wolności lub inny środek polegający na pozbawieniu wolności – w celu wykonania tych wyroków w UE, Dz.Urz. UE L 327 z 5.12.2008 r., s. 27–46).

lub charakteru czynu, jak choćby z politycznego charakteru przestępstwa. Decyzja organu państwa wydania jest realizowana bezpośrednio w państwie wykonującym, zaś nie na podstawie autonomicznej decyzji merytorycznej (np. procedury exequatur dostosowującej karę do systemu sankcji w danym państwie)⁵⁹⁷.

Przewartościowanie zasad współpracy w sprawach karnych w ramach dawnego III filaru, związane z wydaniem decyzji ramowej, opierało się – w założeniu Rady UE – na promowaniu zasady wysokiego stopnia zaufania w stosunkach między państwami członkowskimi (pkt 10 preambuły decyzji ramowej 2002/584/WSiSW pozwala na zawieszenie wykonania ENA jedynie w przypadku trwałego i poważnego naruszenia przez jedno z państw członkowskich zasad określonych w art. 6 ust. 1 TUE) oraz zastąpieniu wielostronnej procedury ekstradycji, wynikającej z Konwencji o ekstradycji z 13.12.1957 r. i późniejszych aktów prawa międzynarodowego powoływanych do życia w ramach RE lub UE, uproszczonym systemem przekazywania, omijając tym samym złożoności klasycznych procedur ekstradycyjnych i związanych z nimi możliwości przewlekania postępowania. Komentatorzy pozwolili sobie nawet na prognozy, że omawiana zasada wzajemnego zaufania stanie się podstawą ustroju europejskiego wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych⁵⁹⁸.

Wynikająca z omawianej zasady rezygnacja z weryfikacji wymogu podwójnej przestępności czynu oraz z przeszkody obywatelstwa sprawcy została odniesiona do szerokiego korpusu przestępstw, zawartego w art. 2 ust. 2 decyzji ramowej 2002/584/WSiSW, który może być przez Radę w każdej chwili, na drodze jednomyślnej decyzji (międzyrządowej) podjętej po konsultacji z Parlamentem Europejskim, powiększony o dodane nowe rodzaje przestępstw. Katalog przestępstw nie budzi ocen jednoznacznych – oprócz przestępstw tradycyjnie uznawanych za mala per se znalazły się w nim takie, których odpowiednik trudno jest znaleźć w ustawodawstwie krajowym (np. podpalenie), lub takie, których definicja z wielu powodów jest szalenie problematyczna (np. terroryzm, rasizm, ksenofobia). Poza tymi wyjątkami (na 32 typy przestępstw zawartych w katalogu), trudno uznać za uzasadnione obawy związane z ochroną obywateli własnego kraju, które przemawiałyby na rzecz konieczności weryfikacji podwójnej przestępności. Jeśli przywołamy zasadę jednomyślnego podejmowania decyzji w Radzie UE (podkreślającej jej międzyrządowy charakter), można z łatwością zauważyć, że państwo implementujące decyzję ramową w sprawie ENA będzie dysponowało głosem sprzeciwu przeciwko jakiemukolwiek rozszerzeniu katalogu przestępstw, odnośnie do których nie będzie obowiązywał wymóg weryfikacji faktu podwójnej przestępności.

1.4.2. Istota Europejskiego Nakazu Aresztowania

Według art. 1 decyzji ramowej, ENA stanowi decyzję sądową wydaną przez państwo członkowskie w celu aresztowania i przekazania przez inne państwo członkowskie osoby, której dotyczy wniosek, w celu przeprowadzenia postępowania karnego lub wykonania kary pozbawienia wolności bądź środka zabezpieczającego. Jak stanowi przepis art. 2 ust. 1 decyzji ramowej, ENA może zostać wydany w przypadku:

1. czynów, które w świetle prawa obowiązującego w wydającym nakaz państwie członkowskim zagrożone są karą pozbawienia wolności lub środkiem zabezpieczającym o maksymalnym wymiarze co najmniej

12 miesięcy, albo

1. gdy zapadł wyrok lub wydano środek zabezpieczający o wymiarze co najmniej czterech miesięcy.

O szybkości w porównaniu z ekstradycją świadczy to, że jego wykonanie powinno odbywać się w trybie przewidzianym dla spraw niecierpiących zwłoki. Zasadniczo ostateczna decyzja w sprawie wykonania ENA powinna zostać podjęta w ciągu 60 dni od zatrzymania osoby ściganej. Jeżeli natomiast osoba, której dotyczy wniosek, wyraża zgodę na swoje przekazanie, ostateczna decyzja w sprawie wykonania ENA powinna zapaść w ciągu 10 dni od wyrażenia zgody. Jedynie w razie zaistnienia szczególnych okoliczności, powyższe terminy mogą ulec przedłużeniu o dalsze 30 dni. Ponadto, w przypadku gdy w wyjątkowych okolicznościach któreś z państw członkowskich nie jest w stanie dotrzymać powyższych terminów, jest ono zobowiązane do powiadamia o tym fakcie Eurojust, podając przyczyny zwłoki (art. 17 decyzji ramowej).

Współpraca, na której bazuje ENA, opiera się na wzajemnym uznawaniu orzeczeń oraz wysokim stopniu zaufania w stosunkach między państwami członkowskimi. Pozwala to wysnuć tezę, że ENA nie może zostać uznany za wniosek o współpracę sądową, jak ma to miejsce w przypadku ekstradycji⁵⁹⁹, lecz stanowi samoistny mechanizm współpracy, zmierzający do zastąpienia dotychczasowych umów ekstradycyjnych. Z decyzji ramowej wynika, że system ENA ma zastosowanie jedynie w warunkach przewidzianych w tym akcie, w szczególności zgodnie z art. 32 decyzji ramowej, w przypadku wniosków otrzymanych po 1.1.2004 r. i o ile państwo członkowskie wykonania ENA nie złożyło oświadczenia zgodnie z tym przepisem celem wprowadzenia ograniczenia w czasie stosowania tego systemu. Zatem przewidziane w art. 31 ust. 1 decyzji ramowej zastąpienie wskazanych konwencji nie oznacza zniknięcia tych konwencji, które nadal obowiązują w odniesieniu do przypadków objętych oświadczeniem państwa członkowskiego złożonym zgodnie z art. 32 decyzji ramowej, lecz również w innych sytuacjach, w których system ENA nie znajduje zastosowania⁶⁰⁰. Zostało to potwierdzone w wyroku TS z 12.8.2008 r. w sprawie Goicoechei (C-296/08), w którym wskazano, że:

„Pkt. 63. (…) art. 31 decyzji ramowej należy interpretować w ten sposób, że dotyczy on tylko sytuacji, do której ma zastosowanie system europejskiego nakazu aresztowania, co nie ma miejsca, w przypadku gdy wniosek o ekstradycję dotyczy czynów popełnionych przed datą wskazaną przez państwo członkowskie w oświadczeniu złożonym zgodnie z art. 32 decyzji ramowej”.

Jedynie w tym miejscu należy nadmienić, że art. 31 ust. 2 decyzji ramowej zezwala państwom członkowskim na dalsze stosowanie porozumień lub uzgodnień dwustronnych bądź wielostronnych obowiązujących w dniu przyjęcia tej decyzji ramowej lub zawieranie dwustronnych lub wielostronnych porozumień i dokonywanie takich uzgodnień po wejściu w życie tej decyzji ramowej w zakresie, w jakim umożliwiają one szersze i głębsze osiągnięcie celów tej decyzji ramowej oraz służą upraszczaniu i ułatwianiu w większym stopniu procedur przekazywania osób podlegających ENA.

Nie oznacza to, że przekazywanie osób jest automatyczne, czego dowodzą przesłanki odmowy obligatoryjnej i fakultatywnej. Ponadto, w decyzji ramowej w sprawie ENA nie chodzi jedynie o samą rezygnację z zasady podwójnej przestępności i wyrażenie w ten sposób programowej zasady wzajemnego zaufania, czy też stworzenie funkcjonalnej namiastki nieistniejącej przecież terytorialności europejskiej². Do jej istoty należy bowiem to, aby osoba popełniająca jedno ze wskazanych przestępstw została sprawiedliwie – stąd zasada ochrony praw podstawowych, powiązana z przesłankami odmowy wykonania ENA (art. 3–5 decyzji ramowej 2002/584/WSiSW) – osądzona w kraju wydania nakazu. Tym samym, refleksem odejścia od procedury badania podwójnej przestępności czynu jest wprowadzenie domniemania wzruszalnego udzielenia zgody przez państwo na pociągnięcie ściganego do odpowiedzialności karnej także za inne przestępstwa (wyjątek od tzw. zasady specjalności, wprowadzony w art. 27 decyzji ramowej 2002/584/WSiSW), jak również poddanie procedury wykonywania europejskiego nakazu aresztowania bezpośrednio między właściwymi organami wymiaru sprawiedliwości, bez pośrednictwa organów władzy wykonawczej (co w przypadku ekstradycji jest regułą). Przedmiotem postępowania w sprawie ENA jest zatem weryfikacja istnienia przesłanek pozytywnych i braku przesłanek negatywnych (których istnienie powoduje obowiązek lub możliwość odmowy wykonania ENA) przekazania osoby pod jurysdykcję obcego państwa. Mamy do czynienia z ekwiwalentem procedury ekstradycyjnej, realizowanej jednak między innymi organami państw członkowskich, przy ograniczonym katalogu przeszkód przekazania. Elementem dodatkowym jest natomiast badanie w procedurze europejskiego nakazu aresztowania samego faktu popełnienia przestępstwa (art. 8 ust. 1 lit. e decyzji ramowej 2002/584/ WSiSW), co przerzuca punkt ciężkości z uznaniowej decyzji organu wykonawczego o ekstradycji na obowiązek wydania w trybie ENA osoby zasadnie podejrzanej o popełnienie przestępstwa, realizowany w procedurze działania sądów (niejako w namiastce europejskiej procedury karnej). Z tej perspektywy można mówić o realnym przewartościowaniu zasad współpracy w sprawach karnych, co więcej – o przewartościowaniu pożądanym w perspektywie zapewnienia niezbędnej sprawności zwalczania najpoważniejszej przestępczości, w tym także przestępczości transgranicznej.

Obowiązek wykonania każdego nakazu, wprowadzony w art. 1 decyzji ramowej 2002/584/WSiSW jest oczywiście skojarzony z pewnymi ograniczeniami. Zostały one wskazane w art. 3 i 4 decyzji ramowej, przy jednoczesnym podzieleniu ich na przeszkody bezwzględne i względne. Do tych pierwszych, bezwzględnych, określonych w art. 3 decyzji ramowej 2002/584/WSiSW w obecnie przyjętej wersji, zalicza się następujące sytuacje:

1. jeśli przestępstwo będące podstawą nakazu aresztowania jest objęte amnestią w wykonującym nakaz państwie członkowskim, w przypadku gdy przestępstwo to podlega jurysdykcji państwa z mocy jego prawa karnego;

2. jeśli wykonujący nakaz organ sądowy zostaje poinformowany, że w stosunku do osoby, której dotyczy wniosek, zapadło w związku z popełnieniem tych samych czynów prawomocne orzeczenie w państwie członkowskim, z zastrzeżeniem że jeśli została orzeczona kara, to została ona wykonana lub jest wykonywana, lub też nie może być dłużej wykonywana w świetle prawa państwa członkowskiego, w którym nastąpiło skazanie⁶⁰¹;

3. jeśli w świetle prawa państwa wykonującego nakaz osoba podlega jąca ENA z uwagi na jej wiek nie może być pociągnięta do odpowiedzialności karnej za czyny stanowiące podstawę wydania nakazu aresztowania.

Do przesłanek fakultatywnych, zgodnie z art. 4 decyzji ramowej 2002/584/WSiSW, należy zaliczyć sytuacje, w których:

1. w jednym z przypadków wymienionych w art. 2 ust. 4 (innych niż lista czynów wprowadzana przez decyzję ramową, pod warunkiem że stanowi on przestępstwo w rozumieniu prawa wykonującego nakaz państwa członkowskiego, niezależnie od składowych elementów naruszeń prawa karnego lub ich opisu) czyn, który stanowi podstawę wydania ENA, nie stanowi przestępstwa w świetle prawa wykonującego nakaz państwa członkowskiego; jednakże w odniesieniu do przestępstw związanych z podatkami lub opłatami, należnościami celnymi i wymianą walut obcych, wykonania ENA nie można odmówić na tej podstawie, iż prawo wykonującego nakaz państwa członkowskiego nie nakłada tego samego rodzaju podatku lub cła lub nie zawiera tego samego rodzaju zasad w odniesieniu do podatków, opłat, należności celnych i wymiany walut jak prawo wydającego nakaz państwa członkowskiego;

2. osoba podlegająca ENA jest ścigana w wykonującym nakaz państwie członkowskim za ten sam czyn, który stanowi podstawę wydania nakazu;

3. organy sądowe wykonującego nakaz państwa członkowskiego zdecydują nie ścigać za przestępstwo stanowiące podstawę wydania ENA albo wstrzymać postępowanie sądowe, lub w przypadku gdy w państwie członkowskim w stosunku do osoby, której dotyczy wniosek w odniesieniu do tych samych czynów, zapadło prawomocne orzeczenie, co chroni ją przed dalszym postępowaniem sądowym;

pkt 2 decyzji ramowej 2002/584/WSiSW, wskazując, że jest to autonomiczne pojęcie prawa UE i powinno być interpretowane z uwzględnieniem innych orzeczeń Trybunału dotyczących zasady ne bis in idem. Zdaniem Trybunału uznanie, iż w stosunku do osoby poszukiwanej zapadło prawomocne orzeczenie obejmujące te same czyny w rozumieniu art. 3 pkt 2 decyzji ramowej jest możliwe, jeżeli w następstwie przeprowadzonego postępowania karnego prawo oskarżyciela publicznego do wniesienia oskarżenia ostatecznie wygasło lub jeżeli organy sądowe państwa członkowskiego wydały orzeczenie uniewinniające oskarżonego z powodu braku dostatecznych dowodów. Z kolei w sytuacji, gdy według prawa państwa członkowskiego, w którym wszczęto postępowanie karne przeciwko danej osobie, nie może nastąpić definitywne wygaśnięcia prawa oskarżyciela publicznego do oskarżenia na poziomie krajowym o określone czyny, wtenczas – co do zasady – nie może stwarzać przeszkody procesowej uniemożliwiającej ewentualne wszczęcie lub prowadzenie postępowania przeciwko tej osobie o te same czyny w jednym z pozostałych państw członkowskich UE (pkt 45 i 47).

1. gdy zgodnie z prawodawstwem wykonującego nakaz państwa człon kowskiego ściganie karne lub ukaranie osoby, której dotyczy wniosek, jest ustawowo zakazane i gdy czyny podlegają jurysdykcji tego państwa członkowskiego na podstawie jego prawa karnego;

2. jeśli wykonujący nakaz organ sądowy zostaje powiadomiony, że w stosunku do osoby, której dotyczy wniosek, zapadło, odnośnie do tych samych czynów, prawomocne orzeczenie w państwie trzecim, z zastrzeżeniem że jeśli została orzeczona kara, to została ona wykonana lub jest aktualnie wykonywana, albo w myśl prawa kraju skazania nie może być dłużej wykonywana;

3. jeśli ENA został wydany w celu wykonania kary pozbawienia wolności lub środka zabezpieczającego, a osoba, której dotyczy wniosek, jest obywatelem wykonującego nakaz państwa członkowskiego lub w tym państwie stale przebywa, a państwo to zobowiązuje się wykonać karę pozbawienia wolności lub środek zabezpieczający zgodnie z jego prawem krajowym;

4. gdy ENA odnosi się do przestępstw, które w świetle prawa wykonującego nakaz państwa członkowskiego są traktowane jako popełnione w całości bądź w części na terytorium wykonującego nakaz państwa członkowskiego lub w miejscu traktowanym jako jego terytorium; lub są popełnione poza terytorium wydającego nakaz państwa członkowskiego, a prawo wykonującego nakaz państwa członkowskiego nie dopuszcza ścigania przestępstw tego rodzaju, jeśli popełnione zostają poza jego terytorium;

5. ENA wydano z myślą o wykonaniu kary pozbawienia wolności lub zastosowaniu środka zabezpieczającego, jeżeli dana osoba nie stawiła się osobiście na rozprawie, w wyniku której wydano orzeczenie (in absentia), chyba że w ENA stwierdza się, że dana osoba, zgodnie z dalszymi wymogami proceduralnymi określonymi w prawie krajowym wydającego państwa członkowskiego:

   1. w odpowiednim terminie:

      1. została wezwana osobiście i tym samym została poinformowana o wyznaczonym terminie i miejscu rozprawy, w wyniku której wydano to orzeczenie, albo inną drogą rzeczywiście otrzymała urzędową informację o wyznaczonym terminie i miejscu rozprawy w sposób jednoznacznie pozwalający stwierdzić, że wiedziała o wyznaczonej rozprawie, oraz

      2. została poinformowana, że orzeczenie może zostać wydane, jeżeli nie stawi się na rozprawie;

   2. wiedząc o wyznaczonej rozprawie, udzieliła pełnomocnictwa obrońcy, który został wyznaczony przez daną osobę albo przez państwo do tego, aby ją bronić na rozprawie, i obrońca ten fak tycznie bronił jej na rozprawie;

   3. po doręczeniu jej orzeczenia i wyraźnym pouczeniu o prawie do ponownego rozpoznania sprawy lub do złożenia odwołania, w których to procedurach dana osoba ma prawo uczestniczyć i które pozwalają na ponowne rozpoznanie sprawy pod względem merytorycznym i z uwzględnieniem nowych dowodów oraz które mogą prowadzić do uchylenia lub zmiany pierwotnego orzeczenia:

      1. wyraźnie oświadczyła, że nie kwestionuje orzeczenia, lub

      2. w ustawowym terminie nie wystąpiła o ponowne rozpoznanie sprawy ani nie złożyła odwołania, albo

   4. orzeczenie nie zostało jej doręczone osobiście, ale:

      1. zostanie jej bezzwłocznie doręczone osobiście po jej przekazaniu oraz zostanie wyraźnie pouczona o prawie do ponownego rozpoznania sprawy lub do złożenia odwołania, w których to procedurach dana osoba ma prawo uczestniczyć i które pozwalają na ponowne rozpoznanie sprawy pod względem merytorycznym i z uwzględnieniem nowych dowodów oraz które mogą prowadzić do uchylenia lub zmiany pierwotnego orzeczenia, oraz

      2. zostanie poinformowana o terminie, w którym musi wystąpić o takie ponowne rozpoznanie sprawy lub złożyć odwołanie, jak wspomniano w odnośnym europejskim nakazie aresztowania⁶⁰².

Ponadto, art. 5 decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW dotyczy gwarancji ze strony wydającego nakaz państwa członkowskiego udzielanych w szczególnych przypadkach. Stanowi, że: wykonanie ENA przez wykonujący nakaz organ sądowy może, z mocy prawa wykonującego nakaz państwa członkowskiego, podlegać następującym warunkom:

1. jeśli przestępstwo stanowiące podstawę europejskiego nakazu aresztowania zagrożone jest karą dożywotniego pozbawienia wolności lub środkiem zabezpieczającym, wykonanie przedmiotowego nakazu aresztowania następuje pod warunkiem, że w systemie prawnym wydającego nakaz państwa członkowskiego istnieją przepisy dopuszczające rewizję wymiaru kary lub zastosowanych środków, dokonywanej na wniosek lub najpóźniej po upływie 20 lat, albo wystąpienie o zastosowanie prawa łaski, o co osoba ta ma prawo

się ubiegać na mocy obowiązującego w wydającym nakaz państwie członkowskim prawa lub praktyki, mając na celu uniknięcie wykonania takiej kary lub środka zabezpieczającego;

1. w przypadku gdy osoba, której dotyczy europejski nakaz aresztowania do celów ścigania, jest uznawana za obywatela lub osobę stale przebywającą w wykonującym nakaz państwie członkowskim⁶⁰³, przekazanie następuje pod warunkiem, że osoba ta po rozprawie zostaje przekazana do wykonującego nakaz państwa członkowskiego w celu odbycia tam kary pozbawienia wolności lub wykonania środka zabezpieczającego, orzeczonych w wydającym nakaz państwie członkowskim.

1.4.3. Zastrzeżenia wywodzone z praw podstawowych

Racje, które miałby przemawiać za rezygnacją z przeszkód ekstradycyjnych, w tym zasady podwójnej karalności, lub też – sugerowaną niekiedy – jej wymianą na klauzulę porządku publicznego⁶⁰⁴ prezentowane są zazwyczaj następująco: przepisy karne dwóch (lub większej liczby państw) są na tyle zbieżne, że podwójna przestępność istnieje już prawie w każdym wypadku; omawiana zasada nie jest związana koniecznie z instytucją ekstradycji, ani nie należy do standardów państwa prawa³. Nie-

wątpliwie pierwszy z prezentowanych powodów w kontekście ENA ma największe znaczenie praktyczne. Obserwując przy tym dynamikę rozwoju tzw. europejskiego prawa karnego, opartego na ochronie wspólnych interesów, głównie finansowych, związanych z bezpieczeństwem publicznym oraz z zapewnieniem wolności od dyskryminacji i poniżenia, nie można uznać w obecnym stanie prawnym za uzasadnione większości obaw o możliwość realizowania procedur europejskiego nakazu aresztowania wobec obywateli w sytuacji, w której brak podwójnej przestępności mógłby znaleźć zastosowanie jako przesłanka odmowy wykonania takiego nakazu. Na te obawy, które dotyczą zwłaszcza przestępstw obyczajowych (np. ksenofobii czy rasizmu), można próbować odpowiedzieć przez wskazanie, że jakakolwiek dalsza próba rozszerzenia katalogu lub literalnej treści normatywnej tych przestępstw nie może mieć miejsca bez, zapewniającej istotny udział Parlamentu Europejskiego i Rady, procedury przewidzianej w art. 82–83 TfUE. Poza tym, tego rodzaju zachowania – w ich obecnym brzmieniu w katalogu przestępstw, odnośnie do których decyzja ramowa w sprawie ENA rezygnuje z weryfikacji warunku podwójnej przestępności – są np. w polskim systemie karnym typizowane jako elementy innych przestępstw (np. publiczne propagowanie faszyzmu), w związku z czym nie można swobodnie twierdzić, że zachodzący w ich przypadku brak podwójnej przestępności będzie stanowił przesłankę odmowy wydania.

Argumentem przemawiającym za utrzymaniem zasady podwójnej przestępności jako elementu niezbędnego prawa ekstradycyjnego (w jego szerokim znaczeniu) jest argument związany z zasadą nullum crimen sine lege, stanowiącą element państwa prawa. Twierdzi się bowiem, jak wspomniano, że państwo nie jest zobowiązane do współpracy karnej z innym państwem odnośnie do czynu, który nie jest bezprawny z punktu widzenia prawa karnego⁶⁰⁵, jak również, że zasada podwójnej karalności powinna być postrzegana jako element praw człowieka (odpowiednio: konstytucyjnych praw i wolności), stanowiąc jednocześnie zobowiązanie państwa do powstrzymania się jakichkolwiek działań zmierzających do wydania własnego obywatela państwu w chwili, gdy w kraju wezwania (państwie wydającym) czyn nie jest uznawany za przestępstwo⁶⁰⁶. Zastrzeżenie to jest poważne, zwłaszcza ze względu na pożądaną internacjonalizację zasady nullum crimen sine lege⁶⁰⁷. Niemniej, przez niektórych komentatorów nie jest uznawane za właściwe w perspektywie art. 2 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW, bowiem – ich zdaniem – nie ulega wątpliwości, że istotne jest przede wszystkim to, by czyn wypełniał znamiona przestępstwa w miejscu (państwie) jego popełnienia⁶⁰⁸. Takie stanowisko nie jest w pełni prawidłowe, ponieważ traci z widoku zagadnienie świadomości bezprawności, aczkolwiek wpisuje się w pewną dynamikę kształtowania przesłanek odpowiedzialności karnej w przypadku przestępstw transgranicznych. Należy je bowiem rozumieć jako odejście od podzielanego dotychczas powszechnie zapatrywania, prezentowanego w ustabilizowanej linii orzeczniczej, która pozwalała na twierdzenie, że „podstawą oceny, czy czyn wypełnia chociażby przedmiotowe znamiona przepisu karnego jest ustawa karna państwa wezwania, inna ustawa karna może mieć dla oceny prawnej czynu znaczenie tylko dodatkowe w przypadkach wyraźnie w ustawie polskiej określonych”.

Powyższe uwagi zostały dostrzeżone w procesie implementacji decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW. Tak też, w wyr. z 18.7.2005 r. niemiecki Sąd Konstytucyjny, powołując się na zasadę proporcjonalności, uznał za niezgodną z ustawą zasadniczą całą ustawę implementującą ENA. Podstawowym zarzutem był brak skorzystania przez ustawodawcę niemieckiego z przewidzianych w decyzji ramowej Rady 2002/584/ WSiSW możliwości ograniczenia przekazywania w trybie ENA własnych obywateli. W rozstrzygnięciach organów sądowych innych państw formułowano zastrzeżenia nawiązujące do konstrukcji wolności od ekstradycji (Cypr, Finlandia), wolności od przymusu obywatela do opuszczenia własnej ojczyzny (Czechy), lub też akcentowano potrzebę uprzedniej zmiany zasad ustrojowych państwa zawartych w konstytucji (Francja, Polska)⁶⁰⁹.

W przestrzeni działalności organów UE sformułowano formalne zastrzeżenia, odnoszące się do stanu prawnego, który nie tworzy w pełni podstaw do deklarowanej zasady zaufania i nie pozwala na ich weryfikację in concreto (np. przez kontrolę merytoryczną podstaw decyzji procesowej w odniesieniu do typów przestępstw). Zarzut tego rodzaju sformułował przed TS skarżący w sprawie C-303/05, Advocaten voor de Wereld VZV ⁶¹⁰. Zarzucono, że ustawa implementująca decyzję ramową w sprawie ENA nie spełnia wymogów zasady ustawowej określoności czynów zabronionych i kar, a to z tego powodu, że wymienia niejasne kategorie niepożądanych zachowań, a nie przestępstwa o jasnej i precyzyjnej treści normatywnej. Organ sądowy podejmujący decyzję o wykonaniu ENA nie dysponuje – zdaniem skarżącego – informacjami potrzebnymi dla rzeczywistego zweryfikowania, czy przestępstwa, za które poszukiwana osoba jest ścigana lub za które wymierzono jej karę wchodzą w zakres kategorii typów czynów. Brak jasnej i precyzyjnej definicji przestępstw, o których mowa w przepisie implementującym decyzję ramową w sprawie ENA, prowadzi – zdaniem skarżącego – do rozbieżności w stosowaniu ustawy przez poszczególne organy zajmujące się wykonywaniem europejskiego nakazu aresztowania, a tym samym narusza zasadę równości i niedyskryminacji. Ze względu na sposób konstrukcji ustawy implementującej, zarzuty podnoszone przez Advocaten voor de Wereld VZV wobec ustawy w tym samym stopniu mogą być odnoszone do samej decyzji ramowej, zaś ewentualne różnice interpretacyjne między poszczególnymi sądami dotyczące ważności aktów wspólnotowych oraz ważności przepisów wdrażających je do prawa krajowego zagrażać mogłyby jednolitości wspólnotowego porządku prawnego oraz naruszać ogólną zasadę pewności prawa. Rozpatrując sprawę, TS przypomniał, że zasada nullum crimen, nulla poena sine lege stanowi część ogólnych zasad prawa wspólnotowego, będących podstawą tradycji konstytucyjnych wspólnych dla państw członkowskich, i została wyrażona w różnych umowach międzynarodowych, w szczególności w art. 7 EKPCz⁶¹¹. Z zasady tej wynika, że ustawa powinna jasno określać czyny zabronione i kary, którymi są one zagrożone. Warunek ten jest spełniony, jeśli zainteresowany na podstawie treści przepisu i w razie potrzeby na podstawie wykładni dokonanej przez sądy państwa wydania nakazu jest w stanie określić, jakie działania i zaniechania grożą pociągnięciem go do odpowiedzialności karnej⁶¹². Dość wyraźnie zostało to wskazane w wyroku TS w sprawie C-303/05, Advocaten voor de Wereld VZV:

„Pkt. 53. O ile zatem art. 2 ust. 2 decyzji ramowej znosi weryfikację podwójnej odpowiedzialności karnej w przypadku wymienionych w tym przepisie kategorii czynów zabronionych, to definicja czynów i zagrożenie karą należy do kompetencji prawodawczych wydającego nakaz państwa członkowskiego, które, jak zresztą wskazano w art. 1 ust. 3 tej decyzji, powinno przestrzegać praw podstawowych i podstawowych zasad prawa zawartych w art. 6 UE, a w konsekwencji również zasady ustawowej określoności czynów zabronionych i kar.

Pkt. 54. Z powyższych rozważań wynika, że art. 2 ust. 2 decyzji ramowej, w zakresie, w jakim znosi wymóg weryfikacji pod kątem podwójnej odpowiedzialności karnej za wymienione w nim czyny zabronione, nie jest nieważny z powodu naruszenia zasady ustawowej określoności czynów zabronionych i kar”.

Należy podkreślić, że istota tego rozstrzygnięcia sprowadza się ostatecznie do przekształcenia wymogu należytej określoności typu w wymóg formalny – oparty na zaufaniu do legislacji państw członkowskich, niepodlegający badaniu w odniesieniu do konkretnego zespołu znamion. Znaczenie gwarancyjne zwykle wiązane z zasadą zaufania obywateli do państwa w praktyce może wydawać się niepodważone, wszak w większości przypadków będzie chodziło o przypadki sprawców popełniających przestępstwo w zakresie jurysdykcyjnym państwa wydania.

Niemniej w sytuacji przestępstw, których elementy zostały ulokowane na terytorium różnych państw lub w przypadku rozszerzenia zakresu jurysdykcyjnego w wyniku zwiększenia liczby możliwych łączników między czynem a władztwem jurysdykcyjnym przez ustawodawstwo danego państwa funkcja gwarancyjna zostaje przesunięta na – możliwą do wyobrażenia – obronę przez błąd co do prawa opartą na zasadach ogólnych prawa UE i prawach podstawowych. Zwraca przy tym uwagę pewna odmienność w brzmieniu zasady nullum crimen w KPP, która może jednak osłabić także i tę możliwość. Mianowicie, art. 49 ust. 1 zd. 1 KPP zakłada, że: „Nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu, który według prawa krajowego lub prawa międzynarodowego nie stanowił czynu zabronionego zagrożonego karą w czasie jego popełnienia”. Zazwyczaj powoływanie prawa międzynarodowego w kontekście tzw. legalizmu karno-materialnego służy ograniczeniu zakresu zasady, że odpowiedzialność karną może ponosić jedynie ten, kto popełnił czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie popełnienia. Zasady tej nie stosuje się bowiem w przypadku tzw. klauzuli norymberskiej, czyli do najpoważniejszych zbrodni międzynarodowych. Możliwe jest jednak wskazanie tendencji traktowania klauzuli prawa międzynarodowego w szerszym znaczeniu, w wyniku którego uzyska ono zdolność do samodzielnej typizacji także w innych przypadkach, takich jak legislacja europejska⁶¹³. Ujęcie zasady nullum crimen w KPP może stanowić dodatkową podstawę dla takiej argumentacji. Funkcja gwarancyjna związana z brakiem subiektywnej zarzucalności zachodzącej w wyniku braku dostatecznych przesłanek materialnych dostępności zakresu zakazu będzie musiała wobec tego być raczej wywodzona z ogólnej zasady ochrony i poszanowania godności człowieka (art. 1 KPP) jako element ogólnej zasady winy.

1.4.4. Funkcjonowanie i perspektywy Europejskiego Nakazu

Aresztowania

Niekiedy mówi się, że ENA jest ofiarą własnego sukcesu⁶¹⁴. Okazał się instytucją rzeczywiście przydatną, łatwą w użyciu i skuteczną. Stąd jest używany często i w wielu różnych sprawach. Między 2005 a 2009 r. państwa członkowskie wydały 54 689 ENA, w wyniku których przekazano 11 630 osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa. O ile ekstradycja w ramach UE, oparta na uproszczonych procedurach współpracy, trwała około roku, ENA pozwala na przekazanie osoby w trakcie 16 dni (w razie jej zgody na przekazanie) lub 48 dni (przy sprzeciwie podejrzanego). Wciąż jednak podnosi się konieczność praktycznego wzmacniania podstaw do faktycznego funkcjonowania zasady wzajemnego zaufania i staranność w przestrzeganiu gwarancji indywidualnych, zwłaszcza prawa do rzetelnego procesu. Stąd też nowe rozwiązania w tym zakresie, takie jak prawo do tłumacza lub odpowiedniej informacji odnośnie do procesu. Wskazuje się na tendencję do nadmiernego używania tego instrumentu współpracy w sprawach niemających istotnego znaczenia, która w sprawach błahych nieproporcjonalnie obciąża osobę podejrzaną i generuje niepotrzebne koszty.

W powyższym świetle rozważa się polityczny nacisk Komisji Europejskiej na państwa członkowskie w celu pełniejszej implementacji decyzji ramowej w sprawie ENA, zalecanie ograniczenia stosowania ENA do przypadków poważniejszych, rozwinięcie systemu procesu karnego in absentia, jak również dalszy monitoring w zakresie praktyki przestrzegania i wzmacniania realizacji praw procesowych oskarżonego⁶¹⁵.

2. Zespoły dochodzeniowo-śledcze

2.1. Uwagi wprowadzające

Realizowanie podstawowych celów współpracy w obszarze prawa karnego procesowego w ramach RE i UE wymaga ustanowienia mechanizmów oraz sposobów współdziałania w walce z poważnymi przestępstwami o charakterze transgranicznym. W prawie międzynarodowym występują różne formy współpracy, służące koordynacji działań w tym zakresie na poziomie ponadnarodowym. W praktyce międzynarodowego obrotu prawnego rozwinięte i ugruntowane są instytucje prawne związane z sądowym postępowaniem karnym, takie jak uznawanie orzeczeń czy wykonywanie orzeczonych kar.

Również w zakresie wcześniejszych etapów procesu karnego kształtowane są różne formy międzynarodowej współpracy karnej. Istnieje pomysł stworzenia europejskiej prokuratury, która zajmowałaby się koordynowaniem oraz prowadzeniem postępowania przygotowawczego w sprawie poważnych przestępstw o charakterze transgranicznym. Jednak, mimo dodania TL odpowiedniej podstawy prawnej do jej utworzenia, wizja urzeczywistnienia tej inicjatywy jest wciąż niepewna.

Jako przykład istniejących i działających organów można podać Eurojust lub Europejską Sieć Sądową⁶¹⁶. Okazuje się jednak, że organy te nie są w stanie skutecznie wypełnić wszystkich zadań, szczególnie w obszarze podejmowania pewnych czynności procesowych związanych z postępowaniem przygotowawczym⁶¹⁷. Dotyczy to w szczególności czynności rozpoznawczych, operacyjnych, zbierania materiału dowodowego.

W celu usprawnienia współpracy w sprawach karnych w tych „deficytowych” obszarach na gruncie prawa międzynarodowego, w tym europejskiego, stworzone zostały ramy prawne do koordynacji działań związanych z podejmowaniem czynności śledczych przez grupy składające się z przedstawicieli różnych państw. Zasady tworzenia zespołów dochodzeniowo-śledczych ustanowione zostały w aktach prawa publicznego międzynarodowego na forum uniwersalnych organizacji międzynarodowych takich jak ONZ oraz organizacji o charakterze regionalnym (np. RE)⁶¹⁸.

Właściwe postanowienia dotyczące omawianej problematyki znalazły się również w prawie UE.

Ze względu na przedmiot niniejszego rozdziału nie zostaną dokładnie omówione przyjmowane w ramach ONZ akty prawne dotyczące zespołów dochodzeniowo-śledczych⁶¹⁹. Można jedynie wspomnieć, że odpowiednie postanowienia w tym zakresie występują m.in. w Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej sporządzonej 15.11.2000 r.⁶²⁰, Konwencji Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi sporządzonej 20.12.1988 r.⁶²¹ Właściwa część rozważań w odniesieniu do zespołów dochodzeniowo-śledczych poświęcona będzie regulacjom RE i UE.

2.2. Rada Europy

Rada Europy stanowi ważne forum współpracy międzynarodowej w sprawach karnych. Dlatego konieczne było stworzenie mechanizmów skutecznej kooperacji wśród przeszło czterdziestu państw zrzeszonych w tej organizacji. Jednym z istotnych dokumentów w tym zakresie jest Europejska konwencja o pomocy prawnej w sprawach karnych sporządzona w Strasburgu 20.4.1959 r., do której później przyjmowane były protokoły dodatkowe⁶²². Wskazana umowa reguluje podstawowe zasady udzielania między jej stronami pomocy prawnej w sprawach o przestępstwa ścigane przez krajowe organy sądowe, w szczególności dotyczy wniosków rekwizycyjnych, doręczania pism i orzeczeń sądowych, stawiennictwa świadków, przekazywania informacji pochodzących z krajowych rejestrów karnych.

Konwencja z 1959 r. była dwukrotnie zmieniana, ostatnia modyfikacja jej postanowień została dokonana Drugim Protokołem Dodatkowym do Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych sporządzonym w Strasburgu 8.11.2001 r., zwanym dalej Drugim Protokołem⁶²³. W dokumencie wprowadzono wiele postanowień, które uaktualniły przepisy Konwencji i dostosowały je do warunków współczesnej międzynarodowej współpracy w sprawach karnych. Jednym z nowych rozwiązań było dodanie w art. 20 Drugiego Protokołu przepisów dotyczących wspólnych zespołów dochodzeniowych.

W świetle art. 20 Drugiego Protokołu co najmniej dwa państwa będące stronami Konwencji mogą na podstawie porozumienia utworzyć wspólny zespół dochodzeniowy, powołany na określony czas w celu przeprowadzenia czynności w ramach postępowania karnego w jednym lub w kilku państwach. Przepis ten wskazuje, że zespół można utworzyć, zwłaszcza gdy należy prowadzić trudne, wymagające dużych nakładów czynności dotyczące kilku państw lub gdy powinny być prowadzone postępowania karne, które ze względu na czyny będące przedmiotem tych postępowań wymagają skoordynowanych, uzgodnionych działań na terytorium kilku zaangażowanych stron Konwencji.

W art. 20 Protokołu Dodatkowego wskazano, na jakich ogólnych warunkach winien działać zespół dochodzeniowy podejmujący czynności na terytorium umawiających się państw. Przede wszystkim w skład zespołu wchodzą członkowie pochodzący z państwa, na którego terytorium prowadzone są czynności oraz tzw. członkowie oddelegowani, czyli osoby pochodzące z innego państwa lub państw współtworzących daną grupę operacyjną. Zespołem, a także działaniami poszczególnych jego członków, kieruje uczestniczący w czynnościach wykrywczych przedstawiciel właściwego organu kraju, na którego terytorium zespół działa. Kierujący zespołem oraz pozostali jego członkowie dokonują czynności zgodnie z prawem państwa, w którym działają. Oddelegowani członkowie wspólnego zespołu dochodzeniowego są uprawnieni do asystowania przy prowadzonych czynnościach wykrywczych, mogą również samodzielnie działać w ramach uzgodnionego przez umawiające się państwa zakresu poleceń wydawanych przez osobę kierującą. Ponadto, członkowie oddelegowani mogą, zgodnie ze swoim prawem krajowym oraz w granicach przyznanych kompetencji, dostarczyć zespołowi informacji, jakimi dysponuje państwo oddelegowujące.

W Drugim Protokole określono również zasady odpowiedzialności karnej oraz cywilnej osób uczestniczących w udzielaniu pomocy prawnej na podstawie Konwencji z 1959 r., w tym również członków wspólnych zespołów dochodzeniowych. Zgodnie z art. 21 Drugiego Protokołu funkcjonariusze państwa innego niż państwo, na którego terytorium działania mają miejsce, zrównani są z funkcjonariuszami tego państwa w odniesieniu do przestępstw popełnionych przeciwko nim lub przez nich. Co więcej, w czasie działań podejmowanych na terytorium strony Konwencji, druga strona oddelegowująca swoich funkcjonariuszy, ponosi odpowiedzialność za szkody przez nich popełnione, zgodnie z prawem państwa, w którym czynności zostały przeprowadzone.

2.3. Prawo Unii Europejskiej

Pierwsze działania na szczeblu UE związane z wprowadzeniem do europejskiego porządku prawnego zespołów dochodzeniowo-śledczych związane były z inicjatywami zmierzającymi do zwalczania konkretnych rodzajów poważnych przestępstw. Rada Europejska, w czasie posiedzenia odbywającego się w Tampere 15–16.10.1999 r., zakreśliła plan tworzenia wspólnych zespołów, będący pierwszym krokiem w walce z handlem środkami odurzającymi, handlem ludźmi oraz terroryzmem. Z czasem uznano, że ta forma współpracy nie powinna być ograniczona do wybranych rodzajów przestępstw, lecz winna dotyczyć wszystkich sytuacji, w których konieczne jest prowadzenie skoordynowanych działań przez kilka państw.

Po wejściu w życie TL przepisy dotyczące współpracy policyjnej, do której zalicza się również prowadzenie przez wspólne zespoły czynności operacyjnych, znalazły się w Rozdziale 5 Cz. III Tytuł V TfUE. W art. 88 ust. 2 TfUE przewidziano możliwość określenia w drodze rozporządzeń zadań Europolu, które mogą obejmować koordynowanie, organizowanie i prowadzenie dochodzeń i działań operacyjnych podejmowanych wspólnie z właściwymi organami państw członkowskich lub w ramach wspólnych zespołów dochodzeniowych, również w powiązaniu z Eurojustem. Samodzielną podstawę do uchwalania w specjalnej procedurze ustawodawczej przez Radę przepisów dotyczących podejmowania działań przez właściwe organy państw członkowskich na terytorium innego państwa, w powiązaniu i w porozumieniu z organami tego państwa przewiduje art. 89 TfUE.

W procesie kształtowania zasad funkcjonowania międzynarodowych wspólnych grup, początkowo tworzone były nieformalne wspólne zespoły prowadzące działalność ad hoc, mimo braku europejskich przepisów w tym zakresie⁶²⁴. Jako pierwsza regulacja europejska dotycząca omawianej materii przyjęta została przez Radę 29.5.2000 r. Konwencja o wzajemnej pomocy w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej, zwana dalej Konwencją z 2000 r.⁶²⁵ Konwencja zawiera postanowienia poświęcone problematyce wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych, ale także przepisy dotyczące innych szczególnych form pomocy prawnej, wśród nich operacji pod przykryciem, przesyłek kontrolowanych czy przechwytywania przekazów telekomunikacyjnych.

Z powodu problemów z ratyfikacją w państwach członkowskich Konwencji z 2000 r., Rada przyjęła 13.6.2002 r. decyzję ramową w sprawie wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych (2002/465/WSiSW)⁶²⁶, zwaną dalej decyzją ramową, w celu niezwłocznego ustanowienia podstawy prawnej dla wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych.

Decyzja ramowa nie jest jedyną regulacją w ramach prawa pochodnego UE, która dotyczy współpracy państw członkowskich w sprawach karnych w formie wspólnych zespołów. Spośród innych aktów prawnych UE wymienić można decyzję Rady 2003/48/WSiSW z 19.12.2002 r. w sprawie wprowadzania w życie szczególnych środków w odniesieniu do współpracy policyjnej i sądowej w celu zwalczania terroryzmu zgodnie z art. 4 wspólnego stanowiska 2001/931/WPZiB⁶²⁷ (art. 4) oraz decyzję Rady 2005/671/WSiSW z 20.9.2005 r. w sprawie wymiany i współpracy dotyczącej przestępstw terrorystycznych⁶²⁸ (art. 3).

Ponadto, należy wskazać, że Rada 28.11.2002 r. przyjęła Protokół zmieniający Konwencję w sprawie ustanowienia Europejskiego Urzędu Policji (Konwencja o Europolu) oraz Protokół w sprawie przywilejów i immunitetów Europolu, członków jego organów, zastępców dyrektora i pracowników Europolu⁶²⁹. Celem uchwalenia tych aktów było umożliwienie pracownikom Europolu uczestniczenia we wspólnych zespołach dochodzeniowo-śledczych.

Wspomnieć można również o przyjętym przez Radę 8.5.2003 r. zaleceniu dotyczącym wzorcowej umowy utworzenia wspólnego zespołu dochodzeniowo-śledczego⁶³⁰. Aktem o charakterze politycznym było przyjęcie przez Radę Europejską 25.3.2004 r. deklaracji, w której wezwano państwa członkowskie do przyjęcia wszystkich niezbędnych środków w celu wykonania decyzji ramowej oraz zapewnienia, że przedstawiciele Europolu i Eurojustu brać będą w możliwie największym stopniu udział w pracach wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych⁶³¹.

2.3.1 Konwencja z 2000 r. o wzajemnej pomocy w sprawach

karnych

Konwencja z 2000 r. w doktrynie uznawana jest za akt rewolucjonizujący reguły współpracy w sprawach karnych, m.in. ze względu na znaczne odformalizowanie wniosków wysyłanych w ramach pomocy prawnej⁶³². Zgodnie z art. 1 Konwencji z 2000 r. należy założyć, że celem jej przyjęcia jest uzupełnienie postanowień Europejskiej konwencji o pomocy w sprawach karnych z 20.4.1959 r. oraz innych wskazanych aktów. Równocześnie Konwencja z 2000 r. nie stanowi przeszkody dla stosowania bardziej korzystnych postanowień dwu- lub wielostronnych umów pomiędzy państwami członkowskimi.

Konwencja z 2000 r. wskazuje, jakie warunki formalne winny być spełnione do wykonywania na jej podstawie wniosków o pomoc prawną, reguluje kwestie proceduralne. Omawiany akt zawiera część poświęconą wnioskom dotyczącym szczególnych form pomocy prawnej, posiada także obszerne postanowienia w zakresie przechwytywania przekazów telekomunikacyjnych (tzw. podsłuchy międzynarodowe).

Regulacje dotyczące wspólnych zespołów śledczych umieszczone zostały w art. 13 Konwencji z 2000 r. Należy jasno podkreślić, iż postanowienia w tym zakresie stanowią odpowiednie powtórzenie przepisów omówionego wcześniej art. 20 Drugiego Protokołu Dodatkowego do Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych. Układ poszczególnych części analizowanego art. 13 Konwencji z 2000 r. odpowiada układowi art. 20 Drugiego Protokołu. Różnice występujące między dwiema regulacjami wynikają głównie z odmienności terminologicznych, np. określenie czynności wykrywczych z Drugiego Protokołu zastąpiono w Konwencji z 2000 r. określeniem czynności śledczych lub określ enie państwa-strony zastąpiono określeniem państw członkowskich. Warto zauważyć, że sporządzenie Drugiego Protokołu niemalże zbiegło się w czasie ze sporządzeniem Konwencji z 2000 r. o wzajemnej pomocy w sprawach karnych. Doprowadziło to do sytuacji, w której w zakresie zasad tworzenia i funkcjonowania wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych ustanowiono właściwie identyczny reżim prawny dla państw należących do RE i państw członkowskich UE.

Zgodnie z warunkami określonymi w Konwencji z 2000 r., wchodzi ona w życie po przyjęciu jej przez osiem państw członkowskich UE (art. 27)⁶³³. Ratyfikacja Konwencji z 2000 r. nie była obligatoryjna, nie wskazano również terminu, do którego powinna zostać przyjęta. Ze względu na fakt, że do 2002 r. nie zebrano wystarczającej do wejścia w życie liczby państw przystępujących do tej umowy międzynarodowej, w Radzie UE podjęto decyzję o przyjęciu nowych środków, które przyspieszyłyby wdrożenie do krajowych porządków prawnych przepisów dotyczących wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych.

2.3.2 Decyzja ramowa 2002/465/WSiSW

Ze względu na wspomniane problemy z ratyfikacją Konwencji z 2000 r., co de facto skutkowało tym, że jej postanowienia nie były stosowane w państwach członkowskich, w 2002 r. zdecydowano w Radzie UE o konieczności podjęcia środków w celu usprawnienia działania wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych. W wyniku tych ustaleń

13.6.2002 r. Rada uchwaliła decyzję ramową 2002/465/WSiSW.

Analiza postanowień decyzji ramowej prowadzi do wniosku, że powtórzono w niej treść Konwencji z 2000 r. w zakresie wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych, a także odpowiedzialności cywilnej i karnej funkcjonariuszy będących członkami tych zespołów.

W doktrynie pojawia się pogląd, zgodnie z którym pozostawienie poza zakresem normowania decyzji ramowej innych postanowień zawartych w Konwencji z 2000 r. osłabia możliwość skutecznego działania zespołów⁶³⁴. Wydaje się, że przedstawiony wniosek traci na aktualności w sytuacji, w której kolejne państwa członkowskie ratyfikują Konwencję z 2000 r. Co więcej, w Konwencji z 2000 r. nie została wskazana bezpośrednia zależność między określonymi w niej szczególnymi formami współpracy w sprawach karnych, o których nie wspomina decyzja ramowa, a uprawnieniami przysługującymi zespołom śledczym lub ich członkom.

Zgodnie z art. 4 decyzji ramowej Rady 2002/465/WSiSW państwa członkowskie zostały zobowiązane do przyjęcia w terminie do 1.1.2003 r. przepisów krajowych, które umożliwią przestrzeganie postanowień omawianej decyzji. Z informacji przedstawionych w sprawozdaniu Komisji z 2005 r. dotyczących transpozycji decyzji, wynika, że tylko Hiszpania podjęła środki związane z transpozycją, które są w pełni zgodne z decyzją ramową. Inne państwa w niewystarczającym zakresie zmodyfikowały istniejące ustawodawstwo lub wprowadziły nowe przepisy w celu implementacji do porządków krajowych regulacji zawartych w decyzji⁶³⁵. Równocześnie należy pamiętać, że niezależnie od obowiązku transpozycji omawianej decyzji ramowej, państwa członkowskie dokonują ratyfikacji Konwencji z 2000 r., która obejmuje swoim zakresem wszystkie postanowienia decyzji ramowej.

Treść preambuły decyzji ramowej potwierdza, że akt ten ma charakter subsydiarny wobec Konwencji z 2000 r., Rada wezwała w niej państwa członkowskie do ratyfikacji Konwencji. Z art. 5 decyzji ramowej Rady 2002/465/WSiSW wynika, że traci ona moc z dniem wejścia w życie we wszystkich państwach członkowskich UE Konwencji z 2000 r. Takie postanowienie jednoznacznie wskazuje na doraźny wymiar tego instrumentu prawnego⁶³⁶. Należy jednak mieć na uwadze fakt, że jeżeli dojdzie do uchylenia decyzji ramowej, przepisy krajowe, które zostaną przyjęte w drodze implementacji jej postanowień nie utracą mocy obowiązującej⁶³⁷.

2.4. Zastosowanie regulacji w polskim porządku prawnym

Przedstawione powyżej regulacje międzynarodowe wywarły istotny wpływ na tworzenie prawa polskiego w obszarze wspólnych zespołów śledczych. Podstawowe postanowienia w tym zakresie znalazły się w Rozdziale 62 („Pomoc prawna i doręczenia w sprawach karnych”) KPK. Istnieją również właściwe przepisy odnoszące się do omawianej materii w ustawie z 20.6.1985 r. o prokuraturze⁶³⁸ oraz w rozp. Ministra Sprawiedliwości z 24.6.2010 r. – Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury⁶³⁹.

Instytucja wspólnych zespołów śledczych została wprowadzona do polskiego porządku prawnego ustawą z 16.4.2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, implementującą decyzję ramową Rady 2002/465/WSiSW⁶⁴⁰⁶⁴¹. Należy jednak pamiętać, że Prezydent RP ratyfikował wcześniej Drugi Protokół Dodatkowy do Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych, sporządzony w Strasburgu 8.11.2001 r., który wszedł w życie w stosunku do Polski 1.2.2004 r. W tej sytuacji Polska, niezależnie od uchwalenia wskazanej powyżej nowelizacji KPK, jest zobowiązana do przestrzegania postanowień Drugiego Protokołu, który również dotyczy wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych.

Właściwe przepisy bezpośrednio dotyczące zasad funkcjonowania wspólnych zespołów śledczych znajdują się w art. 589b–589f KPK. Stanowią one wdrożenie do polskiego porządku prawnego postanowień decyzji ramowej Rady 2002/465/WSiSW, jednak występują w tym zakresie również pewne odstępstwa, o których będzie mowa poniżej. Prawo polskie, definiując wspólny zespół śledczy, wyodrębnia samodzielną kategorię – zespół polski, w ramach którego współpraca odbywa się na terytorium Polski (art. 589c § 1 KPK). Zespół, który działa na terytorium państwa współpracującego (art. 589d § 1 KPK), nie posiada samodzielnej kodeksowej nazwy, jednak w doktrynie uznaje się, że jest to tzw. zespół zagraniczny⁶⁴².

W świetle literalnego brzmienia art. 589b § 2 KPK wspólne zespoły śledcze tworzone są na potrzeby konkretnego postępowania przygotowawczego, wykluczone więc jest powołanie na podstawie ustawy takiego zespołu w ramach postępowania sądowego. Takie rozwiązanie jest zgodne z dyspozycją decyzji ramowej Rady 2002/465/WSiSW, w której w art. 1 ust. 1 zd. 1 expressis verbis stwierdzono, że zespoły powołuje się do prowadzenia śledztw w sprawach karnych. Wątpliwości pojawiają się przy porównaniu tekstu polskiej regulacji z brzmieniem Drugiego Protokołu, w którym w art. 20 ust. 1 wskazano, że zespoły powołuje się w celu prowadzenia czynności w ramach postępowania karnego. Nie jest jasne, czy takie ujęcie w Protokole zakresu przedmiotowego działania zespołu eliminuje możliwość skorzystania z tej formy współpracy na etapie postępowania sądowego. Z drugiej jednak strony w Drugim Protokole mowa jest o czynnościach wykrywczych podejmowanych przez członków zespołów dochodzeniowych, co może sugerować początkowy etap postępowania karnego.

Zasady funkcjonowania konkretnego zespołu, tzn. przedmiot, cel, miejsce współpracy, skład zespołu, zadania członków ustalane są w drodze porozumienia zawieranego przez Prokuratora Generalnego oraz właściwy organ państwa współpracującego (art. 589b § 2 KPK). W doktrynie pojawiają się wątpliwości związane z charakterem prawnym takiego porozumienia, jednak wydaje się, że porozumienie jest siu generis umową międzynarodową zawieraną przez Prokuratora Generalnego oraz właściwy organ państwa współpracującego⁶⁴³.

W procesie implementacji decyzji ramowej 2002/465/WSiSW, nowelizując KPK, pominięto postanowienia decyzji związane z uprawnieniem do wystąpienia przez właściwe organy państwa członkowskiego, na którego terytorium działa wspólny zespół, do innego państwa członkowskiego UE lub państwa trzeciego o pomoc prawną. Innym przykładem niewłaściwej transpozycji jest pominięcie przepisów dotyczących odpowiedzialności karnej funkcjonariuszy delegowanych do pracy we wspólnym zespole śledczym oraz regulacji obejmujących przyznanie im ochrony karnoprawnej⁶⁴⁴.

Kodeks postępowania karnego wyraźnie wskazuje, że pracami polskiego zespołu kieruje polski prokurator (art. 589c § 2 KPK), również członkami takiego zespołu są m.in. prokuratorzy (art. 589c § 3 KPK). Z tego powodu właściwe przepisy dotyczące szczegółowych zasad funkcjonowania zespołów śledczych znalazły się również w polskich aktach dotyczących prokuratorów. W art. 3 ust. 8c ProkU potwierdzono, że Prokurator Generalny i prokuratorzy wykonują swoje czynności także poprzez współpracę i udział w działaniach podejmowanych przez organizacje międzynarodowe oraz zespoły międzynarodowe. Natomiast w art. 50 ust. 2a ProkU wskazano, że Prokurator Generalny może delegować prokuratora, za jego zgodą, do pełnienia obowiązków lub określonej funkcji w ramach zespołów międzynarodowych. Warunki techniczne wysyłania wniosków do Prokuratora Generalnego o powołanie wspólnego zespołu, a także szczegółowe procedury związane z udziałem prokuratorów w pracach zespołów, uregulowane zostały w Dziale IV Regulaminu wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury.

Praktyka współpracy policyjnej w UE pokazuje, że państwa członkowskie wciąż rzadko powołują wspólne zespoły dochodzeniowo-śledcze. W doktrynie podkreśla się, że jest to spowodowane istnieniem w ramach aktów prawa międzynarodowego kilku równorzędnych podstaw prawnych do powoływania zespołów, a także, a może przede wszystkim, wynika to z różnic w implementacji w porządkach krajowych państw członkowskich przepisów europejskich w omawianym zakresie⁶⁴⁵. Trudności związane z zastosowaniem przepisów państw współpracujących w ramach porozumienia o powołaniu międzynarodowego wspólnego zespołu wydają się być realnym problemem w realizacji tej formy współpracy w sprawach karnych.

3. Wykonywanie postanowień o zabezpieczeniu mienia i środków dowodowych

3.1. Uwagi wstępne

Rozwój przestępczości międzynarodowej wymusił na państwach europejskich szukanie skutecznych instrumentów służących zwalczaniu tego negatywnego zjawiska społecznego. Wśród nich można odnaleźć rozwiązania prawne dotyczące zabezpieczenia mienia oraz środków dowodowych (ang. orders freezing property or evidence) przed ich usunięciem, zmieszczeniem oraz utratą. Nie gwarantują one jednak fizycznego przekazania mienia i dowodów państwu wnioskującemu. Z jednej strony mają one na celu ułatwienie w pozbawieniu sprawców tzw. owoców przestępstwa w następstwie orzeczenia przepadku dochodów z popełnionego przestępstwa⁶⁴⁶, z drugiej strony zabezpieczenia dowodów na potrzeby prowadzonego postępowania karnego, gdy będzie to konieczne. Oba te względy legły u podstaw stworzenia tych mechanizmów prawnych na obszarze państw tworzących RE oraz UE. Ponadto, za wprowadzeniem rozwiązań prawnych o takiej naturze przemawia brak jednolitości instrumentów wewnątrzkrajowych w przedmiocie zabezpieczenia mienia oraz środków dowodowych. Znamiennym przykładem są tu belgijskie unormowania prawne ustawy z 20.5.1997 r. o współpracy w zakresie zajęcia i konfiskaty, które wśród trzech podstaw odmowy wykonania zajęcia mienia oraz nakazu konfiskaty, przewidują możliwość odmowy, tylko z tego względu, że brak jest umowy międzynarodowej między Belgią a państwem wniosku⁶⁴⁷.

Tymczasowe zabezpieczenie mienia i dowodów może przybrać różną postać. W literaturze wskazuje się, że w ramach tego mechanizmu współpracy mieści się nakaz zabezpieczenia dowodu, nakaz zatrzymania dowodu, nakaz przeszukania i zatrzymania dowodu oraz nakaz wydania dowodu³. Zakres przedmiotowy poszczególnych nakazów jest warunkowany rozwiązaniami prawnymi wstępującymi w poszczególnych państwach. Mimo że są one odmienne, to jednak posiadają wspólny łącznik, wynikający z ich istoty. Wskazuje on, że środki służące zabezpieczeniu dowodów i mienia powinny zostać zastosowane jedynie w sytuacji wystąpienia ryzyka utraty dowodu bądź mienia. Brak materializacji tej przesłanki oznacza, że właściwe organy państw mogą od razu zwrócić się o wydanie przedmiotów, bez potrzeby sięgania po środki tymczasowe⁶⁴⁸.

Regulacje prawne dotyczące tej problematyki zostały wypracowane zarówno w ramach RE, jak i UE, o czym będzie szerzej poniżej. Nie można jednak zapominać o unormowaniach wypracowanych w ramach systemu uniwersalnego.

3.2. Zabezpieczenie dowodów i mienia w konwencjach Narodów Zjednoczonych

Pierwszą umową międzynarodową o charakterze wielostronnym, która podjęła próbę zobligowania państw do współpracy w zakresie zabezpieczenia dowodów i mienia była Konwencja Narodów Zjednoczonych z 20.12.1988 r. o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi⁶⁴⁹. Zobowiązywała ona państwa-strony do wprowadzenia rozwiązań prawnych w zakresie konfiskaty (przepadku):

1. nielegalnych korzyści uzyskanych w związku z popełnieniem przestępstw związanych z obrotem środkami odurzającymi bądź też mienia, którego wartość odpowiada wartości takich korzyści oraz

2. środków odurzających i substancji psychotropowych, materiałów i urządzeń, a także innego wyposażenia używanego bądź przewidzianego do użycia w jakikolwiek sposób w związku z popełnieniem przestępstw określonych w art. 3 ust. 1 Konwencji.

Warto jedynie wspomnieć, że zgodnie z postanowieniami Konwencji, w celu skutecznego przeprowadzenia powyższych środków, każde państwo-strona podejmie „kroki, jakie mogą być niezbędne, aby umożliwić właściwym władzom ustalenie, odszukanie, zakazanie obrotu bądź zajęcie nielegalnych korzyści, mienia, wyposażenia, a także innych przedmiotów (…) w celu ewentualnej ich konfiskaty” (art. 5 ust. 2 Konwencji). Równocześnie przepisy Konwencji z 1988 r. wskazują, że w celu umożliwienia zastosowania środków konfiskaty (przepadku) w sytuacjach wskazanych w Konwencji, każde z państw-stron upoważnia swoje sądy lub inne kompetentne organy, do żądania udostępnienia lub dokonania zajęcia dokumentów bankowych, finansowych bądź handlowych. Zauważyć należy, że państwo wezwane nie może odmówić dokonania udostępnienia bądź zajęcia stosownych dokumentów jedynie z powodu tajemnicy ban kowej (art. 5 ust. 3 Konwencji).

Co więcej, zgodnie z art. 7 Konwencji wzajemna pomoc prawna może być żądana m.in. w celu zebrania dowodów lub oświadczeń od osób, prowadzenia rewizji i dokonywania zajęcia, badania przedmiotów i dokonywania wizji lokalnych, uzyskiwania informacji i zbierania dowodów, uzyskiwania oryginałów lub uwierzytelnionych odpisów właściwych dokumentów i zapisów, włączając w to zapisy bankowe, dokumenty finansowe oraz dokumenty spółek i przedsiębiorstw oraz ustalenia lub odszukania nielegalnych korzyści, mienia, wyposażenia, a także innych przedmiotów w celach dowodowych.

Innym przykładem aktu prawnego o zasięgu uniwersalnym, który dotyka kwestii zabezpieczenia mienia i środków dowodowych, jest Konwencja Narodów Zjednoczonych z 15.10.2000 r. o przeciwdziałaniu międzynarodowej przestępczości zorganizowanej⁶⁵⁰. Zgodnie z przepisem art. 12 ust. 6 powyższej konwencji, każde państwo-strona upoważnia swoje sądy lub inne właściwe organy do nakazania udostępnienia lub zajęcia dokumentacji bankowej, finansowej lub handlowej. Podobnie, jak w przypadku Konwencji o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi, także i w przypadku tego aktu, państwo-strona nie może odmówić podjęcia działań, powołując się na tajemnicę bankową. Oprócz tego, na wniosek przedstawiony przez inne państwo -stronę posiadające jurysdykcję w odniesieniu do przestępstwa objętego zakresem konwencji o przeciwdziałaniu międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, wezwane państwo-strona przyjmie środki w celu identyfikacji, odszukania oraz dla zakazu obrotu lub zajęcia dochodów z przestępstwa, mienia, sprzętu lub innych narzędzi, w celu ewentualnej ich konfiskaty na podstawie nakazu wydanego bądź przez wzywające państwo-stronę, bądź przez wezwane państwo-stronę.

3.3. Regulacje prawne w zakresie zabezpieczenia dowodów i mienia wypracowane na forum Rady Europy

1. Postanowienia o zabezpieczeniu mienia i środków dowodowych po raz pierwszy pojawiły się na forum RE w przepisach Konwencji z 8.1.1990 r. o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa⁶⁵¹. Są one możliwe na podstawie o art. 11 i 12 tejże konwencji. Według pierwszego ze wskazanych przepisów, na wniosek państwa, które wszczęło postępowanie karne lub postępowanie w celu konfiskaty, państwo wezwane podejmuje konieczne środki tymczasowe, takie jak zamrożenie lub zajęcie mienia, aby zapobiec wszelkim transakcjom, transferom lub rozporządzaniu mieniem, które następnie może stać się przedmiotem wniosku o konfiskatę lub które może być wykorzystane do wykonania wniosku. Strona, która otrzymała wniosek o konfiskatę jest zobligowana podjąć powyższe środki w stosunku do każdego mienia stanowiącego przedmiot wniosku lub które może być wykorzystane do wykonania wniosku.

Z kolei przepis art. 12 Konwencji wskazuje, że środki tymczasowe wykonuje się na podstawie i zgodnie z prawem wewnętrznym państwa wezwanego oraz zgodnie z procedurą wskazaną we wniosku, w zakresie, w jakim nie jest ona sprzeczna z prawem wewnętrznym. Przed uchyleniem środka tymczasowego zastosowanego zgodnie z art. 12 Konwencji, państwo wezwane, o ile nic nie stoi temu na przeszkodzie, umożliwia państwu wzywającemu przedstawienie swoich argumentów za dalszym stosowaniem tego środka.

Wykonanie środków tymczasowych nie jest zawsze możliwe. Konwencja z 1990 r. o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa, tak jak inne klasyczne instrumenty międzynarodowe, przewiduje szereg przesłanek odmowy, które także odnoszą się to środków tymczasowych. I tak, zgodnie z art. 18 Konwencji możliwa jest odmowa współpracy (fakultatywna), jeżeli:

1. żądana czynność byłaby sprzeczna z podstawowymi zasadami systemu prawnego państwa wezwanego;

2. wykonanie wniosku mogłoby naruszyć suwerenność, bezpieczeństwo, porządek publiczny lub inne istotne interesy państwa wezwanego;

3. według opinii państwa wezwanego znaczenie sprawy, której wniosek dotyczy, nie uzasadnia podjęcia żądanej czynności⁶⁵²;

4. przestępstwo, którego dotyczy wniosek, jest przestępstwem politycz nym lub skarbowym;

5. państwo wezwane uważa, że wykonanie żądanej czynności byłoby sprzeczne z zasadą ne bis in idem;

6. przestępstwo, którego dotyczy wniosek, nie stanowiłoby przestępstwa według prawa państwa wezwanego, gdyby zostało popełnione w obrębie jego jurysdykcji.

Ponadto, możliwa jest również odmowa współpracy państw, jeżeli w podobnej sprawie krajowej żądane środki nie mogłyby być podjęte na podstawie prawa wewnętrznego państwa wezwanego w celu podejmowania czynności wykrywczych lub prowadzenia postępowań. Zbieżna możliwość istnieje również, gdy żądane środki lub inne mające podobny skutek nie byłyby dozwolone przez prawo państwa wzywającego albo jeżeli wniosek nie został zatwierdzony przez sędziego, inny organ sądowy lub prokuratora państwa wzywającego, który jest właściwy do podejmowania działań w sprawach o przestępstwa.

Istnienie tych przeszkód w wykonywaniu środków tymczasowych nie jest jedyną wadą Konwencji z 1990 r. o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa. W tym kontekście warto również zauważyć, że współpraca na podstawie tej konwencji odbywa się przez wyznaczone organy centralne (art. 24 ust. 1 Konwencji), co znacznie wydłuża wykonanie orzeczenia o zabezpieczeniu. Tylko w nagłym wypadku wnioski o pomoc prawną mogą być przesyłane bezpośrednio przez organy sądowe i prokuratorów państwa wzywającego do takich samych organów państwa wezwanego. W takich sytuacjach konieczne jest przesłanie odpisu wniosku do właściwych jednostek centralnych.

Zbieżny, dość sformalizowany mechanizm współpracy w zakresie zabezpieczenia dowodów i mienia został ujęty w Konwencji RE z 16.5.2005 r. o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa oraz o finansowaniu terroryzmu⁶⁵³. Warte jedynie odnotowania jest, że ww. konwencja zdefiniowała pojęcia „zamrożenia” i „zajęcia”, które oznaczają „tymczasowy zakaz przekazywania, zniszczenia, zamiany, rozporządzania lub przemieszczania mienia, albo tymczasowe sprawowanie nadzoru bądź kontroli mienia, na podstawie zarządzenia sądu lub innego właściwego organu” (art. 1 lit. g). Zakłada ona przyjęcie przez państwa-strony środków ustawodawczych, które konieczne są do konfiskaty mienia pochodzącego z przestępstwa prania pieniędzy, jak również mienia, na które dochody te zostały przekształcone lub zamienione, mienia uzyskanego z legalnych źródeł, jeżeli dochody

zostały wymieszane, w całości bądź w części, z takim mieniem, do sza cowanej wartości wymieszanych dochodów oraz dochodu lub innych zysków osiągniętych z dochodów, z mienia, na które dochody z przestępstwa zostały przekształcone lub zamienione, lub z mienia, z którym dochody z przestępstwa zostały wymieszane, do szacowanej wysokości wymieszanych dochodów, w taki sam sposób i w tym samym zakresie jak dochody (art. 5 Konwencji).

Rozwiązania prawne w przedmiocie zabezpieczenia dowodów i mienia przewiduje także przepis art. 24 Drugiego Protokołu dodatkowego z 8.11.2001 r. do Konwencji RE o pomocy prawnej z 1959 r.⁶⁵⁴ oraz art. 19 Konwencji RE o cyberprzestępczości z 2001 r.⁶⁵⁵, która m.in. przewiduje możliwość zajęcia lub zabezpieczenia systemu informatycznego lub jego części lub nośnika służącego do przechowywania danych informatycznych.

3.4. Rozwiązania prawne UE w zakresie zabezpieczenia dowodów i mienia

Dostrzegając liczne trudności z przekazywaniem orzeczeń o zabezpieczenie mienia i środków dowodowych oraz bariery w ich wykonaniu, podjęto w ramach UE prace nad aktem prawnym, który przewidywałby bezpośrednie i odformalizowane przekazywanie i wykonywanie takich orzeczeń. Zostały one zapoczątkowane w trakcie posiedzenia Rady Europejskiej w Tampere 15–16.10.1999 r. To wówczas uznano, że zasada wzajemnego uznawania powinna stać się podstawą współpracy sądowej w UE w sprawach karnych. Powinna być ona stosowana do decyzji wydawanych w postępowaniu przygotowawczym, w szczególności do tych, które umożliwiłyby właściwym organom sądowym szybkie zabezpieczenie środków dowodowych i zajęcie składników majątkowych, które można przenosić. Rozwinięcie tych uzgodnień nastąpi w Programie Rady z 29.11.2000 r. w środków w celu stosowania zasady wzajemnego uznawania w sprawach karnych⁶⁵⁶, w którym wskazano konieczność przyjęcia instrumentu stosującego zasadę wzajemnego uznawania w stosunku do zabezpieczenia mienia i środków dowodowych (środki 6 i 7). Inicjatywę ustawodawczą w zakresie jego wprowadzenia zgłosiły Belgia,

Francja i Szwecja⁶⁵⁷. Zakończyła się ona przyjęciem decyzji ramowej Rady 2003/577/WSiSW z 22.7.2003 r. w sprawie wykonywania w Unii Euro pejskiej postanowień o zabezpieczeniu mienia i środków dowodowych⁶⁵⁸.

Głównym celem tej decyzji ramowej Rady 2003/577/WSiSW jest ustanowienie zasad, na podstawie których państwo członkowskie UE uznaje i wykonuje na swoim terytorium postanowienie o zabezpieczeniu mienia lub środków dowodowych wydanych przez organ sądowy innego państwa członkowskiego w ramach postępowań karnych. Co więcej, ogólnie rzecz ujmując, decyzja ramowa opiera się na systemie wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych w postępowaniu przygotowawczym, i w ramach tego systemu postanowienie o zabezpieczeniu jest uznawane bez wymogów formalnych, natomiast przyczyny nieuznania takiego postanowienia są ściśle ograniczone, a warunek podwójnej przestępności częściowo nie obowiązuje⁶⁵⁹. Rzecz bowiem w tym, że decyzja ramowa Rady 2003/577/WSiSW służy jedynie szybkiemu zabezpieczeniu mienia i dowodów przed ewentualnym ich usunięciem czy ukryciem. Samo właściwe przekazanie tak zabezpieczonego mienia oraz dowodów może nastąpić na podstawie implementowanych przepisów: decyzji ramowej Rady 2006/783/WSiSW z 6.10.2006 r. w sprawie stosowania zasady wzajemnego uznawania do nakazów konfiskaty⁶⁶⁰ oraz decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW z 18.12.2008 r. w sprawie europejskiego nakazu dowodowego dotyczącego przedmiotów, dokumentów i danych, które mają zostać wykorzystane w postępowaniach w sprawach karnych⁶⁶¹. Nie jest przy tym wykluczone faktyczne przekazywanie mienia i dowodów w trybie międzynarodowej pomocy prawnej, na podstawie instrumentów konwencyjnych⁶⁶². Będzie to szczególnie możliwe wówczas, gdy państwo członkowskie UE nie dokonało implementacji wspomnianych decyzji ramowych.

Zakres przedmiotowy decyzji ramowej Rady 2003/577/WSiSW odnosi się do zabezpieczenia wydanego w celu zabezpieczenia środków dowodowych oraz późniejszej konfiskaty (przepadku) mienia (art. 3 ust. 1). Pod pojęciem mienia, decyzja ramowa Rady 2003/577/WSiSW rozumie mienie każdego rodzaju, materialne i niematerialne, ruchome i nieruchome oraz dokumenty i instrumenty prawne wykazujące tytuł do lub korzyść z tego mienia, które według właściwego organu sądowego w państwie wydającym jest korzyścią pochodzącą z przestępstwa określonego w art. 3 decyzji ramowej lub równowartością całości lub części tej korzyści bądź też jest narzędziem, przy pomocy którego dokonano przestępstwa (art. 2 lit. d decyzji ramowej Rady 2003/577/WSiSW). Z kolei pod pojęciem środka dowodowego należy rozumieć przedmioty, dokumenty lub dane, które mogą być okazane jako dowody w postępowaniu karnym.

Należy dodać, że podobny jak w decyzji ramowej zakres zmaterializowania środka tymczasowego wobec mienia, co do którego może zostać wydane orzeczenie o zabezpieczenia, został wyrażony w Konwencji RE z 1990 r. Zarówno przepisy decyzji ramowej, jak i Konwencji RE z 1990 r. nie przewidują ograniczenia z uwagi na katalog przestępstw. Z pewnością nie może być nim art. 3 decyzji ramowej Rady 2003/577/ WSiSW, zawierający katalog przestępstw, które nie muszą spełniać warunku podwójnej przestępności. Wszak bowiem w zakresie pozostałych przestępstw, spoza art. 3 decyzji ramowej, organy państwa uznające i wykonujące postanowienia o zabezpieczeniu mogą uzależnić ich wykonanie od spełnienia tego warunku. Nie jest to jednak obligatoryjne, lecz przybiera postać jedynie odmowy fakultatywnej.

Ważnym elementem różniącym uznawanie i wykonywanie orzeczeń o zabezpieczeniu mienia i środków dowodowych w trybie międzynarodowej pomocy prawnej od procedury przyjętej w decyzji ramowej jest fakt, iż w przepisach aktu unijnego nastąpiło oparcie współpracy na zasadzie wzajemnego uznawania, która ogranicza uprawnienia organów państwa wykonującego do wykonania orzeczeń organów państwa wnioskującego oraz odwołuje się do wzajemnego zaufania państw do ich systemów prawnych⁶⁶³. Zgodnie bowiem z art. 5 ust. 1 decyzji ramowej Rady 2003/577/ WSiSW właściwe organy sądowe państwa wykonującego uznają postanowienie o zabezpieczeniu „bez żadnych dalszych formalności oraz niezwłocznie podejmują wszelkie kroki niezbędne do ich niezwłocznego wykonania w ten sam sposób co w przypadku postanowienia o zabezpieczeniu, wydanego przez organ państwa wykonującego, chyba że organ powołuje się na jedną z podstaw nieuznania lub niewykonania”⁶⁶⁴ okreś-

loną w art. 7 decyzji ramowej Rady 2003/577/WSiSW lub bądź jedną z podstaw odroczenia przewidzianą w art. 8 tego aktu prawnego⁶⁶⁵.

Ponadto, usprawnienia w przypadku decyzji ramowej Rady 2003/577/ WSiSW są widoczne poprzez ograniczenie przypadków odmowy wykonania orzeczeń o zabezpieczeniu, zmniejszeniu rangi warunku podwójnej przestępności z uwagi na wprowadzenie katalogu przestępstw, które nie muszą go spełniać (art. 3 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2003/577/WSiSW) oraz wprowadzenie bezpośredniego przekazywania orzeczenia przez właściwe organy sądowe. W celu lepszego zobrazowania tej sytuacji należy odwołać się do przepisów decyzji ramowej. W pierwszej kolejności należy odnotować, że przepis art. 7 decyzji ramowej Rady 2003/577/ WSiSW przewiduje następujące, i tylko fakultatywne, przesłanki odmowy wykonania wydanego w innym państwie członkowskim UE postanowienia o zatrzymaniu dowodów lub o zabezpieczeniu mienia, gdy:

1. zgodnie z prawem państwa wykonującego istnieje immunitet lub przywilej, który uniemożliwia wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu;

2. wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu naruszyłoby zasadę ne bis in idem;

3. zaświadczenie określone w art. 9 decyzji ramowej Rady 2003/577/ WSiSW nie zostało przedłożone, jest niekompletne lub wyraźnie nie odpowiada postanowieniu o zabezpieczeniu;

4. zachodzi brak spełnienia warunku podwójnej przestępności poza katalogiem przestępstw wskazanych w art. 3 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2003/577/WSiSW, przy czym powołanie się na tę przesłankę odmowy nie może nastąpić tylko z tego względu, że w państwie wykonania brak jest tego samego rodzaju przepisów dotyczących podatków, opłat, ceł oraz wymiany, jakie występują w ustawodawstwie państwa wydającego postanowienie (art. 7 ust. 1 decyzji ramowej Rady 2003/577/WSiSW);

5. nie ma mienia lub środków dowodowych, lub uległy one zniszczeniu, nie można ich znaleźć w miejscu określonym w zaświadczeniu, lub miejsce mienia lub środków dowodowych nie zostało wskazane w wystarczająco ściśle określony sposób (art. 7 ust. 4 decyzji ramowej Rady 2003/577/WSiSW).

Poza tymi przypadkami odmowy, możliwe jest wyprowadzenie szóstej przesłanki, odwołującej się do konieczności ochrony praw podstawowych (art. 1 w zw. z pkt 6 preambuły decyzji ramowej Rady 2003/577/ WSiSW). Wszak bowiem trudno wyobrazić byłoby sobie wykonanie orzeczenia o zabezpieczeniu będącego wynikiem naruszenia praw podstawowych i podstawowych zasad prawa zawartych w art. 6 TUE oraz praw i wolności jednostki wyrażonych w KPP UE⁶⁶⁶. Choć państwa członkowskie cechują się wysokim stopniem ochrony praw człowieka, to jednak nie można wykluczyć sytuacji, że ten nadzwyczajny „wentyl bezpieczeństwa” zostanie użyty.

Powracając do przesłanek odmowy wyrażonych expressis verbis, trzeba zauważyć, że w przypadku skorzystania z fakultatywnej przesłanki odmowy wymienionej w pkt 3, właściwy organ sądowy⁶⁶⁷ powinien określić nieprzekraczalny termin jej okazania, uzupełnienia lub poprawy. Co więcej, właściwy organ sądowy państwa wykonania jest uprawniony do uznania równoważnego dokumentu bądź zwolnić wydający organ sądowy z tego wymogu, jeżeli uzna, że dostarczone informacje są wystarczające. Poza tym, należy pamiętać, że każda decyzja odmowy uznania lub wykonania postanowienia powinna zostać podjęta i zgłoszona niezwłocznie właściwym organom sądowym państwa wydającego za pomocą jakiegokolwiek środka zdatnego do pozostawienia pisemnego zapisu. Nieodzownym elementem takiego rozstrzygnięcia jest uzasadnienie, w którym organ sądowy powinien wyłuszczyć powody takiego rozstrzygnięcia.

W dalszej kolejności niezbędne jest wskazanie podstaw odroczenia wykonania postanowienia o zabezpieczeniu. Zgodnie z art. 8 ust. 1 decyzji ramowej Rady 2003/577/WSiSW właściwy organ sądowy może wydać takie rozstrzygnięcie jeżeli:

1. wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu może zaszkodzić trwającemu postępowaniu przygotowawczemu, tak długo, aż uzna to za zasadne;

2. dane mienie lub środki dowodowe były już poddane postanowieniu o zabezpieczeniu w postępowaniu karnym i do kiedy postanowienie to nie zostanie zniesione;

3. w przypadku postanowienia o zabezpieczeniu mienia w postępowaniu karnym w celu jego następczej konfiskaty, mienie to podlega już decyzji wydanej podczas innej procedury sądowej w państwie wydającym i do momentu, gdy postanowienie to nie zostanie zniesione. Jednakże punkt ten stosuje się tylko w przypadku, gdy takie postanowienie miałoby pierwszeństwo przed następnymi postanowieniami o zabezpieczeniu w postępowaniu karnym na podstawie prawa krajowego.

Również w przypadku postanowienia o odroczeniu wykonania postanowienia o zabezpieczeniu konieczne jest niezwłoczne poinformowanie właściwego organu w państwie wydającym za pomocą jakiegokolwiek środka zdatnego do pozostawienia pisemnego zapisu. Gdy ustaną przyczyny odroczenia, właściwy organ sądowy państwa wykonującego niezwłocznie podejmuje środki niezbędne do wykonania postanowienia o zabezpieczeniu i informuje o tym właściwy organ w państwie wydającym za pomocą jakiegokolwiek środka zdatnego do pozostawienia pisemnego zapisu (art. 8 ust. 2 i 3 decyzji ramowej Rady 2003/577/WSiSW).

Postanowienie o zabezpieczeniu wraz z zaświadczeniem przekazywane jest bezpośrednio właściwym organom sądowym do wykonywania. Jest ono zaopatrzone we wniosek o przekazanie środków dowodowych państwu wydającemu bądź we wniosek o konfiskatę wymagający wykonania nakazu konfiskaty wydanego przez państwo wydające lub konfiskaty w państwie wykonującym i dalszego wykonania każdego takiego nakazu, a także powinno zawierać instrukcje w zaświadczeniu, że mienie pozostaje w państwie wydającym do czasu otrzymania wniosku jednego z powyższych wniosków (art. 10 decyzji ramowej Rady 2003/577/ WSiSW).

Decyzja ramowa Rady 2003/577/WSiSW nie wyznacza ścisłych terminów trwania zabezpieczenia, lecz jedynie wskazuje, że państwo wydające wyznacza w zaświadczeniu (przybliżoną) datę złożenia wniosku o przekazanie środków dowodowych lub wniosku o konfiskatę. Jednakże po konsultacji z właściwym organem państwa wydającego, organ sądowy państwa wykonującego może zgodnie ze swoim prawem i praktykami, określić właściwe warunki w świetle okoliczności danej sprawy w celu ograniczenia okresu, na który mienie będzie zabezpieczone. Jeżeli, zgodnie z tymi warunkami, przewiduje ono zniesienie środka, informuje ono

państwo wydające, które będzie miało możliwość zgłosić swoje uwagi (art. 6 ust. 2 i 3 decyzji ramowej Rady 2003/577/WSiSW).

Kończąc uwagi w zakresie decyzji ramowej Rady 2003/577/WSiSW należy wskazać, że państwa członkowskie uczestniczące w procedurze zabezpieczenia środków dowodowych oraz mienia są zobligowane do wprowadzenie środków odwoławczych w stosunku do postanowienia o zabezpieczeniu w celu zapewnienia poszanowania praw stron oraz osób trzecich. Środek ten może zostać wniesiony do sądu w państwie wydającym lub w państwie wykonującym zgodnie z zasadami ich prawa krajowego. Inaczej wygląda sytuacja, gdy chodzi o kwestionowanie merytorycznych podstaw wydania postanowienia o zabezpieczeniu. Środek zaskarżenia w tym przedmiocie może zostać wniesiony jedynie w państwie wydającym (art. 11 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2003/577/WSiSW). Z tego wynika, że w państwie wykonującym można podnosić jedynie zarzuty natury procesowej. Słusznie wskazuje się w literaturze, że ma to istotne znaczenie, bowiem wykonanie rzeczonego postanowienia następuje na podstawie prawa państwa wykonującego⁶⁶⁸. Także wszelkie dodatkowe środki przymusu uznane za niezbędne przy postanowieniu o zabezpieczeniu mienia i środków dowodowych podejmowane są zgodnie ze stosowanymi zasadami proceduralnymi państwa wykonującego.

4. Wzajemne uznawanie nakazów konfiskaty

4.1. Uwaga wstępna

Omówienie instrumentów międzynarodowych odnoszących się do przedmiotowej kwestii powinno być poprzedzone uwagą terminologiczną. W instrumentach tych na określenie orzeczenia przepadku używa się najczęściej terminu „nakaz konfiskaty” (ang. confiscation order, fr. décisions de confiscation, wł. decisione di confisca). Należy jednak pamiętać, iż orzeczenie to nie polega na znanym dawnemu Kodeksowi karnemu z 19.4.1969 r.⁶⁶⁹ przepadkowi mienia, bez względu na źródło jego pochodzenia, określanemu jako konfiskata całości lub części mienia. Konfiskata mienia we współczesnym rozumieniu stanowi przepadek pewnych jego składników, wykazujących związek z przestępczą działalnością osoby skazanej.

Nie zmienia to faktu, że w niektórych państwach europejskich, np.

we Francji lub w Bułgarii, istnieje kara konfiskaty, która dotyczy majątku osoby skazanej, bez względu na źródło jego pochodzenia. Kara ta jest orzekana jako dodatkowa, w wypadku skazania za określone przestępstwa.

Instrumentami prawa międzynarodowego odnoszącymi się do wykonywania zagranicznych orzeczeń przepadku są następujące konwencje RE: o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa z 8.11.1990 r.⁶⁷⁰ oraz o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa oraz o finansowaniu terroryzmu z 16.5.2005 r.⁶⁷¹ Ponadto kwestię przepadku poruszają konwencje ONZ przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 15.11.2000 r.⁶⁷² oraz przeciwko korupcji z 31.10.2003 r.⁶⁷³ Praktyczne znaczenie tych aktów prawnych w zakresie wykonywania obcych orzeczeń przepadku jest jednak niewielkie⁶⁷⁴.

Należy nadto zauważyć, że 4.2.2001 r. weszła w życie ustawa z 9.9.2000 r.⁶⁷⁵ zmieniająca m.in. Rozdział 66 KPK, poprzez rozszerzenie katalogu kar i środków, podlegających przejęciu lub przekazaniu do wykonania innym państwom, także o przepadek. Także jednak i ten przepis ma marginalne znaczenie praktyczne dla obrotu międzynarodowego.

W dniu 29.11.2000 r. Rada UE przyjęła, zgodnie z konkluzjami z posiedzenia w Tampere, program środków mających na celu wprowadzenie w życie zasady wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach karnych⁶⁷⁶. Jako zadanie 19 wymieniono w nim rozważenie możliwości zastosowania tej zasady do orzeczeń konfiskaty.

Inicjatywa przyjęcia odpowiedniego aktu prawnego została zgłoszona w 2002 r. przez Danię. Prace nad projektem zakończyły się przyjęciem 6.10.2006 r. decyzji ramowej Rady 2006/783/WSiSW w sprawie stosowania zasady wzajemnego uznawania do nakazów konfiskaty⁶⁷⁷. Termin jej transpozycji wyznaczono na 24.11.2008 r.

4.2. Zakres decyzji ramowej Rady 2006/783/WSiSW

W art. 1 i 2 określony został zakres decyzji ramowej. Ma ona zastosowanie do nakazów konfiskaty wydanych przez właściwy w sprawach karnych sąd państwa członkowskiego. Przez nakaz konfiskaty należy rozumieć karę lub środek karny polegający na ostatecznym przepadku mienia, prawomocnie orzeczony przez sąd po przeprowadzeniu postępowania w związku z popełnieniem przestępstwa. Definicja ta pozwala na określenie kilku istotnych znamion nakazu konfiskaty:

1. nakaz konfiskaty jest orzeczeniem wydanym przez sąd właściwy w sprawach karnych. Decyzji ramowej Rady 2006/783/WSiSW nie podlegają zatem orzeczenia wydane przez inne niż sąd organy postępowania karnego, takie jak policja czy prokurator, orzeczenia wydane przez organy administracyjne (np. urzędy skarbowe) oraz orzeczenia wydane przez sądy w postępowaniach innych niż karne;

2. nakaz konfiskaty jest orzeczeniem wydanym w związku z popełnieniem przestępstwa. Tym samym decyzja ramowa Rady 2006/783/ WSiSW nie ma zastosowania wobec przepadków orzeczonych w sprawach o wykroczenia. Niemniej jednak użyte przez prawodawcę europejskiego sformułowanie „w związku” pozwala przyjąć, że dyspozycja przepisu obejmuje nie tylko wyroki skazujące, ale również prawomocnie orzeczone środki zabezpieczające polegające na przepadku mienia (por. np. art. 100 KK). Środki te stosowane są bowiem w sytuacjach, w których przestępstwo zostało popełnione, a zatem doszło do realizacji znamion czynu zabronionego, choć nie doszło do ukarania sprawcy⁶⁷⁸;

3. nakaz jest orzeczeniem prawomocnym, polegającym na ostatecznym przepadku mienia. Oznacza to, że spod zakresu przedmiotowego decyzji ramowej wyłączone zostały orzeczenia tymczasowe, zabezpieczające wykonanie przepadku, grzywny lub innej kary albo środka karnego na mieniu oskarżonego (por. np. art. 291 § 1 KPK).

Decyzja ramowa Rady 2006/783/WSiSW odnosi się do przepadku mienia, przez które należy rozumieć mienie każdego rodzaju, zarówno materialne, jak i niematerialne, prawa i powiązane z nim dokumenty lub instrumenty prawne. Mienie to musi być przy tym przedmiotem orzeczenia sądu, stwierdzającego, iż stanowi ono korzyść pochodzącą z przestępstwa, równowartość tej korzyści albo jej części lub narzędzie popełnienia przestępstwa. Ponadto decyzję ramową Rady 2006/783/WSiSW stosuje się wobec mienia podlegającego konfiskacie rozszerzonej określonej w art. 3 ust. 1 i 2 decyzji ramowej Rady 2005/212/WSiSW z 24.2.2005 r. w sprawie konfiskaty korzyści, narzędzi i mienia pochodzących z przestępstwa⁶⁷⁹ lub innych przepisów dotyczących konfiskaty rozszerzonej przewidzianych przez prawo państwa wydania. O ile pojęcia korzyści pochodzącej z przestępstwa i narzędzia przestępstwa nie wymagają komentarza, o tyle jest on niezbędny w odniesieniu do pojęcia konfiskaty rozszerzonej.

4.3. Konfiskata rozszerzona

Istotą tej instytucji jest zastosowanie zespołu domniemań prawnych, których skutkiem jest przeniesienie ciężaru dowodu – w pewnym ściśle określonym zakresie – na oskarżonego. Przesłanką zastosowania takich domniemań jest przede wszystkim udowodnienie popełnienia przez sprawcę czynu zabronionego w ramach zorganizowanej grupy przestępczej. Wnioskiem domniemania jest najczęściej przestępcze pochodzenie całego lub części mienia znajdującego się we władaniu sprawcy. Konstrukcja ta często jest uzupełniona o rozwiązania pozwalające orzec przepadek mienia w stosunku do osób trzecich, którym sprawca przekazał mienie.

Przeniesienie ciężaru dowodu prowadzi do redefinicji gwarancji procesowych oskarżonego, co było wielokrotnie przedmiotem krytyki ze strony przedstawicieli nauki i wymiaru sprawiedliwości⁶⁸⁰. W przypadku rozszerzonego przepadku mienia redefinicja ta ma jednak ograniczony zakres. Przede wszystkim odnosi się ona wyłącznie do środka karnego przepadku korzyści pochodzących z przestępstwa. Nie dotyczy natomiast ani ustaleń w przedmiocie winy oskarżonego, ani zasad sędziowskiego wymiaru kary, które pozostają nienaruszone. Ponadto stosowanie rozszerzonego przepadku mienia ma ściśle zakreślone ramy podmiotowe. Z założenia nie stosuje się go bowiem wobec sprawców wszystkich czynów zabronionych, ale do osób popełniających najpoważniejsze zbrodnie i występki, zwłaszcza w ramach zorganizowanych grup przestępczych.

Polskie prawo przewiduje konfiskatę rozszerzoną w art. 45 § 2 KK, zmienionym przez ustawę z 13.6.2003 r. z dniem 1.7.2003 r.⁶⁸¹, a także w art. 33 § 2 KKS stanowiącym jego odpowiednik w prawie karnym skarbowym. Na poziomie UE przepadek rozszerzony przewiduje natomiast decyzja ramowa Rady 2005/212/WSiSW. Instrument ten w art. 3 wprowadza – jako rozwiązanie minimalne – tzw. rozszerzone uprawnienie do konfiskaty. Omawiany przepis zawiera katalog czynów, w stosunku do sprawców których stosuje się konfiskatę rozszerzoną. Poza czynami terrorystycznymi, katalog ten obejmuje wyłącznie przestępstwa popełnione w zorganizowanej grupie. Ponadto art. 3 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2005/212/WSiSW przewiduje do wyboru trzy domniemania, na których państwa członkowskie mogą oprzeć krajowe implementacje. Bazują one na udowodnieniu popełnienia przez sprawcę określonego przestępstwa oraz uzasadnionym przekonaniu sądu, że mienie sprawcy pochodzi z takich samych lub podobnych przestępstw popełnionych wcześniej, za które nie został ukarany, a także na nieproporcjonalności wartości mienia sprawcy wobec jego legalnych dochodów.

Tym samym, nakazem konfiskaty w rozumieniu decyzji ramowej Rady 2005/212/WSiSW będzie także orzeczenie przepadku na podstawie jednego z domniemań przewidzianych w decyzji ramowej w sprawie konfiskaty lub innych domniemań dotyczących konfiskaty rozszerzonej, stosowanych w państwie wydania.

4.4. Postępowanie w państwie wydania

Tryb przekazywania orzeczeń został określony w decyzji ramowej Rady 2006/783/WSiSW w sposób podobny do innych aktów prawnych UE opierających się na zasadzie wzajemnego uznawania. Nakaz konfiskaty przekazuje się bezpośrednio pomiędzy zainteresowanymi organami. Ustalenie właściwego państwa, do którego należy skierować wniosek następuje dwuetapowo. Przede wszystkim odpis orzeczenia przekazuje się do państwa członkowskiego, w którym osoba ukarana posiada mienie lub uzyskuje dochody, a jeżeli konfiskata nie dotyczy kwoty pieniężnej, ale określonych składników mienia – do państwa położenia tych składników. Dopiero jeśli brak jest podstaw do określenia państwa wykonania w powyższy sposób, nakaz konfiskaty może być przekazany do państwa zwykłego zamieszkania lub zarejestrowanej siedziby osoby ukaranej. Podobnie jak w innych decyzjach ramowych opierających się na zasadzie wzajemnego uznawania, do orzeczenia załącza się standardowe zaświadczenie, zawierające szczegółowe informacje na temat osoby ukaranej, organu orzekającego i kary. Ma to na celu przejrzyste uporządkowanie informacji zawartych w orzeczeniu, tak aby były one czytelne dla osoby nieznającej prawa państwa wydania. Zaświadczenie powinno zostać przetłumaczone na język państwa wykonania lub inny język wskazany przez to państwo, podczas gdy odpis orzeczenia, co do zasady, przekazuje się w języku oryginalnym.

Przekazanie następuje do jednego państwa członkowskiego poza przypadkami, w których określone składniki mienia podlegające konfiskacie znajdują się w różnych państwach wykonujących lub gdy wykonanie nakazu wymaga podjęcia działań w więcej niż jednym państwie członkowskim. W wypadku konfiskaty kwoty pieniężnej państwo wydania orzeczenia może natomiast wyjątkowo skierować nakaz do różnych państw członkowskich, jeżeli uzna, że zachodzi taka potrzeba.

W odróżnieniu od np. decyzji ramowej Rady 2005/214/WSiSW z 24.2.2005 r. w sprawie stosowania zasady wzajemnego uznawania do kar o charakterze pieniężnym⁶⁸² przekazanie nakazu konfiskaty nie uniemożliwia państwu wydania jego samodzielnego wykonania. Siłą rzeczy reguła ta dotyczy wyłącznie przepadku kwoty pieniężnej. Decyzja ramowa gwarantuje jednak ograniczenie egzekucji takiego nakazu do wartości w nim określonej, z uwzględnieniem kwot wyegzekwowanych przez organy wszystkich zaangażowanych państw.

4.5. Postępowanie w państwie wykonania

Właściwy organ państwa wykonania jest zobowiązany do uznania orzeczenia i niezwłocznego podjęcia wszelkich niezbędnych środków w celu jego wykonania, chyba że postanowi o odmowie uznania i wykonania orzeczenia. Podobnie jak w decyzji ramowej Rady 2005/214/WSiSW, w omawianej decyzji ramowej Rady 2006/783/WSiSW nie zakreślono żadnego – nawet instrukcyjnego – terminu do uznania i wykonania orzeczenia, poprzestając na ogólnym określeniu „niezwłocznie”. Odróżnia to ją od takich instrumentów, jak decyzja ramowa Rady 2002/584/WSiSW z 13.6.2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi⁶⁸³, decyzja ramowa Rady 2008/909/WSiSW z 27.11.2008 r. o stosowaniu zasady wzajemnego uznawania do wyroków skazujących na karę pozbawienia wolności lub inny środek polegający na pozbawieniu wolności – w celu wykonania tych wyroków w Unii Europejskiej⁶⁸⁴ czy decyzja ramowa Rady 2008/947/ WSiSW z 27.11.2008 r. o stosowaniu zasady wzajemnego uznawania do wyroków i decyzji w sprawie zawieszenia lub warunkowego zwolnienia w celu nadzorowania przestrzegania warunków zawieszenia i obowiązków wynikających z kar alternatywnych⁶⁸⁵. Te ostatnie akty prawne łączą się jednak z pozbawieniem lub ograniczeniem osobistej wolności osoby skazanej, podczas gdy decyzja ramowa Rady 2005/212/WSiSW, jak również decyzja ramowa Rady 2006/783/WSiSW dotyczy orzeczeń o charakterze majątkowym. Mniejsza dolegliwość środków wykonywanych wobec skazanego skutkuje mniejszymi potrzebami gwarancyjnymi.

Nie zmienia to wyrażonej w decyzji ramowej Rady 2006/783/WSiSW expressis verbis reguły, że zasadą jest uznanie orzeczenia, podczas gdy odmowa uznania stanowi wyjątek, co tworzy swoiste domniemanie prawidłowości przekazania. Organ sądowy państwa wykonania winien przede wszystkim dążyć do uznania orzeczenia, a jeśli uzna to za niemożliwe – szczegółowo uzasadnić odmowę, rozstrzygając wątpliwości na korzyść decyzji pozytywnej. Domniemanie to ulega wzmocnieniu przez fakt, że decyzja ramowa Rady 2006/783/WSiSW przewiduje wyłącznie fakultatywne przesłanki odmowy.

Większość przewidzianych w decyzji ramowej Rady 2006/783/ WSiSW podstaw odmowy ma charakter standardowy, spotykany w wielu instrumentach z zakresu III filaru UE. Należą do nich m.in. niekompletność zaświadczenia lub jego sprzeczność z treścią orzeczenia, naruszenie zasady ne bis in idem, brak podwójnej karalności, o czym będzie mowa poniżej, przedawnienie, immunitet oraz wiek sprawcy, niepodlegającego z tego tytułu odpowiedzialności karnej w państwie wykonania. Ponadto podstawą odmowy może być m.in. zaoczny charakter wyroku, chociaż od tej reguły przewidziano pewne wyjątki. Można wreszcie odmówić wykonania orzeczenia, jeżeli odnosi się ono do przestępstw, które na mocy prawa państwa wykonania są uznawane za popełnione na jego terytorium.

Ponadto decyzja ramowa Rady 2006/783/WSiSW zawiera kilka podstaw odmowy o charakterze swoistym. Pierwszą z nich jest wydanie nakazu konfiskaty w związku z przestępstwem, za które w państwie wykonania nie można orzec przepadku. Warunek ten został nieco złagodzony w odniesieniu do przestępstw podatkowych, celnych i dewizowych. Druga specyficzna podstawa odmowy ma charakter gwarancyjny. Uznania nakazu można bowiem odmówić wówczas, gdy jego wykonanie nie jest możliwe ze względu na prawa zainteresowanej strony, w tym działających w dobrej wierze osób trzecich. Przesłanka trzecia może mieć zastosowanie do sytuacji, w których konfiskatę mienia nakazano w ramach konfiskaty rozszerzonej opartej na domniemaniu innym niż jedno z trzech przewidzianych w decyzji ramowej Rady 2005/212/WSiSW. Podobnie jak w pozostałych przypadkach skorzystanie z tej ostatniej podstawy odmowy ma zasadniczo charakter fakultatywny. Niemniej jednak decyzja ramowa Rady 2006/783/WSiSW przewiduje w art. 7 ust. 5 możliwość złożenia przez każde państwo członkowskie deklaracji, że jego organy sądowe nie będą uznawać i wykonywać nakazów konfiskaty rozszerzonej opartej na domniemaniu innym niż jedno z trzech przewidzianych w decyzji ramowej Rady 2005/212/WSiSW. W przypadku złożenia takiej deklaracji, omawiana przesłanka odmowy zyskuje charakter obligatoryjny.

Polska złożyła deklarację, o której mowa.

Decyzja ramowa Rady 2006/783/WSiSW umożliwia również ograniczenie wykonania nakazu konfiskaty rozszerzonej. Dotyczy to sytuacji, w której orzeczenie zostało wydane na podstawie domniemania przestępczego pochodzenia mienia przewidzianego w decyzji ramowej Rady 2005/212/WSiSW, jeżeli w państwie wykonania domniemania tego się nie stosuje. Domniemania, o których mowa mogą być bowiem zastosowane w sposób rozłączny, wskutek czego w jednym państwie może obowiązywać tylko pierwsze z nich, podczas gdy w innym – wyłącznie drugie lub trzecie. Tym samym omawiany przepis umożliwia państwom członkowskim odmowę wykonania nakazu konfiskaty rozszerzonej sprzecznego z przyjętymi przez nie standardami. Jest to uzasadnione wspomnianymi wyżej kontrowersjami, jakie budzi instytucja rozszerzonego przepadku.

Wykonanie orzeczenia następuje według prawa państwa wykonującego. Za zgodą państwa wydania nakazu, państwo wykonania może zamienić konfiskatę na środek polegający na pozbawieniu lub ograniczeniu wolności, jeżeli przewiduje to jego prawo krajowe. Państwo wydania wyraża swoją zgodę poprzez zaznaczenie odpowiedniego punktu w zaświadczeniu przekazywanym wraz z orzeczeniem. Państwo wydania może również w zaświadczeniu wskazać charakter i maksymalny wymiar kary zastępczej, jak również to, czy wyraża zgodę na egzekucję pieniędzy w miejsce innego niż pieniądze mienia, lub na przekazanie mu takiego mienia w miejsce kwoty pieniężnej.

Sposób rozporządzenia wyegzekwowanym mieniem zależy od jego wartości i rodzaju. Kwota uzyskana z egzekucji orzeczenia niższa niż 10 000 euro przypada państwu wykonującemu. W przypadku kwoty 10 000 euro lub wyższej, zaangażowane państwa dzielą się po połowie. Mienie inne niż pieniądze może zostać sprzedane lub przekazane państwu wydania. W przypadku sprzedaży, do podziału uzyskanej kwoty zastosowanie ma opisana wyżej procedura. Państwa członkowskie mogą także zawrzeć odrębną umowę, przewidującą inny sposób rozporządzenia wyegzekwowanym mieniem.

Koszty wykonania orzeczenia ponosi to państwo, które podejmuje określoną czynność. W praktyce będzie te państwo wykonujące. Decyzja ramowa 2006/783/WSiSW przewiduje zakaz dochodzenia przez państwa członkowskie zwrotu poniesionych kosztów, za wyjątkiem kosztów znacznych lub wyjątkowych. Wprowadza również roszczenie regresowe wobec państwa wydania, jeżeli państwo wykonania poniosło odpowiedzialność za szkody powstałe wskutek wykonania nakazu konfiskaty.

4.6. Podwójna karalność

Zasada podwójnej karalności polega na możliwości odmowy udzielenia pomocy prawnej przez państwo wezwane, jeśli czyn będący przedmiotem postępowania w państwie wzywającym nie stanowi przestępstwa w państwie wezwanym. W postępowaniu karnym w sprawach ze stosunków międzynarodowych uważana jest ona za prerogatywę państwa, które w ten sposób zachowuje prawo ograniczenia współpracy w obrocie międzynarodowym jedynie do tej sfery, którą samo poddaje działaniom represyjnym⁶⁸⁶.

W obrocie prawnym między państwami członkowskimi UE zasada ta uległa znacznemu ograniczeniu z uwagi na to, że wzajemne zaufanie pomiędzy organami wymiarów sprawiedliwości państw członkowskich jest większe niż w relacjach zewnętrznych. Unijny model został po raz pierwszy zastosowany w decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW, gdzie określono 32 kategorie przestępstw, w wypadku których nie następuje weryfikacja podwójnej karalności. Katalog nie odwołuje się do znamion przestępstw, lecz do ich określeń klasyfikacyjnych (np. kradzież, zabójstwo itp.), co zapewnia elastyczność współpracy, uniezależnionej od definicji przestępstw stosowanych w poszczególnych państwach członkowskich. Konstrukcja polegająca na względnym zniesieniu zasady podwójnej karalności w odniesieniu do wykazu 32 kategorii przestępstw stała się następnie rozwiązaniem standardowym, przyjmowanym – z pewnymi modyfikacjami – w kolejnych aktach prawnych z zakresu współpracy sądowej w sprawach karnych⁶⁸⁷.

W omawianej decyzji ramowej Rady 2006/783/WSiSW prawodawca europejski zastosował „klasyczny” katalog 32 przestępstw, znany z decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW.

4.7. Implementacja decyzji ramowej do prawa polskiego

Dnia 19.12.2008 r. Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw⁶⁸⁸, implementującą decyzję ramową 2006/783/WSiSW. Transpozycja nastąpiła w drodze uzupełnienia KPK o Rozdziały 66c i 66d, art. 611fn–611fze oraz wprowadzenia odpowiednich przepisów odsyłających w KKW i KKS. Zgodnie z art. 22 ustawy z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary⁶⁸⁹, przepisy wprowadzone do KPK mają zastosowanie także wobec tych podmiotów. Poniżej przedstawiono kilka uwag na temat sposobu wdrożenia instrumentu do prawa polskiego, starając się nie powtarzać tez zawartych w części omawiającej samą decyzję ramową 2006/783/WSiSW.

4.8. Rozdział 66c KPK – wystąpienie przez sąd polski do państwa członkowskiego UE o wykonanie orzeczenia przepadku

4.8.1. Ogólne zasady wystąpienia

Ustawodawca zdecydował się na zastosowanie przyjętego w polskim prawie określenia „przepadek” w miejsce używanej przez decyzję ramową „konfiskaty”. Nie skonkretyzowano przy tym o jaki przepadek chodzi: przepadek narzędzi przestępstwa, przepadek korzyści pochodzących z przestępstwa, czy rozszerzony przepadek mienia, co do którego domniemywa się jego przestępcze pochodzenie. Prowadzi to do wniosku, że przepisy Rozdziału 66c KPK odnoszą się do wszystkich rodzajów przepadku przewidzianego w art. 39 pkt 4 KK, pod warunkiem że został on orzeczony prawomocnie.

Artykuł 611fn § 1 KPK, stanowi podstawę prawną wystąpienia przez sąd polski do właściwego sądu lub organu państwa członkowskiego UE o wykonanie prawomocnego orzeczenia przepadku. Artykuł ten określa również podstawowe wymogi takiego wystąpienia. Z omówionymi wyżej zastrzeżeniami, wynikającymi wprost z decyzji ramowej Rady 2006/783/ WSiSW, wystąpienie kierowane jest każdorazowo wyłącznie do jednego państwa wykonania orzeczenia. Określenie „każdorazowo” oznacza, że możliwe jest ponowne skierowanie wystąpienia do innego państwa członkowskiego, jeżeli pierwotne wystąpienie nie zostało zrealizowane.

Podobnie jak w innych instrumentach opartych na zasadzie wzajemnego uznawania orzeczeń w ramach UE, regułą jest bezpośrednie komunikowanie się właściwych organów, z wyłączeniem pośrednictwa Ministra Sprawiedliwości. Oprócz wniosków i decyzji organy winny informować się o okolicznościach prawnych lub faktycznych, mających wpływ na postępowanie, takich jak uchylenie orzeczenia na skutek kasacji albo wznowienia postępowania, darowanie kary, przedawnienie jej wykonania lub inne okoliczności skutkujące niemożnością wykonania orzeczenia, a także o wykonaniu przepadku w całości lub części. Niemniej jednak, z przyczyn czysto praktycznych, państwa członkowskie mogą wskazać odpowiednie organy administracyjne, jako uprawnione do przekazywania pism pomiędzy zainteresowanymi sądami. Polska, powiadamiając Sekretariat Generalny Rady UE o wdrożeniu decyzji ramowej, wskazała jako organ pomocniczy, odpowiedzialny za wspieranie organów właściwych, Ministerstwo Sprawiedliwości RP.

4.8.2. Właściwość

Redakcja art. 611fn § 1 KPK wskazuje, że sądem właściwym do orzekania w przedmiocie wystąpienia o wykonania przepadku jest sąd rejonowy lub okręgowy, który wydał to orzeczenie w I instancji, a zatem – zgodnie z art. 3 § 1 KKW – sąd właściwy do jego wykonania.

4.8.3. Zaświadczenie

Do podlegającego wykonaniu orzeczenia dołącza się standardowe zaświadczenie, którego treść określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 18.3.2009 r. w sprawie określenia wzoru zaświadczenia stosowanego w razie wystąpienia do państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie orzeczenia przepadku⁶⁹⁰. Stanowi ono wierne powtórzenie polskiej wersji załącznika do decyzji ramowej 2006/783/WSiSW. Zaświadczenie tłumaczy się na język urzędowy państwa jego wykonania lub język wskazany przez to państwo w oświadczeniu złożonym do ww. decyzji ramowej i przekazuje się wraz z odpisem orzeczenia w języku polskim (odpisu wyroku nie tłumaczy się na język obcy). Dokumenty te mogą zostać przekazane w dowolny sposób, pozostawiający ślad na piśmie oraz umożliwiający państwu wykonującemu stwierdzenie ich autentyczności, np. telefaksem lub pocztą elektroniczną. Na żądanie organu wykonującego orzeczenie, należy przekazać poświadczony za zgodność z oryginałem odpis orzeczenia oraz oryginał zaświadczenia.

4.8.4. Postępowanie

Sąd rozpoznaje sprawę wystąpienia do właściwego sądu lub innego organu państwa wykonania orzeczenia na posiedzeniu, w którym ma prawo wziąć udział prokurator, sprawca, jeżeli przebywa na terytorium RP, i jego obrońca, jeżeli się na nie stawi.

Podobnie jak w przypadku przepisów implementujących decyzję ramową Rady 2005/214/WSiSW, postanowienie sądu w przedmiocie wystąpienia jest niezaskarżalne. Zapada ono bowiem w trakcie postępowania wykonawczego, poprzedzonego postępowaniem przygotowawczym, rozpoznawczym i – ewentualnie – odwoławczym. W trakcie tych procedur oskarżonemu przysługiwały wszelkie gwarancje procesowe, w tym prawo do postępowania dwuinstancyjnego. Niezaskarżalność postanowienia sądu krajowego na tym etapie postępowania i w tym przedmiocie nie narusza zatem żadnych praw osoby ukaranej, tym bardziej że zażalenie przysługuje na postanowienie sądu wykonującego orzeczenie.

4.9. Rozdział 66d KPK – wystąpienie państwa członkowskiego UE do sądu polskiego o wykonanie orzeczenia przepadku

4.9.1. Właściwość

Sądem właściwym do rozpoznania wniosków o wykonanie obcych orzeczeń przepadku jest sąd rejonowy, w okręgu którego sprawca posiada mienie lub osiąga dochody, albo stale lub czasowo przebywa. Wykonanie orzeczenia następuje według prawa polskiego, a sąd ma obowiązek procedować bez zwłoki, chociaż KPK nie przewiduje żadnych, nawet instrukcyjnych, terminów do uznania i wykonania orzeczenia. Sąd, do którego mylnie skierowano orzeczenie organu innego państwa członkowskiego, jest zobowiązany do przekazania go sądowi właściwemu.

4.9.2. Podstawy odmowy

Przepisy implementujące decyzję ramową do prawa polskiego zawierają – w art. 611fw KPK – katalog podstaw odmowy, który można podzielić na trzy części.

Po pierwsze, art.611fw § 1 KPK zawiera normę przewidującą obligatoryjną odmowę uznania i wykonania orzeczenia przepadku rozszerzonego, jeżeli zostało ono wydane na podstawie domniemania innego, niż jedno z przewidzianych w decyzji ramowej w sprawie konfiskaty. Podstawą tego przepisu jest wspomniane wyżej oświadczenie złożone przez Polskę w Sekretariacie Generalnym Rady UE na podstawie art. 7 ust. 5 decyzji ramowej 2006/783/WSiSW. Przesłanki odmowy przewidziane w tym artykule odpowiadają rubrykom (i)(1.2)(iii)(a–c) zaświadczenia dołączanego do orzeczenia podlegającego wykonaniu. Tylko zatem orzeczenia przepadku rozszerzonego, oparte na jednym z domniemań wymienionych w decyzji ramowej Rady 2005/212/WSiSW i przywołanych w tych punktach zaświadczenia, będą podlegać uznaniu i wykonaniu przez sąd polski. Stosując omawiany przepis w praktyce, sąd odmawia wykonania orzeczenia zawsze wtedy, gdy w przekazanym mu zaświadczeniu zaznaczono pkt (i)(1.2)(iv), co wskazuje, iż orzeczenie zostało oparte na domniemaniu innym niż przewidziane w decyzji ramowej Rady 2005/212/ WSiSW.

Przepis ten ma na celu uniknięcie ryzyka związania polskich sądów obowiązkiem wykonania orzeczeń przepadku wykraczających poza podstawowe zasady polskiego systemu prawnego. Zważywszy bowiem na minimalny charakter regulacji przewidzianych w decyzji ramowej Rady 2005/212/WSiSW, państwa członkowskie mają pełną swobodę w konstruowaniu przepisów dalej idących, których wykonanie w Polsce rodziłoby wątpliwości konstytucyjne.

Po drugie, art. 611fw § 2 KPK przewiduje kolejną, tym razem fakultatywną przesłankę odmowy o charakterze gwarancyjnym. Przepis ten umożliwia ograniczenie wykonania orzeczenia przepadku rozszerzonego, opartego na jednym z domniemań przewidzianych w decyzji ramowej Rady 2005/212/WSiSW. Jak zaznaczono wyżej, mogą być one stosowane w sposób rozłączny, a zatem w jednym państwie członkowskim może obowiązywać tylko pierwsze z nich, podczas gdy w innym – wyłącznie drugie lub trzecie. Celem przepisu jest możliwość zagwarantowania wykonania tylko tych orzeczeń przepadku rozszerzonego, które zostały wydane na podstawie domniemania funkcjonującego w systemie prawnym Polski jako państwa wykonania. Stosując omawianą normę, sąd polski może wykonać orzeczenie przepadku rozszerzonego tylko w takiej części, w jakiej przepadek ten jest przewidziany przez przepisy prawa polskiego, przewidującego przepadek rozszerzony, a zatem przytoczone wyżej art. 45 § 2 KK oraz art. 33 § 2 KKS. Może to prowadzić do odmowy wykonania orzeczenia w całości.

Po trzecie, art. 611fw § 3 KPK zawiera typowe dla współpracy sądowej w sprawach karnych podstawy odmowy uznania i wykonania orzeczenia. Zgodnie z uregulowaniami decyzji ramowej nie mają one charakteru obligatoryjnego, a zatem wyłączna i ostateczna decyzja o zastosowaniu którejś z nich należeć będzie do sądu polskiego działającego jako sąd państwa wykonania.

4.9.3. Postępowanie

W posiedzeniu w przedmiocie wykonania orzeczenia sądu obcego mają prawo wziąć udział sprawca, który przebywa na terytorium RP, jego obrońca oraz osoba trzecia, której prawa mogą zostać naruszone przez wykonanie orzeczenia, co oznacza, że o terminie takiego posiedzenia należy ich zawiadomić. Przepis przewiduje możliwość ustanowienia obrońcy z urzędu dla sprawcy, który nie przebywa w kraju. W odróżnieniu od postanowienia w przedmiocie wystąpienia do sądu obcego, na postanowienie w przedmiocie wykonania orzeczenia organu państwa obcego przysługuje zażalenie stronom i osobie trzeciej. O wniesieniu zażalenia należy powiadomić właściwy organ państwa wydania orzeczenia.

Jeżeli mienie podlegające egzekucji nie jest wystarczające do wykonania dwóch lub więcej nakazów konfiskaty wydanych przeciwko tej samej osobie i dotyczących kwoty pieniężnej, albo jeżeli dwa lub więcej nakazów dotyczy określonego składnika mienia, sąd orzeka łącznie w przedmiocie wykonania orzeczeń w całości albo części. Zgodnie z art. 11 decyzji ramowej Rady 2006/783/WSiSW, rozstrzygnięcie takie winno uwzględniać wszelkie istotne okoliczności, w tym fakt zajęcia mienia, wagę i miejsce popełnienia przestępstwa, terminy wydania poszczególnych nakazów oraz terminy ich przekazania sądowi polskiemu.

Sprzedaż rzeczy uzyskanych z egzekucji stanowi regułę w pełni korespondującą z polskim prawem wykonawczym. Inne sposoby postępowania z mieniem mogą być stosowane tylko wówczas, gdy jego spieniężenie, z różnych przyczyn, nie jest rozwiązaniem w pełni skutecznym.

5. Wzajemne uznawanie kar o charakterze pieniężnym

5.1. Wykonywanie orzeczeń nakładających kary o charakterze pieniężnym

Wykonywanie prawomocnych wyroków wydanych w innych państwach członkowskich UE należy do najbardziej zaawansowanych form wzajemnego uznania w sprawach karnych. Zasada ta ma się odnosić do wykonywania różnych rodzajów sankcji karnych wymierzanych na mocy takich wyroków, czyli obok kary pozbawienia wolności, również m.in. kary grzywny, przepadku, odebrania lub ograniczenia określonych praw⁶⁹¹. Obecnie uznawanie i wykonywanie każdego rodzaju sankcji karnej nałożonej prawomocnym wyrokiem wydanym w innym państwie członkowskim zostało przez państwa członkowskie uregulowane w innym akcie prawnym, przybierającym zazwyczaj formę decyzji ramowej.

Zasada wzajemnego uznawania znalazła zastosowanie również do orzeczeń dotyczących kar o charakterze pieniężnym. Zasadnicze znaczenie posiada obecnie decyzja ramowa Rady 2005/214/WSiSW w sprawie stosowania zasady wzajemnego uznawania do kar o charakterze pieniężnym z 24.2.2005 r.¹ Istota decyzji ramowej polega na tym, że prawomocne orzeczenie nakazujące osobie (fizycznej lub prawnej) uiszczenie kary finansowej może zostać przekazane organom innego państwa członkowskiego, które mają je automatycznie wykonać². Nie tylko więc państwa członkowskie są obowiązane uznać orzeczenie nakładające karę finansową z pominięciem dalszych formalności, ale też muszą niezwłocznie podjąć wszelkie niezbędne środki w celu jej wykonania, w taki sposób, jakby orzeczenie to zostało wydane przez organ państwa wykonującego. Decyzja ramowa jest pierwszym aktem prawnym regulującym współpracę w zakresie uznawania i wykonywania takich kar w odrębnym instrumencie prawnym przez państwa UE. Wcześniej jedynie konwencja RE o międzynarodowej ważności wyroków karnych z 1970 r.³ odnosiła się do kar pieniężnych, regulując wykonywanie „europejskiego wyroku karnego”, przez który rozumiała „każde prawomocne orzeczenie wydane przez sąd państwa-strony Konwencji”⁴. Natomiast próbę samodzielnego uregulowania tematyki wykonywania orzeczeń zagranicznych przez państwa członkowskie UE stanowiła konwencja w sprawie wykonywania zagranicznych postanowień w sprawach karnych z 13.11.1991 r.⁵, która jednak nie weszła w życie z powodu

Zielona Księga Komisji o zbliżaniu, wzajemnym uznawaniu i wykonywaniu sankcji karnych w Unii Europejskiej, COM (2004) 334 final.

1. Dz.Urz. UE L 76 z 22.3.2005 r., s. 16–30.

2. A. Sakowicz, Zasada wzajemnego uznawania orzeczeń organów wymiaru sprawied liwości w sprawach karnych na obszarze Unii Europejskiej, [w:] A. Sakowicz, A. Górski (red.), Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej. Współpraca sądowa i policyjna w sprawach karnych, Warszawa 2006, s. 435; A. Lach, Europejskie prawo karne. Zarys wykładu, Toruń 2008, s. 95.

3. Konwencja Europejska o międzynarodowej mocy wyroków karnych z 28.5.1970 r.; CETS 070.

4. Art. 1 lit. a. Por.: E. Zielińska (red.), Standardy Prawne Rady Europy. Teksty i komentarze, t. III. Prawo karne, Warszawa 1997, s. 375–393; L. Moreillon, A. Willi-Jayet, Coopération judiciaire pénale dans l’Union européenne, Paris 2005, s. 308–314. Polska nie ratyfikowała tej konwencji.

5. Konwencja między Państwami Członkowskimi Wspólnot Europejskich w sprawie wykonywania zagranicznych postanowień w sprawach karnych z 13.11.1991 r., WSiSW 10175, niepubl. w Dz.Urz. UE.

bra ku wystarczającej liczby ratyfikacji. Konwencja ta wprowadzić miała zobowiązanie państw członkowskich do możliwie najszerszej wzajemnej współpracy w zakresie przekazywania wykonania orzeczeń skazujących, w tym również orzeczeń dotyczących kar pieniężnych, wydanych przez organ administracyjny za czyny zagrożone karą określone w przepisach prawa administracyjnego i przepisach porządkowych, pod warunkiem że osoba zainteresowana ma możliwość spowodowania rozpatrzenia sprawy przez sąd (art. 1 lit a). Następne dokumenty utworzone w ramach UE miały charakter deklaracji politycznych. Punkt 37 wniosków z Tampere i pkt 18 Programu wdrażania zasady wzajemnego uznawania zalecają przyjęcie instrumentów umożliwiających ściąganie należności nałożonych na osoby fizyczne i prawne w innym państwie członkowskim.

5.2. Organy współpracy

Decyzja ramowa 2005/214/WSiSW znajduje zastosowanie do orzeczeń organów wydanych w wyniku postępowania karnego lub postępowania w sprawach o wykroczenia. Definiuje też organy, których orzeczenia nakładające kary pieniężne podlegają wykonaniu na jej podstawie. Dla celów niniejszej decyzji ramowej „orzeczenie” może być wydane nie tylko przez sąd, ale i „organ państwa wydającego inny niż sąd w odniesieniu do przestępstwa lub wykroczenia zgodnie z prawem państwa wydającego”, oraz „organ państwa wydającego inny niż sąd w odniesieniu do czynów podlegających karze zgodnie z prawem państwa wydającego jako naruszenie przepisów”. W tych dwóch ostatnich przypadkach warunkiem podlegania regulacji decyzji ramowej jest jednak, by „dana osoba miała możliwość skierowania sprawy do rozstrzygnięcia przez sąd właściwy także w sprawach karnych”⁶⁹². Takie rozwiązanie ma zniwelować różnice między różnorodnymi podmiotami uprawnionymi do nakładania kar pieniężnych. Jest przede wszystkim konsekwencją orzekania ich nie tylko w postępowaniu karnym i wykroczeniowym, ale i administracyjnym – w postaci sankcji administracyjnych, np. w ruchu drogowym. Decyzja ramowa nie znajdzie jednak zastosowania do sankcji administracyjnych, jeśli od orzeczenia organu administracyjnego nie przysługuje możliwość odwołania się do organu sądowego.

Decyzja ramowa 2005/214/WSiSW odmiennie niż w przypadku innych decyzji ramowych przyjętych w UE reguluje kwestie właściwości miejscowej organu wykonującego orzeczenie. Organem właściwym do wykonania orzeczenia jest ten, w którego okręgu osoba posiada mienie lub uzyskuje dochody. Zwykle będzie to miejsce, gdzie osoba ta zamieszkuje, lub posiada siedzibę, jednak decyzja ramowa 2005/214/WSiSW przewiduje, że przede wszystkim należy poszukiwać miejsca posiadania środków do uregulowania kary. Rozwiązanie takie jest podyktowane szczególnym charakterem orzeczeń i celem decyzji, którym jest – przede wszystkim – zapewnienie wykonalności orzeczenia. W tym celu należy w pierwszej kolejności poszukiwać majątku skazanego i na podstawie tych ustaleń dokonać wyboru państwa członkowskiego, do którego zostanie skierowany wniosek o wykonanie kary o charakterze pieniężnym. Orzeczenie może być przekazane do wykonania tylko jednemu państwu członkowskiemu. Nie jest możliwe późniejsze rozbicie orzeczenia na części i przekazanie każdej z części do różnych państw członkowskich, w których skazany posiada mienie lub uzyskuje dochody. Jeśli ma miejsce taka sytuacja, że majątek skazanego znajduje się w więcej niż w jednym państwie członkowskim, organ przekazujący orzeczenie do wykonania musi dokonać wyboru, które z nich zapewni największą pewność wykonania tego orzeczenia. Może również występować kolejno do różnych państw członkowskich, jeśli się okaże, że w pierwszym wykonanie orzeczenia nie było możliwe.

5.3. Pojęcie kary o charakterze pieniężnym

Pod pojęciem „kar o charakterze pieniężnym” kryją się wszystkie sankcje – nie tylko karne – nakładające na osobę fizyczną lub prawną określoną dolegliwość finansową, których kształt i rodzaj zna cznie się różnią w zależności od państwa członkowskiego. Decyzja ramowa 2005/214/WSiSW przewiduje rozwiązanie niwelujące różnice między systemami prawnymi, w których przewidziano w jakiejś formie odpowiedzialność karną lub quasi-karną podmiotów zbiorowych oraz tymi, gdzie jedynie osoba fizyczna może ponosić odpowiedzialność za popełnienie przestępstwa⁶⁹³. Zgodnie z ww. decyzją ramową kara o charakterze pieniężnym nałożona na osobę prawną przez organ państwa wydającego orzeczenie podlega wykonaniu, nawet jeżeli państwo wykonujące nie uznaje zasady odpowiedzialności osób prawnych (art. 9 ust. 3).

W rozumieniu decyzji ramowej 2005/214/WSiSW jej przepisy będą miały odniesienie do przyjętego w niej katalogu sankcji, niezależnie od charakteru kary w państwie członkowskim. Za pomocą wprowadzenia tego katalogu, decyzja ramowa podjęła próbę znalezienia wspólnego mianownika dla wszystkich rodzajów kar pieniężnych, które mogą występować w różnych państwach członkowskich. Za kary o charakterze pieniężnym decyzja ramowa 2005/214/WSiSW uznaje więc zobowiązanie do zapłaty:

1. określonej w orzeczeniu kwoty pieniężnej w związku z popełnieniem przestępstwa lub wykroczenia;

2. zadośćuczynienia zasądzonego w tym samym orzeczeniu na rzecz pokrzywdzonych, jeżeli pokrzywdzony nie może w ramach tego postępowania zgłaszać roszczeń cywilnoprawnych, a sąd działa w ramach wykonywania swojej właściwości w sprawach karnych. Orzeczenia wydawane w postępowaniu cywilnym regulowane są bowiem instrumentami regulującymi współpracę w sprawach cywilnych. Pozostaje jednak pytanie o możliwość wykonywania na mocy decyzji ramowej orzeczeń wydanych na skutek złożenia pozwu adhezyjnego, który przecież jest roszczeniem cywilnoprawnym⁶⁹⁴. Decyzja nie obejmuje także orzeczeń o charakterze cywilnoprawnym, wydanych w związku z roszczeniami odszkodowawczymi (kwestia ta została uregulowana w rozporządzeniu Rady (WE) Nr 44/2001 z 22.12.2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych⁶⁹⁵);

3. kwoty pieniężnej na poczet kosztów postępowania sądowego lub administracyjnego prowadzącego do wydania orzeczenia;

4. kwoty pieniężnej na rzecz funduszu publicznego lub organizacji pomocy ofiarom określonej w tym samym orzeczeniu.

Spod kar o charakterze pieniężnym wyłączone zostały jednak nakazy konfiskaty i przepadku przedmiotów służących popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia lub korzyści z nich uzyskane, ponieważ orzeczenia w tej kwestii pozostają w zakresie regulacji innej decyzji ramowej. Organ wykonujący może natomiast odmówić wykonania nakazu, jeśli kara o charakterze pieniężnym jest niższa niż 70 euro lub równa tej kwocie.

5.4. Procedura przekazywania orzeczeń

Orzeczenie, na mocy którego nałożono karę o charakterze pieniężnym, właściwy organ w państwie wydania przekazuje bezpośrednio właściwemu organowi państwa członkowskiego, w którym osoba fizyczna lub prawna, przeciwko której wydano orzeczenie, posiada mienie lub uzyskuje dochody, zwykle zamieszkuje lub, w przypadku osoby prawnej, posiada zarejestrowaną siedzibę. Organ właściwy w danym państwie do wydawania orzeczeń, do których zastosowanie znajdzie decyzja ramowa oraz do uznawania i wykonywania kar, ma wyznaczyć każde z państw członkowskich. Organem przekazującym nie musi być jednak ten sam organ, który wydał samo orzeczenie. Natomiast organy centralne mogą jedynie w razie konieczności pełnić funkcje pomocnicze w kwestiach administracyjnych.

Orzeczenie wraz z zaświadczeniem zawierającym podstawowe informacje o wydanym orzeczeniu, organie wydającym oraz osobie skazanej należy przesyłać za pomocą jakiegokolwiek środka umożliwiającego uzyskanie dokumentu pisemnego pozwalającego państwu wykonującemu na stwierdzenie jego autentyczności⁶⁹⁶. W sposób charakterystyczny dla wszystkich decyzji ramowych w dziedzinie współpracy w sprawach karnych wprowadzono obowiązek wypełnienia standardowego formularza, który zawiera wszystkie niezbędne informacje o orzeczeniu i nałożonej karze. W takim formularzu będzie np. zawarta informacja o tym, czy państwo wydające orzeczenie zezwala na zastosowanie przez państwo wykonujące kar zastępczych, w przypadku gdy nie jest możliwe wykonanie orzeczenia nakładającego karę w całości lub części oraz jakie rodzaje kar zastępczych mogą być zastosowane. Oryginał orzeczenia, lub jego uwierzytelniony odpis, oraz oryginał zaświadczenia należy przesłać państwu wykonującemu na jego żądanie.

5.5. Zasady wykonywania orzeczeń

Podstawową zasadą funkcjonowania przepisów decyzji ramowej Rady 2005/214/WSiSW jest zapewnienie, że właściwe organy w państwie wykonującym uznają orzeczenie, które zostało przekazane do wykonania, z pominięciem dalszych formalności. Obowiązek ten obejmuje nie tylko uznanie orzeczenia, ale i niezwłoczne podjęcie wszelkich niezbędnych środków w celu jego wykonania w taki sposób, jakby wykonaniu podlegało orzeczenie wydane w państwie wykonania. Jedynie powołanie się na podstawy odmowy uznania lub wykonania pozwala organowi na odmowę wykonania orzeczenia. Wykonanie orzeczenia podlega prawu państwa wykonującego w taki sam sposób, jak egzekwowanie kar o charakterze pieniężnym wymierzonych przez państwo wykonujące. W konsekwencji o postępowaniu egzekucyjnym i podejmowanych w związku z nim środkach, łącznie z przyczynami jego umorzenia, decydują wyłącznie organy państwa wykonującego.

Problemem stojącym zawsze przed twórcami instrumentów prawnych pozwalających na wykonywanie orzeczonych kar o charakterze pieniężnym za granicą jest zadecydowanie, które państwo jest właściwe do zatrzymania uiszczonej sumy. Decyzja rozwiązała to zagadnienie, decydując, że kwoty uzyskane z egzekucji orzeczeń przypadają państwu wykonującemu, o ile nie postanowiono inaczej⁶⁹⁷. Np. na mocy przepisów KPK Minister Sprawiedliwości może zawrzeć z odpowiednim organem państwa wykonania orzeczenia porozumienie przewidujące podział kwot uzyskanych z egzekucji takich orzeczeń⁶⁹⁸. Fakt otrzymania jakiejkolwiek kwoty tytułem orzeczonej kary powinien być niezwłocznie notyfikowany państwu wydającemu orzeczenie. Przepisowi temu towarzyszy zobowiązanie się państw, że nie będą dochodziły od siebie zwrotu kosztów wynikających z wykonywania orzeczeń przekazanych do wykonania.

Jeśli w trakcie wykonywania kary okaże się, że skazany uiścił karę finansową w całości lub w części w jednym z państw członkowskich, należy ten fakt wziąć pod uwagę w państwie wykonującym orzeczenie. Kwoty ściągnięte w jakikolwiek sposób na poczet kary w którymkolwiek państwie są bowiem odliczane w całości od kwoty, która ma być wyegzekwowana w państwie wykonującym. Tę zasadę należy zastosować także, jeżeli po przekazaniu orzeczenia organ państwa wykonującego otrzyma jakąkolwiek kwotę, którą osoba ukarana zapłaciła dobrowolnie na podstawie orzeczenia.

Skuteczne zakończenie egzekucji przekazanego orzeczenia powoduje, że państwo wydające orzeczenie nie może już prowadzić postępowania wykonawczego. Wyjątkiem są przewidziane przez decyzję ramową sytuacje, w których następuje przywrócenie prawa wykonania orzeczenia przez państwo wydające orzeczenie. Ma to miejsce, gdy państwo wezwane zawiadomi o istnieniu przeszkód uniemożliwiających wykonanie orzeczenia lub uzasadniających odmowę wykonania, czyli gdy ma miejsce całkowite lub częściowe niewykonanie lub odmowa uznania lub wykonania orzeczenia (z wyjątkiem zaistnienia przesłanki res iudicata, gdy prawo do wykonania orzeczenia już nie istnieje w ogóle). Drugi wyjątek dotyczy sytuacji, gdy miało miejsce wydanie innego orzeczenia, które spowodowało wygaśnięcie wykonalności orzeczenia, np. w wyniku wznowienia postępowania. Dlatego też właściwy organ państwa wydającego powinien niezwłocznie powiadomić właściwy organ państwa wykonującego o wszelkich orzeczeniach lub środkach powodujących wygaśnięcie wykonalności orzeczenia lub powodujących jego wycofanie z państwa wykonującego z jakiegokolwiek innego powodu. Państwo wykonujące musi zaprzestać wykonywania orzeczenia bezpośrednio po otrzymaniu takiej informacji.

5.6. Zasady wymiaru kary

Wykonywanie kar o charakterze pieniężnym na terytorium innego państwa, niż państwo wydania decyzji, powoduje określone problemy. Problemem stającym przed twórcami instrumentów pozwalających na przekazywanie wyroków do wykonania w innym państwie od samego początku było znalezienie rozwiązania w sytuacji, gdy kara orzeczona w państwie wydania wyroku jest niezgodna z karą, która mogłaby zapaść w podobnej sytuacji faktycznej w państwie wykonania. Ta niezgodność w przypadku kar o charakterze pieniężnym będzie zwykle dotyczyć maksymalnej wysokości kary za te same czyny, które to kary czasem drastycznie się różnią w zależności od państwa wydającego orzeczenie. Różnice te mogą równie drastycznie zmienić sytuację skazanego tylko z tego powodu, że orzeczenie wydało inne państwo członkowskie. Tymczasem skazany popełniając czyn zabroniony na terytorium innego państwa nie mógł liczyć się z tak wysoką karą – a zasada pewności prawnej wymaga, by miał on świadomość, jakie poniesienie konsekwencje swojego czynu. Decyzja ramowa przewiduje możliwość wprowadzenia zmian do orzeczenia, mimo że zasadą powinna być niezmienność wyroku orzeczonego w państwie wydania. Zgodnie bowiem z zasadą wzajemnego uznawania po przekazaniu do wykonania orzeczenie wydane w państwie wydającym nie powinno podlegać dalszym zmianom. Decyzja ramowa nie wprowadza możliwości poddania wyroku procedurze konwersji, a jedynie dostosowania do maksymalnych granic przewidzianych prawem państwa wykonania. Nie jest to też procedura obligatoryjna. Każde państwo może w przepisach wewnętrznych zadecydować, że przekazane przez inne państwo członkowskie orzeczenie nie podlega zmianom. W decyzji ramowej Rady 2005/214/WSiSW zdecydowano, że w przypadku gdy orzeczenie dotyczy czynów, które nie zostały popełnione na terytorium państwa wydającego nakaz, można odmówić wykonania, lub zadecydować o obniżeniu kwoty egzekwowanej kary o charakterze pieniężnym do wysokości maksymalnej kary za te same czyny przewidzianej w prawie krajowym państwa wykonującego (takie rozwiązanie przyjęto w art. 611ff § 5 KPK). Druga możliwość poddania orzeczenia zmianom następuje w sytuacji, gdy wyegzekwowanie kary pieniężnej jest niemożliwe. Wówczas, jeżeli prawo państwa wykonującego przewiduje taką ewentualność, może ono zastosować kary zastępcze, w tym karę pozbawienia wolności (art. 10 decyzji ramowej Rady 2005/214/WSiSW). Dodatkowo, państwo wydające nakaz musi udzielić zezwolenia na zastosowanie takich kar zastępczych w zaświadczeniu dołączonym do orzeczenia. Wymiar kary zastępczej jest określany zgodnie z prawem państwa wykonującego, lecz nie może przekraczać maksymalnego wymiaru określonego w zaświadczeniu przekazanym przez państwo wydające.

5.7. Podstawy odmowy uznania i wykonania orzeczenia

Decyzja w sprawie wykonywania kar o charakterze pieniężnym zbudowana jest według tego samego wzorca, co wszystkie inne decyzje ramowe w dziedzinie wzajemnego uznawania. Podobnie ukształtowana jest zasada zapewniania podwójnej karalności przestępstwa, którego dotyczy wydane orzeczenie. Przypadki, w których można przekazać karę pieniężną do wykonania bez konieczności weryfikacji pod kątem podwójnej karalności określa lista 39 przestępstw. Znana z decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW i innych decyzji ramowych wprowadzających zasadę wzajemnego uznawania lista przestępstw została poszerzona o przestępstwa lub wykroczenia przeciwko mieniu, takie jak kradzież, uszkodzenie mienia, przemyt towarów, naruszenie praw własności intelektualnej, a także naruszenie przepisów ruchu drogowego, w tym także przepisów dotyczących czasu prowadzenia pojazdu i okresów odpoczynku kierowców oraz przepisów dotyczących towarów niebezpiecznych – jako naruszenie przepisów związanych z zasadą wolnego przepływu towarów. Włączone do listy zostały również (jako wynikające z zasady wolnego przepływu osób) groźby i akty przemocy wobec osób, w tym agresywne zachowanie podczas imprez sportowych – pozwalające na karanie grzywnami kibiców sportowych podróżujących na mecze za granicę. Ponadto decyzja ramowa 2005/214/WSiSW wprowadza szczególną kategorię przestępstw lub wykroczeń wprowadzonych przez państwo wydające „w celu wykonania zobowiązań wynikających z aktów prawnych przyjętych na mocy TWE lub tytułu VI TUE”. Przepis ten dotyczy sankcji karnych orzekanych w państwach członkowskich za wskazane w tych aktach prawnych zachowania, które państwa członkowskie zobowiązały się przyjąć⁶⁹⁹. Lista ta może zostać rozszerzona, a po 5 latach ma podlegać rewizji, na podstawie sprawozdania z funkcjonowania decyzji ramowej.

Podobnie, jak w przypadku innych decyzji ramowych w tej dziedzinie, tak i decyzja ramowa Rady 2005/214/WSiSW zawiera numerus clausus okoliczności stanowiących podstawę do odmowy wykonania. W odróżnieniu jednak od innych decyzji ramowych ta przewiduje jedynie fakultatywne przyczyny odmowy. Oprócz podstawowych przesłanek (takich jak brak podwójnej karalności, zakaz ne bis in idem, istnienie immunitetu uniemożliwiającego wykonanie orzeczenia, wydanie orzeczenia przeciwko osobie, która zgodnie z prawem państwa wydającego ze względu na swój wiek nie może zostać pociągnięta do odpowiedzialności) wprowadzone zostały szczegółowe warunki, związane np. z wysokością kary, brakiem stawiennictwa osoby na rozprawie lub brakiem informacji o prawie do kwestionowania słuszności zarzutów.

Tak więc właściwy organ może odmówić uznania i wykonania orzeczenia, jeśli:

1. przeciwko osobie ukaranej zostało w państwie wykonującym wydane orzeczenie dotyczące tych samych czynów lub też orzeczenie takie zostało wydane w państwie innymi niż państwo wydające lub wykonujące i zostało ono wykonane;

2. orzeczenie dotyczy czynów, które nie stanowią przestępstwa lub wykroczenia w świetle prawa państwa wykonującego i nie są zawarte w liście przestępstw wyjętych spod warunku podwójnej karalności;

3. wykonanie orzeczenia uległo przedawnieniu zgodnie z prawem państwa wykonującego, w przypadku gdy orzeczenie dotyczy czynu, który podlega jurysdykcji państwa wykonującego zgodnie z jego prawem;

4. orzeczenie dotyczy czynów, które:

   1. w świetle prawa państwa wykonującego uważa się za popełnione w całości bądź w części na terytorium państwa wykonującego lub w miejscu traktowanym jak jego terytorium; lub

   2. zostały popełnione poza terytorium państwa wydającego, a prawo państwa wykonującego nie dopuszcza ścigania takiego rodzaju przestępstw lub wykroczeń, jeśli zostały one popełnione poza jego terytorium;

5. zgodnie z prawem państwa wykonującego istnieje immunitet uniemożliwiający wykonanie orzeczenia;

6. orzeczenie zostało wydane przeciwko osobie fizycznej, która zgodnie z prawem państwa wykonującego ze względu na swój wiek nie może zostać pociągnięta do odpowiedzialności karnej za czyny, w odniesieniu do których wydano orzeczenie;

7. osoba skazana nie została, wbrew prawu państwa wydającego, poinformowana osobiście ani za pośrednictwem pełnomocnika właściwego zgodnie z prawem krajowym o swoim prawie do zakwestionowania sprawy ani o terminie skorzystania z takiego środka prawnego;

8. kara o charakterze pieniężnym jest niższa niż 70 euro lub równa tej kwocie. Przesłanka ta ma wyeliminować zastosowanie decyzji ramowej do przypadków, w których niska kara nie powinna uzasadniać angażowania się organów we współpracę międzynarodową. W rezultacie jednak może prowadzić do nierówności między państwami członkowskimi i orzeczonymi w nich karami o charakterze pieniężnym, których wysokość zwykle bardzo się różni, i w niektórych w praktyce nie osiąga w ogóle tej wysokości;

9. z zaświadczenia wynika, że skazany nie stawił się osobiście na rozprawie, w wyniku której wydano orzeczenie, chyba że państwo spełniło swoje obowiązki związane z zawiadomieniem tej osoby o rozprawie a ona wybrała nie stawić się na nią lub powołała pełnomocnika do udziału w niej, lub oświadczyła, że nie kwestionuje orzeczenia w postępowaniu odwoławczym⁷⁰⁰.

Nawet w regulacji o tak wąskim zakresie, uznano za konieczne umieścić zapewnienie o poszanowaniu praw podstawowych określonych w art. 6 TUE i w KPP. Jeśli państwo wykonujące uzna, że nastąpiło naruszenie tych praw, może odmówić uznania i wykonania orzeczenia.

5.8. Implementacja do prawa polskiego

Państwa członkowskie miały zgodnie z decyzją ramową Rady 2005/214/WSiSW podjąć niezbędne środki w celu zapewnienia wprowadzenia w życie przepisów niniejszej decyzji ramowej do 22.3.2007 r. Na mocy ustawy z 24.10.2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, która weszła w życie 18.12.2008 r.⁷⁰¹, Polska wprowadziła przepisy ww. decyzji ramowej do Rozdziału 66a i 66b KPK.

Do czasu wejścia w życie tej decyzji ramowej współpraca dotycząca wykonywania kar o charakterze pieniężnym opierała się wyłącznie na przepisach art. 608 i 609 KPK. Przepis art. 608 § 2 KPK pozwala na wykonanie na terytorium RP kary grzywny orzeczonej przez sąd państwa obcego wobec obywatela polskiego, osoby mającej miejsce stałego pobytu, posiadającej mienie lub prowadzącej działalność zawodową na terytorium Polski. Przekazanie do wykonania następuje na wniosek Ministra Sprawiedliwości. Artykuł 609 § 2 KPK reguluje postępowanie w razie otrzymania takiego wniosku z zagranicy. W razie otrzymania wniosku państwa obcego o wykonanie wobec obywatela polskiego, osoby mającej miejsce stałego pobytu, posiadającej mienie lub prowadzącej działalność zawodową w RP prawomocnie orzeczonej grzywny Minister Sprawiedliwości zwraca się do właściwego sądu o wydanie postanowienia w przedmiocie dopuszczalności przejęcia orzeczenia do wykonania w RP. Zarówno przed wystąpieniem do innego państwa, jak i w razie otrzymania wniosku państwa obcego o przejęcie orzeczenia do wykonania w Polsce, Minister Sprawiedliwości musi zwrócić się z wnioskiem do właściwego sądu o wydanie postanowienia w przedmiocie dopuszczalności przejęcia orzeczenia do wykonania. Po wydaniu postanowienia w tej kwestii, sąd wydaje kolejne postanowienie, w którym określa według prawa polskiego kwalifikację prawną czynu, którego dotyczy orzeczenie przejęte do wykonania, oraz karę i środek podlegające wykonaniu. Określając wysokość grzywny, sąd dokonuje przeliczenia wysokości grzywny orzeczonej kwotowo lub wysokości stawki dziennej, określonych w obcej walucie, według kursu średniego walut określonego przez Narodowy Bank Polski na dzień wydania orzeczenia w państwie obcym. Jeżeli grzywnę wymierzono kwotowo, kwota grzywny nie może przekroczyć iloczynu wysokości stawki dziennej i ilości stawek dziennych.

Obecnie przepisy tego rozdziału zostały uzupełnione przepisami wprowadzonymi na podstawie decyzji ramowej w stosunkach z innymi państwami członkowskimi UE. Nadal są one stosowane we współpracy z państwami spoza UE, chociaż ich praktyczne znaczenie nie jest duże⁷⁰².

Na podstawie art. 611fa § 1 KPK w razie prawomocnego orzeczenia przez sąd polski wobec obywatela polskiego lub cudzoziemca kary o charakterze pieniężnym, sąd może wystąpić o jego wykonanie bezpośrednio do właściwego sądu lub innego organu państwa członkowskiego UE, w którym sprawca posiada mienie lub osiąga dochody, albo ma stałe lub czasowe miejsce pobytu. Możliwość ta dotyczy wymienionych w tym przepisie sankcji grzywny (również gdy orzekana jest posiłkowo lub jako grzywna zastępcza)⁷⁰³ lub środka karnego w postaci nawiązki lub świadczenia pieniężnego, a także zasądzonych od sprawcy kosztów procesu. Nie wzięto jednak pod uwagę możliwości zastosowania przepisów tego rozdziału do równowartości przepadku przedmiotów lub korzyści majątkowej orzekanym jako substytut przepadku. Ustawodawca polski nie przewidział też możliwości przekazania do wykonania w innym państwie członkowskim kary o charakterze pieniężnym orzeczonej wobec podmiotu zbiorowego. Możliwość przekazywania do wykonywania takich kar o charakterze pieniężnym nie jest przy tym ograniczona wprowadzonym w decyzji ramowej warunkiem wysokości takiej kary, która powinna być wyższa niż 70 euro. Jednak przekazanie kary o wysokości niższej może spowodować odmowę wykonania takiego orzeczenia, dlatego też jest wskazane odwoływanie się przy ustalaniu możliwości przekazania kary do wykonania za granicę także do tego warunku wyrażonego w decyzji ramowej⁷⁰⁴. Decyzja o wystąpieniu do właściwego sądu lub innego organu państwa wykonania orzeczenia podejmowana jest przez właściwy sąd na posiedzeniu, w którym ma prawo wziąć udział prokurator, pokrzywdzony oraz sprawca, jeżeli przebywa na terytorium RP, i jego obrońca, jeżeli się na nie stawi. Sądem właściwym jest sąd, któremu powierza się wykonania kary, a więc zawsze sąd I instancji. Na postanowienie sądu dotyczące przekazania kary o charakterze pieniężnym do wykonania w innym państwie członkowskim UE zażalenie nie przysługuje. Wystąpienie o wykonanie orzeczenia powoduje zawieszenie postępowania wykonawczego w Polsce, z powodu wystąpienia długotrwałej przyczyny uniemożliwiającej prowadzenie postępowania⁷⁰⁵. Postępowanie to może być umorzone dopiero wówczas, gdy sąd otrzyma informację o wykonaniu orzeczenia, bowiem wówczas postępowanie staje się bezprzedmiotowe (również w odniesieniu do takich postanowień nie przysługuje żaden środek zaskarżenia). Postępowanie umarza się również, jeżeli okaże się, że w stosunku do sprawcy zapadło w innym państwie członkowskim i zostało wykonane prawomocne orzeczenie co do tego samego czynu. Zgodnie z tym, co postanowiła decyzja ramowa, prawo do prowadzenia zawieszonego postępowania powraca do organów polskich w razie otrzymania informacji o niemożności wykonania orzeczenia w całości albo części.

Natomiast w razie wystąpienia państwa członkowskiego UE do organu polskiego o wykonanie prawomocnego orzeczenia o karach o charakterze pieniężnym, orzeczenie to podlega wykonaniu przez sąd rejonowy, w okręgu którego sprawca posiada mienie lub osiąga dochody, albo ma stałe lub czasowe miejsce pobytu. Wykonaniu podlega więc bezpośrednio orzeczenie nakładające karę o charakterze pieniężnym wydane w innym państwie członkowskim, bez potrzeby stosowania procedury uznania dopuszczalności wykonania go w Polsce i bez potrzeby dostosowania tego orzeczenia do przepisów prawa polskiego. W rozumieniu przepisów Rozdziału 66b KPK „karą o charakterze pieniężnym” jest obowiązek uiszczenia przez sprawcę określonych w orzeczeniu: kwoty pieniężnej jako kary za popełnione przestępstwo, zadośćuczynienia na rzecz pokrzywdzonego, jeżeli nie mógł on w ramach postępowania karnego dochodzić roszczeń o charakterze cywilnym, kwoty pieniężnej na rzecz funduszu publicznego lub organizacji pomocy ofiarom przestępstw oraz kosztów procesu (art. 611ff § 1 KPK). Należy jednak pamiętać, że zgodnie z przepisami decyzji ramowej 2005/214/WSiSW orzeczenie nakładające jedną z kar o charakterze pieniężnym podlegających wykonaniu może wydać organ nie tylko sądowy. W świetle tego przepisu, jak również w świetle rozumienia kar o charakterze pieniężnym przez decyzję ramową zakres kar wykonywanych na podstawie art. 611f § 1 KPK wydaje się zdecydowanie za wąski⁷⁰⁶. Wątpliwości może też budzić brak możliwości wykonania na podstawie przepisów tego rozdziału kary orzeczonej za czyn niebędący przestępstwem, co eliminuje możliwość orzekania części kar o charakterze pieniężnym, których dotyczy sama decyzja ramowa. Co więcej, mimo istnienia w polskim prawie możliwości orzekania kar o charakterze pieniężnym wobec podmiotów zbiorowych na podstawie ustawy z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary nie przewidziano możliwości wykonania takiej kary na wniosek innego państwa członkowskiego⁷⁰⁷. Kwestie wystąpienia do państwa członkowskiego UE o wykonanie kar o charakterze pieniężnym orzeczonych w postępowaniu w sprawach o wykroczenia ujęto natomiast w ustawie z 24.8.2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia⁷⁰⁸, którego art. 116b § 1 przewiduje, że do wystąpienia do państwa członkowskiego UE o wykonanie grzywny, środków karnych w postaci nawiązki lub obowiązku naprawienia szkody lub orzeczenia zasądzającego koszty postępowania oraz do wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwa członkowskiego UE o karach o charakterze pieniężnym stosuje się odpowiednio przepisy Rozdziałów 66a i 66b KPK.

Do wykonania kar wyliczonych w art. 611ff § 1 KPK stosuje się prawo polskie. Przepisy kodeksowe wprowadzają podstawy odmowy wykonania orzeczenia nakładającego karę o charakterze pieniężnym w przypadkach określonych przez decyzję ramową Rady 2005/214/ WSiSW; podobnie jak w decyzji ramowej wszystkie podstawy zostały określone jako fakultatywne. Podstawę niewykonania kary o charakterze pieniężnym stanowi również otrzymanie informacji od organu innego państwa członkowskiego o tym, że orzeczenie przekazane do wykonania nie podlega dalszemu wykonaniu. Dochodzi wówczas do obligatoryjnego umorzenia postępowania wykonawczego, bez możliwości badania przyczyn, które spowodowały taką decyzję innego państwa. Dotyczą one bowiem wyłącznie okoliczności występujących w państwie wydania orzeczenia. W KPK przyjęto rozwiązanie oferowane przez decyzję ramową, a polegające na tym, że sąd może postanowić o obniżeniu wysokości podlegającej egzekucji kary o charakterze pieniężnym do maksymalnej wysokości kary lub środka karnego jakie mogłyby być orzeczone za takie same czyny według prawa polskiego w razie gdyby orzeczenie przekazane do wykonania dotyczyło czynów, które nie zostały popełnione na terytorium państwa wydania orzeczenia i podlegały jurysdykcji sądów polskich. Rozwiązanie to umożliwia sądowi zastosowanie w określonym zakresie procedury dostosowania orzeczonej w innym państwie członkowskim kary o charakterze pieniężnym do polskich warunków finansowych. Odwołanie się do tego rozwiązania pozostawione zostało do każdorazowej decyzji sądu. Nie oznacza to jednak, że przestaje mieć zastosowanie zasada wzajemnego uznawania. Nie dochodzi bowiem do przekształcenia wyroku znanego z art. 611c KPK, a jedynie do korekty maksymalnej wysokości kary o charakterze pieniężnym.

5.9. Podsumowanie

Dzięki wejściu w życie przepisów implementujących decyzję ramową Rady 2005/214/WSiSW możliwe jest obecnie egzekwowanie kar o charakterze pieniężnym orzeczonych przez sądy państw członkowskich niezależnie od tego, w którym państwie członkowskim znajduje się mienie skazanego. Orzeczenie, na mocy którego nałożona zostanie kara o charakterze pieniężnym nie podlega konieczności uznania dopuszczalności jego wykonania ani żadnym dodatkowym procedurom przekształcania, lecz jest wykonywane bezpośrednio przez organy innego państwa członkowskiego. Dzięki wprowadzeniu przepisów decyzji ramowej o stosowaniu zasady wzajemnego uznawania do kar o charakterze pieniężnym w prawo państw członkowskich został uczyniony kolejny krok na drodze do utworzenia wspólnego obszaru postępowania karnego na terytorium UE, na którym decyzje wydawane w jednym z państw członkowskich we wszystkich innych państwach są uznawane i wykonywane bez dalszych formalności, na tych samych zasadach, jak gdyby były wydane w tym samym państwie.

6. Europejski nakaz dowodowy

6.1. Uwagi wstępne

Uzyskiwanie dowodów z zagranicy stanowi konieczny filar efektywnej pomocy prawnej. Wszak bowiem bez istnienia procedur dowodowych między państwami europejskim nie sposób mówić o transgranicznym postępowaniu karnym, czy – jak kto woli – europejskim ściganiu sprawców przestępstw. Pierwsze rozwiązania międzynarodowe – na szerszą skalę – w zakresie postepowania dowodowego w ramach kontynentu europejskiego zostały przyjęte na podstawie Europejskiej Konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych z 20.4.1959 r.⁷⁰⁹ oraz Protokołu dodatkowego do niej z 17.3.1978 r., który doprowadził do rozszerzenia stosowania Konwencji z 1959 r. m.in. na przestępstwa skarbowe, wykonywanie orzeczeń oraz przekazywanie danych z rejestrów krajowych, w oparciu o wnioski rekwizycyjne (letters rogatory). Mogą one dotyczyć „przeprowadzenia czynności śledczych, przekazywania dowodów, akt lub dokumentów” (art. 3 ust. 1 Konwencji z 1959 r.), w szczególności doręczanie pism procesowych uzyskanie dostępu do świadka i biegłych znajdujących się za granicą czy też uzyskiwanie dowodów rzeczowych.

Konwencja z 1959 r. przewiduje klasyczne podstawy odmowy udzielania pomocy prawnej. Zgodnie z jej art. 2 można odmówić udzielenia pomocy prawnej:

1. jeżeli wniosek dotyczy przestępstw uważanych przez stronę wezwaną za przestępstwa polityczne, za przestępstwa pozostające w związku z przestępstwami politycznymi lub za przestępstwa skarbowe⁷¹⁰;

2. jeżeli strona wezwana uzna, że wykonanie wniosku mogłoby naruszyć suwerenność, bezpieczeństwo, porządek publiczny lub inne podstawowe interesy państwa.

Poza tym, należy dodać, iż możliwym jest złożenie przez państwo oświadczenia skierowanego do Sekretarza Generalnego Rady Europy o uzależnieniu wykonywania wniosków rekwizycyjnych od spełnienia takich przesłanek jak warunek podwójnej karalności, zgodność procedury w zakresie wykonania wniosku z prawem strony wezwanej oraz od tego czy sprawca przestępstwa, które dotyczy wniosek, podlega ekstradycji w państwie wezwanym (art. 5 Konwencji z 1959 r.)³. Istnienie tych ograniczeń, jak również generalne założenie kierowania wniosków do właściwego ministra sprawiedliwości (art. 15 Konwencji z 1959 r.) oraz oparcie się przy wykonaniu wniosku w zakresie dowodu na zasadzie locus regit actum, doprowadziło do licznych obwarowań materialnych i formalnych w postępowaniu dowodowym w sprawach karnych o charakterze transgranicznym. Nie przeszkodziło to jednak zaliczeniu tej konwencji do grona „konwencji-matek”⁷¹¹ dla późniejszych instrumentów współpracy karnej w Europie, czy też nadanie jej w tym zakresie niemalże charakteru „konstytucyjnego”⁷¹².

Próba ujednolicenia przekazywania dowodów została podjęta w projekcie Corpus Iuris w wersji florenckiej, który ostateczne nie został przyjęty⁷¹³. W tekście tego projektu aktu prawnego, formułującego zasady odpowiedzialności za czyny godzące w interesy finansowe UE, system kar oraz zasady ich wymierzania, a także kwestie proceduralne, w art. 32 wskazano, że państwa członkowskie UE miały dopuścić następujące środki dowodowe:

1. zeznania bezpośrednie, jak również składane podczas rozprawy drogą audiowizualną lub utrwalone przez Prokuraturę Europejską w formie „europejskiego protokołu przesłuchania”. W ostatnim wypadku świadek musi być przesłuchany przez sędziego w obecności obrońcy posiadającego prawo zadawania pytań; czynność ta powinna zostać utrwalona na taśmie wideo;

2. wyjaśnienia oskarżonego bezpośrednie lub utrwalone przez Prokuraturę Europejską w formie „europejskiego protokołu przesłuchania”. W ostatnim wypadku przesłuchanie przeprowadza sędzia w obecności oskarżonego i jego obrońcy z wyboru, który powinien otrzymać akta sprawy we właściwym czasie, najpóźniej 48 godzin przed przesłuchaniem oraz, jeżeli zachodzi taka potrzeba, z udziałem tłumacza. Również czynność ta powinna zostać utrwalona na taśmie wideo;

3. oświadczenia oskarżonego złożone poza przesłuchaniem pod warunkiem, że zostały złożone przed właściwym organem (Prokuratorem Europejskim lub sędzią) a oskarżony został uprzednio poinformowany o przysługującym mu prawie do odmowy skradania wyjaśnień i prawie do udziału w tej czynności obrońcy z wyboru oraz że oświadczenia te zostały utrwalone w sposób przewidziany prawem;

4. dokumenty przedstawione podczas postępowania przygotowawczego bądź sądowego przez biegłego, wyznaczonego na wniosek Prokuratury Europejskiej przez właściwy sąd spośród osób fizycznych lub prawnych wpisanych na listę europejską zatwierdzoną przez państwa członkowskie;

5. dokumenty, które oskarżony miał obowiązek przedłożyć w trakcie wstępnego dochodzenia administracyjnego, a także dokumenty dostarczone przez osoby trzecie.

Mniej sformalizowany i bezpośredni model współpracy został wyrażony w Konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej z 29.5.2000 r.⁷¹⁴ oraz dwóch protokołach dodatkowych do niej. Zakłada się w niej wprowadzenie zasady, że wnioski o pomoc prawną są przekazywane bezpośrednio między właściwymi organami sądowymi. Nie eliminuje to jednak możliwości wykorzystania organu centralnego w procedurze pomocy prawnej w sprawach karnych. Kolejnym novum w przypadku tej umowy międzynarodowej stało się przyjęcie zasady, że wnioski o pomoc prawną wykonuje się na podstawie forum regit actum, czyli zgodnie z prawem państwa wzywającego, o ile postanowienia Konwencji z 2000 r. „nie stanowią inaczej oraz pod warunkiem, że takie formalności oraz procedury nie będą sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego Państwa Członkowskiego wezwanego” (art. 4 ust. 1). Nie można też pominąć i tego, że w Konwencji z 2000 r. nastąpiło rozszerzenie współpracy w odniesieniu do postępowania wszczętego przez organy administracyjne (art. 3), jak również przewidziano nowe formy współpracy jak wspólne zespoły śledcze, podsłuch transgraniczny, przesyłka kontrolowana oraz przesłuchanie świadków i biegłych w formie wideokonferencji i konferencji telefonicznej. Wszystkie te rozwiązania zmierzają do umożliwienia organom sądowym państw członkowskich UE pozyskanie i jak najpełniejsze wykorzystanie dowodów z zagranicy. Jednak liczne odniesienia w treści konwencji do prawa wewnętrznego państw oraz potrzeba szeregu uzgodnień między państwami w przedmiocie poszczególnych form współpracy, powodują że wiele postanowień Konwencji z 2000 r. jedynie wskazuje pożądany kierunek zmian w celu poprawy współpracy dowodowej w sprawach karnych. Został on zwerbalizowany w trakcie posiedzenia Rady Europejskiej w Tampere z 15 i 16.10.1999 r., gdzie w pkt 33 wskazuje się, że zasada wzajemnego uznawania powinna stać się podstawą współpracy sądowej zarówno w sprawach cywilnych, jak i karnych w obrębie UE. Uznano również, że zasada wzajemnego uznawania powinna mieć zastosowanie do czynności podejmowanych w postępowaniu przygotowawczym, zwłaszcza w przypadkach, które umożliwiłyby właściwym organom ścigania szybkie zabezpieczenie materiału dowodowego oraz zajęcie majątku ruchomego, oraz że materiał dowodowy zebrany zgodnie z prawem przez organy jednego państwa członkowskiego powinien być dopuszczony w postępowaniu przed sądem w innym państwie członkowskim po uwzględnieniu mających zastosowanie w tym państwie standardów⁷¹⁵.

Potwierdzenie dążenia w kierunku usprawnienia współpracy dowodowej między państwami członkowskim UE nastąpiło w Programie Haskim z 2004 r., gdzie w pkt 3.3.1 podkreśla się potrzebę stworzenia całościowego programu środków w celu realizacji zasady wzajemnego uznawania w sprawach karnych, traktując wprowadzenie europejskiego nakazu dowodowego jako priorytet. Do tej idei powrócono także w komunikacie Komisji „Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości w służbie obywateli” z 2009 r. Przewidziano w nim m.in. stworzenie szeroko zakrojonego systemu uzyskiwania materiału dowodowego w sprawach transgranicznych. Zgodnie z komunikatem wymagałoby to zastąpienia istniejących w tym obszarze instrumentów prawnych nowym pojedynczym instrumentem, który byłby automatycznie uznawany i stosowany w całej UE, co zachęcałoby państwa członkowskie do natychmiastowej i elastycznej współpracy. Instrument wprowadziłby określone terminy wykonania i ograniczył do maksimum podstawy odmowy. Wskazano, że przyszłe regulacje powinny obejmować dowody elektroniczne oraz europejski nakaz doprowadzenia, a także rozwinięcie możliwości w korzystaniu z wideokonferencji.

Ponadto, w ramach instrumentu można by również ustanowić minimalne zasady ułatwiające wzajemne dopuszczanie dowodów między państwami, w tym w zakresie dowodów naukowych. Urzeczywistnienie tych założeń – przynajmniej częściowe – nastąpiło w decyzji ramowej Rady 2001/220/WSiSW z 15.3.2001 r. w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym⁷¹⁶ oraz decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW z 18.12.2008 r. w sprawie europejskiego nakazu dowodowego dotyczącego przedmiotów, dokumentów i danych, które mają zostać wykorzystane w postępowaniach w sprawach karnych⁷¹⁷. W pierwszym z przywołanych aktów prawnych wskazano obowiązek zapewnienia ofiarom przestępstw możliwości wysłuchania ich w trakcie postępowania karnego oraz możliwość dostarczania przez nich dowodów. Jednocześnie dodano, że ewentualne przesłuchania ofiar przestępstw powinny odbywać się w stopniu koniecznym dla postępowania karnego (art. 3 decyzji ramowej Rady 2001/220/WSiSW), a w razie potrzeby, także przy wykorzystaniu szczególnych form przesłuchania pokrzywdzonych (art. 8 decyzji ramowej Rady 2001/220/ WSiSW).

Druga ze wskazanych decyzji ramowy zostanie przedstawiona poniżej. W tym miejscu należy jednak zauważyć, że europejski nakaz dowodowy⁷¹⁸ pozostawał znacznie wcześniej niż europejskie nakaz aresztowania w sferze projektów jako założenie Rady UE. Można rzec, iż dopiero po wielu latach nabrał „mocy prawnej” na poziomie europejskim⁷¹⁹. Ten swoisty paradoks był dobrym przykładem „wadliwości”, szczególnie zaś przewlekłości tworzenia prawa III filara, jak i oporów państw przeciwko wprowadzaniu w życie pewnych instytucji współpracy. Podstawowe obiekcje państw (Republiki Federalnej Niemiec) polegały na krytyce zbyt szerokiego ujęcia przedmiotowego zakresu zastosowania europejskiego nakazu dowodowego, jak również: zniesienia zakresu zasady podwójnej karalności oraz braku wspólnego mianownika przestępstw na szkodę UE.

Obecnie, po reformie lizbońskiej, możliwość wydania aktów prawnych w odniesieniu do współpracy w sprawach karnych znajduje oparcie w art. 82 ust. 2 TfUE, który pozwala na ustanowienie norm minimalnych dotyczących dopuszczania dowodów między państwami członkowskimi. Istnienie tej regulacji pozwala mieć nadzieję, że zapoczątkowane zmiany w zakresie „europeizacji” transferu dowodów, będą ulegały pogłębieniu.

6.2. Istota i przedmiot europejskiego nakazu dowodowego

Według art. 1 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW END jest decyzją sądową wydawaną przez właściwy organ państwa członkowskiego w celu uzyskania od innego państwa członkowskiego przedmiotów, dokumentów i danych do wykorzystania:

1. w odniesieniu do postępowania karnego wszczętego przez organ sądowy lub które ma być wszczęte przed organem sądowym w sprawie o przestępstwo na mocy prawa krajowego państwa wydającego;

2. w postępowaniu wszczynanym przez organy administracyjne w odniesieniu do czynów karalnych na mocy prawa krajowego państwa wydającego, stanowiących naruszenie przepisów prawa, w przypadkach gdy decyzja może stać się powodem wszczęcia postępowania przed sądem właściwym w szczególności w sprawach karnych;

3. w postępowaniu wszczętym przez organy sądowe w odniesieniu do czynów karalnych na mocy prawa krajowego państwa wydającego, stanowiących naruszenie przepisów prawa, w przypadkach gdy decyzja może stać się powodem wszczęcia dalszych postępowań przed sądem właściwym w szczególności w sprawach karnych; oraz

4. w związku z postępowaniem, o którym mowa w pkt 1), 2) i 3), odnoszącym się do przestępstw lub naruszeń, za które osoba prawna może być pociągnięta do odpowiedzialności lub ukarana w państwie wydającym.

Istota END sprowadza się zatem do bezpośredniego przekazywania między właściwymi organami państw członkowskich przedmiotów, dokumentów i danych, które są konieczne z perspektywy prowadzonych postępowań. Przedmioty, dokumenty oraz dane, które mogą być przedmiotem przekazania w ramach END nie muszą być wynikiem „przeszukania lub zajęcia”⁷²⁰. Jak bowiem stwierdza się w pkt 7 preambuły do decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW, END może obejmować np. „przedmioty, dokumenty lub dane pochodzące od osoby trzeciej, pochodzące z przeszukania lokalu, w tym prywatnego lokalu podejrzanego, dane historyczne dotyczące korzystania z wszelkich usług, w tym transakcji finansowych, historyczne zapisy oświadczeń, przesłuchań i rozpraw oraz pozostałe zapisy, obejmujące także wyniki stosowania specjalnych technik prowadzenia dochodzenia”.

Odnosząc się do zakresu, END może być wydany jedynie w przypadku stwierdzenia przez organ wydający, że spełnione są następujące warunki:

1. uzyskanie poszukiwanych przedmiotów, dokumentów lub danych jest niezbędne i proporcjonalne w stosunku do celów postępowań, o których mowa była wyżej;

2. przedmioty, dokumenty lub dane można – zgodnie z prawem państwa wydającego – uzyskać w podobnej sprawie, jeżeli byłyby one dostępne na terytorium państwa wydającego, nawet jeżeli miałyby zastosowanie inne procedury, co pozwala twierdzić o nawiązaniu w procedurze END do zasady forum regit actum.

Oceny spełnienia tych warunków dokonuje się w każdym przypadku jedynie w państwie wydającym. Czyni to organ wydający przez który należy rozumieć: sędziego, sąd, sędziego śledczego, prokuratora lub wszelkie inne organy sądowe określone przez państwo wydające oraz, w danym przypadku, działające jako organy śledcze w postępowaniach karnych, posiadające uprawnienia do wydania nakazu uzyskania materiału dowodowego w sprawach transgranicznych zgodnie z prawem krajowym (art. 2 lit. c decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW).

Niezależnie od tego należy wskazać, że przepis art. 4 ust. 5 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW pozwala objąć END, o ile organ wydający nie zaznaczył inaczej, wszelkie inne przedmioty, dokumenty lub dane, które organ wykonujący ujawni podczas wykonywania END i bez dalszych dochodzeń uzna za istotne dla postępowania, do celów którego wydano nakaz. Nie wszystkie jednak przedmioty, dokumenty i dane mogą zostać przekazane z państwa wykonującego do państwa wydającego END. Zgodnie z art. 4 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW END nie może zostać wydany w celu żądania od organu wykonującego:

1. prowadzenia przesłuchań, przyjmowania oświadczeń lub rozpoczynania innego typu czynności z udziałem podejrzanych, świadków, biegłych lub innych stron;

2. przeprowadzania obdukcji lub pobierania materiału biologicznego lub danych biometrycznych bezpośrednio z ciała osoby, w tym próbek DNA lub odcisków palców;

3. uzyskiwania informacji w czasie rzeczywistym, jak np. za pomocą podsłuchiwania rozmów, obserwacji lub monitorowania rachunków bankowych;

4. przeprowadzania analizy istniejących przedmiotów, dokumentów lub danych; oraz

5. uzyskiwania danych dotyczących połączeń komunikacyjnych zatrzymanych przez dostawców publicznie dostępnych usług łączności elektronicznej lub publicznej sieci łączności.

Restrykcyjność ograniczenia zakresu przedmiotowego END ulega osłabieniu z uwagi na normę prawną wynikającą z przepisu art. 4 ust. 4 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW. Wskazuje ona na możliwość objęcia END powyższych przedmiotów, dokumentów oraz danych, a tym samym objęcia ich transgranicznym dowodzeniem, w przypadku gdy znajdowały się one w posiadaniu organu wykonującego⁷²¹ przed wydaniem nakazu. Niemniej jednak poza zakresem działania END znajdą się dane o karalności⁷²². Wymiana tego rodzaju informacji jest możliwa na podstawie przepisów decyzji Rady 2005/876/WSiSW z 21.11.2005 r. w sprawie wymiany informacji pochodzących z rejestru karnego⁷²³ bądź w trybie art. 13 i 22 Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych z 20.4.1959 r.⁷²⁴ Podobna rzecz ma się z możliwością przekazywania dowodów w pozostałym zakresie. Mogą być one pozyskiwane na podstawie przepisów ww. Konwencji z 1959 r. i jej dwóch protokołów dodatkowych⁷²⁵ oraz Konwencji z 2000 r. o pomocy prawnej w sprawach karnych. Będzie to prowadziło do dychotomii w zakresie współpracy w sprawach karnych w UE oraz braku jednolitego mechanizmy pomocy prawnej w sferze dowodowej. Słusznie wskazuje się w literaturze, że współczesny system współpracy w zakresie przekazywania dowodów w UE opiera się na dwóch reżimach: pomocy prawnej oraz wzajemnego uznawania⁷²⁶, które będą koegzystowały do momentu zastąpienia tradycyjnych mechanizmów pomocy prawnej instrumentami opartymi na wzajemnym uznawaniu⁷²⁷. Wyraźne potwierdzenie tego założenia odnajdujemy w pkt 25 preambuły do decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW, w którym mówi się, że „europejski nakaz dowodowy powinien współistnieć z obecnie obowiązującymi procedurami pomocy wzajemnej, lecz współistnienie to powinno być traktowane jako przejściowe do czasu, gdy zgodnie z programem haskim sposoby gromadzenia materiału dowodowego wyłączone z zakresu stosowania niniejszej decyzji ramowej staną się również przedmiotem instrumentu wzajemnego uznawania, którego przyjęcie zapewniłoby kompletny system wzajemnego uznawania zastępujący procedury wzajemnej pomocy”.

Zasadne jest zatem stwierdzenie, że END jest przykładem stosowania w ramach reformy europejskiego ścigania karnego metody małych kroków w tym sensie, iż nie dotyczy on wszystkich możliwych do pozyskania w procesie karnym dowodów. Samo ogólne określenie dowodów w decyzji ramowej już nastręcza – a z pewnością będzie jeszcze większych – trudności interpretacyjnych w zakresie zdefiniowania „przedmiotów, dokumentów oraz danych”. Tak luźno określony zakres END, pozbawiony definicji legalnej może podlegać w państwach członkowskich różnym interpretacjom.

Czyniąc podsumowanie powyższego fragmentu należy stwierdzić, że decyzja ramowa Rady 2008/978/WSiSW zakłada stosowanie – co do zasady – prawa państwa wydającego nakaz, a co jest tego logiczną konsekwencją, stosowanie END jedynie wtedy, kiedy państwo wydające nakaz mogłoby pozyskać dowody w zbieżnych okolicznościach. Podobnie jak ENA, END skonstruowano tak, aby jego zastosowanie oznaczało bardziej współpracę sądową niż międzypaństwową (tj. bezpośrednie przekazywanie nakazów między właściwymi organami sądowymi państw członkowskich UE). Nie można zapominać, że przewiduje również zasadę proporcjonalności i niezbędności; jego zastosowanie jest możliwe więc tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla celów postępowania i proporcjonalne. Wydaje się także, że efektywność END mają zapewnić krótkie terminy wykonania oraz obowiązek natychmiastowego przekazania dowodów.

6.3. Forma i procedura przekazania europejskiego nakazu dowodowego oraz jego wykonania

6.3.1. Forma europejskiego nakazu dowodowego

Według art. 6 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW, END jest przedstawiony w formularzu zawartym w załączniku do decyzji ramowej, wypełniany i podpisywany przez organ wydający, który potwierdza prawdziwość zawartych w nim informacji. Między innym w treści END wskazuje się organ sądowy, który wydał nakaz, jak też właściwy organ sądowy, który – w razie potrzeby – zatwierdził END, powody wydania ENA (w tym streszczenie stanu faktycznego i opis okoliczności, w których popełniono przestępstwo, czy przestępstwa będące podstawą wydania END, zawierające także wskazanie czasu i miejsca, zgodne z wiedzą wydającego organu, a także charakter i kwalifikację prawną przestępstwa – przestępstw – które spowodowało – spowodowały – wydanie END oraz mający zastosowanie przepis ustawowy), dane osoby, wobec której jest prowadzone postępowanie karne oraz – co jest najważniejsze – opis dowodów poszukiwanych na mocy END. Ponadto, w treści END może zostać wskazany termin wykonania END, w szczególności jeżeli zachodzi potrzeba wykonania go w jak najkrótszym terminie, wraz ze wskazaniem przyczyny takiego stanu rzeczy. Zasadniczo jednak END powinien zostać wykonany nie później niż w terminie 30 dni od otrzymania go przez odpowiedni organ wykonujący (art. 15 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW). W przypadku gdy END jest skierowany do Niemiec, zgodnie z deklaracją tego państwa na podstawie art. 23 ust. 4 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW, organ wydający powinien dodatkowo wypełnić pole N.1 w formularzu END, by potwierdzić, że przestępstwo lub przestępstwa spełniają kryteria wskazane przez Niemcy dla tych typów czynów zabronionych. Oświadczenie RFN pozwala sądom niemieckim uzależnić wykonanie END od weryfikacji podwójnej karalności czynu w przypadku przestępstw związanych z terroryzmem, przestępstw komputerowych, rasizmu i ksenofobii, sabotażu, wymuszenia rozbójniczego oraz oszustwa wymienionych w art. 14 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW, chyba że organ wydający stwierdził, że dane przestępstwo spełnia zgodnie z prawem państwa wydającego następujące kryteria:

1. w przypadku terroryzmu:

   1. czyn stanowi przestępstwo w rozumieniu i zgodnie z definicją zawartą w Międzynarodowej konwencji z 13.4.2005 r. w sprawie zwalczania aktów terroryzmu nuklearnego⁷²⁸, Międzynarodowej konwencji z 9.12.1999 r. o zwalczaniu finansowania terroryzmu⁷²⁹ lub w jednym z traktatów wymienionych w załączniku do niej; lub

   2. czyn podlega karze na mocy decyzji ramowej Rady 2002/475/

WSiSW z 13.6.2002 r. w sprawie zwalczania terroryzmu⁷³⁰; lub

1. czyn zabroniony na mocy rezolucji Nr 1624 (2005) Rady Bezpieczeństwa ONZ z 14.9.2005 r.;

1. w przypadku przestępstwa komputerowego:

   1. przestępstwa zdefiniowane w decyzji ramowej Rady 2005/222/ WSiSW z 24.2.2005 r. w sprawie ataków na systemy informatyczne⁷³¹ lub w Tytule I Sekcji I Europejskiej Konwencji o cyberprzestępczości z 23.11.2001 r.; 3) w przypadku rasizmu i ksenofobii:

a) przestępstwa zdefiniowane we wspólnym działaniu Rady 96/443/ WSiSW z 15.7.1996 r. dotyczącym współpracy w celu zwalczania rasizmu i ksenofobii⁷³²; 4) w przypadku sabotażu:

a) czyny polegające na bezprawnym i umyślnym spowodowaniu szkód na dużą skalę w obiektach rządowych, innych obiektach publicznych, systemie transportu publicznego lub innego rodzaju infrastrukturze, wywołujące lub mogące wywołać poważne straty gospodarcze;

5. w przypadku wymuszenia rozbójniczego:

   1. domaganie się za pomocą gróźb, z użyciem siły lub poprzez inny rodzaj zastraszenia, dóbr, przyrzeczeń, wpływów lub też podpisania jakiegokolwiek dokumentu zawierającego lub powodującego zaciągnięcie zobowiązania, przeniesienie prawa lub zwolnienie ze zobowiązania;

6. w przypadku oszustwa

   1. używanie fałszywych nazwisk, przypisywanie sobie fałszywego stanowiska lub stosowanie oszukańczych środków, aby wykorzystać zaufanie lub dobrą wiarę osób w celu przywłaszczenia sobie czegoś, co należy do innej osoby.

Przechodząc do dalszych kwestii formalnych, należy nadmienić, że END jest sporządzany w języku urzędowym lub w jednym z języków urzędowych państwa wykonującego lub tłumaczony przez państwo wydające na ten język lub jeden z tych języków. Zgodnie z art. 6 ust. 2 zd. 2 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW każde państwo członkowskie może stwierdzić w oświadczeniu złożonym w Sekretariacie Generalnym Rady, że będzie przyjmować END lub ich tłumaczenia w jednym lub kilku innych językach urzędowych instytucji UE.

6.3.2. Procedura przekazania nakazu dowodowego

Doniosłość END wynika z faktu jego bezpośredniego przekazywania. W art. 8 ust. 1 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW wskazano, że END „może zostać przekazany właściwemu organowi państwa członkowskiego, w którym zgodnie z uzasadnionym przypuszczeniem właściwego organu państwa wydającego znajdują się odpowiednie przedmioty, dokumenty lub dane lub, w przypadku danych elektronicznych, z którego są one bezpośrednio dostępne na mocy prawa państwa wykonującego. Organ wydający przekazuje niezwłocznie europejski nakaz dowodowy organowi wykonującemu przy pomocy jakichkolwiek środków umożliwiających uzyskanie dokumentu pisemnego pozwalającego państwu wykonującemu na stwierdzenie jego autentyczności”. Również w przypadku dalszych powiadomień urzędowych dokonuje się ich bezpośrednio między organem wydającym a organem wykonującym. Trzeba jednak zauważyć, że każde państwo członkowskie może wyznaczyć organ centralny lub, gdy przewiduje to jego system prawny, organy centralne w celu wspierania właściwych organów. Co więcej, państwo członkowskie może, jeśli jest to konieczne z uwagi na organizację jego wewnętrznego systemu sądownictwa, przenieść na organ lub organy centralne odpowiedzialność za administracyjne przekazywanie i odbiór END, jak również za wszelką inną związaną z tym korespondencję urzędową.

Możliwe jest także, jeżeli organ wydający tak postanowi, przekazanie END za pośrednictwem zabezpieczonego systemu telekomunikacyjnego Europejskiej Sieci Sądowej. Gdy zaś organ wykonujący nie jest znany, organ wydający podejmuje wszelkie niezbędne działania, w tym poprzez punkty kontaktowe Europejskiej Sieci Sądowej, w celu uzyskania od państwa wykonującego odpowiednich informacji (art. 8 ust. 4 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW). W sytuacji gdy organ państwa wykonującego, który otrzymał END nie jest właściwy w sprawie uznania go i przedsięwzięcia środków koniecznych do jego wykonania, z urzędu przekazuje go organowi wykonującemu i informuje o tym organ wydający. Dodatkowo należy pamiętać, że wszystkie trudności dotyczące przekazania lub ustalenia autentyczności dokumentów potrzebnych do wykonania END są rozwiązywane w drodze bezpośrednich kontaktów między zaangażowanymi organami wydającym i wykonującym lub, w odpowiednich przypadkach, przy udziale organów centralnych państw członkowskich.

W trakcie wydania END może dojść do zbiegu z wcześniejszym END lub postanowieniem o zabezpieczeniu przekazanym zgodnie z decyzją ramową Rady 2003/577/WSiSW z 22.7.2003 r. w sprawie wykonania w Unii Europejskiej postanowień o zabezpieczeniu mienia i środków dowodowych⁷³³. W takim przypadku organ wydający „uzupełniający” END odznacza ten fakt w odpowiednie części formularza (pkt G). Oprócz tego, jeżeli zgodnie z obowiązującymi przepisami organ wydający uczestniczy w wykonaniu END w państwie wykonującym może – bez uszczerbku dla oświadczeń o wyznaczeniu właściwego organu lub organów centralnych do wykonania END – w czasie pobytu w tym państwie skierować END, będący uzupełnieniem wcześniejszego nakazu bezpośrednio, do właściwego organu wykonującego.

6.3.3. Procedura wykonania europejskiego nakazu

dowodowego

Po otrzymaniu END organ wykonujący, którym może być organ, który zgodnie z prawem krajowym jest właściwy w sprawach uznawania lub wykonywania END (art. 2 lit. d decyzji ramowej Rady 2008/978/ WSiSW), powinien uznać nakaz i z pominięciem dalszych formalności, niezwłocznie podjąć działania niezbędne do jego wykonania, w taki sam sposób jak postępowałby organ państwa wykonującego, uzyskując przedmioty, dokumenty lub dane. Oznacza to, że wykonanie END następuje na podstawie przepisów proceduralnych państwa wykonującego⁷³⁴. Teza ta znajduje odzwierciedlenie w przepisie art. 11 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW, w którym wskazuje się, że państwo wykonujące jest odpowiedzialne za wybór środków, które na mocy jego prawa krajowego zapewnią przekazanie przedmiotów, dokumentów lub danych wymaganych END oraz za podjęcie decyzji, czy w tym celu konieczne jest użycie środków przymusu. W szczególności każde państwo członkowskie zapewnia:

1. możliwość skorzystania w celu wykonania END z wszelkich środków, które byłyby dostępne w państwie wykonującym w podobnym przypadku krajowym, oraz

2. możliwość skorzystania w celu wykonania END ze środków obejmujących przeszukanie lub zajęcie, w przypadkach gdy nakaz dotyczy któregokolwiek z przestępstw wymienionych w art. 14 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW⁷³⁵.

Mimo że organ wykonujący opiera wszelkie działania konieczne do wykonania END na przepisach państwa wykonującego, to jednak w pewnych wypadkach może powziąć czynności proceduralne wyraźnie wskazane przez organ wydający. Jak wynika z pkt 14 preambuły decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW organ państwa wydającego może zwrócić się do organu wykonującego o zachowanie w ramach działań prawnych lub administracyjnych określonych formalności i procedur, które mogą przyczynić się do tego, by poszukiwane dowody były dopuszczalne w państwie wydającym, np. opatrzenie dokumentu oficjalną pieczęcią, obecność przedstawiciela państwa wydającego lub zapis daty i godziny w celu uzyskania ciągłości dokumentacji dowodu. Takie jednak formalności i procedury nie powinny obejmować środków przymusu, ani też pozostawać w sprzeczności z podstawowymi zasadami prawa państwa wykonującego (art. 12 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW).

Nie zawsze będzie istniała możliwość wykonania END. Zgodnie bowiem z art. 13 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW organ wykonujący może powołać się na jedną z podstaw odmowy uznania lub wykonania END bądź odroczyć jego wykonanie (art. 16 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW). Gdy chodzi o odmowę uznania lub wykonania END w państwie wykonującym, to może ona nastąpić, jeżeli:

1. wykonanie naruszałoby zasadę ne bis in idem;

2. END nie stanowiłby przestępstwa zgodnie z prawem państwa wykonującego, przy czym w sytuacji przestępstw związanych z podatkami, opłatami, cłami i dewizami nie można odmówić uznania lub wykonania END, powołując się na fakt, że prawo państwa wykonującego nie nakłada podatków lub ceł tego samego rodzaju lub nie przewiduje tego samego rodzaju przepisów dotyczących podatków, ceł i dewiz, co prawo państwa wydającego;

stępstwa komputerowe, przestępstwa przeciwko środowisku, w tym nielegalny obrót zagrożonymi gatunkami zwierząt oraz zagrożonymi gatunkami i odmianami roślin, udzielanie pomocy w nielegalnym przekroczeniu granicy lub nielegalnym pobycie, zabójstwo, spowodowanie ciężkiego uszkodzenia ciała, nielegalny obrót organami i tkankami ludzkimi, uprowadzenie osoby, bezprawne pozbawienie wolności i wzięcie zakładników, rasizm i ksenofobia, kradzież w formie zorganizowanej lub rozbój z użyciem broni, nielegalny obrót dobrami kultury, w tym antykami i dziełami sztuki, oszustwo, wymuszenie rozbójnicze, podrabianie i piractwo produktów, fałszowanie dokumentów urzędowych i obrót takimi dokumentami, fałszowanie środków płatniczych, nielegalny obrót hormonami i innymi substancjami wzrostu, nielegalny obrót materiałami jądrowymi lub radioaktywnymi, obrót kradzionymi samochodami, zgwałcenie, podpalenie, przestępstwa należące do właściwości Międzynarodowego Trybunału Karnego, uprowadzenie statku wodnego lub powietrznego, sabotaż.

1. wykonanie END nie jest możliwe przy zastosowaniu środka dostęp nego (w tym także przeszukanie oraz zajęcie rzeczy) organowi wykonującemu w danym przypadku;

2. prawo państwa wykonującego przewiduje immunitet lub przywilej, który uniemożliwia wykonanie END;

3. END nie został zatwierdzony przez sędziego, sąd, sędziego śledczego lub prokuratora w państwie wydającym, przy czym przed podjęciem takiej decyzji organ wykonujący zasięga opinii właściwego organu państwa wydającego;

4. END dotyczy przestępstw, które:

   1. zgodnie z prawem państwa wykonującego są uznawane za popełnione w całości lub w znacznej lub istotnej części na jego terytorium lub w miejscu traktowanym jak jego terytorium; lub

   2. zostały popełnione poza terytorium państwa wydającego, a prawo państwa wykonującego nie dopuszcza wszczęcia postępowania w odniesieniu do takich przestępstw, w przypadku gdy popełniono je poza jego terytorium;

5. w określonym przypadku jego wykonanie naruszałoby żywotne interesy bezpieczeństwa narodowego, narażałoby na niebezpieczeństwo źródło informacji lub wiązałoby się z wykorzystaniem informacji niejawnych odnoszących się do określonych działań wywiadu; lub

6. formularz przewidziany w załączniku, jest niekompletny lub w sposób oczywisty nieprawidłowo wypełniony i nie został uzupełniony lub poprawiony w rozsądnym terminie wyznaczonym przez organ wykonujący.

Decyzja o odmowie wykonania lub uznania END jest podejmowana w państwie wykonującym przez sędziego, sąd, sędziego śledczego lub prokuratora. Jeżeli zaś END został wydany przez organ inny niż sądowy i nie został zatwierdzony przez sędziego, sąd, sędziego śledczego lub prokuratora w państwie wydającym, decyzja może zostać również podjęta przez jakikolwiek inny organ sądowy właściwy zgodnie z prawem państwa wykonującego, o ile jest to w nim przewidziane. Próbą ograniczenia kompetencji organów sądowych państwa wykonującego w zakresie odmowy wykonania lub uznania END są regulacje przewidziane w art. 13 ust. 3–5 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW. Wynika z nich, że każda decyzja dotycząca przestępstw popełnionych częściowo na terytorium państwa wykonującego lub w miejscu traktowanym jak jego terytorium, podejmowana jest z uwzględnieniem szczególnych okoliczności danego przypadku, np. czyn został popełniony w znacznej lub istotnej części w państwie wydającym, czy END odnosi się do czynu, który nie jest przestępstwem zgodnie z prawem państwa wykonującego oraz czy do wykonania europejskiego nakazu dowodowego konieczne byłoby doko nanie przeszukania i zajęcia.

Jeżeli właściwy organ zamierza skorzystać z podstawy odmowy odwołującej się do zasady terytorialności, wówczas przed podjęciem tej decyzji jest obowiązany zasięgać opinii Eurojustu. W sytuacji gdy organ ten nie zgadza się z opinią Eurojustu, powinien ją uzasadnić oraz przekazać do wiadomości Rady Europejskiej.

Należy dodać, że uznanie lub wykonanie END nie jest uzależnione od weryfikacji podwójnej karalności czynu, chyba że do celów wykonania nakazu konieczne jest dokonanie przeszukania lub zajęcia (art. 14 ust. 1 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW). W tym ostatnim wypadku podwójna karalność nie może być przeszkodą w wykonaniu jedynie w wypadku „przestępstw z listy” (art. 14 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW).

Ponadto, jak zostało wspomniane wcześniej, uznanie oraz wykonanie END może zostać odroczone. W pierwszym przypadku będzie miało to miejscy gdy:

1. formularz przewidziany w załączniku jest niekompletny lub w sposób oczywisty nieprawidłowo wypełniony, do czasu jego uzupełnienia lub poprawienia; lub

2. END zostały wydany przez inny organ niż sędzia, sąd, sędzia śledczy lub prokurator i nie został w późniejszym okresie zatwierdzony przez jeden z tych organów (art. 16 ust. 1 decyzji ramowej Rady 2008/978/

WSiSW).

Z kolei wykonanie END w państwie wykonującym może zostać odroczone, jeżeli:

1. mogłoby zakłócić toczące się w sprawie karnej dochodzenie lub ściganie, na okres uznany przez państwo wykonujące za stosowny; lub

2. przedmioty, dokumenty lub dane, o których mowa, są już wykorzystywane w innych postępowaniach, do czasu, gdy nie będą już one potrzebne do tego celu (art. 16 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2008/978/

WSiSW).

Decyzja o odroczeniu uznania lub wykonania END jest podejmowana w państwie wykonującym przez sędziego, sąd, sędziego śledczego lub prokuratora. Nadmienić wypada, że jeżeli END został wydany przez organ sądowy, i nie został zatwierdzony przez sędziego, sąd, sędziego śledczego lub prokuratora w państwie wydającym, decyzja może zostać również podjęta przez jakikolwiek inny organ sądowy właściwy zgodnie z prawem państwa wykonującego, o ile jest to w nim przewidziane. Poza tym, niezwłocznie po ustaniu podstawy odroczenia organ wykonujący podejmuje koniecznie działania w celu wykonania END i powiadamia o tym właściwy organ państwa wydającego przy pomocy jakichkolwiek środ ków umożlwiających uzyskanie dokumentu pisemnego.

Trzeba również wskazać, że organ wykonujący END jest zobligowany niezwłocznie informować organ wydający nakazy w dowolny sposób jeżeli:

1. w trakcie wykonywania END organ wykonujący uzna bez dalszych ustaleń, że – aby umożliwić w danej sprawie dalsze działanie organowi wydającemu – właściwe może być podjęcie działań dochodzeniowych, które nie były pierwotnie przewidziane lub których nie można było określić w momencie wydawania END;

2. właściwy organ państwa wykonującego stwierdzi, że END nie został wykonany w sposób zgodny z prawem państwa wykonującego;

3. organ wykonujący stwierdzi, że w danej sprawie nie jest w stanie dopełnić formalności i przestrzegać procedur wyraźnie zaznaczonych przez organ wydający END zgodnie z art. 12 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW.

Na wniosek organu wydającego informacja jest bezzwłocznie potwierdzana przy pomocy jakichkolwiek środków umożliwiających uzyskanie dokumentu pisemnego. Ponadto, organ wykonujący END informuje organ wydający niezwłocznie, przy pomocy jakichkolwiek środków umożliwiających uzyskanie dokumentu pisemnego, o:

1. przekazaniu END właściwemu organowi odpowiedzialnemu za jego wykonanie w myśl art. 8 ust. 5 decyzji ramowej Rady 2008/978/ WSiSW;

2. każdej podjętej decyzji o odmowie uznania lub wykonania END wraz z uzasadnieniem;

3. odroczeniu wykonania lub uznania END, podstawach takiej decyzji i, w miarę możliwości, spodziewanym czasie trwania odroczenia;

4. o niemożności wykonania END ze względu na to, że przedmioty, dokumenty lub dane zaginęły, zostały zniszczone, nie można ich odnaleźć w miejscu wskazanym w END, lub ze względu na to, że miejsce przechowywania przedmiotów, dokumentów lub danych nie zostało wskazane w sposób wystarczająco precyzyjny, nawet po konsultacji z właściwym organem państwa wydającego.

6.4. Podsumowanie

Przedstawiona krótka charakterystyka END wskazuje na istotne różnice w stosunku do instrumentów klasycznej pomocy prawnej w sprawach karnych. Należy w związku z tym postawić następujące pytania: na ile END jest instrumentem „wzajemnego uznawania” i na ile ma on przyczynić się do „horyzontalizacji” europejskiego ścigania karnego. Wydaje

się, że jest on pierwszym etapem na drodze zmierzającej do zastępowania instrumentów pomocy prawnej poprzez środki bazujące na „wzajemnym uznawaniu”.

Mimo że kolejne przyjmowane środki prawne w UE opierają się na zasadzie wzajemnego uznawania, to jednak trudno uznać END za instrument w pełni promujący tę zasadę. Wszak bowiem przez zasadę wzajemnego uznawania w płaszczyźnie dowodowej należy rozumieć sytuację, kiedy jeden dowód byłby ipso facto uznawany przez sąd karny drugiego państwa, nawet gdyby według prawa tego państwa jego dopuszczenie nie było możliwe⁷³⁶. W tym rozumieniu oznacza to eksport obcej procedury karnej. Trzeba stwierdzić, że w wypadku END mamy do czynienia z sytuacją zgoła odwrotną. Aby umożliwić zastosowanie dowodu przed sądem karnym państwa procesowania, statuuje on jako zasadę import prawa, a więc dokonanie danej czynności dowodowej zasadniczo zgodnie z regułami dowodowymi prawa państwa wydającego END (art. 7 lit. b decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW). Co więcej, sąd wydający nakaz ma obowiązek dokonać swoistej apriorycznej oceny dowodu z zagranicy (decyzja ramowa w sprawie END używa sformułowania are likely to be admissible) i dopiero później wydać nakaz.

Ponadto należy stwierdzić, że END nie wprowadza żadnych reguł, jeśli chodzi o zbliżanie porządków prawnokarnych w aspekcie dowodowym, będąc zasadniczo „instrumentem pomocowym”, zaś decyzja ramowa w sprawie END nie formułuje też żadnych wskazówek odnośnie do oceny dowodu ani tym bardziej dyrektyw dotyczących jego dopuszczalności.

Głównym dodatkowym zarzutem, jaki stawia się konstrukcji END, jest potencjalne zachwianie przez tę instytucję zasady równości broni w jej najszerszym ujęciu. Europejskim nakazem dowodowym posługiwać się będzie przede wszystkim oskarżenie, choć nie jest też wykluczone, że dowody w ten sposób zebrane będą dowodami odciążającymi, zwłaszcza jeśli END będzie mógł być wydany przez sąd. Tak czy owak, po stronie obrony występować może zasadnicza nierówność w zakresie zbierania dowodów. Jakkolwiek argument ten może być zasadny w sensie faktycznym, to takie rozwiązanie nie uchybia żadnym gwarancjom w rozumieniu formalnym. Warto tu nadmienić, że właśnie w celu zniwelowania tej nierówności Alternatywny Projekt Europejskiego Ścigania Karnego proponował ustanowienie instytucji Eurodefensora⁷³⁷. Instytucja ta miałaby służyć przede wszystkim łatwiejszemu dostępowi do informacji (w tym informacji o dowodach) ułatwiających obronę w przypadkach o charakterze transgranicznym.

Należy w tym miejscu również wspomnieć o postulowanej przez Program haski⁷³⁸ i dość szeroko dyskutowanej zasadzie dostępności informacji, ponieważ może ona również mieć znaczenie procesowe⁷³⁹. Według Programu haskiego zasada ta oznacza, że „na obszarze całej Unii funkcjonariusz organu ścigania w jednym Państwie Członkowskim, który potrzebuje informacji w celu wykonania swoich obowiązków, może je uzyskać od drugiego Państwa Członkowskiego oraz że organ ścigania w tym drugim Państwie Członkowskim, który posiada informacje, udostępni je we wskazanym celu, uwzględniając wymagania toczących się dochodzeń w tamtym państwie”⁷⁴⁰. Wprowadzenie w życie tej zasady, jakkolwiek budzące wiele wątpliwości natury konstytucyjnej, przyczyniłoby się do wzrostu faktycznego znaczenia END.

7. Europejski nakaz wykonawczy

7.1. Uwagi wstępne

7.1.1. Uznawanie i wykonywanie wyroków w sprawach

karnych

Uznawanie i wykonywanie zagranicznych wyroków jest jedną z form współpracy w sprawach karnych. Dzięki zastosowaniu zasady wzajemnego uznawania decyzji w dziedzinie postępowania karnego do prawomocnych wyroków skazujących ma powstać faktyczny wspólny obszar postępowania karnego na terytorium UE. Zgodnie z tą zasadą wyroki wydane w innym państwie członkowskim mają być wykonywane bez konieczności przeprowadzania procedury konwersji w celu dostosowania ich do systemu prawnego państwa wykonania⁷⁴¹. Najważniejszym instrumentem regulującym wykonywanie wyroków karnych w państwach członkowskich UE jest obecnie decyzja ramowa Rady 2008/909/WSiSW z 27.11.2008 r. o stosowaniu zasady wzajemnego uznawania do wyroków skazujących na karę pozbawienia wolności lub inny środek polegający na pozbawieniu wolności – w celu wykonania tych wyroków w UE¹. Ta decyzja ramowa wskazała datę 5.12.2011 r. jako termin końcowy jej implementacji. Na jej mocy każde państwo członkowskie ma obowiązek zaakceptować prawomocny wyrok wydany w innym państwie członkowskim i niezwłocznie go wykonać. Taki wyrok ma stanowić ekwiwalent decyzji wydanej przez organ własnego państwa, nawet jeśli kompetentny organ, przesłanki wydania, czy samo rozstrzygnięcie, byłyby inne. Przepisy decyzji ramowej mają zastąpić odpowiednie przepisy następujących konwencji mających zastosowanie w stosunkach między państwami członkowskimi: Europejskiej konwencji o przekazywaniu osób skazanych z 21.3.1983 r.² i jej protokołu dodatkowego z 18.12.1997 r.³; Europejskiej konwencji o międzynarodowej ważności wyroków karnych z 28.5.1970 r.; Tytułu III Rozdziału 5 Konwencji wykonawczej z 19.6.1990 r. do Układu z Schengen z 14.6.1985 r. w sprawie stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach⁴ oraz Konwencji między państwami członkowskimi Wspólnot Europejskich w sprawie wykonywania zagranicznych postanowień w sprawach karnych z 13.11.1991 r.⁵

wania na temat zasady wzajemnego uznawania, m.in.: G. Stessens, The Principle of Mutual Confidence between Judicial Authorities in the Area of Freedom, Justice and Security, [w:] G. de Kerchove, A. Weyembergh (red.), L’espace pénal européen: enjeux et perspectives, Bruxelles 2002, s. 95; A. Sakowicz, A. Górski (red.), Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej, s. 414; P. Nalewajko, Idea wzajemnego uznawania rozstrzygnięć w sprawach karnych na obszarze Unii Europejskiej, [w:] A. Szwarc (red.), Unijna polityka karna, s. 84–88; H. Kuczyńska, Wspólny obszar, s. 176–182; A. Grzelak, Tworzenie europejskiej przestrzeni sądowej w sprawach karnych – dotychczasowe osiągnięcia i problemy, [w:] A. Frąckowiak-Adamska, R. Grzeszczak (red.), Europejska przestrzeń sądowa, Wrocław 2010, s. 67–74.

1. Dz.Urz. UE L 327 z 5.12.2008 r., s. 27–46.

2. Dz.U. z 1995 r. Nr 51, poz. 279.

3. Dz.U. z 2000 r. Nr 43, poz. 490.

4. Dz.Urz. WE L 239 z 22.9.2000 r., s. 19–62.

5. Ma również znaleźć zastosowanie do procedury przekazywania skazanych na podstawie decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW z 13.6.2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między Państwami Członkowskimi (Dz.Urz. WE L 190 z 18.7.2002 r., s. 1–20), gdy wykonanie nakazu nastąpiło pod warunkiem, że dana osoba musi wrócić, aby odbyć karę w danym państwie członkowskim. To postanowienie ma położyć kres problemom związanym z zastosowaniem odpowiedniego instrumentu prawnego, którym zgodnie z decyzją ramową o ENA miała być Konwencja z 1983 r. Tymczasowym rozwiązaniem jest możliwość stosowania istniejących instrumentów prawnych dotyczących przekazywania osób skazanych ma-

7.1.2. Konwencja strasburska

Wykonywanie zagranicznych wyroków w sprawach karnych między państwami członkowskimi UE opiera się w głównej mierze na konwencji RE z 21.3.1983 r. o przekazywaniu osób skazanych, sporządzonej w Strasburgu⁶. Przedmiotem Konwencji strasburskiej jest przekazywanie cudzoziemców skazanych na karę polegającą na pozbawieniu wolności do państwa ich narodowości, obywatelstwa lub stałego pobytu. Przejęcie kary do wykonania regulują art. 9 oraz 10 i 11 Konwencji strasburskiej. Zgodnie z jej art. 9 możliwe są dwa rodzaje przekazania skazania do wykonania, między którymi państwa strony mogą dokonać wyboru. Po pierwsze, przekazanie może polegać na wykonywaniu kary orzeczonej w państwie obcym w dalszym ciągu. W tym przypadku państwo wykonania jest związane rodzajem i wymiarem kary orzeczonym w wyroku skazującym państwa wydania. Jeśli jednak rodzaj lub wymiar kary są niezgodne z ustawodawstwem państwa wykonania lub jeśli ustawodawstwo tego wymaga, państwo wykonania może w drodze orzeczenia sądowego lub administracyjnego dostosować karę do kary lub środka przewidzianego przez jego prawo za przestępstwo tego samego rodzaju. W takiej sytuacji kara lub środek prawny powinny możliwie najbardziej odpowiadać swoim rodzajem karze wymierzonej w orzeczeniu podlegającym wykonaniu. Po drugie w drodze postępowania sądowego albo administracyjnego można przekształcić skazanie w orzeczenie państwa wykonania, zastępując karę wymierzoną w państwie skazania karą przewidzianą przez państwo wykonania za takie samo przestępstwo (tzw. procedura konwersji wyroku, czyli exequatur). Konwencja ustanawia szereg przesłanek, które muszą zostać spełnione, by wyrok mógł być wykonany w innym państwie. Są to m.in.: wymóg podwójnej karalności, zgoda skazanego na przekazanie wyroku, przesłanka dotycząca minimalnej długości kary, która pozostaje do wykonania (6 miesięcy), obowiązek zgody obydwu państw na dokonanie przekazania.

7.1.3. Instrumenty prawne utworzone w ramach Unii

Europejskiej

Państwa członkowskie UE wprawdzie nie opracowały odrębnego instrumentu prawnego normującego przekazywanie skazanych w stosunkach pomiędzy nimi, przyjęły jednak w 1987 r. porozumienie w sprawie

jących zastosowanie przed 5.12.2011 r. w przypadkach, w których prawomocny wyrok został wydany przed datą.

⁶ Dz.U. z 1995 r. Nr 51, poz. 279.

stosowania między nimi konwencji RE⁷⁴². Porozumienie to ma służyć nie tylko uzupełnieniu norm Konwencji strasburskiej, ale i rozszerzeniu jej postanowień⁷⁴³. Poza pośrednio przyjętą konwencją RE oraz wprowadzającym ją postanowieniem, głównym źródłem unormowań w dziedzinie przekazywanie skazanych między państwami członkowskimi jest Konwencja z Schengen⁷⁴⁴. Konwencja z Schengen expressis verbis stwierdza, że jej postanowienia stosuje się wyłącznie między państwami, które są stronami Konwencji RE o przekazywaniu osób skazanych z 21.3.1983 r. Objęte jej przepisami są wyroki ustanawiające powagę rzeczy osądzonej w zakresie orzeczonej kary pozbawienia wolności lub środka zabezpieczającego. Państwo, które wydało taki wyrok może się zwrócić do innego państwa, na terytorium którego przebywa skazany, o wykonanie orzeczonej kary pozbawienia wolności lub środka zabezpieczającego. Nie można jednak uznać tego przepisu za wystarczającą regulację kwestii przekazywania wyroków między państwami członkowskimi. Tak sformułowane przepisy nie stanowią bowiem same w sobie podstawy przekazywania kary do wykonania. Mogą one funkcjonować w praktyce dopiero w połączeniu z odpowiednimi przepisami Konwencji z 1983 r. Państwa członkowskie Wspólnot Europejskich podpisały też 13.11.1991 r. Konwencję o wykonywaniu zagranicznych orzeczeń karnych⁷⁴⁵. Miał to być rewolucyjny krok w stronę szerszej współpracy na terytorium UE prowadzący do stworzenia wspólnego obszaru sądowego. Również ta konwencja to próba przeniesienia udanej techniki traktatowej, z Konwencji RE z 1970 r. o międzynarodowej mocy wyroków karnych oraz Konwencji z 1983 r. o przekazywaniu osób skazanych, na grunt wykonywania wyroków karnych państw członkowskich. Naturalnie, specyfika UE pozwoliła na pewne usprawnienie proponowanych mechanizmów współpracy. Zakres obowiązywania przepisów konwencji nie jest ograniczony ze względu na rodzaj przestępstwa, ani ze względu na miejsce i czas popełnienia czynu zabronionego. Konwencja jednak nadal wymaga spełnie-

nia przesłanki podwójnej karalności czynu, przez którą rozumiane jest, by działanie albo zaniechanie, za które została wymierzona kara, stanowiło przestępstwo według ustawodawstwa państwa wykonującego orzeczenie lub stanowiłoby przestępstwo, gdyby zostało popełnione na jego terytorium. W szczególności z Konwencji z 1983 r. zaczerpnięto rozwiązanie dotyczące dwojakiej procedury wykonania przejętej do wykonania kary – przejęcia prostego i konwersji (exequatur) wyroku wydanego w jednym z państw członkowskich do prawa miejsca wykonania.

Konwencja z 1991 r. miała prowadzić do stworzenia wspólnego obszaru sądowego. Do tej pory nie weszła jednak w życie. Jest to tym bardziej zastanawiające, że nie wprowadza przecież rewolucyjnych rozwiązań na miarę ENA. Brak odzewu w sprawie ratyfikacji Konwencji z 1991 r. świadczy nie tyle o braku woli i utracie zainteresowania regulowaną w konwencji materią, ile raczej o przewartościowaniu samej konwencji jako środka regulacji w stosunkach między państwami członkowskimi. Znacznie bardziej elastycznym instrumentem okazały się być decyzje ramowe, które regulują tylko określone problemy, w zakresie których łatwiej osiągnąć kompromis. Decyzje ramowe regulujące wykonywanie wyroków sądów innych państw członkowskich, podobnie jak inne decyzje ramowe na wspólnym obszarze wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, opierają się na zasadzie wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach karnych. Mają one jednak jedną zasadniczą wadę: regulują tylko bardzo wąski zakres przedmiotowy i w sposób wybiórczy. Poza obszarem regulacji decyzji ramowych nadal konieczne jest odwoływanie się do pomocy instrumentów tradycyjnej współpracy w sprawach karnych.

Od dnia wejście w życie TfUE można mówić o decydującej zmianie w dziedzinie tworzenia wspólnego obszaru, na którym decyzje w sprawach karnych są uznawane i wykonywane niezależnie od tego, w którym państwie członkowskim zostały wydane. Po raz pierwszy bowiem istnieje prawie „konstytucyjna” podstawa prawna dla wprowadzenia w życie zasady wzajemnego uznawania we współpracy sądowej w sprawach karnych w UE. W art. 82 TfUE założono, że współpraca sądowa w sprawach karnych w UE ma się opierać na zasadzie wzajemnego uznawania wyroków i orzeczeń sądowych. Zasada ta ma zostać wprowadzana za pomocą przyjmowania środków, w postaci dyrektyw, mających na celu ustanowienie zasad i procedur zapewniających uznawanie w całej UE wszystkich form wyroków i orzeczeń sądowych⁷⁴⁶. Nie można się oprzeć wrażeniu, że gdyby decyzja ramowa o stosowaniu zasady wzajemnego uznawania do wyroków skazujących została przyjęta już po wejściu w życie traktatu, zarówno jej skuteczność, jak i zakres regulacji mogłyby wyglądać inaczej.

7.2. Decyzja ramowa o stosowaniu zasady wzajemnego uznawania do wyroków skazujących na karę pozbawienia wolności lub inny środek polegający na pozbawieniu

wolności – w celu wykonania tych wyroków w UE

7.2.1. Zakres oddziaływania decyzji

Zakres działania decyzji ramowej Rady 2008/909/WSiSW ograniczony jest do wyroków skazujących na karę pozbawienia wolności lub inny środek polegający na pozbawieniu wolności. Chodzi o wyroki prawomocne, wydane przez właściwy w państwie wydania organ. Ostatecznie nie ograniczono zakresu decyzji ramowej do sankcji orzeczonych przez sąd⁷⁴⁷. Nie przyjęto też żadnej minimalnej ani maksymalnej wysokości kary pozbawienia wolności podlegającej przekazaniu na mocy wyroku. Przekazania wyroku skazującego nie uniemożliwia fakt, że oprócz kary pozbawienia wolności orzeczono w nim o karze pieniężnej lub konfiskacie (nawet jeśli ta kara pieniężna nie została jeszcze uiszczona, a konfiskata wykonana). Uznanie i wykonanie takich kar pieniężnych i nakazów konfiskaty w innym państwie członkowskim następuje na podstawie innych instrumentów prawnych stosowanych we współpracy między państwami członkowskimi, w szczególności decyzji ramowej Rady 2005/214/WSiSW z 24.2.2005 r. w sprawie stosowania zasady wzajemnego uznawania do kar o charakterze pieniężnym⁷⁴⁸ i decyzji ramowej Rady 2006/783/WSiSW z 6.10.2006 r. w sprawie stosowania zasady wzajemnego uznawania do nakazów konfiskaty⁷⁴⁹. W rezultacie wykonanie kary pieniężnej i kary pozbawienia wolności podlegają różnym regulacjom. To rozwiązanie prowadzi do sytuacji, w której do przekazania jednego wyroku wydanego w innym państwie członkowskim będzie trzeba stosować trzy różne instrumenty prawne. Z pewnością nie jest to rozwiązanie sprzyjające prostej i skutecznej współpracy w sprawach karnych i może prowadzić do wielu praktycznych problemów. Może się np. okazać, że orzeczenie w części dotyczącej kary pieniężnej nie będzie mogło być przekazane, ponieważ do tej części będą miały zastosowanie inne podstawy odmowy wykonania w państwie wykonującym.

Decyzja ramowa Rady 2008/909/WSiSW wspomina, że przekazaniu na jej podstawie mogą podlegać też inne obok wyroków skazujących na karę pozbawienia wolności środki polegające na pozbawieniu wolności. Chodzi tutaj o przypadki, w których dana osoba nie została uznana winną popełnienia przestępstwa, a został w stosunku do niej zastosowany środek polegający na pozbawieniu wolności związany z jej społecznym niebezpieczeństwem, co może dotyczyć np. wykonywania środków zabezpieczających polegających na pozbawieniu wolności w zakładzie zamkniętym⁷⁵⁰. Decyzja ramowa Rady 2008/909/WSiSW nie określa jednak jakie to mogłyby być środki, ani też nie wprowadza żadnych szczególnych rozwiązań dla tej grupy wyroków. Nie jest też jasne, czy wszystkie państwa członkowskie przewidują podobne środki, ani na jakich zasadach są wykonywane⁷⁵¹. Dlatego przekazywanie takich wyroków skazujących może się okazać problematyczne. W rezultacie uznano, że możliwe będzie odmówienie wykonania przekazanego wyroku w przypadku, gdy orzeczona kara obejmuje środek związany z leczeniem psychiatrycznym lub opieką zdrowotną, lub inny środek polegający na pozbawieniu wolności, który nie może zostać wykonany przez państwo wykonujące zgodnie z systemem prawnym lub systemem opieki zdrowotnej tego państwa członkowskiego (art. 9 ust. 1 lit. k decyzji ramowej Rady 2008/909/WSiSW).

7.2.2. Zasady wykonywania przekazanych wyroków

7.2.2.1. Obowiązki państwa wykonującego wyrok

Każde państwo członkowskie informuje Sekretariat Generalny Rady o tym, który organ lub organy zgodnie z jego prawem krajowym są właściwe do dokonywania przekazania lub uznania i wykonania wyroku.

Charakterystyczna dla instrumentów opierających się na zasadzie wzajemnego uznawania jest procedura przekazywania wniosków o wykonanie wyroku między zainteresowanymi organami, bez pośrednictwa centralnych organów państwowych. Wystąpić z wnioskiem o przekazanie wyroku może zarówno organ państwa wydania wyroku, jak i państwa, które wykonuje wyrok. Również osoba skazana może wystąpić o wszczęcie procedury przekazania wyroku do każdego z tych państw⁷⁵². Ani jednak wniosek państwa wykonującego wyrok, ani osoby skazanej, nie powodują po stronie państwa wydania wyroku obowiązku przekazania wyroku. Natomiast wniosek o uznanie i wykonanie wyroku skierowany do innego państwa członkowskiego obliguje je do podjęcia odpowiednich czynności, chyba że postanowi powołać się na jedną z podstaw odmowy uznania i wykonania.

Na podstawie decyzji ramowej Rady 2008/909/WSiSW właściwy organ państwa wykonującego (czyli państwa członkowskiego, do którego został przekazany wyrok w celu jego uznania i wykonania) uznaje wyrok, który został mu przekazany do wykonania z państwa wydającego wyrok oraz niezwłocznie podejmuje wszelkie niezbędne środki w celu wykonania kary⁷⁵³. Obowiązek państwa składa się więc z dwóch elementów: po pierwsze automatycznego uznania mocy wiążącej przekazanego wyroku, i po drugie wykonania jego postanowień zgodnie z przepisami prawa krajowego (art. 17 ust. 1 decyzji ramowej Rady 2008/909/WSiSW). Zwykle w przypadku przekazywania wyroków do wykonania w innym państwie procedura ta składała się z tych dwóch etapów i wnioski podlegały rozpoznaniu w odrębnych postępowaniach. Obecnie ten sam organ w ramach tego samego postępowania ma za zadanie dokonać obydwu czynności. Państwo wykonujące nie ma możliwości odwoływać się do znanej z innych instrumentów prawnych regulujących kwestie przekazywania skazanych procedury konwersji wyroku, czyli dostosowania do rodzaju i wysokości kary przewidzianej w państwie wykonania. Ewentualne wprowadzanie korekt do wyroku przekazanego na podstawie tej decyzji ramowej dotyczy jedynie możliwości dostosowania go do maksymalnych granic i rodzaju przewidzianej w państwie wykonania kary. Dopóki jednak przekazana kara znajduje się w ramach tych granic i rodzaju, państwo wykonania ma obowiązek automatycznie wyrok państwa obcego wykonać.

Wraz z wyrokiem lub jego poświadczoną kopią właściwy organ przekazuje zaświadczenie stanowiące załącznik do decyzji ramowej Rady 2008/909/WSiSW, które w ujednolicony sposób kompiluje informacje dotyczące tego wyroku⁷⁵⁴. Dokumenty te przekazane mogą być w dowolny sposób umożliwiający uzyskanie potwierdzenia odbioru i stwierdzenie ich autentyczności, np. pocztą elektroniczną lub faksem. Decyzja ramowa Rady 2008/909/WSiSW wymaga, by zarówno uznanie, jak i wykonanie nastąpiło w „najkrótszym możliwym terminie”. Równocześnie wyznacza maksymalny termin zarówno uznania, jak i wykonania wyroku na 90 dni od chwili otrzymania wyroku wraz z zaświadczeniem. Aż do momentu rozpoczęcia wykonywania kary w państwie wykonującym możliwe jest tzw. wycofanie zaświadczenia przez państwo wydania wyroku, która to czynność powoduje anulowanie przekazania wyroku (art. 13 decyzji ramowej Rady 2008/909/WSiSW).

Decyzja ramowa Rady 2008/909/WSiSW określa również, w odniesieniu do jakiego grona osób skazanych można zastosować jej przepisy. U podstaw przyjęcia tej decyzji ramowej leżało założenie, że wykonanie kary w państwie wykonującym powinno zwiększać szansę na resocjalizację osoby skazanej. Dlatego też wskazane jest przekazywanie wyroków do wykonania do państwa, w którym skazany posiada określone więzi, lub tego, które traktuje jako miejsce, z którym łączą go więzi rodzinne, językowe, kulturowe, społeczne, gospodarcze lub innego rodzaju. Decyzja ramowa Rady 2008/909/WSiSW stanowi, że wyrok może być przekazany do trzech grup państw członkowskich (art. 4 ust. 1):

1. państwa członkowskiego, którego osoba skazana jest obywatelem i w którym mieszka;

2. państwa członkowskiego, którego osoba skazana jest obywatelem, ale w którym nie mieszka, i do którego będzie deportowana po zwolnieniu jej z wykonania kary;

3. innego państwa członkowskiego, jeśli właściwy organ wyrazi zgodę na przekazanie do tego państwa członkowskiego wyroku do wykonania. Poszczególne państwa członkowskie mogą ustalić we wzajemnych stosunkach, że nie jest wymagana uprzednia zgoda państwa wykonującego wyrok, jeżeli osoba skazana mieszka i legalnie przebywa w sposób ciągły od co najmniej 5 lat w państwie wykonującym.

Wykonanie kary podlega prawu państwa wykonującego. Wraz z przekazaniem orzeczenia do wykonania, państwo przekazujące zrzeka się jurysdykcji w tej sprawie i nie ma wpływu na sposób wykonania kary w państwie wykonania. Zgodnie z art. 22 decyzji ramowej Rady 2008/909/WSiSW państwo wydające nie może przystąpić do wykonywania kary po rozpoczęciu jej wykonywania przez państwo wykonujące⁷⁵⁵. Jedynie organy państwa wykonującego są właściwe w sprawach dotyczących procedury wykonania i określenia wszystkich odnoszących się do niej środków. Te organy też zaliczają pełny okres pozbawienia wolności już odbyty w związku z karą na poczet całkowitego okresu kary pozbawienia wolności, która ma zostać odbyta w państwie wykonującym. Jednak zarówno państwo wydające wyrok, jak i państwo wykonujące go, mogą postanowić o zastosowaniu amnestii lub ułaskawienia. Z kolei prawo do merytorycznego wpływania na kształt wyroku skazującego posiada wyłącznie państwo wydające ten wyrok. Tylko to państwo może przeprowadzić procedurę rewizji tego wyroku, lub wznowienia postępowania, w wyniku którego został on wydany.

7.2.2.2. Rozwiązywanie różnic międzysystemowych

Problemem stojącym przed twórcami instrumentów pozwalających na przekazywanie wyroków do wykonania między państwami od samego początku było znalezienie rozwiązania, w sytuacji gdy kara orzeczona w państwie wydania wyroku jest niezgodna z karą, która mogłaby zapaść w podobnej sytuacji faktycznej w państwie wykonania. Ta niezgodność może dotyczyć zarówno rodzaju wymierzonej kary, jak i maksymalnego czasu trwania danego rodzaju kary⁷⁵⁶. Zasadą jest niezmienność wyroku orzeczonego w państwie wydania. Po przekazaniu do wykonania nie powinien on podlegać dalszym zmianom. Decyzja ramowa Rady 2008/909/ WSiSW przewidziała jednak pewne możliwości modyfikacji wyroku. Nie oznacza to poddania wyroku procedurze konwersji, a jedynie dostosowanie do maksymalnych granic przewidzianych prawem państwa wykonania¹. Jeżeli więc kara orzeczona przekazanym do wykonania wyrokiem ze względu na jej czas trwania jest niezgodna z prawem państwa wykonującego, właściwy organ tego państwa może podjąć decyzję o dostosowaniu kary. Może to mieć miejsce jedynie w przypadku, gdy kara ta przekracza maksymalny wymiar kary przewidziany za podobne przestępstwa w prawie krajowym tego państwa. Dostosowana kara nie powinna być jednak łagodniejsza niż maksymalny wymiar kary przewidziany za podobne przestępstwa w prawie państwa wykonującego (art. 8 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2008/909/WSiSW). Nie jest to jednak procedura obligatoryjna. Każde państwo może w przepisach wewnętrznych zadecydować, że przekazany przez inne państwo członkowskie wyrok nie podlega zmianom.

Jeżeli natomiast kara ze względu na jej rodzaj jest niezgodna z prawem państwa wykonującego, właściwy organ państwa wykonującego może dostosować ją do rodzaju kary lub środka przewidzianego za podobne przestępstwa zgodnie z prawem tego państwa. Taki rodzaj kary lub środka powinien odpowiadać możliwie najściślej karze orzeczonej w państwie wydającym. Decyzja ramowa Rady 2008/909/WSiSW wprowadza dwa ograniczenia dotyczące rodzaju oraz wysokości kary, a polegające na tym, że orzeczona w państwie wydania wyroku kara polegająca na pozbawieniu wolności nie może zostać zastąpiona karą pieniężną (art. 8 ust. 3). Również podczas procedury dostosowania kary organ wykonujący nie może zaostrzyć kary orzeczonej w państwie wydającym ani pod względem rodzaju, ani czasu trwania.

zania obywatela polskiego w trybie określonym w art. 607t § 2 k.p.k. na tle wykładni przepisów prawa krajowego zgodnej z prawem Unii Europejskiej oraz konstytucyjnej dyrektywy kolizyjnej wyrażonej w art. 91 ust. 2 Konstytucji RP), CzPKiNK 2009, Nr 1; A. Lach, Wymiar kary pozbawienia wolności w związku z przekazaniem skazanego w ramach ENA, EPS 2008, Nr 10, s. 4–9; Z. Barwina, Przekazanie skazanego lub odmowa wykonania ENA a wymiar kary pozbawienia wolności, EPS 2009, Nr 10, s. 21–26; M. Hudzik, Przejęcie skazania w ramach europejskiego nakazu aresztowania – zagadnienia podstawowe, Pal. 2006, Nr 11–12, s. 65; tenże, Konwencja o przekazywaniu osób skazanych z 1983 r. – kilka uwag o zasadach stosowania, Pal. 2009, Nr 7–8, s. 82.

¹ Por. P. Nalewajko, Idea wzajemnego uznawania rozstrzygnięć w sprawach karnych na obszarze Unii Europejskiej, [w:] A. Szwarc (red.), Unijna polityka karna, który mówi o modyfikacji zasady wzajemnego uznawania w taki sposób, by w rezultacie uznana de cyzja mieściła się w „granicach akceptowalności” w państwie wykonującym, s. 91.

7.2.2.3. Możliwość zastosowania warunkowego zwolnienia

W decyzji ramowej Rady 2008/909/WSiSW zadecydowano, że to organ państwa wykonującego wyrok jest właściwy w sprawach dotyczących stosowania przedterminowego lub warunkowego zwolnienia. W obliczu znacznych rozbieżności w uregulowaniach dotyczących warunkowego zwolnienia w przepisach tego państwa oraz państwa wydania wyroku mogą pojawiać się problemy w akceptowaniu decyzji podjętej przez państwo wykonania w państwie wydania wyroku. Możliwe jest bowiem zastosowanie przedterminowego lub warunkowego zwolnienia na dwa sposoby – jego warunki mogą być określone w wyroku skazującym lub też decyzja o jego zastosowaniu może być podejmowana wyłącznie na etapie postępowania wykonawczego⁷⁵⁷. Pierwsza możliwość, czyli oznaczenie warunków warunkowego zwolnienia w ramach wyroku skazującego, sprawia, że stają się one częścią wyroku podlegającego przekazaniu i jako takie nie mogą być w państwie wykonującym zmienione. Drugie rozwiązanie pozwala na stosowaniu tej instytucji do wyroku dopiero po rozpoczęciu jego wykonywania. Naturalnie przekazanie osoby skazanej do państwa, gdzie nie ma możliwości późniejszego podjęcia decyzji o warunkowym zwolnieniu stawia skazanego w niekorzystnej sytuacji w porównaniu do tej, gdyby nie został przekazany. Decyzja ramowa rozstrzyga ewentualne problemy w ten sposób, że pozwala państwu przekazującemu wyrok do wykonania na wycofanie się z przekazania po uzyskaniu informacji dotyczących zastosowania warunkowego zwolnienia przez państwo wykonujące. Przepis ten pozwala na sprawowanie w ograniczonym zakresie kontroli nad warunkami wykonania wyroku przez państwo wydające ten wyrok. Co więcej, państwa członkowskie mogą postanowić, że decyzje w sprawie przedterminowego lub warunkowego zwolnienia mogą również uwzględniać te przepisy prawa krajowego, wskazane przez państwo wydające, zgodnie z którymi dana osoba ma prawo do przedterminowego lub warunkowego zwolnienia w określonym momencie. Wprowadzenie tych rozwiązań do decyzji ramowej miało niewątpliwie zachęcić państwa do współpracy, pozwalając im na wpływanie na dalsze losy wyroków i nie wyjmując ich wykonania całkowicie spod ich kontroli już w momencie przekazania.

7.2.2.4. Przekazanie skazanego

Przepisy decyzji ramowej Rady 2008/909/WSiSW mogą znaleźć zastosowanie zarówno w przypadkach, gdy osoba skazana znajduje się w państwie wydającym wyrok, jak i gdy znajduje się w państwie wyko-

nującym. Dlatego też nie zawsze przekazaniu wyroku skazującego będzie towarzyszyło przekazanie skazanego. Może się zdarzyć, że wyrok zostanie przekazany do państwa, na terytorium którego osoba skazana przebywa. W takim przypadku państwo wydania wyroku może zażądać, by jeszcze przed otrzymaniem wyroku wraz z zaświadczeniem, państwo miejsca pobytu skazanego zastosowało środki przymusu w postaci tymczasowego aresztowania tej osoby, lub inne środki, które zapewnią, że skazany pozostanie na jego terytorium do czasu podjęcia decyzji o uznaniu wyroku i wykonaniu kary. Rozwiązanie to pozwala na zastosowanie tymczasowego aresztowania zgodnie z przepisami prawa wewnętrznego, gdzie wniosek państwa obcego zastępuje odpowiedni wniosek organu odpowiedzialnego za kierowanie takich wniosków do sądu. Decyzja ramowa nie wspomina nic o tym, jaki organ należałoby tu uznać za właściwy do stosowania tych środków, jednak nie ulega wątpliwości, że decyzję o tymczasowym aresztowaniu będzie zawsze podejmował sąd, podczas gdy inne środki zastosować będzie mógł też inny organ odpowiedni według przepisów prawa krajowego.

Jeśli osoba skazana przebywa w państwie wydającym należy połączyć przekazanie wyroku do wykonania z przekazaniem samego skazanego, które odbywa się wówczas na podstawie tej samej decyzji ramowej (art. 15 decyzji ramowej Rady 2008/909/WSiSW). Decyzja ramowa reguluje bowiem również kwestie dotyczące fizycznego przekazania osoby z państwa wydania wyroku do państwa wykonania kary. Jest ona przekazywana do państwa wykonującego nie później niż 30 dni po wydaniu przez państwo wykonujące prawomocnego orzeczenia o uznaniu wyroku i wykonaniu kary.

7.2.3. Możliwość niewykonania wyroku

7.2.3.1. Podstawy odmowy wykonania wyroku

Podstawy odmowy wykonania wyroku są ograniczone i ujęte w zamkniętej liście. Są również jedynie fakultatywne (art. 9 decyzji ramowej Rady 2008/909/WSiSW). Decyzja ramowa nie przewiduje – oprócz podniesienia przesłanki podwójnej karalności – możliwości wprowadzenia do systemów państw członkowskich podstaw obligatoryjnych, jak to może mieć miejsce w przypadku decyzji ramowej o europejskim nakazie aresztowania.

Właściwy organ państwa wykonującego może odmówić uznania wyroku i wykonania kary, jeżeli:

1. zaświadczenie dołączone do przekazywanego wyroku jest niekompletne lub w sposób oczywisty nie odpowiada wyrokowi i nie zostało uzupełnione lub poprawione w rozsądnym terminie wyznaczonym przez właściwy organ państwa wykonującego;

2. brak zgody osoby skazanej;

3. wykonanie kary byłoby sprzeczne z zasadą ne bis in idem;

4. zachodzi brak przesłanki podwójnej karalności. W odniesieniu do podatków lub opłat, ceł i obrotu dewizowego nie odmawia się jednak wykonania wyroku na tej podstawie, że prawo państwa wykonującego nie nakłada tego samego rodzaju podatków lub opłat albo też nie zawiera tego samego rodzaju przepisów dotyczących podatków, opłat, ceł oraz obrotu dewizowego, co prawo państwa wydającego;

5. wykonanie kary uległo przedawnieniu zgodnie z prawem państwa wykonującego;

6. zgodnie z prawem państwa wykonującego istnieje immunitet uniemożliwiający wykonanie kary;

7. kara została orzeczona wobec osoby, która zgodnie z prawem państwa wykonującego ze względu na swój wiek nie może zostać pociągnięta do odpowiedzialności karnej za czyny, w odniesieniu do których wydano wyrok;

8. w chwili otrzymania wyroku przez właściwy organ państwa wykonującego pozostało do odbycia mniej niż sześć miesięcy kary (w wersji pierwotnej przyjmowano 4 miesiące⁷⁵⁸);

9. przed podjęciem decyzji o uznaniu i wykonaniu wyroku państwo wykonujące złoży wniosek o uchylenie zasady specjalności, jednak państwo wydające nie wyrazi zgody na to, by przeciw danej osobie prowadzić postępowanie karne, orzec wobec niej karę lub pozbawić wolności w państwie wykonującym za przestępstwo popełnione przed przekazaniem inne niż to, w związku z którym osoba ta została przekazana;

10. orzeczona kara obejmuje środek związany z leczeniem psychiatrycznym lub opieką zdrowotną, lub inny środek polegający na pozbawieniu wolności, który nie może zostać wykonany przez państwo wykonujące zgodnie z systemem prawnym lub systemem opieki zdrowotnej tego państwa członkowskiego. Wyjątek ten stał się konieczny w obliczu znacznych rozbieżności między systemami prawnymi państw członkowskich w zakresie traktowania czynów zabronionych popełnianych m.in. przez osoby niepoczytalne;

11. wyrok odnosi się do przestępstw, które na mocy prawa państwa wykonującego są uznawane za popełnione w pełni lub w większej lub w zasadniczej części na terytorium państwa wykonującego lub w miejscu równoznacznym z takim terytorium. Warunek ten przypomina rozwiązanie przyjęte w decyzji ramowej Rady 2002/584/ WSiSW i stanowi dla państwa wykonującego wyrok gwarancję, że jego suwerenne prawo do osądzenia takich przestępstw nie zostanie naruszone.

W pozostałych przypadkach państwo, do którego przekazano wyrok do wykonania nie ma możliwości odmówić jego wykonania¹. Tak szerokie podstawy odmowy wykonania kary orzeczonej w innym państwie członkowskim częściowo niweczą założenia zasady wzajemnego uznawania wyroków sądowych na terytorium UE, której podstawą miał być automatyzm wykonywania decyzji w sprawach karnych. Okazało się bowiem, że nie wszystkie państwa są w stanie zaakceptować zasadę automatyzmu uznawania prawomocnych wyroków w sprawach karnych orzeczonych w innych państwach członkowskich⁷⁵⁹. W wyniku negocjacji nad projektem tej decyzji ramowej przyjęto akt prawny o podobnych ograniczeniach, jak do tej pory obowiązujące instrumenty⁷⁶⁰.

7.2.3.2. Wyroki zaoczne

Dodatkowo, 28.3.2009 r. została poddana zmianom podstawa odmowy wykonania wyroku związana z wydaniem wyroku zaocznego. Tego dnia weszła w życie decyzja ramowa Rady 2009/299/WSiSW⁷⁶¹ wzmacnia-

¹ Natomiast odroczenie uznania wyroku możliwe jest tylko w sytuacji, gdy zaświadczenie dołączane do przekazanego wyroku jest niekompletne lub w sposób oczywisty nie odpowiada wyrokowi. Wówczas państwo wykonujące może odroczyć wykonanie takiego wyroku do momentu upływu rozsądnego terminu wyznaczonego przez państwo wykonujące na uzupełnienie lub poprawienie zaświadczenia (art. 11 decyzji ramowej Rady 2008/909/WSiSW). Możliwe jest także jedynie częściowe uznanie wyroku i wykonanie kary. Zgodnie z art. 10 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2008/909/WSiSW właściwe organy państwa wydającego i państwa wykonującego mogą w indywidualnych przypadkach uzgodnić częściowe uznanie i wykonanie kary zgodnie z ustalonymi przez siebie wymaganiami, pod warunkiem że takie uznanie i wykonanie nie skutkuje wydłużeniem czasu trwania kary.

jąca prawa procesowe osób i zmieniająca m.in. decyzję ramową o uznawaniu wyroków skazujących, której zadaniem miało być ułatwianie stosowania zasady wzajemnego uznawania do orzeczeń wydanych pod nieobecność danej osoby na rozprawie. Decyzja ta przewiduje, że można odmówić wykonania wyroku, jeśli osoba skazana nie stawiła się osobiście na rozprawie, w wyniku której wydano orzeczenie. Przewiduje jednak równocześnie wyjątki od tej zasady. W rozumieniu obecnych przepisów nie można odmówić uznania i wykonania wyroku, nawet jeśli został on wydany w sposób zaoczny, jeśli dana osoba zgodnie z wymogami proceduralnymi określonymi w prawie krajowym państwa wydającego nakaz została w odpowiednim terminie wezwana i poinformowana o wyznaczonym terminie i miejscu rozprawy, w wyniku której wydano to orzeczenie i o tym, że orzeczenie może zapaść pod jej nieobecność. Wyrok zaoczny musi też być wykonany, jeśli osoba skazana wiedząc o wyznaczonej rozprawie, udzieliła pełnomocnictwa obrońcy i obrońca ten faktycznie bronił jej na rozprawie. Trzeci przypadek, który uniemożliwia odmowę wykonania wyroku to sytuacja, w której po doręczeniu mu orzeczenia i wyraźnym pouczeniu o prawie do ponownego rozpoznania sprawy lub do złożenia odwołania, skazany wyraźnie oświadczył, że nie kwestionuje orzeczenia lub nie wystąpił w ustawowym terminie o ponowne rozpoznanie sprawy ani nie złożył odwołania.

7.2.3.3. Podwójna karalność

W decyzji ramowej Rady 2008/909/WSiSW utrzymano również tradycyjny warunek podwójnej karalności czynu, którego dotyczy wyrok skazujący. Oznacza on, że uznanie i wykonanie wyroku uzależniono od tego, czy dotyczy czynu stanowiącego przestępstwo zarówno w państwie wydania, jak i państwie wykonania. Warunek uznania danego czynu za przestępstwo w państwie wykonania wynika z przyjętej w systemach krajowych zasady dotyczącej niemożności wykonania wyroku za czyn, który nie jest przestępstwem. Jedynie przestępstwa z listy określonej w art. 7 ust. 1 decyzji ramowej Rady 2008/909/WSiSW, zawierającej podobną do innych decyzji ramowych stałą listę 32 przestępstw, mogą stanowić podstawę uznania orzeczenia i wykonania wyroku skazującego na karę pozbawienia wolności bez konieczności weryfikacji podwójnej karalności czynu, jeśli w państwie wydającym są one zagrożone karą pozbawienia wolności lub zastosowaniem środka polegającego na pozbawieniu wolności w maksymalnym wymiarze co najmniej 3 lat, zgodnie z definicją tych przestępstw w systemie prawnym państwa wydającego. W przypadku przestępstw nieujętych na tej liście, państwo wykonujące może, ale nie musi, uzależnić uznanie wyroku i wykonanie kary od tego, czy odnoszą się one do czynów stanowiących przestępstwo także w świetle prawa państwa wykonującego. Jest to klauzula umożliwiająca wyeliminowanie warunku podwójnej karalności przez państwo członkowskie, jeśli tylko wyrazi na to zgodę. Rozwiązanie to daje państwu członkowskiemu szansę zniesienia jednej z najpoważniejszych przeszkód we wzajemnym uznawaniu wyroków. Z drugiej strony wprowadzono możliwość przedstawienia deklaracji dotyczącej spełnienia warunku podwójnej karalności, w której państwo może zastrzec, że ze względów konstytucyjnych nie będzie stosować wyjątków dotyczących listy przestępstw wyjętych spod warunku podwójnej karalności do wszystkich rodzajów przestępstw. Oznacza to wprowadzenie tzw. procedury opt-out, na podstawie której wykonywane będą mogły być w danym państwie wyroki skazujące wydane w innych państwach członkowskich jedynie po spełnieniu warunku podwójnej karalności w przypadku każdego przestępstwa. Możliwość zarówno zniesienia warunku podwójnej karalności, jak i utrzymania go w pełnym zakresie doprowadzi jednak do powstania obszaru niejednolitego pod względem przyjętych regulacji prawnych.

Pozostawienie warunku podwójnej karalności w decyzji ramowej nie współgra z deklarowaną zasadą wzajemnego uznawania wyroków w sprawach karnych. Uzależnia bowiem stosowanie tej zasady od podobieństwa przepisów prawa materialnego w państwach członkowskich⁷⁶². Jest również przejawem faktycznego braku zaufania państw członkowskich do systemu wymiaru sprawiedliwości innych państw członkowskich. Dopiero doprowadzenie do harmonizacji definicji przestępstw na szczeblu europejskim mogłoby wyeliminować negatywne skutki istnienia warunku podwójnej karalności.

7.2.4. Prawa proceduralne

7.2.4.1. Przestrzeganie praw podstawowych

Decyzja ramowa Rady 2008/909/WSiSW podkreśla znaczenie praw proceduralnych w postępowaniach karnych, które stanowią kluczowy element zapewniający wzajemne zaufanie pomiędzy państwami członkowskimi w zakresie współpracy sądowej. Odwołuje się ona do praw podstawowych wyrażonych w art. 6 TUE i odzwierciedlonych także w KPP UE, w szczególności w jej Tytyle VI, dotyczącym praw sądowych. Wprowadza również ogólną normę, że żaden z przepisów niniejszej decyzji ramowej nie powinien być interpretowany jako zakaz odmowy wykonania orzeczenia, jeśli istnieją obiektywne przesłanki, aby przypuszczać, że kara została orzeczona w celu ukarania danej osoby ze względu na jej płeć, rasę, religię, pochodzenie etniczne, obywatelstwo, język, poglądy polityczne lub orientację seksualną albo że jej sytuacja może być niekorzystna z któregokolwiek z tych powodów. Sama decyzja ramowa Rady 2008/909/WSiSW nie ustanawia żadnych praw procesowych. Tworzy jedynie gwarancje dla państw, nie dla skazanych, które nie tyle miały wpłynąć na poprawę sytuacji skazanego, co skłonić państwa do przyjęcia tej decyzji ramowej. Jest to kolejny przykład na to, że usprawnienie transgranicznej współpracy w sprawach karnych nie jest powiązane z rozwojem gwarancji proceduralnych uczestników postępowania⁷⁶³. Ostatecznie w ww. decyzji ramowej nie znalazło się też żadne odniesienie do praw procesowych pokrzywdzonych przestępstwem popełnionym przez skazanego. Na pewnym etapie plac legislacyjnych planowano, by ofiary przestępstwa informowane były o istnieniu wniosku o uznanie i przekazanie wykonania wyroku, jak również o wyniku procedury i nakazie przeniesienia skazanego z państwa wydającego do państwa wykonującego, jednak ostatecznie nie przyjęto tego rozwiązania⁷⁶⁴.

7.2.4.2. Zgoda osoby skazanej

Jedynym prawem osób skazanych, o którym explicite wspomina decyzja ramowa Rady 2008/909/WSiSW jest prawo do decydowania o swojej sytuacji prawnej, co przejawia się w prawie do sprzeciwienia się przekazaniu wyroku do wykonania w innym państwie członkowskim. Generalną zasadą jest wymaganie zgody osoby skazanej na przekazanie wyroku skazującego (art. 6 ust. 1 decyzji ramowej Rady 2008/909/WSiSW)⁷⁶⁵. Decyzja ramowa zapewnia też, że przy podejmowaniu decyzji o przekazaniu wyroku uwzględnia się stanowisko osoby skazanej. Jeśli osoba skazana nadal przebywa w państwie wydającym decyzję, umożliwia się jej wyrażenie swojego stanowiska ustnie lub pisemnie osobiście lub przez jej przedstawiciela prawnego. Jednak od tej zasady decyzja ramowa Rady 2008/909/WSiSW przewidziała liczne wyjątki, które powodują, że wymaganie zgody będzie miało raczej marginalne znaczenie. Zgoda osoby skazanej nie jest wymagana, w przypadku gdy wyrok wraz z zaświadczeniem jest przekazywany do państwa członkowskiego, którego osoba skazana jest obywatelem i w którym mieszka, do którego osoba skazana będzie deportowana po zwolnieniu jej z wykonania kary lub do państwa członkowskiego, do którego osoba ta zbiegła lub wróciła w inny sposób z powodu grożącego jej w państwie wydającym postępowania karnego lub w następstwie skazania w tym państwie wydającym. W konsekwencji wyjątkowo zgoda wymagana jest w razie przekazania skazanego do państwa innego niż to, którego jest obywatelem, w którym stale zamieszkuje lub do którego zostałby wydalony.

W rezultacie wprowadzenia tych wyjątków otrzymano możliwość przekazywania (niektórzy mówią o „pozbywaniu się”⁷⁶⁶) skazanych do państwa ich zamieszkania bez ich zgody. Zgodnie z założeniami decyzji ramowej głównym jej celem jest właśnie przekazywanie wyroków do wykonania w państwie zamieszkania lub obywatelstwa osoby skazanej. W decyzji ramowej podkreślono, że Polska potrzebuje więcej czasu niż inne państwa członkowskie, by poradzić sobie z praktycznymi i materialnymi konsekwencjami przyjmowania obywateli polskich skazanych w innych państwach członkowskich, szczególnie w świetle zwiększonej mobilności obywateli polskich na terenie UE. Oznaczało to de facto przyznanie, że trudna sytuacja więziennictwa w Polsce nie pozwala na przyjmowanie nawet obywateli lub mieszkańców Polski skazanych w innych państwach. W rezultacie jedynie Polska pozostawiła sobie tymczasową możliwość domagania się zgody skazanego, gdy inne państwo wnioskuje o przekazanie wyroku dotyczącego obywatela lub mieszkańca Polski do wykonania.

7.2.5. Podsumowanie

Decyzja ramowa Rady 2008/909/WSiSW stanowi kolejny krok na drodze do uregulowania całego obszaru współpracy w sprawach karnych między państwami członkowskimi za pomocą wdrażania zasady wzajemnego uznawania decyzji w sprawach karnych. Dzięki jej przyjęciu po raz pierwszy uregulowano kwestie przekazywania wyroków skazujących między państwami członkowskimi w formie decyzji ramowej. Ta forma okazała się najskuteczniejszą metodą wprowadzania zasady wzajemnego uznawania na coraz to nowych obszarach współpracy w sprawach karnych między państwami członkowskimi UE. Zakres tej regulacji jest także szerszy niż w poprzednio wydawanych instrumentach prawnych, czyli głównie konwencjach dotyczących tematyki przekazywania skazanych. Ujęcie tych zagadnień w obecnej formie jest też lepiej dostosowane do obecnych potrzeb UE i dynamicznie rozwijającego się obszaru współpracy w sprawach karnych. Jednak nie można uznać, by było to rozwiązanie wystarczające do zaspokojenia tych potrzeb.

Założeniem tej decyzji ramowej było zastąpienie obowiązujących na obszarze UE instrumentów regulujących wykonywanie wyroków w sprawach karnych, w szczególności Konwencji strasburskiej z 1983 r., poprzez wprowadzenie zasady wzajemnego i automatycznego uznawania i wykonywania prawomocnych wyroków skazujących niezależnie od tego, w którym państwie członkowskim zostały wydane. Można zauważyć, że jedyną nowością wprowadzoną przez decyzję ramową Rady 2008/909/WSiSW w stosunku do reżimu konwencyjnego jest zniesienie procedury konwersji wyroku skazującego, czyli możliwości dostosowania go do prawa państwa wykonującego i to również tylko w ograniczonym zakresie. Zasadniczą modyfikację stanowi natomiast wprowadzenie obowiązku przejęcia wykonania orzeczenia. Utrzymane jednak zostały wszystkie tradycyjnie przyjęte przeszkody w przekazywaniu wyroków do wykonania w innym państwie, obowiązujące obecnie w prawie takim samym kształcie jak jeszcze przed utworzeniem wspólnej przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości: zarówno warunek podwójnej karalności, jak i generalne wymaganie zgody osoby skazanej oraz długa lista podstaw odmowy wykonania takiego wyroku. W trakcie negocjacji nad decyzją ramową dotyczącą kwestii uznawania i wykonywania wyroków przyjmowano, że będzie to decyzja ramowa o europejskim nakazie wykonawczym i przekazywaniu skazanych między państwami członkowskimi UE. Jak bardzo zmieniła się ta wizja świadczy najlepiej zmiana tytułu decyzji ramowej. W wersji ostatecznej zniknęła wzmianka o europejskim nakazie wykonawczym, prawdopodobnie z racji wprowadzonych do niej zmian powodujących, że nie może być mowy o automatyzmie wykonywania wyroków. Również każde odniesienie w tekście decyzji ramowej do „europejskiego nakazu wykonawczego” zostało zastąpione bardziej pojemnym sformułowaniem „wyrok”⁷⁶⁷.W obecnej wersji nie jest ona instrumentem wystarczającym dla celów utworzenia jednolitego obszaru sądowego, na którym wszystkie ostateczne decyzje sądowe mają być wykonywane niezależnie od państwa ich wydania.

8. Uwzględnienie wyroków skazujących w nowym postępowaniu karnym

8.1. Uwagi wstępne

Jednym z założeń programowych przyjętych przez Radę Europejską w Tampere (grudzień 2000 r.) było uchwalenie działania mówiącego, że „jednego lub więcej instrumentów prawnych ustanawiających zasadę, zgodnie z którą sędzia jednego z państw członkowskich musi być w stanie uwzględniać prawomocne wyroki karne wydane w innych państwach członkowskich w celu określenia przeszłości karnej sprawcy, aby uwzględnić powtórne sprawstwo oraz w celu określenia rodzaju kary i ewentualnych zasad jej wykonywania”. Postawienie tego problemu za jeden z punktów koniecznych współpracy prawnokarnej w UE wynikało z faktu, że ówczesne i – w dużym stopniu – obecne regulacje nie przewidują skutecznego mechanizmu wykorzystania informacji wynikających z uprzedniego skazania w innym państwie członkowskim, w ramach prowadzonego postępowania karnego o nowy czyn zabroniony. Dowodzą tego prowadzone prace analityczne ustawodawstw państw członkowskich UE w rzeczonej materii. Wskazują one, że informacje o wyrokach karnych i ich skutkach w ramach krajowych wymiarów sprawiedliwości przedstawiają się różnie.

W niektórych państwach członkowskich UE uwzględnia się wyroki skazujące wydane w innych państwach (tak jest np. w Czechach, Danii, Grecji, Słowacji, Szwecji, Niemczech), w innych są one pomijane (np. Belgia, Estonia, Litwa, Polska) albo brane pod uwagę w bardzo ograniczonym zakresie (np. w Portugalii i Luxemburgu jest to uzależnione od warunku podwójnej karalności, zaś w Finlandii uwzględnienie faktu uprzedniego skazania jest uzależnione od wprowadzenia tej informacji do rejestru karnego)⁷⁶⁸. Istnienie takiej mozaiki regulacji w zakresie uwzględnienia wyroków skazujących w nowym postępowaniu karnym między państwami UE nie jest do pogodzenia z zasadą wzajemnego uznawania, ponieważ stosowanie tej zasady powinno prowadzić do nadania wyrokom skazującym wydanym w innych państwach członkowskich jednakowej wartości z wydanym wcześniej wyrokiem krajowym oraz wiązania z nimi jednakowych skutków. Innymi słowy, prowadzi to do ustanowienia „zasady równoważenia”⁷⁶⁹ orzeczenia wydanego w innym państwie członkowskim z wyrokiem krajowym, pozostawiając prawodawstwu krajowemu wyciągnięcie wniosków z tej zasady.

Poza tym, stwarza nierówne warunki obywatelom UE w przypadku ewentualnych nowych postępowań karnych w zależności od miejsca, w którym odbywa się kolejne postępowanie karne o inne czyny zabronione¹. W konsekwencji może to negatywnie wpływać na swobodę przepływu osób jako jednego z fundamentów ustroju gospodarczego UE. Mając powyższe na względzie, konieczne stało się podjęcie działań legislacyjnych UE w analizowanej materii, choć nie była to materia nowa, o czym świadczą regulacje prawne wypracowane w ramach RE oraz przepis art. 9a decyzji ramowej Rady 2000/383/WSiSW z 29.5.2000 r. w sprawie zwiększenia ochrony poprzez sankcje karne i inne sankcje za fałszowanie w związku z wprowadzeniem euro². Ta ostatnia regulacja prawna nakazuje państwom członkowskim uznawać prawomocne orzeczenia wydane w innym państwie w związku z fałszowaniem waluty.

8.2. Uwzględnienie wyroków skazujących w nowym postępowaniu karnym wśród państw Rady Europy

Uwzględnienie wyroków skazujących między państwami RE, w nowym postępowaniu karnym, jest możliwe na podstawie art. 56 Europejskiej konwencji o międzynarodowej ważności wyroków karnych z 28.5.1970 r., który wskazuje, że państwo-strona Konwencji podejmuje środki ustawodawcze, jakie uzna za właściwe, aby umożliwić swym sądom branie pod uwagę przy wyrokowaniu judykatu wydanego przez sądy innego państwa-strony, w celu nadania temu wyrokowi wszystkich lub niektórych skutków, które jego prawo wiąże z wyrokami wydanymi na jego terytorium. Co więcej, państwa-strony Konwencji same określają warunki brania pod uwagę skutków orzeczenia zagranicznego. Mimo że przepisy tej umowy międzynarodowej jako pierwsze expressis verbis przewidywały możliwość akceptacji skutków wyroków skazujących wy-

zji ramowej w sprawie uwzględniania między Państwami Członkowskimi Unii Europejskiej wyroków skazujących w przypadku nowego postępowania karnego (Bruksela, 17.3.2005 r., KOM (2005) 91 wersja ost.) dążenie do nadawania jedynaków skutkom skazującym jest określane mianem „zasady asymilacji”.

1. A. Grzelak, T. Ostropolski, Współpraca, s. 1–116.

2. Dz.Urz. WE L 140 z 14.6.2000 r., s. 1–3 ze zm. Koniecznym jest stwierdzić, że przepis art. 9a decyzji ramowej został dodany na podstawie art. 1 decyzji ramowej Rady 2001/888/WSiSW z 6.12.2001 r. zmieniającej decyzję ramową 2000/383/ WSiSW w sprawie zwiększenia ochrony poprzez sankcje karne i inne sankcje za fałszowanie związane z wprowadzeniem euro (Dz.Urz. WE L 329 z 14.12.2001 r., s. 3).

danych przez organy sądowe innych państw, nie odegrały one większego znaczenia z uwagi na ograniczoną liczbę jej ratyfikacji⁷⁷⁰.

Inne umowy międzynarodowe wypracowane w ramach RE nie określają skutków prawnych, jakie należy przypisywać skazaniom zagranicznym. Jedynie na podstawie art. 13 i 22 Europejskiej Konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych z 20.4.1959 r. ⁷⁷¹ (dalej jako Konwencja z 1959 r.), które zostały uzupełnione protokołem dodatkowym do tej Konwencji z 17.3.1978 r. (art. 4), możliwe jest pozyskiwanie informacji w tym zakresie. Zgodnie z art. 13 ust. 1 Konwencji z 1959 r. „strona wezwana przekazuje (…) wyciągi z rejestru skazanych i wszelkie z nim związane informacje, o których przekazanie wnoszą organy sądowe każdej Umawiającej się Strony na potrzeby sprawy karnej”. Istnienie tej możliwości co do przekazania informacji jest związane z zastrzeżeniem przez stronę wezwaną co do pozyskania zbieżnych informacji w przyszłości.

Bardziej stanowcze rozwiązanie znalazło się w przepisie art. 22 Konwencji z 1959 r., zmienionym Protokołem dodatkowym z 17.3.1978 r. Statuuje on nakaz kierowany w stosunku do państw-stron konwencji o powiadamianiu państwa zainteresowanego o orzeczeniach skazujących i późniejszych środkach podjętych wobec obywateli tego państwa, które zostały wpisane w rejestrze skazanych. W sytuacji, gdy dana osoba jest traktowana jako obywatel dwóch lub więcej państw-stron Konwencji z 1959 r., wówczas zawiadamia się wszystkie zainteresowane państwa, chyba że osoba ta posiada obywatelstwo państwa, na którego terytorium została skazana. Powyższym obowiązkiem zostali obarczeni ministrowie sprawiedliwości państw-stron Konwencji z 1959 r., którzy powinni przekazywać powyższe informacji co najmniej raz w roku.

Pomimo istnienia powyższych rozwiązań prawnych, przepływ informacji między państwami-stronami Konwencji z 1959 r. nie jest zadowalający. Składają się na to trzy zasadnicze powody: utrudnienia w szybkiej identyfikacji państw członkowskich, w których dana osoba już była skazana; utrudnienia w pozyskiwaniu informacji w szybki i prosty proceduralnie sposób oraz utrudnienia w zrozumieniu przekazywanych informacji⁷⁷². Są one wynikiem tego, że przyjęty w przepisie art. 22 Konwencji z 1959 r. mechanizm centralizacji informacji w kraju obywatelstwa, nie ma zastosowania wobec obywateli państw niebędących sygnatariuszami ww. umowy międzynarodowej. Co więcej, jeżeli nawet Konwencja z 1959 r. zobowiązuje państwa będące jej stronami do przekazywania informacji o orzeczeniach skazujących wydanych przeciwko obywatelom innych państw, nie nakazuje ona krajom obywatelstwa wpisywania tych orzeczeń do ich rejestrów krajowych. Prowadzi to do sytuacji, że niektóre państwa-strony Konwencji z 1959 r. nie dokonują wpisów, bądź wprowadzają je w sposób ograniczony, z kolei inne dokonują jedynie wpisów orzeczeń skazujących i kar, które znajdują odpowiedniki w ich systemach⁷⁷³.

Innym problemem jest kwestia utrudnienia w pozyskiwaniu informacji. Wydawać by się mogło, że władze krajowe pragnące uzyskać informacje o przeszłości karnej osób niebędących obywatelami danego państwa, mogą zwrócić się o przekazanie stosownych informacji, składając wniosek o udzielenie pomocy prawnej (art. 13 Konwencji z 1959 r.). W praktyce mechanizm ten nie jest skuteczny, bowiem zasadniczo sądy krajowe mają albo trudności z wiedzą w zakresie istnienia tej procedury albo przepisy prawa krajowego wyraźnie uniemożliwiają skorzystanie z niej². W konsekwencji sądy orzekają sankcje karne wobec obywateli innych państw członkowskich jedynie na podstawie wyciągu z rejestru skazanych z danego rejestru krajowego i przy braku wiedzy co do orzeczeń skazujących, które mogły zostać wydane w innych państwach, w szczególności w kraju obywatelstwa lub zamieszkania danej osoby.

Nie mniejsze trudności związane są z prawidłowym odczytaniem przekazanej informacji o skazaniu osoby w innym państwie. Wynikają one z faktu, że treści zawarte w krajowych rejestrach karnych cechują się różnorodnością. Można nawet rzec, że rejestry te stanowią odbicie systemów krajowych, a treść informacji, w szczególności w kwestiach związanych z sankcjami karnym, może prowadzić do błędnych interpretacji przez organy, które je otrzymują.

8.3. Uwzględnienie wyroków skazujących w nowym postępowaniu karnym w Unii Europejskiej

Brak efektywnej współpracy państw tworzących RE w przedmiocie uwzględnienia wyroków skazujących w nowym postępowaniu karnym, w przypadku prowadzenia przeciwko osobie kolejnego postępowania w innej sprawie, skłoniło UE do podjęcia prac nad aktem prawnym w sprawie uwzględniania w nowym postępowaniu karnym wyroków skazujących pochodzących z innego państwa. Zostały one ukończone

24.7.2008 r., kiedy nastąpiło przyjęcie rzeczonej decyzji ramowej Rady 2008/675/WSiSW w sprawie uwzględniania w nowym postępowaniu karnym wyroków skazujących zapadłych w państwach członkowskich Unii Europejskiej⁷⁷⁴.

Celem rzeczonej decyzji ramowej jest nałożenie na państwa członkowskie minimalnego obowiązku uwzględniania wyroków skazujących zapadłych w innych państwach członkowskich UE, nie zaś harmonizację znamion czynów zabronionych oraz sankcji karnych. Wszak bowiem – jak trafnie podkreśla się w pkt 5 preambuły decyzji ramowej Rady 2008/675/WSiSW – wyrok skazujący uprzednio zapadły w innych państwach członkowskich powinien w kolejnym państwie członkowskim wiązać się ze skutkami równoważnymi skutkom wynikającym z wyroków skazujących wydanych przez jego własne sądy zgodnie z prawem krajowym, niezależnie od tego, czy skutki te uznawane są w prawie krajowym za skutki faktyczne, proceduralne czy też materialne skutki prawne. Ten mechanizm, stanowiący wyraz zasady równoważenia wyroków, przejawia się w umożliwieniu wiązania skutków z uprzednimi wyrokami skazującymi zapadłymi w jednym państwie członkowskim w toku nowego postępowania karnego w innym państwie członkowskim w zakresie, w jakim na mocy prawa krajowego tego drugiego państwa członkowskiego uwzględnia się uprzednie krajowe wyroki skazujące (np. w zakresie recydywy czy możliwości zastosowania instytucji probacyjnych). Tym samym decyzja ramowa Rady 2008/675/WSiSW nie zmierza do wykonywania w innym państwie członkowskim orzeczeń sądowych państw członkowskich. Dlatego też nie można wprost zaliczyć jej do klasycznych instrumentów prawnych UE odwołujących się do mechanizmu uznania i wykonania orzeczeń bez dalszych formalności⁷⁷⁵. Istota współpracy wyrażona w treści decyzji ramowej Rady 2008/675/WSiSW odwołuje się do zasady wzajemnego uznawania³, ponieważ mamy tu do czynienia z obowiązkiem odnotowania faktu skazania w innym państwie członkowskim i – przy pewnych włączeniach – nadania mu skutków, jakie miałyby miejsce w państwie prowadzącym postępowanie karne, gdy ów wyrok zapadłby uprzednio w tym państwie. Ten zamysł współpracy wyraża art. 3 ust. 1 decyzji ramowej Rady 2008/675/WSiSW, który stanowi, że każde państwo członkowskie jest zobowiązane, aby w postępowaniu karnym prowadzonym przeciwko danej osobie uwzględnione zostały uprzednie wyroki skazujące, zapadłe wobec tej samej osoby w innych państwach członkowskich i dotyczące innych czynów – które to wyroki są znane

dzięki stosownym instrumentom wzajemnej pomocy prawnej lub instru mentom wymiany informacji pochodzących z rejestrów karnych – „w zakresie, w jakim zgodnie z prawem krajowym uwzględniane są uprzednie krajowe wyroki skazujące, oraz by wiązały się z nimi skutki prawne równoważne skutkom wiążącym się z uprzednimi krajowymi wyrokami skazującymi”.

Wedle założeń decyzji ramowej Rady 2008/675/WSiSW wystąpienie skutków wyroku skazującego zapadłego w innym państwie członkowskim powinno zostać rozważone na etapie postępowania przygotowawczego, sądowego oraz wykonawczego, w szczególności w odniesieniu do mających zastosowanie przepisów postępowania, w tym przepisów m.in. dotyczących kwalifikacji prawnej czynu zabronionego, rodzaju i wymiaru kary oraz przepisów dotyczących wykonania orzeczenia.

Instrument ten nie zawiera bezwzględnego nakazu uwzględniania uprzednich wyroków skazujących, na co wskazuje treść decyzji ramowej. Po pierwsze, jak stwierdza art. 3 ust. 3 decyzji ramowej Rady 2008/675/ WSiSW, uwzględnienie wcześniejszych wyroków skazujących zapadłych w innych państwach członkowskich, nie może prowadzić do naruszenia, uchylenia ani rewizji (kasacji) uprzednich wyroków skazujących ze strony państwa członkowskiego prowadzącego nowe postępowanie, ani jakichkolwiek decyzji związanych z ich wykonaniem. Po drugie, nie jest możliwe uwzględnienie uprzednich wyroków skazujących w zakresie, w jakim uwzględnienie tego wyroku skazującego – gdyby był on krajowym wyrokiem skazującym, który zapadł w państwie członkowskim prowadzącym nowe postępowanie – skutkowałoby, zgodnie z prawem krajowym tego państwa członkowskiego, naruszeniem, uchyleniem lub rewizją (kasacją) uprzedniego wyroku skazującego lub jakichkolwiek decyzji związanych z jego wykonaniem. Po trzecie wreszcie, brak jest obowiązku uwzględnienia zagranicznego wyroku skazującego, jeżeli przestępstwo, w zakresie którego toczy się postępowanie karne, zostało popełnione, zanim zapadł uprzedni wyrok skazujący lub zanim został on w pełni wykonany (art. 3 ust. 5 decyzji ramowej Rady 2008/675/WSiSW).

Należy również dodać, że uwzględnienie wyroku skazującego zapadłego w innym państwie członkowskim nie może doprowadzić do sytuacji prawnej osoby, w której byłaby ona traktowana w mniej korzystny sposób niż gdyby uprzedni wyrok skazujący był wyrokiem krajowym. Wynika to wprost z motywu 8 decyzji ramowej Rady2008/675/WSiSW, który wyraża zobowiązanie do paralelnego do judykatu krajowego odniesienia się do obcego wyroku skazującego. Nie jest zatem możliwe uwzględnienie uprzedniego wyroku skazującego zapadłego w innym państwie członkowskim, jeżeli został on wydany w związku z czynem, który nie jest przestępstwem według prawa krajowego innego państwa członkowskiego. Mimo że mechanizm powołania się na przesłankę odmowy bazującą na warunku podwójnej karalności nie został wprowadzony do przepisów decyzji ramowej Rady 2008/675/WSiSW.

Państwa członkowskie UE, które są stroną Europejskiej konwencji o międzynarodowej ważności wyroków karnych z 28.5.1970 r. (obecnie 13 państw), po wejściu w życie decyzji ramowej Rady 2008/675/WSiSW (nastąpiło to 15.8.2008 r.), nie mogą we wzajemnych relacjach stosować art. 56 powyższej konwencji. Możliwość powołania się na ten przepis pozostaje, gdy zachodzi możliwość uwzględnienia skazania między państwem członkowskim a państwem trzecim (art. 4 decyzji ramowej Rady 2008/675/WSiSW).

9. Wzajemne uznawanie wyroków i decyzji w sprawie zawieszenia lub warunkowego zwolnienia

w celu nadzorowania przestrzegania warunków zawieszenia i obowiązków wynikających z kar

alternatywnych

9.1. Uwaga wstępna

Pierwszym i w zasadzie jedynym dotychczasowym instrumentem międzynarodowym podejmującym próbę uregulowania współpracy międzynarodowej w zakresie orzeczeń probacyjnych jest Konwencja RE z 1964 r. o nadzorze nad warunkowo skazanymi lub warunkowo zwolnionymi⁷⁷⁶. Pomimo swojej długiej historii, ma ona marginalne znaczenie dla obrotu prawnego. Zostało to dostrzeżone przez Radę UE. W programie działań z 29.11.2000 r., przyjętym w celu wprowadzenia w życie zasady wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach karnych⁷⁷⁷, w pkt 23 założono, iż państwa członkowskie podejmą wysiłek w celu optymalizacji stosowania konwencji, czego dokonać się jednak nie udało.

Kwestia wzajemnego uznawania orzeczeń probacyjnych powróciła w Programie haskim. Na podstawie tego programu, z inicjatywy Niemiec popartych następnie przez Francję, w 2006 r. rozpoczęły się prace nad odpowiednim aktem prawnym. Dnia 27.11.2008 r. Rada UE przyjęła decyzję ramową 2008/947/WSiSW o stosowaniu zasady wzajemnego uzna wania do wyroków i decyzji w sprawie zawieszenia lub warunkowego zwolnienia w celu nadzorowania przestrzegania warunków zawieszenia i obowiązków wynikających z kar alternatywnych⁷⁷⁸. Termin jej transpozycji wyznaczono na 6.12.2011 r.

9.2. Cel i zakres decyzji ramowej

Cel decyzji ramowej Rady 2008/947/WSiSW został wskazany w jej art. 1. Zgodnie z nim, instrument ten ma za zadanie ułatwienie resocjalizacji osób skazanych, skuteczniejszą ochronę ofiar i ogółu społeczeństwa oraz ułatwienie stosowania odpowiednich warunków zawieszenia i obowiązków wynikających z kar alternatywnych w przypadku sprawców przestępstw, którzy nie mieszkają w państwie skazania.

W motywie 8 preambuły doprecyzowano, iż zwiększenie szans osoby skazanej na resocjalizację wynika z możliwości wykonywania kary w państwie zamieszkania skazanego, co umożliwi mu zachowanie więzi rodzinnych, językowych, kulturowych i innych. Wzrost ochrony ofiar i ogółu społeczeństwa ma być natomiast konsekwencją poprawy kontroli przestrzegania warunków i obowiązków nałożonych na skazanego w miejscu jego naturalnej aktywności życiowej. Nie bez znaczenia jest również okoliczność, że poprzez powrót pochodzącego z zagranicy sprawcy do swojego miejsca zamieszkania, utrudniony jest jego ewentualny kontakt z pokrzywdzonym, co ma wpływ na wzrost poczucia bezpieczeństwa tego drugiego.

Określenie expressis verbis celu decyzji ramowej w jej treści nie jest pozbawione znaczenia dla wykładni tego instrumentu. Należy pamiętać, że wykładnia celowościowa jest stosowana przez TS UE jako pełnoprawne narzędzie interpretacyjne⁷⁷⁹. Oznacza to, zwłaszcza w świetle wyr. z 16.6.2005 r. w sprawie C-105/03, Pupino⁷⁸⁰, iż zaangażowane w stosowanie decyzji ramowej organy sądowe winny mieć na uwadze jej cele i kierować się nimi podczas podejmowania decyzji.

Decyzja ramowa Rady 2008/947/WSiSW nie ma zastosowania do przekazywania, uznawania i wykonywania wyroków skazujących na karę pozbawienia wolności, kar o charakterze pieniężnym oraz nakazów konfiskaty, które są regulowane przez inne decyzje ramowe.

Podobnie jak w innych aktach prawa europejskiego opierających się na zasadzie wzajemnego uznawania, w decyzji ramowej Rady 2008/947/

WSiSW znalazło się stwierdzenie, iż pozostaje ona bez wpływu na obo wiązek poszanowania praw podstawowych i podstawowych zasad prawnych określonych w art. 6 TUE. Jest to swego rodzaju klauzula generalna, umożliwiająca – w wyjątkowych sytuacjach – niestosowanie przepisów decyzji ramowej, jeżeli ich zastosowanie prowadziłoby do naruszenia praw podstawowych i generalnych zasad prawnych UE⁷⁸¹.

W art. 2 decyzji ramowej Rady 2008/947/WSiSW zawarte zostały definicje określające podstawowe terminy użyte w treści aktu. Pozwalają one precyzyjnie wskazać jakie orzeczenia i w jakim zakresie mogą zostać przekazane do wykonania w innym państwie członkowskim UE.

Przez wyrok rozumie się prawomocne orzeczenie, ustalające, że osoba fizyczna popełniła przestępstwo. Z tej części definicji wynika, że decyzja ramowa Rady 2008/947/WSiSW będzie miała zastosowanie wyłącznie wobec prawomocnych orzeczeń skazujących oraz warunkowo umarzających postępowanie karne. Pomimo, iż sentencja orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania karnego nie zawiera stwierdzenia winy oskarżonego, warunkiem jego wydania jest wykazanie sprawstwa i zawinienia (por. art. 66 § 1 KK). Warunek ustalenia, że osoba fizyczna popełniła przestępstwo, eliminuje z katalogu orzeczeń podlegających przekazaniu w trybie decyzji ramowej środek zabezpieczający, o którym mowa w art. 99 KK. Obowiązki lub zakazy przewidziane w art. 39 pkt 2–3 KK mogą być bowiem zastosowane jako środek zabezpieczający wyłącznie wobec sprawcy, który dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 § 1 KK, co zgodnie z dyspozycją tego ostatniego przepisu oznacza, iż nie popełnił on przestępstwa.

Kolejnym elementem legalnej definicji jest kara lub środek wymierzony oskarżonemu. Następujące z nich wchodzą w zakres przedmiotowy decyzji ramowej Rady 2008/947/WSiSW:

1. kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania. Wykonanie całości lub części wymierzonej kary pozbawienia wolności może zostać zawieszone w wyroku skazującym lub w odrębnej decyzji, wydawanej przez organ sądowy lub inny niż sądowy. Tak szerokie ujęcie wprowadzone zostało na wniosek niektórych państw członkowskich, w których sąd decyduje tylko o zawieszeniu kary, pozostawiając służbie kuratorskiej lub innym organom określenie warunków zawieszenia i obowiązków probacyjnych. Z tego względu używane w niniejszym artykule określenia „orzeczenie” lub „wyrok” mogą się odnosić także do takich decyzji. Przekazaniu w trybie decyzji ramowej Rady 2008/947/WSiSW nie będzie jednak podlegać taki wyrok skazujący na karę pozbawienia wolności z warunkowym za wieszeniem jej wykonania, który nie nakłada na skazanego żadnych warunków, instrukcji lub obowiązków związanych z poddaniem go próbie. Wynika to wprost z treści art. 2 pkt 2 decyzji ramowej Rady 2008/947/WSiSW, a także z jej celu, jakim jest ułatwienie stosowania warunków i obowiązków probacyjnych. Ponadto przekazaniu nie będzie podlegać wyrok skazujący na karę grzywny lub ograniczenia wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania;

2. reszta kary pozbawienia wolności pozostała skazanemu do odbycia wskutek zastosowania wobec niego warunkowego przedterminowego zwolnienia. Dotyczy to zarówno sytuacji znanych z prawa polskiego, gdzie zwolnienie warunkowe jest udzielane na podstawie odrębnego orzeczenia sądu, jak i takich, gdy zwolnienie warunkowe po odbyciu określonej części kary jest określone już w wyroku skazującym. Zwolnienie warunkowe może zostać również przyznane na podstawie decyzji organu innego niż sąd. Także jednak i w tym wypadku dla zastosowania wobec zwolnienia warunkowego mechanizmu przewidzianego w decyzji ramowej, konieczne jest, aby zostało ono opatrzone przynajmniej jednym warunkiem związanym z poddaniem sprawcy próbie;

3. kara warunkowa. Jest to sankcja polegająca na nałożeniu co najmniej jednego warunku probacyjnego bez określania wymiaru kary lub z odroczeniem jego określenia na przyszłość, po zakończeniu okresu próby. Pierwszy z tych modeli odpowiada warunkowemu umorzeniu postępowania karnego, drugi nie jest znany prawu polskiemu. Obowiązek probacyjny może zostać nałożony bezpośrednio w wyroku albo w odrębnej decyzji właściwego (niekoniecznie sądowego) organu;

4. kara alternatywna, czyli kara zasadnicza inna niż kara pozbawienia wolności, środek polegający na pozbawieniu wolności lub grzywna. Zgodnie z prawem polskim, za karę alternatywną uznać należy karę ograniczenia wolności oraz środek karny orzeczony samoistnie na podstawie art. 59 KK.

9.3. Środki podlegające przekazaniu

Przekazanie orzeczenia do wykonania innemu państwu członkowskiemu UE polega w pierwszym rzędzie na transferze nadzoru nad warunkami i obowiązkami nałożonymi na skazanego w związku z poddaniem go próbie. Prawodawca europejski przyjął założenie, iż istnieje wiele warunków zawieszenia i kar alternatywnych, które są powszechnie stosowane w państwach członkowskich, w związku z czym przejęcie nad nimi nadzoru nie powinno stanowić problemu. Państwa członkow skie mogą ponadto oświadczyć, że są gotowe nadzorować przestrzeganie innych rodzajów warunków zawieszenia lub innych rodzajów obowiązków wynikających z kar alternatywnych.

Podstawowy katalog warunków zawieszenia i kar alternatywnych, podlegających przekazaniu, przewiduje art. 4 decyzji ramowej Rady 2008/947/WSiSW. Poniżej przytoczono je wraz z najbardziej adekwatnymi odpowiednikami przewidzianymi w prawie polskim. Należy przy tym pamiętać, że wszystkie obowiązki orzekane na podstawie art. 72 § 1 KK mogą dotyczyć okresu próby związanego zarówno z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności, jak również – na podstawie art. 159 KKW – z warunkowym przedterminowym zwolnieniem z reszty kary.

Treść przepisu decyzji ramowej Rady 2008/947/ WSiSW	Przepisy prawa polskiego
1	2
Art. 4 ust. 1 lit. a Obowiązek informowania przez osobę skazaną okreś lonego organu o każdej zmianie miejsca pobytu lub miejsca pracy.	Art. 34 § 2 pkt 1 i 3 KK – obowiązek skazanego na karę ograniczenia wolności uzyskania zgody sądu na zmianę miejsca stałego pobytu i udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu kary. Art. 72 § 1 pkt 1 KK, również w związku z art. 67 § 3 K – obowiązek informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby związanego z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności lub z warunkowym umorzeniem postępowania karnego.
Art. 4 ust. 1 lit. b Zakaz wstępu do pewnych miejscowości, miejsc lub określonych obszarów w państwie wydania lub państwie wykonania.	Art. 39 pkt 2b KK – obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach. Art. 72 § 1 pkt 7 KK – obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach w okresie próby związanym z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności.
Art. 4 ust. 1 lit. c Ograniczenia dotyczące opuszczania terytorium państwa wykonania.	Polskie prawo nie przewiduje zakazu opuszczania kraju jako środka związanego z poddaniem sprawcy próbie; jest on stosowany wyłącznie jako środek zapobiegawczy (art. 277 § 1 KPK). Być może jednak, odpowiedni obowiązek mógłby zostać zastosowany jako wariant zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu na podstawie art. 39 pkt 2b KK.

1

2

Art. 4 ust. 1 lit. d Polecenia co do sposobu zachowania, miejsca pobytu, kształcenia i szkolenia, spędzania czasu wolnego, lub zawierające ograniczenia lub warunki prowadzenia działalności zawodowej.

Art. 34 § 2 pkt 1 i 3 KK – obowiązek skazanego na karę ograniczenia wolności uzyskania zgody sądu na zmianę miejsca stałego pobytu i udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu kary. Art. 39 pkt 2 KK – zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej. Art. 39 pkt 2a KK – zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi. Art. 39 pkt 2b KK – obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach i miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu. Art. 39 pkt 2c KK – zakaz wstępu na imprezę masową. Art. 39 pkt 2d KK – zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych. Art. 72 § 1 pkt 3 KK, również w zw. z art. 67 § 3 KK i art. 36 § 2 KK – obowiązek łożenia na utrzymanie innej osoby w okresie próby związanym z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności lub warunkowym umorzeniem postępowania karnego, a także przez skazanego na karę ograniczenia wolności. Art. 72 § 1 pkt 4 KK – obowiązek wykonywania pracy zarobkowej, kontynuowania nauki lub przygotowania się do zawodu w okresie próby związanym z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności. Art. 72 § 1 pkt 5 KK, również w zw. z art. 67 § 3 KK i art. 36 § 2 KK – obowiązek powstrzymywania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających w okresie próby związanym z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności lub warunkowym umorzeniem postępowania karnego, a także przez skazanego na karę ograniczenia wolności. Art. 72 § 1 pkt 7b KK – obowiązek opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Art. 72 § 1 pkt 8 KK – obowiązek innego stosownego postępowania w okresie próby związanego z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności, jeżeli może to zapobiec popełnieniu ponownie przestępstwa.

1	2
Art. 4 ust. 1 lit. e Nakaz stawiania się w określonym czasie przed określonym organem.	Polskie prawo nie przewiduje obowiązku zgłaszania się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu jako środka związanego z poddaniem oskarżonego próbie. Obowiązek taki jest stosowany jako element środka zapobiegawczego w postaci dozoru (por. art. 275 § 2 KPK). Ponadto obowiązek osobistego stawiennictwa w odpowiedniej jednostce Policji w czasie trwania imprezy masowej wiąże się z orzeczeniem zakazu wstępu na taką imprezę (por. art. 41b § 2 KK)^782. Wydaje się jednak, że obowiązek stawiennictwa przed określonym organem może zostać wyprowadzony z obowiązku udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu kary ograniczenia wolności lub okresu próby (por. powołane wyżej art. 34 § 2 pkt 3 KK oraz art. 72 § 1 pkt 1 KK, również w zw. z art. 67 § 3 KK).
Art. 4 ust. 1 lit. f Nakaz unikania kontaktu z określonymi osobami.	Art. 39 pkt 2b KK – zakaz kontaktowania się z określonymi osobami. Art. 72 § 1 pkt 7a KK, również w zw. z art. 67 § 3 KK – obowiązek powstrzymywania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób, w okresie próby związanym z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności lub warunkowym umorzeniem postępowania karnego.
Art. 4 ust. 1 lit. g Nakaz unikania kontaktu z określonymi przedmiotami, które posłużyły lub mogą posłużyć osobie skazanej do popełnienia przestępstwa.	Zakres tego warunku nie jest oczywisty. Może tutaj chodzić o zakazy wstępu na imprezę masową oraz wstępu do ośrodków gier hazardowych (por. powołane wyżej art. 39 pkt 2c i art. 39 pkt 2d KK). Ewentualnym odpowiednikiem może być również odpowiednio ukształtowany obowiązek innego stosowanego postępowania w okresie próby, związany z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności, jeżeli może to zapobiec popełnieniu ponownie przestępstwa (por. powołany wyżej art. 72 § 1 pkt 8 KK). Wydaje się jednak, że omawiany nakaz nie może być utożsamiany z zakazem prowadzenia pojazdów. Zakaz taki polega nie tyle na wyłączeniu kontaktu z pojazdem, co mogłoby dotyczyć także pasażera, ale raczej na obowiązku powstrzymania się od użytkowania tego pojazdu w określony sposób (kierowania nim). Zakaz prowadzenia pojazdów polega zatem na wygaszeniu określonych uprawnień, przysługujących oskarżonemu z mocy prawa (np. uprawnienie do kierowania rowerem przez osobę pełnoletnią) lub z mocy decyzji właściwego organu (uprawnienie do kierowania samochodem).

1	2
Art. 4 ust. 1 lit. h Nakaz dokonania rekompensaty finansowej szkód wyrządzonych w wyniku popełnienia przestępstwa lub nakaz przedstawienia dowodu, że obowiązek ten został wypełniony.	Art. 39 pkt 5 KK – obowiązek naprawienia szkody. Art. 39 pkt 6 KK – nawiązka na rzecz pokrzywdzonego w celu zadośćuczynienia, orzekana zamiast obowiązku naprawienia szkody (por. art. 46 § 2 KK). Art. 67 § 3 KK– obowiązek naprawienia szkody orzekany w wypadku warunkowego umorzenia postępowania karnego. Art. 72 § 2 KK, również w zw. z art. 36 § 2 KK – obowiązek naprawienia szkody orzekany w wypadku warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności oraz skazania na karę ograniczenia wolności.
Art. 4 ust. 1 lit. i Nakaz wykonania pracy społecznie użytecznej.	Art. 34 § 2 pkt 2 KK – obowiązek skazanego na karę ograniczenia wolności wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne.
Art. 4 ust. 1 lit. j Nakaz współpracy z kuratorem sądowym lub z przedstawicielem służb socjalnych, którzy są odpowiedzialni za osoby skazane.	Art. 67 § 2 KK, art. 73 § 1 KK, art. 159 KKW – oddanie skazanego pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym.
Art. 4 ust. 1 lit. k Nakaz poddania się terapii, w tym terapii odwykowej.	Art. 72 § 1 pkt 6 i pkt 6a KK – obowiązek poddania się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu, albo oddziaływaniom terapeutycznym, art. 72 § 1 pkt 6a – obowiązek uczestnictwa w odziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych.

Analiza powyższej tabeli prowadzi do wniosku, że odpowiednikami warunków zawieszenia i kar alternatywnych przewidzianych w art. 4 decyzji ramowej Rady 2008/947/WSiSW są na gruncie prawa polskiego środki karne stosowane samoistnie, środki probacyjne oraz elementy kary ograniczenia wolności. Nie wydaje się jednak, aby ta różnorodność stanowiła poważniejszą przeszkodę dla polskich organów sądowych stosujących ww. decyzję ramową. Z zaznaczonymi wyżej wyjątkami, w każdym wypadku chodzi o środek znany prawu polskiemu, którego wykonanie podlega nadzorowi sądowemu.

9.4. Postępowanie w państwie wydania orzeczenia

Podstawową zasadą jest przekazanie orzeczenia do tego państwa członkowskiego, w którym skazany ma zgodne z prawem stałe miejsce pobytu. Przez pojęcie „zgodności z prawem” rozumieć należy zgodność z prawem krajowym państwa stałego pobytu skazanego. Warunkiem przekazania jest powrót skazanego do państwa wykonania lub wola takiego powrotu, przy czym może ono nastąpić zarówno przed powrotem, jak i po nim.

Ponadto decyzja ramowa Rady 2008/947/WSiSW przewiduje możliwość przekazania orzeczenia do państwa członkowskiego innego niż państwo stałego pobytu skazanego. Rozwiązanie to zostało przyjęte na wniosek Polski i Litwy. Jego celem jest umożliwienie wykonywania kary lub środka probacyjnego wobec skazanych uczących się lub pracujących za granicą, w miejscu ich czasowego pobytu, bez konieczności powrotu do państwa domicylu. Warunkiem jest uzyskanie zgody właściwego organu państwa wykonania na takie przekazanie, przy czym kryteria uzyskania takiej zgody winny zostać określone przez państwa członkowskie podczas transpozycji.

Podobnie jak w innych decyzjach ramowych opartych na zasadzie wzajemnego uznawania orzeczeń, orzeczenie – co do zasady – przekazuje się bezpośrednio pomiędzy zainteresowanymi organami, załączając do niego standardowe zaświadczenie, zawierające szczegółowe informacje na temat osoby ukaranej, organu orzekającego i kary. Ma to na celu przejrzyste uporządkowanie informacji zawartych w orzeczeniu, tak aby były one czytelne dla osoby nieznającej prawa państwa wydania. Zaświadczenie powinno zostać przetłumaczone na język państwa wykonania lub inny język wskazany przez to państwo. Odpis orzeczenia przekazuje się w języku oryginalnym. Przekazanie następuje wyłącznie do jednego państwa wykonania.

9.5. Postępowanie w państwie wykonania orzeczenia

Właściwy organ państwa wykonania podejmuję decyzję w przedmiocie uznania bądź odmowy uznania orzeczenia w terminie 60 dni od otrzymania wyroku wraz z zaświadczeniem. Zakreślenie terminu do podjęcia decyzji jest charakterystyczne dla wszystkich instrumentów prawnych przewidujących wzajemne uznawanie orzeczeń skutkujących pozbawieniem lub ograniczeniem osobistej wolności skazanego⁷⁸³.

Z treści art. 8 decyzji ramowej Rady 2008/947/WSiSW wynika jednoznacznie, że zasadą jest uznanie orzeczenia, podczas gdy odmowa uznania stanowi wyjątek, co tworzy swoiste domniemanie prawidłowości przekazania, charakterystyczne dla wszystkich instrumentów z zakresu współpracy sądowej w sprawach karnych. Domniemanie to ulega wzmocnieniu przez fakt, że decyzja ramowa przewiduje wyłącznie fakultatywne przesłanki odmowy. Większość z nich jest znana z innych instrumentów UE. Należą do nich m.in. niekompletność zaświadczenia lub jego sprzeczność z treścią orzeczenia, naruszenie zasady ne bis in idem, brak podwójnej karalności, o czym będzie mowa poniżej, przedawnienie, immunitet oraz wiek sprawcy niepodlegającego z tego tytułu odpowiedzialności karnej w państwie wykonania. Ponadto podstawą odmowy może być m.in. zaoczny charakter wyroku, chociaż od tej reguły przewidziano pewne wyjątki. Można wreszcie odmówić wykonania orzeczenia, jeżeli odnosi się ono do przestępstw, które na mocy prawa państwa wykonania są uznawane za popełnione na jego terytorium.

Specyficznymi przesłankami odmowy są: określenie w wyroku obowiązku poddania się leczeniu lub terapii, których państwo wykonania nie może przeprowadzić oraz okoliczność, iż okres wykonywania kary lub próby jest krótszy niż 6 miesięcy.

Nadzór nad przestrzeganiem warunków zawieszenia i obowiązków wynikających z kar alternatywnych odbywa się zgodnie z prawem państwa wykonania. Państwo to może dostosować charakter lub okres obowiązywania kary lub środka albo długość okresu próby, jeżeli są one niezgodne z jego prawem krajowym, przy czym zasadą jest wprowadzanie jak najmniejszych modyfikacji wobec pierwotnego orzeczenia. Jeżeli adaptacja polega na dostosowaniu okresu obowiązywania kary lub środka albo długości okresu próby, nie może prowadzić do skrócenia ich poniżej maksymalnej długości takich okresów przewidzianych w prawie państwa wykonania w odniesieniu do takich samych przestępstw. Obowiązuje przy tam zakaz reformationis in peius: dostosowana kara lub środek nie może być surowsza, a dostosowany okres nie może być dłuższy od przewidzianych w pierwotnym orzeczeniu.

Możliwość adaptacji kary jest zatem ściśle ograniczona⁷⁸⁴. Co więcej, podlega ona swoistej ocenie dokonywanej przez państwo wydania orzeczenia, które jest obowiązkowo informowane o sposobie i zakresie dostosowania. Właściwy organ tego państwa może w ciągu 10 dni zadecydować o wycofaniu zaświadczenia, a tym samym o zwrotnym przekazaniu wykonania orzeczenia do państwa wydania. Instrument nie precyzuje kryteriów podjęcia takiej decyzji, lecz wydaje się oczywiste, że przedmiotem oceny organu państwa wydania powinna być możliwość osiągnięcia celów kary po jej adaptacji. Odróżnia to opisywaną procedurę od klasycznej procedury exequatur⁷⁸⁵.

Uznanie przekazanego wyroku przez właściwy organ państwa wykonania skutkuje wygaśnięciem uprawnienia państwa wydania do nadzorowania orzeczonej w nim kary lub środka probacyjnego. Oznacza to, że z tą chwilą państwo wykonania nabywa właściwość także do podejmowania dalszych decyzji związanych z poddaniem sprawcy próbie, w szczególności w przedmiocie zmiany czasu i sposobu wykonania nałożonych obowiązków, zarządzenia wykonania kary warunkowo zawieszonej lub odwołania warunkowego przedterminowego zwolnienia z reszty kary, a także orzeczenia zastępczej kary grzywny lub zastępczej kary pozbawienia wolności. Decyzja ramowa Rady 2008/947/WSiSW przewiduje jednakże sytuacje, w których państwo wydania może ponownie nabyć omówione kompetencje, pomimo uznania orzeczenia przez państwo wykonania (por. art. 7 ust. 2). Pierwsza z nich ma miejsce w wypadku wycofania zaświadczenia po dostosowaniu kary lub środka przez organ państwa wykonania, o czym była mowa powyżej. Druga następuje wówczas, gdy skazany traci stałe miejsce pobytu w państwie wykonania lub gdy na wniosek państwa wydania, uzasadniony wszczęciem nowego postępowania karnego przeciwko skazanemu, następuje zwrotne przekazanie właściwości do tego państwa. Trzecia sytuacja została szczegółowo omówiona poniżej.

Jedną z istotniejszych trudności wzajemnego uznawania orzeczeń o charakterze probacyjnym jest ich względna ostateczność. Polega ona na tym, że orzeczenie, które formalnie jest orzeczeniem kończącym postępowanie karne, może zostać zmienione nie poprzez nadzwyczajne środki zaskarżenia, ale wskutek wystąpienia lub zmiany określonych okoliczności. W okresie próby sąd może zmienić warunki i obowiązki przewidziane w wyroku, zarządzić wykonanie kary pierwotnie warunkowo zawieszonej, odwołać warunkowe zwolnienie itd. Jeżeli orzeczenie wymierzające karę o charakterze probacyjnym, po jego wydaniu, a przed podjęciem następnych decyzji zmieniających sposób wykonania kary, zostaje przekazane do innego państwa członkowskiego, powstaje problem wyboru porządku prawnego, zgodnie z którym decyzje te zapadają. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, w których brak odpowiedniej dyspozycji w treści przekazywanego orzeczenia, a zatem np. gdy w wyroku nie został określony wymiar zastępczej kary pozbawienia wolności orzekanej na wypadek nieprzestrzegania nałożonych na skazanego obowiązków oraz gdy została wymierzona kara warunkowa. W tym drugim wypadku wyrok w ogóle nie określa rodzaju i wymiaru kary.

Z tego względu decyzja ramowa przewiduje klauzulę wyłączającą (opt-out), zgodnie z którą każde państwo członkowskie jest uprawnione do złożenia oświadczenia, iż jako państwo wykonania może odmówić przejęcia kompetencji do zarządzenia wykonania kary warunkowo zawieszonej lub odwołania warunkowego przedterminowego zwolnienia oraz do orzeczenia zastępczej kary pozbawienia wolności w określonych kategoriach spraw. Decyzja ramowa Rady 2008/947/WSiSW nie zawiera zamkniętego katalogu okoliczności, których opt-out może dotyczyć. W art. 14 ust. 3 ww. decyzji ramowej wymienia się przykładowo nieokreślenie w wyroku wymiaru zastępczej kary pozbawienia wolności, karę warunkową oraz brak podwójnej karalności. W takich wypadkach państwo wykonania korzystające z klauzuli wyłączającej jest obowiązane do zawiadomienia państwa wydania o okolicznościach uzasadniających podjęcie decyzji w przedmiocie zarządzenia wykonania kary warunkowo zawieszonej, odwołania warunkowego zwolnienia lub orzeczenia zastępczej kary pozbawienia wolności. Do podjęcia takiej decyzji uprawniony jest wówczas właściwy organ państwa wydania. Sytuacja ta stanowi trzeci wyjątek od reguły, iż pełnię kompetencji nad wykonaniem orzeczenia przejmuje państwo wykonania.

9.6. Podwójna karalność

Zasada podwójnej karalności polega na możliwości odmowy udzielenia pomocy prawnej przez państwo wezwane, jeśli czyn będący przedmiotem postępowania w państwie wzywającym nie stanowi przestępstwa w państwie wezwanym. W postępowaniu karnym w sprawach ze stosunków międzynarodowych uważana jest ona za prerogatywę państwa, które w ten sposób zachowuje prawo ograniczenia współpracy w obrocie międzynarodowym jedynie do tej sfery, którą samo poddaje działaniom represyjnym⁷⁸⁶.

W obrocie prawnym między państwami członkowskimi UE zasada ta uległa znacznemu ograniczeniu z uwagi na to, że wzajemne zaufanie pomiędzy organami wymiarów sprawiedliwości państw członkowskich jest większe niż w relacjach zewnętrznych. Unijny model został po raz pierwszy zastosowany w decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW, gdzie określono 32 kategorie przestępstw, w wypadku których nie następuje weryfikacja podwójnej karalności. Konstrukcja ta stała się następnie rozwiązaniem standardowym, przyjmowanym – z pewnymi modyfikacjami

– w kolejnych aktach prawnych z zakresu współpracy sądowej w spra wach karnych.

W omawianej decyzji ramowej prawodawca europejski zastosował „klasyczny” katalog 32 przestępstw, znany z decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW. Charakterystyczną cechą decyzji ramowej jest jednak klauzula opt-out, pozwalająca państwom członkowskim na złożenie oświadczenia, iż będą one dokonywać weryfikacji podwójnej karalności we wszystkich kategoriach spraw, także objętych katalogiem 32 przestępstw. Klauzula ta została przyjęta na wniosek m.in. Polski i jest wzorowana na rozwiązaniu zastosowanym po raz pierwszy w decyzji ramowej 2008/909/WSiSW.

10. Wzajemne uznawanie orzeczeń w sprawie środków nadzoru stanowiących alternatywę dla tymczasowego aresztowania

10.1. Wzajemne uznawanie środków nadzoru w państwach członkowskich Unii Europejskiej

Zasada wzajemnego uznawania decyzji w sprawach karnych znajduje zastosowanie nie tylko do prawomocnych orzeczeń wydawanych w sprawach karnych, ale również do decyzji wydawanych na wcześniejszych etapach postępowania karnego. Przykładem takich decyzji są m.in. decyzje dotyczące stosowania środków nadzoru nad oskarżonym (podejrzanym) w czasie trwania postępowania karnego. Pojęcie decyzji w sprawie środków nadzoru wprowadzone zostało do prawa UE w celu ujęcia występujących w różnych państwach członkowskich różnych form ograniczenia swobody osoby, przeciwko której toczy się postępowanie karne, w celu zabezpieczenia jego toku. Istotą zastosowania zasady wzajemnego uznawania do takich środków jest zapewnienie, że osoba, która ma miejsce pobytu w jednym państwie członkowskim, ale co do której toczy się postępowanie karne w drugim państwie członkowskim, oczekując na proces, może być nadzorowana przez organy w tym państwie, w którym ma ona miejsce pobytu. Obecnie istniejący system przewiduje jedynie dwie możliwości: tymczasowe aresztowanie takich osób na zasadach ogólnych stosowanych w danym państwie lub zupełny brak nadzoru ich przemieszczania się między państwami członkowskimi. Brak odpowiedniej regulacji wykonywania środków nadzoru na szczeblu unijnym prowadzi do sytuacji, w której osoby mające miejsce pobytu w państwie, w którym toczy się postępowanie, mogą być traktowane inaczej niż osoby niemające w nim miejsca pobytu: osoby niemające w nim miejsca pobytu narażone są w każdym przypadku na pozbawienie wolności do czasu zakończenia procesu w celu zapewnienia stawiennictwa w czasie czynności procesowych, podczas gdy osoby mające w nim miejsce pobytu w podobnej sytuacji mają do dyspozycji szereg innych środków zapewniających równocześnie pozostawanie ich na wolności, jak i efektywne prowadzenie postępowania. Na wspólnej europejskiej PWBiS jest to rozwiązanie sprzeczne z założeniami stojącymi u podstaw UE. Zasadą powinno być bowiem, że osoba, przeciwko której toczy się postępowanie karne, ale która nie ma miejsca pobytu w państwie prowadzącym proces, była traktowana tak samo jak osoba, która ma miejsce pobytu w tym państwie. Zapewnienie uznania i wykonania środków nadzoru stosowanych w jednym z państw jako alternatywy dla tymczasowego aresztowania we wszystkich państwach członkowskich pozwoli na ograniczenie przypadków pozbawienia wolności mieszkańców UE bez prawomocnego wyroku sądowego. Na wspólnym obszarze sądowym tylko takie rozwiązanie może zapewnić urzeczywistnienie zasady wolnego przepływu osób i zmniejszyć ryzyko nierównego traktowania podejrzanych niebędących obywatelami danego państwa.

Wzajemne uznawanie zastosowania środków zapobiegawczych na terytorium całej UE uregulowane zostało w decyzji ramowej Rady Rady 2009/829/WSiSW z 23.10.2009 r. w sprawie stosowania przez państwa członkowskie Unii Europejskiej zasady wzajemnego uznawania do decyzji w sprawie środków nadzoru stanowiących alternatywę dla tymczasowego aresztowania⁷⁸⁷. Ta decyzja ramowa ma zostać implementowana w prawo państw członkowskich do 1.12.2012 r. Obecnie nie funkcjonuje inny akt prawny regulujący wykonywanie decyzji nakładających środki nadzoru na terytorium UE. Zagadnienia dotyczące takich środków zostały jednak przedstawione w dokumentach o znaczeniu politycznym, o mocy niewiążącej, czyli zielonych księgach.

Zielona księga w sprawie wzajemnego uznawania nieizloacyjnych środków zapobiegawczych w postępowaniu przygotowawczym⁷⁸⁸ przedstawia możliwości wykonywania środków zapobiegawczych orzeczonych w jednym z państw członkowskich wobec oskarżonego lub podejrzanego w państwie jego zamieszkania. Podkreśla się w niej, że wpro wadzenie instrumentu prawnego umożliwiającego państwom członkowskim UE wzajemne uznawanie „środków nadzoru przedprocesowego niepolegających na pozbawieniu wolności” pomoże w zmniejszeniu liczby aresztantów niebędących obywatelami danego państwa. Jednocześnie wprowadzenie takiego instrumentu umocni prawo do wolności i domniemania niewinności na wspólnym obszarze wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości i zmniejszy ryzyko nierównego traktowania podejrzanych niebędących rezydentami⁷⁸⁹. W zielonej księdze zaplanowano przyjęcie nowego instrumentu wdrażającego zasadę wzajemnego uznawania w stosunku do „środków nadzoru przedprocesowego niepolegających na pozbawieniu wolności”. Jego głównym celem byłoby wprowadzenie przepisów umożliwiających zastąpienie tymczasowego aresztowania stosowaniem środka nadzoru niepolegającego na pozbawieniu wolności oraz przeniesienie wykonywania takiego środka do państwa członkowskiego, w którym oskarżony stale przebywa. Umożliwić to powinno stały nadzór nad oskarżonym w jego zwykłym środowisku do czasu rozpoczęcia procesu w obcym państwie członkowskim. Szczegółowe koncepcje dotyczące procedury wykonywania środków zapobiegawczych miały zostać sformułowane po przeprowadzeniu konsultacji z gronem praktyków we wszystkich państwach członkowskich: sędziami, prokuratorami, obrońcami i ośrodkami akademickimi⁷⁹⁰. Głównym problemem stojącym przed twórcami takiego aktu prawnego było stworzenie koherentnych reguł dotyczących wykonywania środków nadzoru, w sytuacji gdy ich lista różni się zasadniczo w państwach członkowskich, często w zależności od wdrożonego systemu monitorowania wykonania takich kar i nastawienia społecznego. Zielona księga przyjęła, że w szczególności trzeba też będzie określić, czy organ wykonujący powinien mieć prawo do odmowy wykonania z powodu braku podwójnej karalności czynu. Istotne jest też, jak należy postąpić, jeżeli organy: wydający decyzję i wykonujący ją, różnią się w opiniach o tym, czy osoba naruszająca prawo powinna zostać aresztowana lub czy zagrożenie przez oskarżonego przebiegu procesu można wyeliminować, nakładając na niego nowe zobowiązanie.

10.2. Decyzja ramowa w sprawie stosowania przez państwa członkowskie Unii Europejskiej zasady wzajemnego uznawania do decyzji w sprawie środków nadzoru

Obecnie zastosowanie alternatywnych w stosunku do tymczasowego aresztowania środków nadzoru nad oskarżonym niepolegających na pozbawieniu wolności na terytorium UE możliwe jest na podstawie ww. decyzji ramowej Rady 2009/829/WSiSW z 23.10.2009 r. w sprawie stosowania przez państwa członkowskie Unii Europejskiej zasady wzajemnego uznawania do decyzji w sprawie środków nadzoru stanowiących alternatywę dla tymczasowego aresztowania⁷⁹¹. Decyzja ramowa ma za zadanie umożliwiać nadzorowanie (monitorowanie) w państwie członkowskim środków nadzoru zastosowanych przez inne państwo członkowskie. Wprowadza ona zasady, zgodnie z którymi jedno państwo członkowskie ma obowiązek uznać decyzję w sprawie środków nadzoru wydaną w innym państwie członkowskim jako alternatywę dla tymczasowego aresztowania, nadzorować stosowanie środków nadzoru nałożonych na osobę fizyczną i w przypadku naruszenia warunków związanych z tymi środkami przekazać daną osobę państwu wydającemu decyzję. Takie rozwiązania umożliwiają innemu państwu członkowskiemu niż prowadzące postępowanie nadzorowanie osoby mającej w nim miejsce pobytu, zapewniając efektywny wymiar sprawiedliwości, a w szczególności zapewniając stawiennictwo danej osoby na rozprawie. Drugim celem stojącym przed decyzją ramową jest sprawienie, by państwa członkowskie w toku postępowania karnego stosowały środki nadzoru niepolegające na pozbawieniu wolności wobec oskarżonych lub podejrzanych niemających miejsca pobytu w państwie członkowskim, w którym toczy się postępowanie.

10.3. Zakres oddziaływania decyzji ramowej

Decyzja ramowa Rady 2009/829/WSiSW reguluje wykonywanie w państwach członkowskich decyzji nakładających środki nadzoru orzeczone jako alternatywa dla tymczasowego aresztowania w innym państwie członkowskim. W rozumieniu ww. decyzji ramowej „decyzja w sprawie środków nadzoru” oznacza podlegającą wykonaniu decyzję, którą w toku postępowania karnego podjął właściwy organ państwa wydającego zgodnie ze swoimi przepisami i procedurami krajowymi, na mocy której organ ten zastosował wobec osoby fizycznej środek lub środki nadzoru zamiast tymczasowego aresztowania. Natomiast „środki nadzoru” oznaczają obowiązki i nakazy nałożone na osobę fizyczną zgodnie z przepisami i proce durami krajowymi państwa wydającego, w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego.

W decyzji ramowej Rady 2009/829/WSiSW przyjęto podział środków nadzoru na te, do których przepisy decyzji ramowej znajdą zastosowanie zawsze (art. 8 ust. 1) oraz na takie, co do których decyzja ramowa jedynie może być stosowana (art. 8 ust. 2). Na monitorowanie środków nadzoru innych niż wymienione w art. 8 ust. 1 decyzji ramowej Rady 2009/829/ WSiSW państwo członkowskie musi dodatkowo wyrazić zgodę. W różnych państwach członkowskich środki nadzoru przyjmują inny kształt, są inaczej nazywane i mają inny zakres zastosowania. Decyzja ramowa Rady 2009/829/WSiSW próbuje znaleźć wspólny mianownik dla różnego rodzaju ograniczeń swobody jednostki, które uzasadnione są koniecznością zapewnienia prawidłowego toku procesu. Państwo członkowskie nie może powołać się przy tym na niemożność wykonania środków nadzoru z tej listy z tego powodu, że prawo wewnętrzne danego państwa nie przewiduje środków nadzoru umożliwiających wykonanie orzeczonych w innym państwie członkowskim środków z tej listy. Obowiązek wykonania poniżej przedstawionych środków nadzoru oznacza bowiem, że każde państwo członkowskie musi takie środki nadzoru wprowadzić do wewnętrznego systemu prawnego w celu wdrożenia przepisów decyzji ramowej. Na podstawie niniejszej decyzji ramowej będzie więc zawsze możliwe uznanie i wykonanie następujących środków nadzoru w innym państwie członkowskim:

1. obowiązku informowania przez daną osobę właściwego organu w państwie wykonującym o każdej zmianie miejsca pobytu, w szczególności z uwagi na konieczność doręczania wezwań do stawienia się na przesłuchanie lub na rozprawie w toku postępowania karnego;

2. zakazu wstępu do określonych miejscowości, miejsc lub na określone obszary w państwie wydającym lub w państwie wykonującym;

3. obowiązku przebywania w określonym miejscu, a w stosownych przypadkach – w określonym czasie;

4. obowiązku polegającego na ograniczeniu możliwości opuszczania terytorium państwa wykonującego;

5. obowiązku stawiennictwa w określonym czasie przed określonym organem;

6. obowiązku unikania kontaktu z określonymi osobami w związku z zarzutem popełnienia przestępstwa.

Natomiast spis środków nadzoru, które państwo fakultatywnie może monitorować obejmuje tylko przykładową listę. Oznacza to, że państwo może wyrazić zgodę na nadzorowanie każdego rodzaju środka, który w danej sytuacji jest możliwy do zastosowania zgodnie z jego przepisami wewnętrznymi. Przykładowa lista zawiera takie środki nadzoru jak (art. 8 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2009/829/WSiSW):

1. zakaz wykonywania działalności określonego rodzaju w związku z zarzutem popełnienia przestępstwa lub przestępstw; zakaz ten może dotyczyć wykonywania określonego zawodu lub podejmowania zatrudnienia określonego rodzaju;

2. zakaz prowadzenia pojazdów;

3. obowiązek zdeponowania określonej kwoty pieniężnej lub udzielenia gwarancji innego rodzaju, która może zostać wniesiona w określonej liczbie rat lub w całości jednorazowo;

4. obowiązek poddania się leczeniu, w tym terapii odwykowej;

5. obowiązek unikania kontaktu z określonymi przedmiotami w związku z zarzutem popełnienia przestępstwa lub przestępstw.

Na gruncie prawa polskiego w rezultacie przyjęcia do wykonania decyzji w sprawie środków nadzoru z innego państwa członkowskiego będzie można stosować znane polskiemu systemowi środki zapobiegawcze. Środki zapobiegawcze w myśl art. 249 § 1 KPK można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego ciężkiego przestępstwa. Zgodnie z KPK można tu będzie mówić o środkach zapobiegawczych w postaci poręczenia majątkowego, indywidualnego i społecznego, dozorze policji (który może polegać na zakazie opuszczania określonego miejsca pobytu, zgłaszaniu się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu, zawiadamianiu go o zamierzonym wyjeździe oraz terminach powrotu oraz innych ograniczeniach jego swobody), zawieszeniu w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu, powstrzymaniu się od określonej działalności lub od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów oraz o zakazie opuszczania przez oskarżonego kraju, który może być połączony z zatrzymaniem mu paszportu lub tymczasowym zatrzymaniem paszportu. Od 8.6.2010 r. w ramach stosowania dozoru możliwe jest również orzekanie o zakazie kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami oraz o zakazie przebywania w określonych miejscach⁷⁹². Spośród środków pozakodeksowych będzie można zastosować na podstawie decyzji ramowej Rady 2009/829/ WSiSW środki w postaci umieszczenia w schronisku dla nieletnich nieletniego przed ukończeniem przez niego 18 lat, które stosuje się zamiast tymczasowego aresztowania⁷⁹³.

Zgodnie z decyzją ramową Rady 2009/829/WSiSW w stosownych przypadkach do monitorowania środków nadzoru można zgodnie z przepisami i procedurami krajowymi wykorzystywać środki dozoru elektronicznego. Decyzja ramowa nie czyni jednak zastosowania tego rodzaju środków nadzoru obligatoryjnym, pozostawiając ocenienie możliwości wprowadzenia i zastosowania dozoru elektronicznego jako środka nadzoru państwom członkowskim. W żaden sposób także nie narzuca konieczności przyjęcia określonych rozwiązań legislacyjnych pozwalających na stosowanie środków dozoru elektronicznego w ramach środków zapobiegawczych.

Zakres stosowania decyzji ramowej Rady 2009/829/WSiSW obejmuje wszystkie przestępstwa i nie jest ograniczony do przestępstw określonego rodzaju lub wagi. Jedynie w preambule decyzji ramowej wspomina się, że środki nadzoru w zasadzie powinny być stosowane w przypadku przestępstw o mniejszej wadze, nie oferując jednak żadnych wskazówek państwom członkowskim, o jakiego rodzaju przestępstwa może tu chodzić. Oddziaływanie decyzji ramowej Rady 2009/829/WSiSW jest natomiast ograniczone dodatkowo warunkami określającymi państwo członkowskie, do którego może nastąpić przekazanie decyzji do wykonania. Warunki te stanowią odzwierciedlenie rozsądnych powodów przekazania do wykonania decyzji w sprawie środków nadzoru innemu państwu. Przede wszystkim państwem wykonującym decyzję w sprawie środków nadzoru będzie państwo, w którym dana osoba ma zgodne z prawem zwykłe miejsce pobytu. Konieczne jest przy tym upewnienie się, czy osoba ta przebywa w danym państwie, a w przypadku gdy tam nie przebywa – czy osoba ta zgadza się na powrót do tego państwa. Dodatkowo, na wniosek danej osoby właściwy organ w państwie wydającym decyzję może przekazać decyzję w sprawie środków nadzoru do wykonania właściwemu organowi innego państwa członkowskiego. Organ państwa innego niż państwo, w którym dana osoba ma zgodne z prawem zwykłe miejsce pobytu, musi wówczas wyrazić zgodę na wykonanie decyzji w sprawie środków nadzoru. Z niniejszej decyzji ramowej nie wynika natomiast prawo do żądania zastosowania w toku postępowania karnego przez państwo zamieszkania danej osoby (lub przez samego oskarżonego) środka niepolegającego na pozbawieniu wolności zamiast tymczasowego aresztowania. Kwestia tego, czy możliwe jest w danej sytuacji ograniczenie się do środka zapobiegawczego o charakterze nieizolacyjnym podlega przepisom i procedurom państwa członkowskiego, w którym prowadzone jest postępowanie karne.

4. Procedura przekazania do wykonania decyzji w sprawie środków nadzoru

Organ państwa, w którym wydano decyzję w sprawie środków nadzoru, przekazuje tę decyzję innemu państwu członkowskiemu, w którym ma być monitorowane wykonywanie tych środków. Decyzja może być przekazana jednocześnie tylko jednemu państwu członkowskiemu do wykonania. Stanowi to znaczne ograniczenie praktycznego oddziaływania funkcjonowania decyzji ramowej, oznacza bowiem, że jedynie w jednym państwie członkowskim możliwe będzie wykonywanie środków nadzoru. Pożądane natomiast wydawałoby się rozszerzenie możliwości monitorowania środków nadzoru przez wszystkie państwa członkowskie, w których przebywać może osoba, przeciwko której toczy się postępowanie karne. Tylko takie rozwiązanie pozwala bowiem na realne zapewnienie swobodnego przemieszczania się osób na terytorium UE. Każde państwo członkowskie informuje Sekretariat Generalny Rady o tym, który organ sądowy lub organy sądowe są na mocy jego prawa krajowego właściwe do podejmowania działań zgodnie z niniejszą decyzją ramową, gdy to państwo członkowskie jest państwem wydającym lub państwem wykonującym. Mogą to być również organy inne niż sądowe, gdy organy te są właściwe do podejmowania podobnych decyzji na mocy przepisów i procedur krajowych. Jednak w określonych sytuacjach konieczne jest podjęcie działania wyłącznie przez organ sądowy. Ma to miejsce w przypadku konieczności wydania w państwie wydającym decyzji o tymczasowym aresztowaniu (art. 18 ust. 1 lit. c decyzji ramowej Rady 2009/829/ WSiSW). Podobnie jak w przypadku innych decyzji ramowych regulujących kwestie wzajemnego uznawania decyzji w sprawach karnych, tak i przekazaniu decyzji w sprawie środków nadzoru towarzyszyć musi zawsze przekazanie standardowego formularza zawierającego zaświadczenie dotyczące podstawowych informacji o decyzji. Podobnie także zarówno decyzja, jak i zaświadczenie przekazywane są bezpośrednio właściwemu organowi w państwie wykonującym w dowolny sposób umożliwiający uzyskanie pisemnego potwierdzenia, pozwalającego państwu wykonującemu na stwierdzenie ich autentyczności. Państwo wydające decyzję może ustalić właściwość organu, który były kompetentny do wykonania decyzji za pośrednictwem punktów kontaktowych Europejskiej Sieci Sądowej.

Właściwy organ w państwie wykonującym decyzję w sprawie środków nadzoru ma obowiązek uznać ważność i wykonalność takiej decyzji. Jedyną możliwość odmowy uznania stanowi powołanie się na zamknięta listę podstaw odmowy przewidzianą przez decyzję ramową Rady 2009/829/WSiSW (w art. 15 ust. 1). Zgodnie z wymaganiami ww. decyzji ramowej uznanie ma nastąpić w terminie 20 dni roboczych. Uznanie przez organ państwa wykonującego decyzji w sprawie środków nadzoru powoduje powstanie obowiązku niezwłocznego podjęcia monitorowania środków nadzoru.

Również w tej decyzji ramowej Rady 2009/829/WSiSW przewidziano szczególne rozwiązania pozwalające na rozstrzygnięcie konfliktów między ustawodawstwami państw członkowskich – czy to w zakresie typów orzekanych środków nadzoru, czy też długości ich trwania. Jeżeli charakter środków nadzoru jest niezgodny z prawem państwa wykonującego, właściwy organ w tym państwie członkowskim może dostosować je do typów środków nadzoru, które zgodnie z prawem państwa wykonującego mają zastosowanie do równoważnych przestępstw. Oczywiste jest, że tak dostosowany środek nadzoru powinien odpowiadać możliwie najściślej środkowi zastosowanemu w państwie wydającym. Decyzja ramowa przewiduje, że dostosowany środek nadzoru nie może być surowszy niż środek nadzoru, który został zastosowany pierwotnie. Procedura dostosowania środków nadzoru umożliwia również zachowanie pewnego wpływu na jego kształt państwu wydającemu decyzję. Jeśli okaże się, że maksymalny okres monitorowania środków nadzoru w państwie wykonującym jest zbyt krótki w porównaniu z orzeczeniem wydanym w państwie wydania decyzji, państwo to może wycofać się z przekazania decyzji. Wycofać się też może, gdy otrzyma informację dotyczącą dostosowania środków nadzoru, która go nie satysfakcjonuje⁷⁹⁴. Możliwe jest to aż do momentu rozpoczęcia monitorowania wykonania środków nadzoru w państwie wykonującym.

4. Skutki przekazania do wykonania decyzji w sprawie środków nadzoru

Decyzja ramowa przewiduje dwie podstawowe zasady dotyczące przekazania decyzji w sprawie środków nadzoru do wykonania w innym państwie członkowskim. Przede wszystkim wszelkie decyzje odnoszące się do kwestii merytorycznych wykonywanych środków nadzoru podejmować może jedynie właściwy organ w państwie wydania tej decyzji. To ten organ decyduje, jakiego rodzaju środek nadzoru zostanie orzeczony. Organ państwa wydającego decyzję ma też określić, na jaki okres zostały orzeczone środki nadzoru oraz czy możliwe jest przedłużenie okresu ich

stosowania. Właściwy organ w państwie wydającym jest organem upraw nionym do podejmowania wszelkich dalszych rozstrzygnięć odnoszą cych się do decyzji w sprawie środków nadzoru, w tym do zastosowania tymczasowego aresztowania. Takie tymczasowe aresztowanie można zastosować zwłaszcza w przypadku naruszenia środków nadzoru lub niezastosowania się do wezwania na przesłuchanie lub rozprawę w toku postępowania karnego. Jeśli informacje przekazane przez państwo wykonujące decyzję a dotyczące naruszenia warunków, na jakich wykonywane były środki nadzoru, prowadzą organ państwa wydania decyzji do stwierdzenia, że konieczne będzie zastosowanie surowszego środka nadzoru polegającego na pozbawieniu wolności, daną osobę przekazuje się do państwa wydania decyzji zgodnie z przepisami decyzji ramowej w sprawie ENA⁷⁹⁵. Wyłącznie państwo wydania decyzji może orzec o przedłużeniu obowiązywania decyzji w sprawie środków nadzoru, jej zmianie lub cofnięciu lub zmianie środków nadzoru. W rezultacie zmiany takiej decyzji państwo wykonujące ją ma prawo do zareagowania na dokonaną zmianę okoliczności. Występuje tu konieczność dokonania swego rodzaju uznania dodatkowego decyzji w sprawie środków nadzoru. Obowiązek uznania obejmuje bowiem wyłącznie decyzję w jej określonym początkowo kształcie. Jeżeli właściwy organ w państwie wydającym zmienił środki nadzoru, właściwy organ w państwie wykonującym może dostosować takie zmienione środki do istniejących w jego prawie typów środków nadzoru lub odmówić monitorowania zmodyfikowanych środków nadzoru, jeżeli środki te nie należą do kategorii środków nadzoru objętych działaniem decyzji ramowej Rady 2009/829/WSiSW.

Konsekwencją przyznania kompetencji do merytorycznego wpływania na kształt decyzji wyłącznie państwu jej wydania są liczne w decyzji ramowej Rady 2009/829/WSiSW normy przewidujące konieczność informowania państwa wykonującego decyzję o zaistnieniu określonych okoliczności, na których zmianę zareagować może jedynie państwo wydania decyzji. Na organie wykonującym decyzję spoczywa obowiązek przekazywania do państwa wydającego decyzję wszystkich informacji, które mogłyby mieć znaczenie dla podjęcia takiej decyzji. Chodzi tutaj przede wszystkim o informacje dotyczące niestosowania się do warunków wyznaczonych w decyzji w sprawie środków nadzoru, które powodować mogą konieczność orzeczenia surowszego środka nadzoru, a nawet zastosowanie tymczasowego aresztowania. Przed podjęciem takiej decyzji przez państwo wydania decyzji o środkach nadzoru konieczne może się okazać zgodnie z przepisami tego państwa przesłuchanie osoby za interesowanej. Możliwe jest wówczas zastosowanie tele- i wideokonfe rencji, w celu uniknięcia niepotrzebnych kosztów i trudności związanych z przekazaniem osoby. Informacje, do których przekazania zobowiązany jest organ wykonujący obejmują również dane dotyczące każdej zmiany miejsca pobytu danej osoby; maksymalnego okresu, przez jaki można monitorować środki nadzoru w państwie wykonującym (jeżeli przepisy państwa wykonującego przewidują taki maksymalny okres); informacje o tym, że w praktyce monitorowanie środków nadzoru nie jest możliwe, bowiem danej osoby nie można znaleźć na terytorium państwa wykonującego; o tym, że wniesiono środek odwoławczy od decyzji o uznaniu decyzji w sprawie środków nadzoru; o ostatecznej decyzji, by uznać decyzję w sprawie środków nadzoru oraz podjąć wszelkie niezbędne działania służące monitorowaniu środków nadzoru; o każdej decyzji o dostosowaniu środków nadzoru; oraz o każdej decyzji, w której odmawia się uznania decyzji w sprawie środków nadzoru. Jeśli okaże się, że upłynął maksymalny okres kontrolowania wykonywania środków nadzoru w państwie wykonującym, państwo to nie może samodzielnie podjąć decyzji o przedłużeniu okresu stosowania tego środka, jeśli jest ona konieczna, a dopiero to państwo wydające decyzję musi się zwrócić z takim wnioskiem do państwa wykonującego decyzję. Również w razie zaistnienia konieczności skrócenia tego okresu, tylko organ wydania decyzji może podjąć stosowną decyzję. W każdym momencie monitorowania środków nadzoru właściwy organ w państwie wykonującym może wystąpić do właściwego organu w państwie wydającym z pytaniem, czy zważywszy na okoliczności danej sprawy monitorowanie środków jest wciąż konieczne. W wyniku takiego zapytania może dojść do przedłużenia lub zmiany środków nadzoru przez organ państwa wydającego decyzję.

Jeśli natomiast okaże się, że właściwy organ w państwie wykonującym przekazał właściwemu organowi w państwie wydającym kilka powiadomień o naruszeniu warunków wykonywania środków nadzoru lub innych informacji dotyczących wykonywania tej decyzji, a organ wydający nie podjął w związku z tą informacją żadnych działań, właściwy organ w państwie wykonującym decyzję może zwrócić się do organu w państwie wydającym o podjęcie takiej decyzji, wyznaczając mu w tym celu rozsądny termin. Jeżeli właściwy organ w państwie wydającym nie podejmie działań w terminie określonym przez właściwy organ w państwie wykonującym, wtedy ten ostatni organ może podjąć decyzję o zaprzestaniu monitorowania środków nadzoru.

Drugą zasadą dotyczącą wykonywania decyzji w sprawie środków nadzoru jest reguła, że po dokonaniu uznania decyzji w sprawie środków nadzoru monitorowanie środków nadzoru odbywa się według prawa państwa wykonującego. W momencie poinformowania przez organ wyko nujący o uznaniu przekazanej decyzji możliwe jest zaprzestanie wyko nywania tych środków przez państwo wydania decyzji. Zastosowano tu rozwiązanie pozwalające na ciągłą kontrolę nad orzeczonymi środkami nadzoru, które jednak podkreśla równocześnie, że tylko w jednym państwie członkowskim na raz możliwe jest wykonywanie środków nadzoru. Decyzja ramowa Rady 2009/829/WSiSW przewiduje jednak sytuacje, w których prawo do kontrolowania wykonywania środków nadzoru powraca do państwa wydania decyzji. Uprawnienie takie właściwy organ państwa wydającego uzyskuje ponownie w sytuacji:

1. gdy dana osoba ma zgodne z prawem nowe zwykłe miejsce pobytu w innym państwie niż państwo wykonujące;

2. gdy tylko właściwy organ w państwie wydającym poinformuje właściwy organ państwa wykonującego o wycofaniu zaświadczenia, które załączane jest do przekazywanej decyzji;

3. gdy właściwy organ w państwie wydającym zmienił środki nadzoru, a właściwy organ w państwie wykonującym odmówił monitorowania zmodyfikowanych środków nadzoru, ponieważ środki te nie należą do katalogu z art. 8 ust. 1, ani też państwo nie wyraziło zgody na ich nadzorowanie zgodnie z art. 8 ust. 2;

4. gdy upłynął maksymalny okres, na jaki można stosować taki środek nadzoru w państwie wykonującym decyzję;

5. gdy właściwy organ w państwie wykonującym podjął decyzję o zaprzestaniu monitorowania środków nadzoru z powodu braku reakcji organu wydającego decyzję na zmianę okoliczności dotyczących wykonywania środków nadzoru.

10.6. Podstawy odmowy wykonania decyzji w sprawie środków nadzoru

Podobnie jak w przypadku uznawania i wykonywania wyroków skazujących, tak i uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawie środków nadzoru stanowiących alternatywę dla tymczasowego aresztowania uzależnione może być od spełnienia warunku podwójnej karalności w odniesieniu do przestępstw, których dotyczy postępowanie karne uzasadniające zastosowanie środków nadzoru. Jedynie przestępstwa z listy określonej w art. 14 ust. 1 decyzji ramowej Rady 2009/829/WSiSW, zawierającej podobną do innych decyzji ramowych stałą listę 32 przestępstw, mogą stanowić podstawę uznania i wykonania decyzji w sprawie środków nadzoru bez konieczności weryfikacji podwójnej karalności czynu, jeśli w państwie wydającym są one zagrożone karą pozbawienia wolności lub zastosowaniem środka polegającego na pozbawieniu wolności w mak symalnym wymiarze co najmniej 3 lat, zgodnie z definicją tych prze stępstw w systemie prawnym państwa wydającego. W przypadku przestępstw nieujętych na tej liście, państwo wykonujące może, ale nie musi, uzależnić uznanie decyzji w sprawie środków nadzoru od tego, czy decyzja ta odnosi się do czynów stanowiących przestępstwo także w świetle prawa państwa wykonującego. Jest to klauzula umożliwiająca wyeliminowanie warunku podwójnej karalności przez państwo członkowskie i uzależniająca zniesienie go od dobrej woli państwa. Podobnie jak inne przyjmowane ostatnio decyzje ramowe, tak i ta decyzja ramowa w dalszym ciągu uzależnia wdrożenie zasady wzajemnego uznawania decyzji w sprawach karnych od podobieństwa przepisów prawa materialnego w państwach członkowskich⁷⁹⁶. Co więcej, przy przyjmowaniu tej decyzji ramowej Polska przedstawiła deklarację dotyczącą spełnienia warunku podwójnej karalności (podobnie jak Niemcy, Węgry i Litwa), z której wynika, że ze względów konstytucyjnych nie będzie stosować wyjątków dotyczących listy przestępstw wyjętych spod warunku podwójnej karalności do wszystkich rodzajów przestępstw, o których mowa w art. 14 ust. 1. Oznacza to de facto, że wykonywane będą mogły być w Polsce decyzje o środkach nadzoru wydane w innych państwach członkowskich jedynie po spełnieniu warunku podwójnej karalności w przypadku każdego przestępstwa.

Decyzja ramowa Rady 2009/829/WSiSW przewiduje, że uznanie i wykonanie orzeczonych w innym państwie członkowskim środków nadzoru wobec osoby, co do której toczy się postępowanie karne, powinno nastąpić automatycznie i bez możliwości badania ważności i poprawności decyzji o zastosowaniu takich środków. Jedyną możliwość odmówienia uznania i wykonania takiej decyzji przewiduje art. 15 ust. 1 decyzji ramowej Rady 2009/829/WSiSW. Zgodnie z postanowieniami ww. decyzji ramowej właściwy organ w państwie wykonującym może odmówić uznania decyzji w sprawie środków nadzoru, jeżeli:

1. zaświadczenie dołączone do decyzji w sprawie środków nadzoru jest niekompletne lub w sposób oczywisty jest niezgodne z decyzją w sprawie środków nadzoru i nie zostało uzupełnione lub skorygowane w rozsądnym terminie wyznaczonym przez właściwy organ państwa wykonującego;

2. nie zostały spełnione kryteria dotyczące właściwego państwa wykonania lub kategorii środków nadzoru podlegających wykonaniu;

3. uznanie decyzji w sprawie środków nadzoru naruszałoby zasadę ne bis in idem;

4. decyzja w sprawie środków nadzoru nie spełnia warunku podwójnej karalności w rozumieniu decyzji ramowej Rady 2009/829/WSiSW (w sprawach dotyczących podatków, ceł i obrotu dewizowego nie można jednak odmówić wykonania decyzji w sprawie środków nadzoru, powołując się na fakt, że prawo państwa wykonującego nie nakłada podatków tego samego rodzaju lub nie zawiera tego samego rodzaju przepisów dotyczących podatków, ceł i obrotu dewizowego co prawo państwa wydającego);

5. ściganie przestępstwa, co do którego toczy się postępowanie karne, uległo przedawnieniu zgodnie z prawem państwa wykonującego i odnosi się do czynu, który objęty jest właściwością państwa wykonującego na mocy jego prawa krajowego;

6. prawo państwa wykonującego przewiduje immunitet, który uniemożliwia monitorowanie środków nadzoru;

7. zgodnie z prawem państwa wykonującego dana osoba nie może ze względu na wiek być pociągnięta do odpowiedzialności karnej za czyn, co do którego wydano decyzję w sprawie środków nadzoru;

8. gdy państwo wykonania decyzji musiałoby odmówić – gdyby doszło do naruszenia warunków wykonywania środków nadzoru – przekazania danej osoby zgodnie z decyzją ramową w sprawie ENA.

Ten ostatni warunek oznacza, że w istocie praktyczne funkcjonowanie niniejszej decyzji ramowej będzie uzależnione od możliwości zastosowania innej decyzji ramowej. Pozostawiono jednak państwu wykonania decyzji możliwość uznania decyzji w sprawie środków nadzoru i monitorowania środków nadzoru w niej zawartych, także w sytuacji, gdy dana osoba nie może zostać przekazana na podstawie europejskiego nakazu aresztowania. Przedstawione powyżej podstawy to jedynie podstawy odmowy fakultatywne, tak więc każde państwo może podjąć decyzję – czy to przy okazji wprowadzania przepisów decyzji ramowej do prawa wewnętrznego, czy też pozostawiając możliwość podjęcia decyzji na późniejszym etapie właściwym organom wykonującym – o niepowoływaniu się na te podstawy i wykonywaniu wszystkich pochodzących z innych państw członkowskich decyzji w sprawie środków nadzoru.

10.7. Podsumowanie

Decyzja ramowa Rady 2009/829/WSiSW ma stanowić remedium na ryzyko nierównego traktowania podejrzanych niebędących obywatelami danego państwa oraz zapewnić urzeczywistnienie zasady wolnego przepływu osób na wspólnym obszarze sądowym UE. Ma przede wszystkim pozwolić na ograniczenie przypadków pozbawienia wolności mieszkańców UE bez prawomocnego wyroku sądowego. Nie tylko w Polsce powszechną akceptację zyskuje obecnie idea przyznania prymatu środkom zapobiegawczym niepołączonym z pozbawieniem wolności, zwłaszcza w sytuacjach, gdy ich różnorakość pozwala na dostosowanie ich do szczególnych okoliczności każdej sprawy i każdego oskarżonego⁷⁹⁷. Warto jednak zauważyć, że samo wdrożenie zasady wzajemnego uznawania decyzji orzekających zastosowanie środka zapobiegawczego nie stanowi remedium na zbyt długie okresy stosowania tymczasowego aresztowania. W Zielonej księdze o zbliżaniu, wzajemnym uznawaniu i wykonywaniu sankcji karnych w Unii Europejskiej⁷⁹⁸ podkreślono wprawdzie wady tymczasowego aresztowania, zaznaczając, że często jest ono stosowane wobec cudzoziemców w obawie przed ich ucieczką, podczas gdy obywatele danego państwa mogą korzystać z innych, mniej dotkliwych środków zapobiegawczych, jednak zauważono równocześnie, że jeśli ma być zmniejszony współczynnik tymczasowych aresztowań, pierwszym krokiem powinno być zrewidowanie praktyki dotyczącej generalnych zasad stosowania tymczasowego aresztowania. Dopiero następnie można zająć się eliminowaniem go z postępowania dotyczącego cudzoziemców. Nie stanowi rozwiązania wdrożenie reguł uniemożliwiających w większości przypadków stosowanie wobec cudzoziemców tymczasowego aresztowania. Może to mieć przeciwny efekt, stawiając ich w uprzywilejowanej pozycji względem obywateli i rezydentów danego państwa, wobec których jest w większości przypadków stosowany środek zapobiegawczy. Niewątpliwie jednak przyjęcie tej decyzji ramowej stanowi kolejny ważny etap w budowaniu wspólnego obszaru postępowania karnego na terytorium UE, regulując wykonywanie kolejnej grupy decyzji w sprawach karnych, które podlegać mają wzajemnemu uznawaniu we wszystkich państwach członkowskich.

11. Wzajemne uznawanie orzeczeń kończących postępowanie karne w kontekście zasady ne bis in idem⁷⁹⁹

11.1. Uwagi wstępne

Wielkopłaszczyznowy rozwój współpracy europejskiej nie był i nie jest możliwy bez wspólnej polityki w zakresie wymiaru sprawiedliwości oraz spraw wewnętrznych. Jest to konieczność w erze „Europy bez granic”, mimo istnienia szeregu obwarowań wynikających z tradycji prawnych oraz modeli współpracy istniejących w ramach poszczególnych państw europejskich. Wraz z powstaniem Unii Europejskiej nastąpiło zintensyfikowanie współpracy w sprawach karnych, w szczególności w drodze wprowadzenia nowych instrumentów prawnych oraz nowego modelu współpracy, jakim jest wzajemne uznawanie orzeczeń, będące swego rodzaju konsekwencją braku efektywności dotychczasowego systemu pomocy prawnej i realizowanej na szeroką skalę harmonizacji. Było to możliwe dzięki większemu zaufaniu do systemów prawnych, opartych na jednolitych wartościach, zasadach prawa oraz kulturze prawnej, a także potrzebie poszanowania prawa człowieka⁸⁰⁰.

Intensyfikacja współpracy w sprawach karnych w drodze wzajemnego uznawania rozstrzygnięć procesowych immamentnie zakłada automatyczną akceptację i niezwłoczne wykonanie prawomocnego orzeczenia wydanego w jednym z państw członkowskich, nawet jeżeli zdaniem kompetentnego organu, przesłanki wydania czy samo rozstrzygnięcie, byłoby inne w państwie uznania. Szczególnie jest to widoczne w przy uznawaniu zagranicznych rozstrzygnięć końcowych w sprawach karnych, materializacji zasady ne bis in idem w płaszczyźnie ponadnarodowej. W tym ujęciu zasada ne bis in idem stanowi przykład funkcjonowania wzajemnego zaufania do orzeczeń kończących postępowanie w innych państwach. W płaszczyźnie wewnątrzkrajowej zasada ta jest bowiem chroniona za pomocą właściwych przepisów krajowych oraz regulacji art. 14 ust. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych

z 19.12.1966 r.⁸⁰¹ oraz art. 4 Protokołu Nr 7 do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 22.11.1984 r.⁸⁰²

Warto jednocześnie nadmienić, że problematyka związana z tytułowym zagadnieniem była przedmiotem zainteresowania już w XIX w., czego dowodzą umowy międzynarodowe oparte na wzajemnym uznawaniu rozstrzygnięć sądowych oraz czyniące wyłom w zasadzie extra territorium ius dicenti impne non paretur. Można tu wskazać na przykład Traktat o żegludze na Renie z 17.10.1868 r., który został zawarty przez Belgię, Niemcy, Francję, Holandię i Szwajcarię, a jej przepis art. 40 przewidywał, że strony tej międzynarodowej umowy zobowiązały się na zasadzie wzajemności do uznawania i wykonywania orzeczonych kar przez sądy powyższych państw (Rheinunfergerichte)⁸⁰³. Innym przykładem, potwierdzającym zmianę podejścia do „obcych” judykatów, była umowa Niemieckiego Związku Północnego z 21.6.1869 r. o pomocy sądowej udzielanej przez organy państw-członków Związku niemieckim państwom południowym. Na mocy art. 33 tej umowy istniał obowiązek każdego państwa członkowskiego do wykonywania na swoim terytorium wyroku wydanego w innym państwie, nie tylko w zakresie konfiskaty mienia, bądź przepadku przedmiotów, ale również obejmował karę pozbawienia wolności w wymiarze do 6 tygodni⁸⁰⁴. Nie są to jedyne przykłady takich rozwiązań prawnych⁸⁰⁵, bowiem chociażby w połowie XX w. wzajemne uznawanie orzeczeń końcowych zostało także przewidziane w konwencji z 8.3.1948 r. konwencję o wzajemnym uznawaniu i wykonywaniu kar pieniężnych, konfiskaty i kosztów postępowania zawarta między państwami skandynawskim, a w późniejszym okresie w konwencjach państw Beneluxu: o pomocy prawnej w sprawach karnych i ekstradycji z 27.6.1962 r.; o wykonywaniu obcych wyroków karnych z 26.9.1968 r.⁸⁰⁶ oraz o przekazaniu ścigania z 1969 r.

Mimo tych przykładów, dogmatyczne dyskusje nad uznawaniem prawomocnych rozstrzygnięć zapadłych w innym państwie oraz zasadą ne bis in idem w wymiarze ponadkrajowym zaczęły przybierać na sile wraz z rozwojem dzielności Rady Europy w obszarze europejskiej współpracy w sprawach karnych. Uległy one jeszcze większemu przyśpieszeniu wraz z wejściem w życie art. 54 Konwencji Wykonawczej do Układu z Schengen z 22.9.2000 r. między Rządami Państw Unii Gospodarczej Beneluksu, Republiki Federalnej Niemiec oraz Republiki Francuskiej w sprawie stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach⁸⁰⁷, a później w okresie czasu nastąpiło włączenie tej umowy międzynarodowej w ramy prawne UE. Bez wątpienia można stwierdzić, że rozwiązanie przyjęte w art. 54 Konwencji Wykonawczej jest „ucieleśnieniem” zasady wzajemnego uznawania oraz przykładem jej realizacji między państwami członkowskimi UE. Uwidacznia to orzecznictwo TS UE na tle wspomnianego przepisu, mimo że dopiero od wejścia w życie Traktatu Amsterdamskiego w 1999 r., może on być poddanym interpretacji Trybunału w trybie prejudycjalnym.

Trudno pominąć we wstępnych uwagach, o tak fundamentalnej, z perspektyw ochrony praw jednostki, regulacji prawnej, jaką jest Karta Praw Podstawowych (dalej: KPP)⁸⁰⁸ oraz jej art. 50. Karta, na podstawie przyjętego Traktatu z Lizbony z 12.12.2007 r., została inkorporowana do prawa pierwotnego, stając się podstawowym dokumentem ochrony praw jednostki w UE. Przepis art. 50 KPP stanowi, że nikt nie może być ponownie sądzony lub ukarany w postępowaniu karnym za ten sam czyn zabroniony zagrożony karą, w odniesieniu do którego zgodnie z ustawą został już uprzednio uniewinniony lub za który został uprzednio skazany prawomocnym wyrokiem na terytorium państwa członkowskiego UE.

11.2. Zasada ne bis in idem w porządku prawnym Rady Europy

Problematyka uznawania orzeczeń kończących postępowania karne na obszarze Rady Europu została dostrzeżona w 1964 r., kiedy Europejska Komisja Praw Człowieka w 1964 r. zwróciła uwagę Komitetowi Ministrów Rady Europy, iż zasada ne bis in idem w płaszczyźnie ponadnarodowej nie jest przestrzegana w Europie⁸⁰⁹. Podjęte prace w ramach tej organizacji europejskiej doprowadziły do przyjęcia nie tylko Konwencji europejskiej o międzynarodowej mocy wyroków karnych z 28.5.1970 r., która ma kluczowe znacznie z perspektywy wzajemnego uznawania orzeczeń ostatecznych, lecz także opracowania niektórych rozwiązań zawartych w przepisach Konwencji o przekazaniu ścigania w sprawach karnych z 15.5.1972 r. oraz Konwencji w sprawie karania przestępstw drogowych z 30.11.1964 r.⁸¹⁰

11.2.1. Konwencja europejska o międzynarodowej mocy wyroków karnych z 28.5.1970 r.

W pierwszej kolejności należy odnieść się do przepisów europejskiej konwencji o międzynarodowej ważności wyroków karnych z 1970 r.⁸¹¹, której regulacje dotyczą trzech obszarów: wykonania zagranicznego orzeczenia karnego, obowiązywania zasady ne bis in idem oraz uwzględniania pozytywnych skutków zagranicznego wyroku skazującego⁸¹². Warto też dodać, że przepisy konwencji obejmują szeroki katalog kar – karę pozbawienia wolności, karę grzywny, przepadek oraz karę pozbawienia praw (art. 2) oraz nie przywiązują wagi do przestępstwa, a w konsekwencji do wysokości kary. Umożliwia to stosowanie jej przepisów w przypadku drobniejszej przestępczości, pod warunkiem, że dany rodzaj kary jest przewidziany w konwencji⁸¹³, a prawomocne orzeczenie zostało wydane przez sąd karny państwa-strony w wyniku postępowania karnego („europejski wyrok karny” art. 1 lit. a konwencji).

Zgodnie z przepisami konwencji z 1970 r., uznanie i wykonanie zagranicznego orzeczenia karnego przez państwo wezwane w trybie procedury konwersji może nastąpić, gdy: wyrok musi być prawomocny i wykonalny w państwie skazania (art. 1 i 3), przy czym nie dotyczy to wyroku zaocznego in absentia oraz nakazu karnego (ordonnance pénale); wykonanie kary następuje na wniosek państwa skazania (art. 3 i 5); orzeczenie, które ma być wykonane musi być zgodne z podstawowymi zasadami zawartymi w EKPCz, klauzulą ordre public państwa wezwanego⁸¹⁴, a także orzeczenie podlegające wykonaniu nie spowoduje naruszenia zakazu ne bis in idem. Dodatkowy warunek został sformułowany w art. 4 ust. 1 konwencji. Wskazuje on, że obowiązek wykonania orzeczonej kary istniał tylko w sytuacji, gdy została ona orzeczona za czyn, który stanowił przestępstwo w państwie wezwanym, a osoba skazana mogłaby być ukarana, gdyby w tym państwie popełniła takie przestępstwo. Słusznie zauważa Z. Knypl, że to rozwiązanie stanowi odpowiednik zasady podwójnej karalności⁸¹⁵. Autorzy komentarza do konwencji podkreślają, że rozwiązanie przyjęte w art. 4 ust. 1 odnosi się do zasady podwójnej karalności rozumianej in concreto, czyli do karalności konkretnego czynu obejmującego elementy obiektywne oraz subiektywne.

Konwencja z 1970 r. zakłada stworzenie skutecznego mechanizmu ochrony zasady ne bis in idem, który uzależniony jest od istnienia wzajemnego zaufania do swych systemów prawnych. W przepisie art. 53 ust. 1 konwencji wskazuje się, że osoba, co do której wydany został europejski wyrok karny, nie może być z powodu tego samego czynu ścigana, skazana ani też poddana wykonaniu kary w państwie-stronie, jeżeli: a) została uniewinniona;

2. orzeczona kara:

   • została wykonana w całości lub jest wykonywana, albo

   • została w całości lub w niewykonanej części darowana w drodze łaski lub wskutek amnestii, albo

   • nie może być wykonana z powodu przedawnienia;

3. sąd orzekł o winie sprawcy bez wymierzania kary.

Z tego unormowania wynika, że twórcy konwencji w opisie idem nie posłużyli się zwrotem przestępstwo, lecz terminem „ten sam czyn” (ang. for the same act, fr. action). Sugeruje on, że powyższy zwrot odnosi się do konkretnego zdarzenia faktycznego będącego wynikiem zachowania się człowieka. Nie można zatem go łączyć z pojęciem przestępstwa, czynu zabronionego lub deliktu⁸¹⁶. Ponadto, rozwiązanie przyjęte w art. 53 ust. 1 konwencji wskazuje, że osoba wobec której zapadł europejski wyrok karny nie może być z powodu tego samego czynu ścigana, skazana oraz poddana wykonaniu kary w państwie-stronie (ang. in another Contracting State, fr. dans un autre Etat contractant), a zatem nie tylko w państwie wykonującym, lecz we wszystkich państwach, które przystąpiły do konwencji.

Przepis art. 53 konwencji z 1970 r. nie zawiera reguły absolutnej. Wskazuje on, w kolejnych ustępach, że zasada ne bis in idem doznaje ograniczeń. I tak − po pierwsze − zgodnie z art. 54 ust. 2 konwencji, państwo-strona nie jest zobowiązane do uznania skutku ne bis in idem, chyba że sama zażądała postępowania, a czyn, którego dotyczył wyrok, był wymierzony przeciwko osobie, instytucji lub rzeczy o charakterze publicznym w tym państwie albo jeżeli podmiot wyroku miał status publiczny w tym państwie. Po drugie, każde państwo-strona konwencji, w którym czyn został popełniony lub jest uważany za taki zgodnie z prawem tego państwa, nie jest zobowiązane do uznawania skutku ne bis in idem, chyba że samo zażądało postępowania (w myśl zasady venire contra factum proprium) (art. 53 ust. 3)¹.

Poza tym, przepis art. 54 konwencji z 1970 r. również świadczy o ograniczonym zakresie zasady ne bis in idem. Wprawdzie regulacja tego przepisu zobowiązuje państwa-strony do zaliczenia na poczet orzeczonej kary, w nowym postępowaniu, okresu pozbawienia wolności wynikającym z wykonania wyroku, który zapadł w innym państwie-stronie konwencji wobec tej samej osoby za ten sam czyn, to jednak nie zabrania prowadzenia w takim układzie nowego postępowania. Warto dodać, że taka możliwość wynika z art. 6 konwencji. Przepis ten wprowadza katalog fakultatywnych przesłanek wykonania zagranicznego orzeczenia, wśród których wskazuje na sytuację, gdy:

1. czyn jest przedmiotem postępowania w państwie wezwanym lub państwo wezwane postanowiło wszcząć postępowanie z powodu tego czynu oraz

2. właściwe organy państwa wezwanego postanowiły nie wszczynać postępowania o ten sam czyn lub umorzyć postępowanie.

Ziszczenie się tych okoliczności może, ale nie musi spowodować odmowę wykonania zagranicznego orzeczenia.

Übereinkommen über die Internationale Gültigkeit von Strafurteilen aus der Sicht der Bundesrepublik Deutschland, Giessen 1978, s. 175−180.

¹ R. K. Kniebühler, Transnationales „ne bis in idem”…, s. 346; B. Specht, Die zwischenstaatliche Geltung des Grundsatzes…, s. 95; H. G. Schermers, Non bis in idem, [w:] F. Capototri (red.), Du droit international au droit de l’intégration. Liber amicorum Pierre Pescatore, Baden-Baden−Nomos 1987, s. 609.

Z drugiej strony nie można zapominać, że konwencja daje możliwość wprowadzenia przez państwa-strony wyższego standardu ochrony niż jak to wynika z przepisów konwencji (art. 55), zaś regulacja art. 56 konwencji obliguje państwa strony do podjęcia środków ustawodawczych, które uznana za właściwe, w celu umożliwienia sądom tego państwa brania pod uwagę przy wyrokowaniu „europejskiego wyroku karnego” wydanego za inne przestępstwo. Na gruncie art. 56 konwencji dąży się do nadania „europejskiemu wyrokowi karnemu” skutków, które posiadają wyroki wydane na terytorium poszczególnych państw. Natomiast art. 57 konwencji przewiduje zbliżone rozwiązanie, tyle że w zakresie umożliwienia stosowania całości lub części kary pozbawienia praw, które państwo-strona wiąże z wyrokami na swoim terytorium. W szczególności chodzi tu zatem o ustalenie możliwości istnienia recydywy ogólnej i specjalnej, określenie przesłanek warunkowego zawieszenia kary oraz warunkowego umorzenia kary, a także możliwości orzekania środków karnych o charakterze czasowym, np. zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej, zajmowania określonego stanowiska oraz wykonywania określonego zawodu czy też zakaz prowadzenia pojazdów⁸¹⁷.

Kończąc rozważania nad konwencją Rady Europy o międzynarodowej ważności wyroków karnych z 28.5.1970 r. należy zauważyć, że z powodu stosunkowo wąskiego grona sygnatariuszy ta umowa międzynarodowa nie spowodowała wdrożenia w życie tzw. europejskiego wyroku karnego oraz skutków wynikających z tego działania.

11.2.2. Europejska konwencja w sprawie karania przestępstw drogowych z 1964 r.

Ratio legis europejskiej konwencji w sprawie karania przestępstw drogowych z 30.11.1964 r. jest skuteczne zwalczanie przestępczości drogowej oraz wykonywanie zagranicznych orzeczeń, bez względu czy nastąpiło to w drodze orzeczenia sądowego, bądź decyzji administracyjnej. Z jej przepisów wynika, że⁸¹⁸: państwo skazania sprawcy może zwrócić się do państwa obywatelstwa sprawcy lub państwa, w którym on przebywa o wykonanie zagranicznego wyroku. W takim przypadku uznanie i wykonanie orzeczenia powinno nastąpić zgodnie z prawem państwa pobytu skazanego oraz przepisami konwencji (art. 8).

Z przepisów konwencji z 1964 r. wynika, że organy państwa pobytu skazanego są zobowiązane do wykonania orzeczenia, pod warunkiem spełnienia wymogów formalnych i materialnych. Wśród innych okoliczności ważną rolę odgrywają podstawy odmowy obligatoryjnej, tj. objęcie sprawcy przestępstwa amnestią, ułaskawieniem oraz przedawnieniem wykonania kary zarówno w państwie skazania, jak i państwie pobytu skazanego. Czwarta przesłanka opiera się na zasadzie ne bis in idem (art. 9 ust. 1 pkt a konwencji). W ramach jej opisu konwencja posługuje się stwierdzeniem a final decision. Może to sugerować, że przepisy art. 9 ust. 1 konwencji odnosi się do orzeczenia uniewinniającego lub skazującego, jak i każdego innego – kończącego postępowanie. Taki pogląd jest wątpliwy z uwagi na treść fakultatywnej podstawy odmowy, która została określona w przepisie art. 9 ust. 2 pkt a konwencji. Stwierdza się w nim, że państwo pobytu skazanego może odmówić wykonania orzeczenia, bądź decyzji administracyjnej, jeżeli jego organy odmówiły wszczęcia postępowania (have decided not to take proceedings) lub umorzyły postępowanie (drop proceedings already begun) wobec tego samego czynu.

Wprawdzie z powyższych rozwiązań nie wynika jakie sytuacje mogą stać się podstawą odmowy obligatoryjnej oraz fakultatywnej. Wydaje się jednak, że regulacja art. 9 ust. 2 pkt a konwencji powinna odnosić się jedynie do okoliczności formalnych, nie zaś materialnych, gdyż te powinny zostać objęte odmową absolutną. Jest to tylko pewna możliwość interpretacji w sposób pro gwarancyjny. Autorzy oficjalnego komentarza do tej konwencji nie dają wskazówek w tym zakresie.

11.2.3. Inne rozwiązania konwencyjne nawiązujące do zasady

ne bis in idem

Przedstawione powyższej rozwiązania nie są jedynymi, które odnoszą się to tytułowej zasady. Ochrona jednostki przed negatywnymi skutkami naruszenia tej zasady następuje także na podstawie innych umów międzynarodowych. Wskazać tu należy na:

1. art. 35 ust. 1 konwencji o przekazaniu ścigania w sprawach karnych z 1972 r.⁸¹⁹, który wyraża identyczne rozwiązanie jak w art. 53 ust. 1 europejskiej konwencji o międzynarodowej ważności wyroków karnych z 28.5.1970 r.;

2. art. 2 ust. 4 Porozumienia w sprawie nielegalnego handlu drogą morską, wykonującego art. 17 Konwencji NZ o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi⁸²⁰, który stanowi, iż przepisy tej umowy międzynarodowej nie mogą naruszać zasady ne bis idem idem wynikającej z prawa krajowego, co oznacza, że zakres ochrony zasady ne bis idem idem będzie każdorazowo odnoszony tylko do ustawodawstwa wewnętrznego państwastrony, a co za tym idzie, nie przyczyni się do stworzenia regulacji europejskiej;

3. art. 18 ust. 1 lit. e konwencji z 8.11.1990 r. o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa⁸²¹⁸²². Przepis ten wskazuje, że państwa-strony mogą odmówić współpracy na podstawie tego aktu prawnego, jeżeli strona wezwana uważa, iż wykonanie żądanej czynności byłoby sprzeczne z zasadą ne bis in idem. Wyraźnie trzeba podkreślić, że zakaz ne bis in idem, jaki został wyrażony w art. 18 ust. 1 lit. e konwencji, powinien być rozumiany w świetle przepisów wewnątrzkrajowej strony wezwanej⁸²³;

4. art. 7 ust. 1 lit. b konwencji Rady Europy z 30.11.1964 r. o nadzorze nad warunkowo skazanymi lub warunkowo zwolnionymi⁸²⁴. Na podstawie tej regulacji staje się koniecznym nieuwzględnienie wniosku o wykonanie nadzoru, jeżeli odnosi się on do sankcji karnej orzeczonej za przestępstwo, które zostało prawomocnie osądzone w państwie wezwanym. Nie trudno zauważyć, że takie rozwiązanie daje możliwość zastosowania zasady ne bis in idem jedynie w sytuacji, gdy w państwie wezwanym zapadł wyrok skazujący i to na karę pozbawienia wolności. Jasne jest zatem, że w przypadku zapadnięcia w państwie wezwanym judykatu w postaci np. wyroku uniewinniającego, umarzającego postępowanie czy też polegającego na odstąpieniu od wymierzenia kary, możliwym będzie zmaterializowanie pomocy prawnej w oparciu o przepisy tej konwencji.

Pozostając w obrębie regulacji Rady Europy, należy jeszcze wspomnieć uregulowaniu zakazu ne bis in idem w europejskiej konwencji o ekstradycji sporządzonej w Paryżu 13.12.1957 r. wraz z protokołem dodatkowym sporządzonym w Strasburgu 15.10.1975 r. oraz drugim protokołem dodatkowym sporządzonym także w Strasburgu 17.3.1978 r.⁸²⁵ Zgodnie bowiem z art. 9 niniejszej konwencji: „odmawia się wydania, jeżeli wobec osoby, której dotyczy wniosek, zapadło prawomocne orzeczenie właściwych organów strony wezwanej, dotyczące przestępstwa lub przestępstw, w związku z którymi żąda się wydania. Można odmówić wydania, jeżeli właściwe organy strony wezwanej zdecydowały o niewszczynaniu postępowania lub o jego umorzeniu w związku z tym lub tymi samymi przestępstwami”.

Protokół dodatkowy z 15.10.1975 r. rozszerzył zakres ochrony jednostki przed możliwością ponownego osądzenia. Nastąpiło to przez uzupełnienie treści art. 9 konwencji o zapis: „wydanie osoby nie może nastąpić, jeżeli w Państwie trzecim, Stronie konwencji, w sprawie o przestępstwo lub przestępstwa, w odniesieniu do których wniosek został złożony, zostało wydane prawomocne orzeczenie i jeżeli: a) oskarżonego uniewinniono; b) karę pozbawienia wolności lub inny orzeczony środek: i) wykonano w całości, ii) zastosowano ułaskawienie lub amnestię co do całości lub nie wykonanej części kary; c) sąd skazując oskarżonego odstąpił od wymierzenia kary” (ust. 2). Nie jest to gwarancja absolutna. W dodanym ust. 3 stwierdzono, że wydanie osoby może nastąpić, jeżeli: a) przestępstwo, za które zapadło orzeczenie, zostało popełnione przeciwko osobie, instytucji lub dobru o charakterze publicznym w państwie wzywającym; b) osoba, wobec której zapadło orzeczenie, jest osobą publiczną w państwie wzywającym; lub c) przestępstwo, za które zapadło orzeczenie, popełniono w całości lub w części na terytorium państwa wzywającego albo w miejscu traktowanym jak jego terytorium. Trzeba mieć również na uwadze fakt, że postanowienia ust. 2 i 3 art. 9 konwencji nie wyłączają stosowania szerszych uregulowań wewnętrznych, odnoszących się do zasady ne bis in idem, w zakresie zagranicznych orzeczeń w sprawach karnych (ust. 4).

11.3. Obowiązywanie zasady ne bis in idem na terytorium Unii Europejskiej

Początek funkcjonowania zasady ne bis in idem w prawie europejskim związane jest z regulacjami prawa kartelowego, w szczególności przepisami rozporządzenia Rady Nr 17/62 z 6.2.1962 r. dotyczącego wykonania artykułów 85 i 86 Traktatu o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, a następnie rozporządzenia Rady WE Nr 1/2003 z 16.12.2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 i 82 TWE (obecnie art. 101 i 102 TFUE)⁸²⁶. Wynikało to z faktu, że naruszenia konkurencji na obszarze wspólnego rynku często mają charakter transgraniczny, ponieważ obejmują np. przedsiębiorstwa pochodzące z różnych państw członkowskich czy też wpływają na strukturę konkurencji w kilku różnych państwach. Daje to realną możliwość zmaterializowania się deliktów przewidzianych zarówno w przepisach komentowanego rozporządzenia, jak i w przepisach prawa dwu (lub więcej) poszczególnych państw członkowskich. To zaś czyni możliwym jednoczesne nałożenie na przedsiębiorstwo lub związek przedsiębiorstw dwu (lub więcej) kar – na podstawie różnych regulacji (regulacji wspólnotowych oraz regulacji poszczególnych państw członkowskich). Ogólnie rzecz ujmując w dziedzinie wspólnotowego prawa konkurencji zasada ta zabrania Komisji karania lub ścigania przedsiębiorstwa po raz kolejny za antykonkurencyjne zachowanie, za które zostało ono już prawomocnie ukarane lub uznane za nieponoszące odpowiedzialności za dany czyn – na podstawie przepisów wspólnotowego prawa konkurencji⁸²⁷.

Zastosowanie zasady ne bis in idem w prawie kartelowym jest obwarowane trzema warunkami, tj. identycznością zdarzeń, identycznością podmiotu popełniającego naruszenie i identycznością chronionego interesu prawnego⁸²⁸. Pozwala to uznać, że w stosunku do przedsiębiorstwa mogą toczyć się równolegle dwa postępowania z powodu tego samego bezprawnego zachowania, a w konsekwencji może zostać nałożone dwie sankcje, jedna – przez właściwe władze zainteresowanego państwa członkowskiego, a druga – przez władze unijne, w zakresie, w jakim te postępowania realizują odrębne cele, a naruszone normy nie są identyczne. Wynika z tego, że zasada ne bis in idem nie może znaleźć zastosowania w przypadku, w którym z jednej strony cele postępowania przeprowadzonego przez Komisję i kar przez nią nałożonych, i z drugiej strony cele postępowań przeprowadzonych przez władze państw trzecich oraz kar przez nie nałożonych w oczywisty sposób nie są identyczne. O ile bowiem w pierwszym przypadku chodzi o ochronę niezakłóconej konkurencji na terytorium UE, o tyle w drugim przypadku celem jest ochrona rynku państwa trzeciego. Warunek identyczności chronionego interesu prawnego, który jest konieczny do zastosowania zasady ne bis idem, nie został w tym przypadku spełniony⁸²⁹.

W obecnym stanie prawnym – mającym na celu zapewnienie jednolitości stosowania wspólnotowego prawa konkurencji – zagrożenie jednoczesnego nakładania kar na to samo przedsiębiorstwo (związek przedsiębiorstw) za ten sam czyn jest raczej nieduże⁸³⁰, to jednak bez wyraźnej regulacji prawnej trudno będzie stworzyć efektywną ochronę przed naruszeniem zasady ne bis in idem. Nie wydaje się możliwym podzielenie zapatrywania Trybunału, że wspólnotowy oraz krajowy system prawa z zakresu konkurencji przewidują różne wzorce ochrony przez niewłaściwymi praktykami. Jest kwestią jasną, że w procesie kształtowania krajowych systemów regulacji w prawie antymonopolowym zachodzi sięganie do wzorów zakotwiczonych w wspólnotowym prawie konkurencji⁸³¹. Prowadzi to do coraz częstszego wyrażenia w literaturze stanowiska o potrzebie prowadzenia tylko jednego postępowania, co nie tylko wyeliminowałoby możliwość podwójnego karania pomiotu za ten sam czyn, ale przede wszystkim wszczęcia ponownego postępowania⁸³².

Poza prawem konkurencji, zasada ne bis in idem w prawie europejskim została uregulowana w szeregu aktach prawnych z zakresu współpracy w sprawach karnych, w tym fundamentalnej Konwencji Wykonawczej. I to na nich oraz orzecznictwie ETS (obecnie TS UE) zostanie skupiona dalsza analiza. Poza tym, nie można zapominać, że zasada ne bis in idem stanowi także negatywną przeszkodę umożliwiającą wykonanie orzeczenia, jak choćby w art. 5 pkt e konwencji z 13.11.1991 r. o wykonywaniu zagranicznych orzeczeń karnych oraz art. 6 konwencji o zakazie prowadzenia pojazdów mechanicznych z 17.6.1998 r.

11.3.1. Konwencja o podwójnym karaniu z 25.5.1987 r.

Konwencję o podwójnym karaniu z 25.5.1987 r. była pierwszym aktem prawnym, który zmierzał do ukonstytuowania europejskiej zasady ne bis in idem. Choć nie weszła w życie, to jednak rzutowała na kształt późniejszych regulacji dotyczących uznawania zagranicznych prawomocnych orzeczeń sądowych. Już w preambule do tej konwencji stwierdza się, że intencją tej umowy międzynarodowej jest rozwinięcie współpracy w sprawach karnych między państwami WE na podstawie wzajemnego zaufania, zrozumienia i szacunku (the basis of mutual trust, understanding and respect). Dodaje się przy tym, że zasada wzajemnego uznawania, zmierzająca do wyeliminowania podwójnego ścigania oraz karania tego samego sprawcy za ten sam czyn między państwami członkowskimi WE, stanowi ucieleśnienie zaufania między państwami członkowskimi WE. Potwierdza to art. 1 Konwencji z 1987 r., który stanowi, że ,,Osoba, która została prawomocnie osądzona przez jedno z państwo-tron, nie może za te same czyny być ścigana przez inne państwo-stronę, pod warunkiem, że w wypadku skazania, kara została wykonana lub jest w trakcie wykonywania lub nie może już być wykonana według prawa wewnętrznego tego Państwa – Strony, która orzekła karę”⁸³³.

Przepisy konwencji wskazują, że orzeczenie wydane w jednym z państw-stron konwencji tworzy, pod pewnymi dodatkowymi warunkami związanymi z kwestią wykonania kary, stan powagi rzeczy osądzonej, skuteczny na terytorium państw-stron umowy, czyli w zamyśle jej twórców na terytorium WE. Mianowicie, aby europejska zasada ne bis in idem znalazła zastosowanie, muszą zostać spełnione określone przesłanki. Pierwszą z nich jest istnienie prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie. Bez znaczenia jest przy tym, czy „prawomocne osądzenie” zakończyło się wyrokiem skazującym, czy też wyrokiem uniewinniającym. Drugą przesłanką jest istnienie tożsamości czynu będącego przedmiotem postępowania, tj. idem. Biorąc pod uwagę brzmienie art. 1 konwencji w wersji angielskiej, która mówi o tych samych faktach (the same facts) jako podstawie zastosowania ne bis in idem, należy przyjąć, że decydujące znaczenie będzie miał sam czyn, rozumiany jako pewne zdarzenie faktyczne, zaszłość historyczna, natomiast kwestia kwalifikacji prawnej takiego czynu nie będzie miała znaczenia.

Ochrona zasady ne bis in idem w konwencji z 1987 r. nie jest absolutna. Przepis art. 2 ust. 1 przewiduje możliwości ograniczenia tej zasady, ale jedynie w chwili ratyfikacji. Zgodnie z treścią tej regulacji państwo członkowskie WE może oświadczyć, że art. 1 nie ma zastosowania w jednym lub więcej następujących przypadków:

1. jeśli czyny, którego dotyczy zagraniczne orzeczenie, zostało popełnione w części lub całości na jego własnym terytorium; w tym ostatnim przypadku wyjątek niniejszy nie ma zastosowania, jeśli czyn został popełniony częściowo na terytorium państwa członkowskiego, w której wyrok został wydany;

2. jeśli czyny, których dotyczy zagraniczne orzeczenie, stanowią przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu narodowemu lub innym równoważnym podstawowym interesom tego państwa członkowskiego;

3. jeśli czyny, których dotyczy zagraniczne orzeczenie, zostały popełnione przez funkcjonariuszy tego państwa członkowskiego z naruszeniem obowiązków wynikających z pełnionego przez nich urzędu.

Ponadto, zauważyć należy, że państwo członkowskie WE, które złożyło deklarację dotyczącą wyjątków określonych w pkt b, jest zobowiązane wskazać kategorię przestępstw, wobec których wyjątek ten może mieć zastosowanie. Nie można pominąć i tego, że cofnięcie deklaracji w zakresie powyższych wyjątków było możliwe w każdym momencie (art. 2 ust. 3), zaś wyjątki będące przedmiotem deklaracji na mocy art. 2 ust. 1 Konwencji z 1987 r. nie mogą mieć zastosowania, jeśli określone państwo członkowskie w związku z tymi samymi czynami wystąpiła z wnioskiem do innego państwa członkowskiego o wszczęcie ścigania lub zgodziła się na ekstradycję danej osoby (art. 2 ust. 4). W takich bowiem sytuacjach zapadłe za granicą orzeczenie w danej sprawie będzie dla państwa przekazującego ściganie, bądź dokonującego ekstradycji bezwzględnie wiążące, niezależnie od poczynionych wcześniej zastrzeżeń.

Dopuszczenie możliwości prowadzenia postępowania karnego przeciwko osobie, wobec której zakończyło się prawomocnym rozstrzygnięciem postępowanie o ten sam czyn w innym państwie członkowskim, oznaczało wprowadzenie mechanizmu umożliwiającego zaliczenie na poczet orzeczonej kary okres pozbawienia wolności odbytego w ostatnim państwie skazania. Godnym odnotowania jest fakt, że konwencja z 1987 r. wskazuje w art. 3 potrzebę wzięcia również pod uwagę kar nieizolacyjnych, pozostawiając aczkolwiek w tym względzie swobodę państwom członkowskim.

Konwencja z 1987 r. przewiduje możliwość wystąpienia z wnioskiem do państwa członkowskiego w przedmiocie informacji o wcześniejszym

skazaniu osoby. Zachodzi to w sytuacji, gdy organy państwa członkow skiego przypuszczają, że oskarżenie dotyczy tych samych czynów, w odniesieniu do których proces danej osoby został ostatecznie zakończony prawomocnym orzeczeniem w innym państwie członkowskim WE (art. 4 ust. 1). Nie można też pominąć, że postanowienia konwencji nie stoją na przeszkodzie wprowadzeniu do krajowych legislacji postanowień, które w szerszym zakresie dopuszczałyby zastosowanie zasady ne bis in idem wobec orzeczeń zagranicznych⁸³⁴.

11.3.2. Konwencja w sprawie ochrony interesów finansowych Wspólnot Europejskich z 26.7.1995 r.

Kolejnym aktem prawnym WE, który regulował zasadę ne bis in idem była Konwencja w sprawie ochrony interesów finansowych Wspólnot Europejskich. Według jej art. 7 ust. 1, państwa członkowskie „stosują w wewnętrznym prawie karnym zasadę ne bis in idem, zgodnie z którą osoba, której proces ostatecznie zakończył się (niem. rechtskräftig abgeurteilt, ang. trial has been finally disposed of, fr. été définitivement jugée dans), w jednym państwie członkowskim, nie może zostać oskarżona w innym państwie członkowskim w odniesieniu do tych samych faktów, pod warunkiem, że jeżeli została nałożona kara, to została ona wykonana, jest wykonywana obecnie lub nie może już być wykonywana w myśl postanowień prawnych państwa, które wydało wyrok”. A priori widać, że rozwiązanie to odnosi się do orzeczeń skazujących, jak również uniewinniających, zaś jego wykładnia powinna pozostawać w koherencji z art. 54 Konwencji Wykonawczej⁸³⁵. Z kolei na krytyczną oceną ocenę zasługuje art. 7 ust. 1 konwencji, który dopuszcza trzy wyjątki od przytoczonego powyżej rozwiązania, tj., gdy:

1. czyny, na których oparty został wyrok zagraniczny, zostały popełnione w całości albo w części na terytorium innego państwa, niż państwa skazania, przy czym w tym ostatnim przypadku wyjątek ten nie ma jednakże zastosowania, jeżeli czyny te zostały popełnione w części na terytorium państwa członkowskiego, w którym wydano wyrok;

2. czyny, na podstawie których wydano wyrok zagraniczny, stanowią przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu lub in nym równie istotnym interesom tego państwa członkowskiego;

3. czyny, na podstawie których wydano wyrok zagraniczny, zostały po pełnione przez urzędnika państwowego tego państwa członkowskiego z naruszeniem spoczywających na nim obow iązków.

Powyższe wyjątki zostały ograniczone w art. 7 ust. 3 Konwencji. Z tego przepisu wynika, że wyjątki od zasady ne bis in idem nie będą miały zastosowania, kiedy zaangażowane państwo członkowskie, w odniesieniu do tych samych czynów, wezwało inne państwo członkowskie do wszczęcia postępowania. Nie można też pominąć, że rozwiązanie przyjętej w art. 7 konwencji z 1995 r. nie może prowadzić do naruszenia porozumień dwustronnych i wielo stronnych, gdy odmiennie regulują kwestię uznawania zagranicznych orzeczeń i skutków z tym związanych.

Przepis art. 7 konwencji nie tylko dotyczy przestępstwa oszustwa definiowanego w art. 1 tej umowy międzynarodowej, lecz także dotyczy sprawców przestępstwa korupcji biernej i czynnej na szkodę interesów finansowych WE (art. 7 ust. 2 Protokołu I), osób dopuszczających się prania pieniędzy oraz prawomocnie skazanych osób prawnych, o ile nie wskazano inaczej w momencie notyfikacji przewidzianej w art. 16 ust. 2 protokołu (art. 12 ust. 2 Protokołu II). Pozwala to uznać, że obowiązek przestrzegania zasady ne bis in idem na poziomie ponadpaństwowym, zarówno wobec osób fizycznych, jak i podmiotów odpowiadających w postępowaniu prowadzonym przeciwko podmiotowi zbiorowemu⁸³⁶.

11.3.3. Konwencja w sprawie zwalczania korupcji urzędników Wspólnot Europejskich i urzędników państw członkowskich Unii Europejskiej z 26.5.1997 r.

Również w art. 10 konwencji w sprawie zwalczania korupcji urzędników WE i urzędników państw członkowskich UE przewidziano ochronę jednostki przed ponownym postępowaniem o ten sam czyn wobec tej samej osoby. Choć od razu tu należy podkreślić, że w zasadniczej części jest ono zbieżne z regulacją art. 7 konwencji w sprawie ochrony interesów finansowych WE z 26.7.1995 r., zarówno gdy chodzi o zakres obowiązywania zasady ne bis in idem (art. 10 ust. 1), jak również wyjątki od niej (art. 10 ust. 2). Konwencja nawiązuje także – co podnosi się w raporcie wyjaśniającym – do konwencji o podwójnym karaniu z 25.5.1987 r.⁸³⁷Objęcie zakresem konwencji zasady ne bis in idem jest szczegól nie ważne, gdy chodzi o sprawy tzw. korupcji międzynarodowej (international corruption). Wynika to z faktu, że dość łatwo może pojawić się równoczesne oskarżenie tej samej osoby w więcej niż jednym państwie członkowskim, w szczególności, gdy nie będzie możliwe „scentralizowanie” postępowania w ramach jednej jurysdykcji. Organy ścigania państw członkowskich nie mogą wszak dopuścić do takiej sytuacji. Zgodnie z art. 9 ust. 2 konwencji w przypadku, gdy „więcej niż jedno państwo członkowskie obejmuje swoją jurysdykcją i ma możliwość rzeczywistego ścigania przestępstwa opartego na tym samym stanie faktycznym, zaangażowane państwa członkowskie współpracują przy podjęciu decyzji w sprawie, które z nich przeprowadzi ściganie sprawcy lub sprawców, mając na uwadze, tam, gdzie jest to możliwe, centralizację ścigania w jednym państwie członkowskim”¹.

11.3.4. Konwencja Wykonawcza do Układu z Schengen z 19.6.1990 r.

Współczesnym fundamentem wzajemnego uznawania orzeczeń kończący postępowanie karne oraz poszanowania zasady ne bis in idem jest art. 54 Konwencji Wykonawczej, który stanowi, że:

„Osoba, której proces zakończył się wydaniem prawomocnego wyroku na obszarze jednej Umawiającej się Strony, nie może być ścigana na obszarze innej Umawiającej się Strony za ten sam czyn, pod warunkiem że została nałożona i wykonana kara lub jest ona w trakcie wykonywania, lub nie może być już wykonana na mocy przepisów prawnych skazującej Umawiającej się Strony”.

Przepis art. 54 Konwencji Wykonawczej wskazuje, że zasada ne bis in idem stanowi środek ochrony jednostki przed ewentualnymi nadużyciami ze strony państwa w zakresie przysługującego mu ius puniendi oraz możliwości stawiania zarzutu na tej samej podstawie prawnej. Wyraża ona nie tylko charakter materialnoprawny w myśl zasady nemo debet bis puniri (albo ne bis poena in idem), czyli zakazu ponownego karania za ten sam czyn, lecz także zakłada barierę do ponownego wszczęcia postępowania w tej samej sprawie przeciwko temu samemu oskarżonemu. Już z tego wynika, że rozwiązanie przyjęte w art. 54 Konwencji Wykonawczej jest „ucieleśnieniem” zasady wzajemnego uznawania oraz jedynym przykładem pełnej jej realizacji między państwami członkowskimi UE. Istnienie

Union, Dz.Urz. WE C Nr 391 z 15.12.1998 r., s. 10; R. Kniebüler, Transnationales „ne bis in idem”…, s. 311.

¹ Explanatory Report on the Convention on the fight against corruption involving officials of the European Communities…, s. 10.

zasady wzajemnego uznawania dowodzi, że pomiędzy państwami człon kowskimi UE istnieje wzajemne zaufanie co do ich systemów wymiaru sprawiedliwości, które przejawia się akceptowaniem stosowania prawa karnego obowiązującego w innym państwie członkowskim, nawet gdy zastosowanie własnego prawa krajowego mogłoby prowadzić do innego rozwiązania. To założenie zostało po raz pierwszy wskazane w wyroku ETS z 11.2.2003 r. w sprawie postępowania karne v. Hüseyin Gözütok i Klaus Brügge (C-187/01 i C-385/01, Zb. Orz. 2003, s. I-1345)⁸³⁸:

„Pkt 32. (…) układ z Schengen, ani sama KWUS nie uzależniają stosowania art. 54 KWUS od harmonizacji lub przynajmniej zbliżenia ustawodawstw karnych państw członkowskich w dziedzinie postępowań dotyczących wygaśnięcia prawa oskarżyciela publicznego do oskarżenia.

Pkt 33. W tych okolicznościach wyrażona w art. 54 KWUS zasada ne bis in idem (…) w sposób konieczny zakłada, że pomiędzy państwami członkowskimi istnieje wzajemne zaufanie co do systemów sądownictwa karnego i że każde z tych państw akceptuje stosowanie prawa karnego obowiązującego w innych państwach członkowskich, nawet jeśli zastosowanie własnego prawa krajowego prowadziłoby do innego rozwiązania”.

Nie sposób też pominąć, iż art. 54 Konwencji Wykonawczej jest blisko związany z trzema wartościami – wolnością, bezpieczeństwem i sprawiedliwością, stanowiącymi podstawę budowanego jednolitego obszaru prawnego. Na ile analizowana zasada powiązana jest ze wszystkimi wartościami łącznie, a na ile z osobna, uzależnione jest od położenia akcentu aksjologicznego. Hipotetyczne istnienie możliwości ponownego sądzenia za ten sam czyn tej samej osoby na obszarze państw pragnących urzeczywistnić obszar wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, w której zagwarantowana jest swoboda przepływu osób, nie tylko będzie ograniczało wolności jednostki w zakresie swobodnego przepływu, lecz także będzie dalekie od bezpieczeństwa prawnego jednostki oraz sprawiedliwości materialnej i formalnej⁸³⁹. Nie trudno zauważyć, że prawo do swobod nego przepływu osób będzie tylko wówczas zagwarantowane, gdy osoba, wobec której postępowanie karne zakończyło się prawomocnym orzeczeniem, zyska możliwość swobodnego przemieszczania się w ramach obszaru Schengen, nie obawiając się ścigania w innym państwie za ten sam czyn zabroniony⁸⁴⁰.

Zakres zastosowania zakazu ne bis in idem w europejskiej przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości wiąże się z potrzebą określenia, na podstawie art. 54 Konwencji Wykonawczej, organów uprawnionych do wydawania orzeczeń istotnych z perspektywy zasady ne bis in idem oraz rodzaje rozstrzygnięć prawomocnych kończących postępowanie karne, a także sposób interpretacji „tego samego czynu” (idem) i zakres temporalny.

11.3.4.1. Zakres przedmiotowy „prawomocnego wyroku”

Jednym z zasadniczych problemów w stosowaniu art. 54 Konwencji Wykonawczej jest zdefiniowanie pojęcia „prawomocny wyrok”, ponieważ nie posiada on definicji legalnej w przepisach Konwencji Wykonawczej. Cała trudność w jego określeniu została „przerzucona” na doktrynę oraz orzecznictwo. Gdyby założyć, że unijny system współpracy w sprawach karnych stanowi jednolity obszar współpracy na szczeblu ponadnarodowym oraz krajowym, nie byłoby większych problemów z ustaleniem zakresu przedmiotowego tego pojęcia. Jednak z uwagi na różnice systemowe między państwami członkowskim w zakresie przepisów dotyczących ustaw karnoprocesowych, sprawa ta nie jest łatwa, zaś odmienności w poszczególnych wersjach językowych jedynie potęgują wątpliwości.

Konwencja Wykonawcza sporządzona został pierwotnie w trzech językach: francuskim, niemieckim oraz niderlandzkim, które są językami autentycznymi tej umowy międzynarodowej. Utraciły one przewodnią rolę przy dekodowaniu norm prawnych z przepisów Konwencji Wykonawczej z chwili włączenia dorobku Schengen w ramy prawne UE, na mocy postanowień Traktatu Amsterdamskiego. Od tej chwili wszystkie wersje językowe Konwencji, wyrażone w językach urzędowych UE, mają równorzędny status⁸⁴¹. Uznanie słuszności takiej tezy nie ogranicza sporów

interpretacyjnych ani też nie eliminuje rozbieżnych rezultatów wykładni gramatycznej¹.

W polskiej wersji językowej Konwencji Wykonawczej mowa jest o „prawomocnym wyroku” (art. 54)², „zagranicznym wyroku” (art. 55) oraz „orzeczeniu sądowym” (art. 58). Na podstawie wykładni językowej tekstu polskiego Konwencji Wykonawczej, można dojść do wniosku, że chodzi tu o orzeczenie sądowe, które zapadło w formie wyroku. Przemawia za tym treść art. 54 i 55 Konwencji Wykonawczej, zaś wykładnia językowa przepisu art. 58 powyższej umowy międzynarodowej obejmuje postanowienia oraz wyroki wydane przez sąd. Jednocześnie dodać należy, że w literaturze przedmiotu używa się także terminu „prawomocne osądzenie”³ w następstwie odwołania się do innych wersji językowych, bądź określenia „prawomocne zakończenie” postępowania karnego⁴. Rodzi to liczne problemy interpretacyjne w przedmiocie stosowania Konwencji Wykonawczej. Częściowo ten problem uległ rozwiązaniu wraz z wydaniem wyroku ETS z 11.2.2003 r. w sprawach połączonych C-187/01 i C-385/01 postępowania karne v. Hüseyin Gözütok i Klaus Brügge (Zb. Orz. 2003, s. I-1345), w którym wskazano, że:

„Pkt 48. (…) zasada ne bis in idem wyrażona w art. 54 KWUS stosuje się również do postępowań prowadzących do wygaśnięcia prawa oskarżyciela publicznego do oskarżenia takich jak te, których dotyczą sprawy

przeciwnie wymaga, by był interpretowany i stosowany w świetle wersji językowych dostępnych w innych językach. Wszystkie wersje językowe muszą, co do zasady, posiadać tę samą wartość, która – jak zauważył ETS w wyr. z 2.4.1998 r. w sprawie C-296/95 oraz C-296/95, The Queen v. Commissioners of Customs and Excise, ex parte EMU Tabac SARL, The Man in Black Ltd, John Cunningham (Zb. Orz. 1998, s. I-1605) oraz; tak też A. Eicker, Transstaatliche Strafverfolgung…, s. 96; J. Vogel, A. B. Norouzi, Europäisches „ne bis in idem” − EuGH, JuS 2003, Heft 11, s. 1061;

B. Specht, Die zwischenstaatliche Geltung..., s. 135.

1. Por. M. Böse, Der Grudnsatz „ne bis in idem”…, s. 748; B. Specht, Die zwischenstaatliche Geltung..., s. 134 i n.; B. Nita, Rozstrzyganie problemów wiążących się z kolizją jurysdykcji…, s. 20.

2. Tak np. B. Nita, Rozstrzyganie problemów wiążących się z kolizją jurysdykcji…, s. 20.

3. Zob. interesujące uwagi w pracach B. Nity, Zasada ne bis in idem w międzynarodowym obrocie prawnym…, s. 26, 28−29 oraz taż, Orzeczenia uruchomiające zakaz wynikający z zasady ne bis in idem w art. 54 Konwencji Wykonawczej z Schengen, Przegląd Prawa Europejskiego i Międzynarodowego 2008, Nr 1, s. 6, a także zob. A. Sakowicz, Europejski nakaz aresztowania a zasada ne bis in idem…, s. 211; A. Sołtysińska, Zasada ne bis in idem z art. 54 Konwencji wykonawczej z Schengem, EPS 2007, Nr 12, s. 38; H. Kuczyńska, Glosa do wyr. SN z 2.6.2006 r., IV KO 22/05, OSP 2007, poz. 108, s. 676.

4. Por. I. Skomerska-Muchowska, Orzeczenie ETS w sprawach połączonych: C-187/01 postępowanie karne przeciwko Hueseyn Guezuetok i C-385/01, postępowanie karne v. Klausowi Bruegge, Przegląd Prawa Europejskiego 2002, Nr 3–4, s. 102.

główne, w ramach których prokurator państwa członkowskiego, bez udziału sądu, kończy definitywnie postępowanie karne wszczęte w tym państwie członkowskim po spełnieniu przez podejrzanego pewnych warunków, w szczególności zapłaceniu określonej kwoty pieniężnej ustalonej przez tego prokuratora”.

Po wydaniu tego judykatu rozpoczął się proces prowadzący do rozszerzenia zasady ne bis in idem na postanowienia prokuratorskie kończące postępowanie karne, w szczególności ten, w następstwie których na podejrzanego został nałożony środek w postaci kary pieniężnej czy obowiązku naprawienia szkody.

Zwrot „prawomocny wyrok” obejmuje także rozstrzygnięcie odpowiedzialności karnej określonej osoby za czyn zabroniony w formie orzeczenia skazującego lub uniewinniającego. W pierwszej kolejności przyjrzymy się orzeczeniom skazującym z perspektywy art. 54 Konwencji Wykonawczej. Przepis ten stanowi, że w przypadku wyroku skazującego, żeby można było mówić o zasadzie ne bis in idem, kara powinna: a) zostać wykonana; b) być w trakcie wykonywania; lub c) nie może już być wykonana według prawa wewnętrznego tej strony, która orzekła karę. Mimo że z expressis verbis, poza zakresem wykładni literalnej znalazło się orzeczenie o odstąpieniu od wymiaru sankcji karnej, to jednak nie ma żadnych logicznych argumentów za zróżnicowaniem położenia jednostki w zakresie skorzystania z art. 54 Konwencji Wykonawczej. Trudno byłoby zaakceptować, że jednostka, która odbyła karę, znajdowała się w lepszym położeniu niż jednostka, wobec której sąd zdecydował się odstąpić od wymierzenia kary.

Zbieżny problem zachodzi w odniesieniu do wyroków warunkowo zawieszających wykonanie orzeczonej kary. Odwołując się bowiem do wykładni językowej można byłoby założyć, że art. 54 Konwencji Wykownawczej nie obejmuje swoją treścią takiego ukarania sprawcy. Jest to wszak błędna konkluzja. Słusznie bowiem ETS w wyroku z 18.7.2007 r. w sprawie C-288/05, postępowanie karne v. Jürgen Kretzinger (Zb. Orz.

2007, s. I-6441) stwierdził, że:

„Pkt 42. (…) kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, jako że penalizuje bezprawne zachowanie osoby skazanej, jest karą w rozumieniu art. 54 KWUS. Należy uznać, że kara ta jest w trakcie wykonywania od chwili, gdy wyrok skazujący podlega wykonaniu i w trakcie okresu próby. Następnie, z chwilą zakończenia okresu próby karę tę należy uznać za wykonaną w rozumieniu tego przepisu”.

Ponadto, za karę „wykonaną” należy też uznać karę, która nie może zostać wykonana – w całości lub części – ze względu na akt łaski⁸⁴² lub amnestię¹. Oprócz tego, do orzeczeń skazujących na tle art. 54 Konwencji Wykonawczej należy zaliczyć również nakazy karne (wyroki nakazowe), jak i orzeczenia rozstrzygające o meritum sprawy, wydanie wyroku w następstwie zawarcia porozumienia karnoprocesowego czy też warunkowe umorzenie postępowania.

Przepis art. 54 Konwencji Wykonawczej obejmuje także wyroki uniewinniające, co potwierdza orzecznictwo ETS. W wyroku z 28.9.2006 r. w sprawie C-150/05, Jean Leon Van Straaten v. Staat der Nederlanden i Republiek Italië (Zb. Orz. 2006, s. I-9327) Trybunał wskazał, że:

„Pkt 61. (…) zasada ne bis in idem, zawarta w art. 54 KWUS, stosuje się do orzeczenia organów sądowych umawiającego się państwa, na mocy którego oskarżony został prawomocnie uniewinniony z powodu braku dostatecznych dowodów’.

Europejski Trybunał Sprawiedliwości zwrócił uwagę na znaczenie zasady ne bis in idem w kontekście realizacji swobody przemieszczania się, w szczególności w kontekście wyroków uniewinniających. W ocenie Trybunału swobodne przemieszanie się osób zostałoby znacznie ograniczone, gdyby istnienie wyroku uniewinniającego nie stanowiło przeszkody przed ponownym postępowaniem w tej samej sprawie w innym państwie członkowskim UE². Co więcej, jak zasadnie podniósł ETS: „oskarżony musiałby obawiać się nowego postępowania karnego w innym umawiającym się państwie w sytuacji, gdy ten sam czyn był już przedmiotem prawomocnego wyroku”³.

Liczne trudności powoduje udzielenie odpowiedzi na pytanie, w jakim zakresie orzeczenia umarzające postępowanie karne materializują zasadę ne bis in idem? Zasadniczo należy przyjąć, że w przypadku umorzenia postępowania po rozstrzygnięciu merytorycznym, orzeczenie takie powinno powodować niedopuszczalność ponownego wszczęcia i prowadzenia postępowania w tej samej sprawie. Odmiennie, gdy orzeczenie sądu, bądź innego właściwego organu państwa członkowskiego zapadło bez rozstrzygnięcia merytorycznego. Wsparcie takie poglądu następuje przez odwołanie się do wyroku ETS z 10.3.2005 r. w sprawie C-469/03, postę-

zob. szerzej B. Nita, Rozstrzyganie problemów…, s. 31; A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem…

1. B. Nita, Rozstrzyganie problemów…, s. 31.

2. Pkt 57−58 wyroku ETS z 28.9.2006 r. w sprawie C-150/05, Jean Leon Van Straaten v. Staat der Nederlanden i Republiek Italië (Zb. Orz. 2006, s. I-9327): zob. M. Wąsek-Wiaderek, Granice zakazu ne bis in idem uregulowanego w art. 54 Konwencji Wykonawczej do układu z Schengen w świetle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, [w:] W. Czapliński, A. Wróbel (red.), Współpraca sądowa w sprawach cywilnych i karnych, Warszawa 2007, s. 467–469.

3. Pkt 59 wyroku ETS z 28.9.2006 r. w sprawie C-150/05, Jean Leon Van Straaten

v. Staat der Nederlanden i Republiek Italië (Zb. Orz. 2006, s. I-9327).

powanie karne v. Filomeny Mario Miraglia (Zb. Orz. 2005, s. I-2009)⁸⁴³, w uzasadnieniu którego Trybunał stwierdził, że:

„Pkt 35. W konsekwencji na postawione pytanie należy udzielić odpowiedzi, że zasada ne bis in idem, zawarta w art. 54 KWUS, nie znajduje zastosowania do decyzji organów sądowych danego Państwa Członkowskiego kończących postępowanie bez rozstrzygnięcia merytorycznego w następstwie decyzji prokuratora o zaniechaniu dalszego ścigania karnego wyłącznie z powodu uprzedniego wszczęcia postępowania karnego w innym Państwie Członkowskim przeciwko temu samemu podejrzanemu za ten sam czyn”.

Podobne stanowisko zostało wyrażone w wyroku ETS z 22.12.2008 r. w sprawie C-491/07 postępowanie karne v. Vladimir Turanský (Zb. Orz. 2008, s. I-11039). Europejski Trybunał Sprawiedliwości wskazał, że:

„Pkt 45. (…) zasada ne bis in idem, o której mowa w art. 54 KWUS, nie stosuje się do orzeczenia, którym organ umawiającego się państwa, po zbadaniu wniesionej do niego sprawy co do istoty, umorzył wszczęte postępowanie karne przed przedstawieniem zarzutów osobie podejrzewanej o popełnienie przestępstwa, jeżeli takie orzeczenie o umorzeniu nie wyłącza definitywnie ścigania, a zatem nie stanowi w tym państwie przeszkody dla nowego postępowania karnego o te same czyny”.

Oba te poglądy pozostają w zgodności z wypowiedzą rzecznika generalnego E. Sharpston, wedle której przepis art. 54 Konwencji Wykonawczej należy interpretować w ten sposób, że sąd krajowy jest związany orzeczeniem stwierdzającym przedawnienie ścigania wydanym w postępowaniu karnym przez sąd w innym państwie członkowskim wyłącznie, jeśli: a) rozstrzygnięcie jest prawomocne na mocy prawa krajowego, b) postępowanie w innym państwie członkowskim obejmowało rozpoznanie sprawy co do istoty oraz c) zachodzi tożsamość czynu (idem) oraz osób⁸⁴⁴. Wątpliwości w zakresie tego stanowiska rysują się w kwestii konieczności merytorycznego rozpoznania sprawy, żeby ochrona wynikająca z zasady ne bis in idem uległa uruchomieniu. Nie zawsze będzie to konieczne, czego dowodem jest stanowisko ETS w wyroku z 28.9.2006 r. w sprawie C-467/04 postępowanie karne v. Giuseppe Francesco Gasparini i innym (Zb. Orz. 2006, s. I-9199), w którym najwyższa instancja sądowa UE wskazała, że:

„Pkt 33. (…) zasada ne bis in idem, zawarta w art. 54 KWUS, stosuje się do orzeczenia organu sądowego umawiającego się państwa, wydanego w następstwie przeprowadzonego postępowania karnego, w wyniku którego postępowanie karne wobec oskarżonego zostało prawomocnie umorzone z powodu przedawnienia przestępstwa objętego ściganiem”.

Ciekawym jest, że ETS w uzasadnieniu swojego stanowiska odwołał się do potrzeby uniknięcia takiej sytuacji prawnej, w której jednostka „w wyniku skorzystania ze swobody przemieszczania się (…) byłaby ścigana za te same czyny na terytorium kilku państw członkowskich”⁸⁴⁵. Mając to na względzie, Trybunał – w dalszej części judykatu – powtórzył wcześniejsze myśli, odwołując się do konieczność istnienia wzajemnego zaufania do systemów sądownictwa karnego oraz potrzebę zagwarantowania jednostce bezpieczeństwa prawnego.

„Pkt 29. (…) w zakresie terminów przedawnienia nie miała miejsca harmonizacja ustawodawstw państw członkowskich. Prawdą jest jednak także, że żadne postanowienie tytułu VI Traktatu o Unii Europejskiej, dotyczącego współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych, którego art. 34 i 31 stanowiły podstawę prawną art. 54–58 KWUS, ani układ z Schengen czy sama KWUS nie uzależniają zastosowania art. 54 KWUS od harmonizacji lub co najmniej zbliżenia ustawodawstw karnych państw członkowskich w zakresie terminów przedawnienia ścigania z oskarżenia publicznego (…)”.

Podsumowując powyższe uwagi należy stwierdzić, że zaprezentowany przez ETS sposób określenia rodzajów rozstrzygnięć ostatecznych na tle art. 54 Konwencji Wykonawczej nie jest wystarczający. Można zatem w niedalekiej przyszłości spodziewać się dalszych interesujących judykatów w tej materii.

11.3.4.2. Pojęcie „prawomocności” wyroku

Równie istotną kwestią, jak zakres przedmiotowych orzeczeń na podstawie art. 54 Konwencji Wykonawczej, jest sposób ustalenia „prawomocności” wyroku. Mając na względzie fakt, że brak jest jednolitych kryteriów określenia prawomocności oraz realnych możliwości ich stworzenia, słusznie poszukuje się rozwiązania kompromisowego. Bez wątpienia jest nim odwołanie się do warunków prawomocności orzeczenia, jakie występują w systemie prawnym państwa członkowskiego, w którym zapadło orzeczenie uruchamiające zakaz ne bis in idem⁸⁴⁶. Takie rozwiązanie opiera się na wzajemnym zaufaniu do systemów prawnych oraz wymiaru sprawiedliwości państw związanych Konwencją Wykonawczą oraz akceptacji rozstrzygnięć stosowania prawa karnego obowiązującego w innym państwie, nawet gdy zastosowanie własnego prawa krajowego prowadziłoby do innego rozwiązania⁸⁴⁷, a także nawiązuje do odrzucenia konieczności harmonizacji, jako warunku wstępnego w celu zastosowania art. 54 Konwencji Wykonawczej.

Ten punkt widzenia został zaakcentowany przez ETS w orzeczeniu z 11.2.2003 r. w sprawach połączonych C-187/01 oraz C-385/01, postępowania karne v. Hüseyin Gözütok i Klaus Brügge (Zb. Orz. 2003, s. I-1345), zaś wyraźnie wskazany w wyroku ETS z 22.12.2008 r. w sprawie C-491/07 postępowanie karne v. Vladimir Turanský Turanski (Zb. Orz.

2008, s. I-11039):

„Pkt 35. W celu dokonania oceny, czy dane orzeczenie jest prawomocne w rozumieniu art. 54 KWUS, należy najpierw (…) ustalić, czy w prawie krajowym tego umawiającego się państwa, którego organy orzeczenie to wydały, jest ono uważane za prawomocne i wiążące, a także upewnić się, czy zapewnia ono w tym państwie ochronę wynikającą z zasady ne bis in idem.

Pkt 36. Orzeczenie, które zgodnie z prawem pierwszego umawiającego się państwa, w którym wszczęto postępowanie karne przeciwko danej osobie nie wyłącza definitywnie ścigania na poziomie krajowym, co do zasady nie może stwarzać przeszkody procesowej uniemożliwiającej ewentualne wszczęcie lub prowadzenie postępowania przeciwko tej osobie o te same czyny w innym umawiającym się państwie”.

11.3.4.3. Pojęciem tożsamości czynu (idem)

Jednym z elementów wyznaczających zakres zastosowania przepisu art. 54 Konwencji Wykonawczej jest pojęcie „ten sam czyn”. To na jego podstawie zrodziło się najwięcej wątpliwości w trakcie stosowania analizowanej regulacji. Trudno oczekiwać, że będzie inaczej, skoro ustalenie idem w ustawodawstwach krajowych poszczególnych państw nastręcza wiele trudności, nie mówiąc już o odmiennym jego postrzeganiu. Zasadniczo w doktrynie prawa karnego wyróżnia się trzy koncepcje ustalania tożsamości czynu.

Pierwsza z nich – przy udzieleniu odpowiedzi na pytanie, czy mamy do czynienia z tym samym czynem – bazuje na zaszłości historycznej, tj. zdarzeniu faktycznym, które miało miejsce w rzeczywistości, niezależnie od oceny prawnej. Takie ujęcie zasady ne bis in idem wyklucza badania w ponownym postępowaniu karnym tych samych faktów, jakie zostały „osądzone” w pierwszym postępowaniu. Drugie ujęcie idem odwołuje się do kwalifikacji prawnej, czyli wyniku subsumcji czynu pod normę prawną⁸⁴⁸. W tym ujęciu tożsamość czynu bazuje na ocenie zdarzenia faktycznego przez pryzmat obowiązujących norm prawnokarnych, nie zaś na samym zdarzeniu faktycznym. To wąskie ujęcie idem nie daje jednostce gwarancji uniknięcia ponownego postępowania karnego i ewentualnie skazania, gdy organ innego państwa inaczej oceni zdarzenie faktyczne. Koncepcja trzecia łączy w sobie dwie poprzednie z dodatkowym elementem, jakim jest dobro prawnie chronione⁸⁴⁹.

Nie wydaje się możliwym ani tym bardzie zasadnym, odwołanie się do rozwiązania drugiego, bądź trzeciego. Stoją przeciw temu różnice systemowe w poszczególnych państw co do sposobu określenia „tego samego czynu”, zaś ich wyeliminowanie jest rzeczną niezmiernie trudną z uwagi na przywiązanie do własnej tradycji prawniczej, dorobku judykatury czy doktryny. Nie jest więc możliwym nadanie pojęciu idem, na gruncie art. 54 Konwencji Wykonawczej, znaczenia, które odwoływałoby się do kwalifikacji prawnej, bądź jakie występowałoby w jednym lub kilku państwach-stronach konwencji. Zarówno wyniki rozważań doktrynalnych, jak i analiza orzecznicza sądów poszczególnych państw nie mogą być przenoszone na rozwiązanie Konwencji Wykonawczej, ponieważ tylko w ten sposób możliwe jest zapewnie jednolitego stosowania przepisów tego aktu na terytorium państw członkowskich UE. Ponadto, wyrażenia zawarte w Konwencji Wykonawczej nie zawierają wyraźnego odesłania do prawa państw-stron konwencji w celu dokonania interpretacji, a zatem i ta okoliczność pozwala uznać, iż sposób określenia tożsamości czynu na tle Konwencji Wykonawczej powinien mieć charakter autonomiczny, oderwany od rozwiązań krajowych⁸⁵⁰.

Dodać w tym miejscu należy, że wykładnia językowa oraz systemowa nie pozwalają z art. 54 Konwencji Wykonawczej wyinterpretować jednoznacznej normy postępowania, tj. wskazać czy tożsamość czynu opiera się na idem factum, idem crimen czy może na innych kryteriach, jak np. kryterium dobra prawnego, koniecznym staje się odwołanie do założeń aksjologicznej racjonalności prawodawcy, kierując się funkcjonalnymi regułami interpretacji. Nie trudno dostrzec, że uczynieniu zadość obowiązkowi zapewnienia efektywności prawa unijnego sprzyja stosowanie wykładni pozajęzykowych, zaś z orzecznictwa ETS wynika, iż w razie potrzeby wyboru metody interpretacyjnej, pierwszeństwo należy dać wykładni, która zapewni pełną skuteczność prawa UE⁸⁵¹.

Koncentrując uwagę na wykładni funkcjonalnej, w pierwszej kolejności należy stwierdzić, że jest to taki sposób interpretacji tekstu prawnego, w którym bierze się pod uwagę system wartości powszechnie akceptowanych w danym kręgu kulturalnym. I to poprzez odwołanie się do tego systemu wartości i odnalezienie najlepszego uzasadnienia aksjologicznego zasady ne bis in idem, dokonuje się wyboru między dopuszczalnymi rezultatami wykładni językowej. Wcześniej konieczne jest odtworzenie hierarchii wartości, która jest adekwatna do rozstrzygnięcia kwestii interpretacyjnej przepisu art. 54 Konwencji Wykonawczej. Odwołując się do rozważań Rozdziału I niniejszej pracy wskazać należy na takie wartości jak godność człowieka, stabilność prawa, bezpieczeństwo prawne oraz zaufanie do rozstrzygnięć sądowych. To one przemawiają za szeroką interpretacją tożsamości czynu, czyli idem factum. Takie też stanowisko reprezentuje ETS, który po raz pierwszy odniósł się − aczkolwiek ogólnie − do problemu tożsamości czynu w orzeczeniu z 11.2.2003 r. w sprawach połączonych C-187/01, oraz C-385/01, postępowania karne v. Hüseyin Gözütok i Klaus Brügge (Zb. Orz. 2003, s. I-1345). Trybunał wyraził pogląd, że prawomocne zakończenie postępowania uaktualnia zakaz płynący z art. 54 Konwencji Wykonawczej, z którego wynika przeszkoda w czynieniu osobie zarzutu opartego na tej samej podstawie faktycznej (on the same fact) bez względu na to, w jaki sposób uregulowane jest zakończenie postępowania w sprawie oraz kto jest władny taką decyzję podjąć – sąd czy też organ oskarżycielski.

Rozwinięcie tej trafnej myśli nastąpiło w wyroku z 9.3.2006 r.

w sprawie C-436/04, postępowanie karne v. Leopold Henri Van Esbroeck (Zb. Orz. 2006, s. I-2333)⁸⁵², w którym Trybunał wskazał, że:

„Pkt 42. (…) wykładni art. 54 KWUS należy dokonywać w ten spo sób, że decydujące kryterium dla celów zastosowania tego przepisu KW stanowi kryterium tożsamości zdarzenia, rozumianego jako istnienie całości, na którą składają się nierozdzielnie ze sobą związane zachowania, niezależnie od kwalifikacji prawnej tych zachowań lub chronionego interesu prawnego (…)”.

Pogląd odwołujący się do idem na bazie zdarzenia faktycznego został podzielony w kolejnych judykatach. W wyroku z 26.9.2006 r. w sprawie C-150/05, Jean Leon Van Straaten v. Staat der Nederlanden i Republiek Italië (Zb. Orz. 2006, s. I-9327), której wskazano także, że w przypadku przestępstw polegających na obronie środkami odurzającymi, w celu stwierdzenia tożsamości czynu:

„Pkt 53. (…) nie jest wymagane, aby ilości narkotyków lub osoby występujące w sprawach w obu państwach członkowskich były tożsame,

(…) czyn karalny polegający na wywozie i przywozie tych samych środków odurzających ścigany w różnych państwach umawiających się KWUS jest zasadniczo uznawany za ten sam czyn w rozumieniu tego art. 54, przy czym ostateczna ocena w tym zakresie należy do właściwych instancji krajowych”.

Zbieżne zapatrywanie ETS na kwestię tożsamości czynu znalazło się w wyroku z 18.7.2007 r. sprawie C-288/05, postępowanie karne v. Jürgen Kretzinger¹ oraz w wyroku, ogłoszonego w tej samej dacie, w sprawie C-367/05, postępowanie karne v. Norma Kraaijenbrink². Poza tym, co należy podkreślić, ETS odnosząc się do stanu faktycznego pierwszej ze spraw, stwierdził, iż:

„Pkt 37. (…) czyny polegające na przyjęciu zagranicznego tytoniu pochodzącego z przemytu w jednym z umawiających się państw i posiadanie tego samego tytoniu w innym umawiającym się państwie, przy istnieniu dodatkowej okoliczności, że oskarżony, który był ścigany w dwóch umawiających się państwach, od samego początku zamierzał po pierwszym przyjęciu tytoniu przewieźć go do miejsca przeznaczenia przejeżdżając przez kilka umawiających się państw stanowią zachowania, które mogą wchodzić w zakres pojęcia ten sam czyn w rozumieniu art. 54 KWUS. Ostateczna ocena tej kwestii należy do właściwych sądów krajowych”.

z Schengen…, s. 45−46, 49−50; A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem w prawie karnym…, s. 351−355.

1. Zb. Orz. 2007, s. I-6441.

2. Zb. Orz. 2007, s. I-6619.

11.3.4.4. Zakres temporalny zakaz ne bis in idem

Przepis art. 54 Konwencji Wykonawczej powinien znaleźć zastosowanie w przypadku postępowania karnego wszczętego w państwie-strony za czyn zabroniony, który doprowadził już do skazania sprawcy w innym państwie-stronie, mimo że Konwencja Wykonawcza jeszcze nie obowiązywała w tym ostatnim państwie w momencie ogłaszania wyroku skazującego, „o ile obowiązywała ona w tych państwach umawiających się w momencie oceny zastosowania zasady ne bis in idem przez instancję rozpatrującą sprawę w drugim procesie”⁸⁵³.

11.3.4.5. Wyjątki od zasady ne bis in idem

Konwencja Wykonawcza nie przewiduje bezwzględnej ochrony zasady ne bis in idem, czego dowodem jest treść przepisu art. 55, która wskazuje na istnienie trzech wyjątków.

Pierwszy wyjątek odwołuje się do miejsca popełniania przestępstwa. Zgodnie z art. 55 ust. 1 lit. a Konwencji Wykonawczej państwo-strona może odmówić uznania prawomocnego orzeczenia innego państwa i jednocześnie rozpocząć kolejne postępowanie o ten sam czyn wobec tej samej osoby, gdy czyn zabroniony został popełniony w całości lub w części na jego własnym terytorium. Taki wyjątek staje się irrelewantny, gdy czyn został popełniony częściowo na terytorium państwa-strony, które wydało orzeczenie. W takiej sytuacji zachodzi powrót do zasady wskazanej w art. 54 Konwencji Wykonawczej. Bez znaczenia jest przy tym, jaka cześć zachowania sprawczego została popełniona na terytorium państwa, które jako pierwsze uczyniło użytek z tzw. prawa karania. Wspomniana „część” zachowania sprawczego może wiązać się z działaniem, bądź zaniechaniem osoby, jak również odnosić się do miejsca wystąpienia skutku lub miejsca, gdzie ten skutek w ocenie sprawcy miał wystąpić. Zależy to od sposobu określenia miejsca czynu w ustawodawstwie karnym danego państwa.

Druga okoliczność czyniąca wyłom w poszanowaniu zasady ne bis in idem związana jest z czynem objętym zagranicznym orzeczeniem, który stanowi przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu narodowemu lub innym równoważnym podstawowym interesom państwa-strony Konwencji Wykonawczej (art. 55 ust. 1 lit. b). Z uwagi na naruszenie tak fundamentalnych interesów tego państwa, dąży ono do osądzenia sprawców tego naruszenia, bez względu na uprzednio wydane orzeczenia w innym państwie.

W celu skorzystania z tego wyjątku państwo powinno wskazać w deklaracji kategorie przestępstw, do których wyjątek ten może mieć zastosowa nie (art. 55 ust. 2).

Trzeci, ostatni z wyjątków, został wskazany w art. 55 ust. 1 lit. c Konwencji Wykonawczej. Umożliwia on ponowne ściganie osoby będące funkcjonariuszem publicznym za ten sam czyn przez organy innego państwa-strony tej umowy międzynarodowej, gdy sprawca takiego czynu popełnił go z naruszeniem obowiązków wynikających z wykonywanego urzędu⁸⁵⁴.

12. Przekazanie – przejęcie ścigania

12.1. Podstawy prawne współpracy w dziedzinie przekazywania i przejmowania ścigania w sprawach karnych

Każde państwo określa zakres swojej jurysdykcji w sprawach karnych na tyle szeroko, na ile uzna to za wskazane. Metoda ta prowadzi do nieuniknionych konfliktów jurysdykcji w sprawach posiadających łącznik transgraniczny, gdy więcej niż jedno państwo byłoby właściwe do ścigania i ukarania sprawców przestępstwa. Przyjmuje się, że istnieje pięć kryteriów, na których opierać się może jurysdykcja państwa w sprawach karnych (tzw. katalog kompetencji karnej)²: jurysdykcja terytorialna, związana z popełnieniem przestępstwa na terytorium danego państwa; jurysdykcja opierająca się na zasadzie narodowości podmiotowej, czyli obywatelstwie sprawcy; narodowości przedmiotowej – opierająca się na obywatelstwie pokrzywdzonego; jurysdykcja wynikająca z zasady ochronnej, stosowana w celu ochrony podstawowych interesów państwa oraz jurysdykcja uniwersalna, wynikająca z zasady represji zastępczej, zwanej także wszechświatową. W obliczu tylu podstaw do zastosowania swojej kompetencji do ścigania widać, że konfliktu jurysdykcji nie da się uniknąć, szczególnie w przypadkach przestępstw, w których występuje czynnik łączący przestępstwo, jego sprawcę lub pokrzywdzonego z innym państwem. Istnienie wielu podstaw ścigania, dowolnie przez państwa definiowanych, prowadzi do sytuacji, w której w kilku państwach równocześnie wszczynane jest postępowanie karne w tej samej sprawie.

Konflikty powstające na gruncie prowadzenia kilku postępowań w róż-

nych państwach mogą być rozwiązywane na różnych etapach postępowa nia. Przede wszystkim jest to etap zakończenia postępowania w jednym z państw. Istnieją liczne podstawy pozwalające na uznanie ważności prawomocnego wyroku wydanego w jednym z państw członkowskich UE lub państw stron RE lub przekazania takiego wyroku do wykonania w innym państwie. W takiej sytuacji, nawet gdy w innych państwach toczą się równocześnie postępowania w tej samej sprawie, postępowania te muszą zostać zakończone, gdyż ma miejsce wystąpienie negatywnej przesłanki procesowej res iudicata (por. rozdział IX, § 11 Uznawanie orzeczeń końcowych). Instytucja przekazania postępowania pozwala na zapobieżenie konfliktom już na najwcześniejszym etapie postępowania, a tym samym zaoszczędzenie sił i środków wymiarów sprawiedliwości i powtarzania tych samych czynności w licznych państwach. Pozwala na skoncentrowanie ścigania w jednym z państw posiadających kompetencję do ścigania i na zakończenie na tej podstawie ścigania w innym państwie również posiadającym taką kompetencję.

Przekazanie ścigania polega na tym, że państwo, które wszczęło postępowanie, przekazuje materiały sprawy i samą kompetencję do ścigania sprawcy przestępstwa państwu, które efektywniej będzie mogło wykonać w danej sprawie swoje ius puniendi. Tradycyjnie chodziło o przekazanie postępowania z państwa, gdzie zostało popełnione przestępstwo, do państwa obywatelstwa sprawcy, co pozwalało uniknąć prowadzenia postępowania przeciwko cudzoziemcowi i traktowane było jako instytucja pomocnicza wobec ekstradycji lub przekazania wyroku do wykonania w innym państwie⁸⁵⁵. Przekazanie ścigania może zostać dokonane na każdym etapie postępowania – zarówno w fazie postępowania przygotowawczego, jak i sądowego. Za pierwszy moment, kiedy jest ono możliwe, uważa się powzięcie informacji o popełnieniu przestępstwa, dających podstawę do wszczęcia postępowania, a za ostatni – uprawomocnienie się wyroku. Podstawą przekazania ścigania będzie zawsze przekonanie obu zainteresowanych państw, że inne państwo niż to, które wszczęło postępowanie karne, zapewni większą efektywność prowadzonego postępowania. Zarówno państwo prowadzące postępowanie, jak i państwo przekonane o potrzebie prowadzenia tego postępowania na jego terytorium, mogą wystąpić z takim wnioskiem. Jedynym warunkiem jest, by również na podstawie prawa państwa przyjmującego ściganie możliwe było prowadzenie postępowania przeciwko sprawcy danego przestępstwa.

Obecny kształt regulacji przekazywania toczącego się postępowania karnego między państwami europejskimi nie jest jednolity. Procedury przekazywania opierają się głównie na Konwencji RE z 15.5.1972 r. o przekazywaniu ścigania w sprawach karnych⁸⁵⁶. Konwencję tę ratyfi kowało jednak jedynie 13 państw członkowskich UE⁸⁵⁷. Drugą podstawą współpracy są umowy dwustronne między państwami. Trzecią podstawę stanowią przepisy wewnętrzne państw europejskich, które samodzielnie regulują zagadnienia przekazania i przejęcia ścigania. Te przepisy mają największe znaczenie w przypadku Polski, bowiem obecnie współpraca Polski w sprawach dotyczących przekazywania i przejmowania ścigania opiera się na Rozdziale 63 KPK, jako że Polska nie ratyfikowała Konwencji RE z 1972 r. O czwartej podstawie będzie można mówić, gdy przyjęta zostanie samodzielna unijna regulacja prawna dotycząca przekazywania postępowań w sprawach karnych między państwami członkowskimi UE. Kolejnym krokiem na drodze rozwoju wspólnego obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości w UE ma być bowiem przyjęcie decyzji ramowej dotyczącej przekazywania postępowań w sprawach karnych⁸⁵⁸. Przyjęcie projektu tej decyzji ramowej w 2009 r. jest szczególnie ważne w obliczu obecnego rozwoju współpracy w sprawach karnych między państwami członkowskimi UE, bowiem dzięki zapobieganiu konfliktom jurysdykcji pozwala na skoncentrowanie ścigania w jednym państwie członkowskim w przypadku spraw transgranicznych oraz na zwiększenie skuteczności ścigania tych przestępstw. Zgodnie z projektem decyzja ramowa dotycząca przekazywania postępowań w sprawach karnych ma wprowadzić wspólne zasady regulujące warunki przekazywania postępowań karnych wszczętych w jednym państwie członkowskim do innego państwa członkowskiego. Decyzja ramowa ma zastąpić Konwencję z 1972 r. w stosunkach między państwami członkowskimi UE.

12.2. Europejska konwencja o przekazywaniu ścigania w sprawach karnych

12.2.1. Procedura przekazania postępowania

Europejska konwencja o przekazywaniu ścigania z 1972 r. wprowadza zasady współpracy na szczeblu międzynarodowym, pozwalające na unikanie konfliktów wynikających z krzyżowania się zakresów jurysdykcji państw europejskich. Wyznacza liczne i szczegółowe reguły procedury przekazywania postępowania karnego toczącego się w jednym z państw do prowadzenia w innym państwie. Przekazanie ścigania odbywa się na podstawie wniosku. Wnioski przesyłane są przez Ministerstwo Sprawiedliwości państwa wzywającego do Ministerstwa Sprawiedliwości państwa wezwanego lub na mocy specjalnych porozumień o wzajemnej pomocy bezpośrednio przez organy państwa wnioskującego do państwa wezwanego. W pilnych przypadkach, wnioski i informacje mogą być przesyłane za pośrednictwem Interpolu.

Wystąpienie z wnioskiem o przejęcie ścigania zależy wyłącznie od uznania państwa wnioskującego. Podejmuje ono tę decyzję na podstawie okoliczności konkretnej sprawy, takie jak dostępność dowodów na terytorium każdego z państw, czy większe możliwości resocjalizacyjne dla osoby ściganej w innym państwie. Również etap postępowania, na którym wniosek ten zostanie skierowany zależy od decyzji tego państwa. Wniosek taki powinien być przekazywany, gdy tylko zostanie wykazana możliwość skuteczniejszego prowadzenia postępowania w innym państwie. Zwykle powinien być przesłany od razu po powzięciu informacji o popełnieniu przestępstwa, jednak w niektórych przypadkach konieczność przekazania staje się widoczna dopiero na późniejszym etapie postępowania. Po otrzymaniu wniosku państwo wezwane bada go pod kątem spełnienia przesłanek pozwalających na przekazanie ścigania, a także pod kątem istnienia podstaw odmowy przejęcia ścigania. Wzięto też pod uwagę istnienie w różnych systemach odmiennych zasad ścigania toczącego się na wniosek osoby pokrzywdzonej. Konwencja z 1972 r. przyjęła, że jeśli prowadzenie postępowania zależy od złożenia skargi przez określony prawem podmiot, skarga taka powinna mieć równą moc prawną w obu państwach.

Europejska konwencja o przekazywaniu ścigania z 1972 r. wprowadza kryteria, których spełnienie pozwala na wystąpienie z wnioskiem o przejęcie ścigania. Artykuł 8 Konwencji ustanawia przesłanki świadczące o tym, że w innym państwie ściganie będzie efektywniejsze – co jest głównym założeniem procedury przekazania postępowania. Dopiero gdy państwo wnioskujące stwierdzi, że w prowadzonej sprawie wystąpiła jedna z przedstawionych poniżej sytuacji może wystąpić z takim wnioskiem:

1. jeżeli podejrzany ma stałe miejsce zamieszkania w państwie wezwanym lub jest jego obywatelem. Przekazanie ma wówczas służyć temu, by osoba ścigana miała zagwarantowany proces we własnym systemie prawnym i we własnym języku. Stanowi również instytucję zastępczą wobec przekazania wyroku do wykonania w innym państwie, pozwalającą również na to, by osoba ta mogła odbywać karę w warunkach umożliwiających łatwiejszą resocjalizację, we własnym śro dowisku, z którym wiążą go określone więzi społeczne i rodzinne⁸⁵⁹;

2. jeżeli podejrzany odbywa karę pozbawienia wolności w państwie wezwanym. Przekazanie prowadzenia postępowania do państwa, w którym osoba ścigana jest pozbawiona wolności, sprzyja wykonywaniu kary w sposób skonsolidowany i ułatwia administrowanie wymiarem sprawiedliwości;

3. jeżeli w państwie wezwanym toczy się przeciwko podejrzanemu postępowanie karne w tej lub innej sprawie. Ma to pozwolić na uniknięcie prowadzenia dwóch postępowań w związku z tym samym czynem oraz pozwolić na łączenie postępowań przeciwko tej samej osobie w przypadku wystąpienia łączności podmiotowej lub przedmiotowej spraw;

4. jeżeli państwo wnioskujące uzna, że przeniesienie postępowania będzie służyło „wykryciu prawdy”, w szczególności, jeśli najważniejsze dowody znajdują się w państwie wezwanym;

5. jeżeli uzna, że prowadzenie postępowania w państwie wezwanym przyczyni się do resocjalizacji osoby skazanej. Przesłanka ta powinna być czytana łącznie z kryteriami związanymi z miejscem zamieszkania lub obywatelstwa osoby ściganej – zwykle bowiem skuteczna resocjalizacja będzie polegać na przekazaniu postępowania do państwa, z którym wiążą osobę ściganą określone więzy;

6. jeżeli uzna, że obecność podejrzanego nie może zostać zapewniona w postępowaniu w państwie wzywającym a tymczasem ta obecność w państwie wezwanym może być zapewniona. Przepis ten podkreśla znaczenie obecności oskarżonego na rozprawie i ma pozwolić na unikanie wydawania wyroków zaocznych. Jest konsekwencją potrzeby zagwarantowania oskarżonemu prawa do rzetelnego postępowania i prawa do obrony;

7. jeżeli państwo wzywające uzna, że nie ma możliwości wykonania orzeczonego wyroku, nawet po przeprowadzeniu procedury ekstradycji, a ma taką możliwość państwo wezwane. Celem przekazania w tym przypadku jest zapewnienie późniejszej wykonalności wyroku, zwłaszcza w sytuacji gdy oskarżony przebywa na terytorium innego państwa. Co więcej, istnienie jedności forum prowadzonego postępowania i miejsca wykonania kary sprzyja sprawnemu wymierzaniu sprawiedliwości². Jedność tą można zapewnić już na wczesnym etapie postępowania, nie czekając na wydanie wyroku przez państwo wnioskujące, w którym skazany nie przebywa. Po wydaniu prawomocnego wyroku można się natomiast odwołać do instrumentów prawnych pozwalających na przekazanie samego wyroku do wykonania do innego państwa.

12.2.2. Subsydiarna kompetencja do ścigania

Dzięki zastosowaniu przepisów Konwencji z 1972 r. państwo-strona nabywa kompetencję do ścigania za przestępstwo objęte jurysdykcją innego państwa strony. Na mocy Konwencji możliwe jest zastosowanie tzw. jurysdykcji subsydiarnej, opierającej się na fakcie przekazania ścigania przez inne państwo-stronę. Oznacza to, że nawet jeśli państwo wezwane nie miało początkowo jurysdykcji zgodnie z przepisami wewnętrznymi do ścigania danej sprawy, nabywa ją w wyniku złożenia wniosku o przejęcie ścigania (art. 2 ust. 1). Konsekwencją przyjęcia zasady jurysdykcji subsydiarnej jest zależność istnienia możliwości ścigania w państwie wezwanym od istnienia kompetencji do ścigania w państwie wzywającym. Gdyby w państwie wzywającym okazało się, że ściganie jest niemożliwe, musi ono również ustać w państwie wezwanym⁸⁶⁰. Chodzi tu zwłaszcza o przypadki zastosowania amnestii, ułaskawienia lub późniejszych modyfikacji penalizacji prowadzących do uchylenia karalności danego czynu. Dlatego konieczne jest zawsze m.in. wykazanie istnienia warunku podwójnej karalności na każdym etapie toczącego się w państwie wezwanym postępowania. Z istnieniem tej szczególnej podstawy do stosowania jurysdykcji w sprawach karnych wiążą się określone konsekwencje dla dalszego toku procedury przekazania. Na przykład w razie zastosowania jurysdykcji subsydiarnej osoba podejrzewana powinna zostać poinformowana o skierowaniu wniosku o przejęcie ścigania. Powinna mieć także możliwość przedstawienia opinii na ten temat jeszcze przed podjęciem przez państwo wezwane decyzji o przejęciu ścigania przez inne państwo. Przepis ten ma zapewnić poszanowanie prawa do obrony, na które z pewnością wpłynie fakt prowadzenia postępowania w innym państwie. Takiego prawa nie będzie miała jednak osoba podejrzana w sytuacji, gdy kompetencja do ścigania wypływa z przepisów państwa wezwanego.

12.2.3. Konsekwencje przekazania ścigania

Jeśli chodzi o państwo wnioskujące, to główną konsekwencją przekazania jest możliwość zaniechania ścigania na podstawie przepisów Konwencji z 1972 r. Można odstąpić od ścigania nawet w momencie, gdy

postępowanie nie zostało jeszcze formalnie wszczęte, a istnieją jedynie informacje dotyczące popełnienia przestępstwa, czyli np. na etapie czynności sprawdzających. Ten przepis musiał być wprowadzony do Konwencji z 1972 r., by państwa hołdujące zasadzie legalizmu ścigania mogły powołać się na prawną podstawę odstąpienia od ścigania po przekazaniu ścigania.

Po przekazaniu postępowania państwo wnioskujące nie może już ścigać podejrzanego o przestępstwa, w odniesieniu do których nastąpiło przekazanie ścigania, ani wykonać wyroku. Prawo do ścigania powraca jednak do państwa wnioskującego w określonych w konwencji sytuacjach. Mianowicie, państwo wnioskujące może kontynuować prowadzenie postępowania, gdy wycofa ono swój wniosek zanim jeszcze państwo wezwane podejmie co do niego decyzję. Dzieje się to również w sytuacji, gdy państwo wezwane nie podejmuje ścigania z powodu wystąpienia przesłanki ne bis in idem, przedawnienia ścigania lub braku przesłanki podwójnej karalności lub z tego powodu umarza postępowanie. Umorzenie postępowania w państwie wezwanym na innych podstawach, np. z powodu niewystarczających dowodów winy lub poprzez zastosowanie zasady oportunizmu nie pozwala na odżycie prawa ścigania w państwie wnioskującym.

Jeśli chodzi o konsekwencje przekazania ścigania dla państwa wezwanego, to od momentu przekazania stosowane są do postępowania jego wewnętrzne przepisy. Po pierwsze oznacza to, że nawet gdy państwo wezwane podejmie decyzję o przejęciu ścigania, nie obliguje go to do prowadzenia postępowania. Jeśli panuje w nim zasada oportunizmu procesowego możliwe jest oparcie się na niej i umorzenie przejętego postępowania. Po drugie, zasadą jest, że wszystkie działania podjęte w państwie wnioskującym, zwłaszcza w zakresie zbierania dowodów, mają takie samo znaczenie w państwie wezwanym, jakby zostały podjęte przez organy tego państwa. Warunkiem jest, by państwo wezwane nie nadało im większej wagi dowodowej niż miały one w państwie wzywającym. Konwencja wprowadza więc zasadę ekwiwalentości czynności podjętych w państwie wnioskującym. Zasada ta nie oznacza jednak ekwiwalentności wyników takich czynności. Dowody muszą być zawsze oceniane zgodnie z systemem prawa państw wezwanego. Co więcej, te czynności procesowe wykonywane oraz środki podejmowane w państwie wzywającym po przekazaniu wniosku, które mają wpływ na postępowanie, wywierają ten sam skutek w państwie wezwanym. Również wszystkie działania, które prowadziłyby do zawieszenia biegu postępowania, które zostały dokonane w państwie wnioskującym powinny mieć ten sam skutek w państwie wezwanym. Przepis ten wprowadza dodatkową podstawę uznawania decyzji w sprawach karnych wydanych w innym państwie, obok podstaw znanych z Konwencji RE z 28.5.1970 r. o międzynarodowej ważności wyroków karnych⁸⁶¹. Obowiązek uznania takiej decyzji obowiązuje jednak jedynie dwa zainteresowane państwa. Inne państwa, które nie uczestniczyły w procedurze przekazania postępowania, zgodnie z treścią Konwencji z 1972 r., nie byłyby związane nawet wydaniem prawomocnego wyroku w jednym z tych państw. Państwo wezwane informuje również państwo wnioskujące o umorzeniu postępowania lub o innej decyzji podjętej w wyniku przeprowadzenia postępowania – czy to wyroku skazującym czy umorzeniu postępowania. Zwłaszcza informacja o wyroku skazującym może umożliwić wzięcie tego skazania pod uwagę przy ustalaniu uprzedniej karalności danej osoby – jeśli przepisy państwa wnioskującego pozwalają na branie pod uwagę wyroków skazujących wydanych za granicą.

Wyrok zapada na podstawie prawa państwa wezwanego. Jednak również prawo państwa wnioskującego może być wzięte pod uwagę w określonych sytuacjach. Przede wszystkim postępowanie ma się toczyć w stosunku do tego samego czynu i tego czynu ma dotyczyć skazanie. Z tej zasady wynika, że jeśli przestępstwo zostało popełnione w państwie przekazującym przez osobę posiadającą status publiczny lub przeciwko takiej osobie, po przekazaniu prowadzi się postępowanie nadal zgodnie z taką kwalifikacją prawną. Druga możliwość może wynikać z przepisów wewnętrznych państwa wezwanego, np. szwajcarski kodeks karny przewiduje możliwość zastosowania prawa innego państwa, gdy jest ono dla sprawcy względniejsze, a przestępstwo zostało popełnione za granicą. Trzecia podstawa uwzględnienia prawa państwa wnioskującego związana jest z jurysdykcją subsydiarną, której zastosowanie na podstawie niniejszej konwencji nie pozwala na orzeczenie kary surowszej niż ta przewidziana w państwie wnioskującym (tzw. lex mitior)⁸⁶².

12.2.4. Podstawy odmowy wykonania wniosku

Państwo wezwane nie może odmówić przyjęcia ścigania z wyjątkiem wskazanych w konwencji podstaw odmowy. Konwencja z 1972 r. przyjmuje istnienie dwóch grup przyczyn odmowy: stosowanych przez państwa obligatoryjnie i fakultatywnie. Fakultatywne podstawy są to podstawy, które państwo może, ale nie musi wziąć pod uwagę, rozpoznając wniosek państwa wnioskującego (art. 11):

1. jeżeli uzna, że nie istnieją kryteria, które uzasadniałyby wystąpienie z wnioskiem o przejęcie ścigania;

2. jeżeli podejrzany nie ma stałego miejsce zamieszkania w państwie wezwanym;

3. jeżeli podejrzany nie jest obywatelem państwa wezwanego, i nie posiada miejsca zamieszkania na terytorium tego państwa w czasie popełnienia przestępstwa;

4. jeżeli uzna, że przestępstwo, w związku z którym toczy się postępowanie, jest przestępstwem o charakterze politycznym lub czysto wojskowym lub skarbowym;

5. jeżeli uzna, że istnieją poważne podstawy do przypuszczenia, że postępowanie zostało wszczęte ze względu na rasę, religię, narodowość lub poglądy polityczne podejrzanego;

6. jeśli według prawa państwa wezwanego może ono ścigać sprawcę, jednak nastąpiło przedawnienie ścigania;

7. jeśli kompetencja do ścigania państwa wezwanego jest subsydiarna, a w momencie otrzymania wniosku nastąpiło już przedawnienie (nawet po wydłużeniu tego okresu o 6 miesięcy, na co pozwala konwencja w przypadku przyjęcia wniosku o przejęcie ścigania).

8. jeśli przestępstwo zostało popełnione poza terytorium państwa wnioskującego;

9. jeżeli postępowanie jest sprzeczne z międzynarodowymi zobowiązaniami państwa wezwanego;

10. jeżeli postępowanie byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami systemu prawnego w państwie wezwanym;

11. jeżeli państwo wzywające naruszyło zasady postępowania określone w niniejszej konwencji.

Natomiast państwo jest zobowiązane odmówić wykonania wniosku w trzech przypadkach (obligatoryjne podstawy odmowy):

1. braku podwójnej karalności. Postępowanie może być przekazane jedynie wówczas, gdy spełniony zostanie warunek podwójnej karalności. To państwo wezwane musi za każdym razem ustalić, czy taki warunek występuje, a w razie wątpliwości może wystąpić do państwa wnioskującego o dostarczenie dodatkowych informacji o prawie lub o okolicznościach sprawy koniecznych do wykazania znamion przestępstwa;

2. gdy nastąpiło przedawnienie ścigania lub wyrokowania w państwie wnioskującym;

3. byłoby to sprzeczne z zasadą ne bis in idem, tzn. gdy w innym państwie-stronie konwencji osoba ścigana została już za dany czyn skazana lub uniewinniona.

Dodatkowo każde z państw może oświadczyć, że zastrzega sobie prawo do odrzucenia wniosku o przejęcie postępowania jeśli uzna, że przestępstwo, którego to postępowanie dotyczy jest przestępstwem o charakterze czysto religijnym. Konwencja z 1972 r. zajęła się również problemem istnienia w jednym z państw stron możliwości prowadzenia postępowania przez organ administracyjny (np. w związku z popełnieniem wykroczenia). Przyjęła, że możliwe jest wystąpienie z wnioskiem, nawet jeśli w państwie wnioskującym postępowanie prowadzone jest przed organem administracyjnym, a państwo wezwane będzie prowadzić to postępowanie przed organem sądowym – jak również w sytuacji odwrotnej. W takich przypadkach organ sądowy musi uznać prawomocność i ważność orzeczenia wydanego przez organ administracyjny w państwie wezwanym. Każde z państw stron konwencji może jednak zastrzec, że będzie mogło odmówić wykonania wniosku, jeśli sankcję za ten czyn może zgodnie z jego prawem nałożyć jedynie organ administracyjny⁸⁶³.

12.3. Projekt decyzji ramowej dotyczącej przekazywania postępowań w sprawach karnych

Treść projektu decyzji ramowej stanowi de facto powtórzenie przepisów Konwencji RE z 1972 r. Przewiduje prawie identyczne kryteria wystąpienia z wnioskiem o przekazanie i podstawy odmowy spełnienia takiego wniosku. Jedyną nowością, którą wprowadziłaby nowa decyzja ramowa byłoby wprowadzenie zasady jednolitości postępowania toczącego się w państwie przekazującym i przyjmującym, która jest oczywistą konsekwencją założeń wspólnego obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości.

12.3.1. Kompetencja państwa członkowskiego do prowadzenia

postępowania

Celem decyzji ramowej o przekazywaniu postępowań w sprawach karnych ma być ustalenie wspólnych zasad regulujących warunki przekazywania postępowań karnych wszczętych w jednym państwie członkowskim do innego państwa członkowskiego. Na mocy decyzji ramowej ma nastąpić rozszerzenie jurysdykcji krajowej państw członkowskich UE.

Każde państwo członkowskie ma być właściwe do ścigania na mocy wewnętrznych przepisów wszystkich przestępstw, które objęte są jurysdykcją innego państwa członkowskiego. Właściwość tę zyskują jednak dopiero po otrzymaniu wniosku o przyjęcie postępowania. Złożenie takiego wniosku przez państwo przekazujące pozwala zatem na przekazanie jurysdykcji do prowadzenia postępowania, nawet jeśli państwo przyjmujące nie miało kompetencji do prowadzenia danej sprawy. Przepis projektu decyzji ramowej przewiduje więc wprowadzenie jurysdykcji subsydiarnej, czerpiąc to rozwiązanie z Konwencji RE z 1972 r.

Przekazanie postępowania oznacza, że państwo przekazujące rezygnuje z dalszego ścigania danego przestępstwa. Co więcej, także inne państwo niż przekazujące, po otrzymaniu informacji o toczącym się w innym państwie członkowskim postępowaniu w tej samej sprawie powinno mieć możliwość zrezygnowania z prowadzenia postępowania lub odstąpienia od niego. Również to rozwiązanie polegające na zrezygnowaniu z prowadzenia postępowania, gdy możliwe jest przekazanie go do prowadzenia w innym państwie członkowskim, nie jest nowe w stosunku do Konwencji z 1972 r. Różnica tkwi głównie w tym, że decyzja ramowa tworzy podstawę dla wszystkich państw członkowskich do dyskontynuowania postępowania. Co więcej, inna jest skuteczność tego przepisu w praktyce. Zarówno bowiem przyjęcie decyzji ramowej, której przepisy muszą być implementowane do porządków prawnych państw członkowskich, jak i zastosowanie do tego celu dyrektywy, spowoduje obowiązek przyjęcia odpowiednich przepisów przez państwa członkowskie. Będzie wymagać wprowadzenia do wewnętrznych porządków państw członkowskich nowych przesłanek procesowych, pozwalających na odstąpienie od ścigania, w sytuacji gdy inne państwo członkowskie prowadzi daną sprawę. W obecnym stanie prawnym nie jest możliwe przyjęcie, że wcześniejsze wszczęcie postępowania w innym kraju stanowi w Polsce negatywną przesłanką procesową. Jedynie na podstawie art. 592 KPK możliwe jest przeprowadzenie konsultacji z państwem obcym przez Ministra Sprawiedliwości i w rezultacie umorzenie postępowania (art. 591 § 6 w zw. z art. 592 § 1 KPK). Przekazanie ścigania za granicę uważa się wtedy za umorzenie postępowania karnego według prawa polskiego. W braku takich konsultacji można prowadzić postępowania w Polsce aż do momentu prawomocnego zakończenia w innym państwie członkowskim, kiedy umorzenie konieczne jest na podstawie art. 54 KWUS w zw. z art. 17 § 1 pkt 7 KPK. Nie ma jednak podstaw do zawieszenia postępowania ze względu na oczekiwanie na orzeczenie organu państwa obcego⁸⁶⁴.

12.3.2. Procedura przekazania postępowania

Przekazanie postępowania następuje między właściwymi organami państw członkowskich. Mogą to być zarówno organy sądowe, jak i pozasądowe, jeśli zgodnie z prawem danego państwa są organami właściwymi do podejmowania decyzji o przekazywaniu postępowań karnych. Ponieważ przekazanie ścigania może zostać dokonane na każdym etapie postępowania, zarówno w fazie postępowania przygotowawczego, jak i sądowego, to zgodnie z decyzją ramową przekazania mogą dokonywać zarówno organy ścigania, jak i organy sądowe. Projekt decyzji ramowej przyjmuje nowe nazewnictwo, które ma podkreślać rolę, jaką pełnią te organy współpracy w prowadzeniu postępowania (chociaż obecne tłumaczenie nie jest tłumaczeniem oficjalnym). Organ przekazujący (transferring authority) występuje o przekazanie postępowania do organu przyjmującego (receiving authority), który jest właściwy do otrzymania tego wniosku. Nie mamy tu więc do czynienia z zakończeniem postępowania w państwie przekazującym i wszczęciem nowego w państwie przyjmującym. Po przekazaniu postępowania toczy się ono w dalszym ciągu, co jest podstawową nowością wprowadzoną przez projekt decyzji ramowej. Nie musi więc w państwie przyjmującym nastąpić wszczęcie postępowania, bowiem decyzja o wszczęciu zapadła już w innym państwie członkowskim. Wprowadzenie tego rozwiązania oznacza koniec tzw. doktryny dwóch procesów⁸⁶⁵. Do tej pory przyjmuje się bowiem, że pierwszy proces kończy się postanowieniem o przekazaniu ścigania, w państwie przekazującym, a drugi rozpoczyna się postanowieniem o wszczęciu postępowania w państwie przejmującym. W konwencjach międzynarodowych podkreś-lano opieranie się procedury na wniosku, poprzez używanie sformułowań państwo wnioskujące i państwo wezwane. Przyjęcie wniosku powodowało zakończenie postępowania w państwie wnioskującym i wszczęcie na podstawie wniosku o przekazanie nowego postępowania w państwie wezwanym. Po wejściu w życie decyzji ramowej będziemy mieli do czynienia z jednym procesem karnym, gdzie po przejęciu przez państwo członkowskie postępowanie będzie traktowane jako dalszy ciąg procesu toczącego się w państwie członkowskim przekazującym ściganie.

Przekazanie następuje na podstawie wniosku o przekazanie skierowanego przez właściwy organ jednego z państw członkowskich bezpośrednio do organu innego państwa członkowskiego. Ta procedura współpracy horyzontalnej, znana z innych decyzji ramowych, stanowi jedną z nowości w stosunku do Konwencji z 1972 r., chociaż i ta przewidywała przyjęcie takiej możliwości przez państwa, które chciałyby zmienić ścieżkę współpracy przy pomocy organów centralnych. Różnica polega na tym, że tym razem obowiązkowe jest przekazywanie postępowań bezpośrednio między organami współpracy, a organ centralny może być jedynie organem wspomagającym w kwestiach administracyjnych. Znacznym ułatwieniem w przykazywaniu wniosków ma być standaryzacja wniosków o przekazanie. Wniosek o przekazanie składany ma być za pomocą formularza stanowiącego załącznik do decyzji ramowej. Formularz ten może pełnić dwie role: służyć jako wniosek o przekazanie postępowania lub pełnić ograniczoną rolę źródła informacji wymaganych w celu przeprowadzenia konsultacji w sprawie ewentualnego przekazania postępowania⁸⁶⁶. W pierwszej rubryce państwo wnioskujące powinno zaznaczyć, w którym z powyższych celów przekazuje formularz. We wniosku o przekazanie wskazuje się również etap, na jakim znajduje się postępowanie w państwie przekazującym oraz informacje o zebranych dotąd dowodach. Do wniosku o przekazanie załącza się oryginał lub uwierzytelniony odpis akt sprawy lub odpowiednich ich części, wszelkie inne odpowiednie dokumenty oraz kopię odpowiednich przepisów. Organ przekazujący może przesyłać formularz zawierający informacje dotyczące postępowania bezpośrednio organowi przyjmującemu w dowolny sposób umożliwiający zachowanie dokumentacji pisemnej, pod warunkiem że sposób ten pozwoli organowi przyjmującemu ustalić jego autentyczność.

Właściwy organ państwa członkowskiego może wystąpić do organu przyjmującego w innym państwie członkowskim o przejęcie postępowania, jeśli jego zdaniem usprawniłoby to skuteczne i odpowiednie wymierzanie sprawiedliwości. Wniosek taki musi dotyczyć osoby będącej „osobą podejrzaną” o popełnienie przestępstwa w rozumieniu prawa jednego z państw członkowskich. Z tekstu angielskiego wynika jednak, że decyzja ramowa nie wymaga posiadania przez daną osobę żadnego szczególnego statusu procesowego, podkreślając, że decyzję ramową stosuje się gdy „osoba podejrzewana jest o popełnienie przestępstwa” (when a person is suspected of having committed an offence). Obecnie KPK, regulując kwestie przekazania ścigania, używa sformułowania „osoba ścigana”, co wyraźnie wskazuje, że przekazanie i przejęcie ścigania możliwe są również na etapie postępowania jurysdykcyjnego. Tego sformułowania zabrakło w obecnym tłumaczeniu projektu decyzji ramowej, które w efekcie może niepotrzebnie sugerować, że przekazanie ścigania na mocy decyzji ramowej może nastąpić jedynie na etapie początkowym, jeszcze przed postawieniem zarzutów.

Decyzja ramowa wprowadza zamkniętą listę warunków, które należy wypełnić, by możliwe było wystąpienie z wnioskiem o przekazanie. Obok przesłanki ogólnej „usprawnienia skutecznego i odpowiedniego wymierzania sprawiedliwości” musi zostać spełnione co najmniej jedno z wyszczególnionych w decyzji ramowej kryteriów. Kryteria te ponownie, jak w Konwencji z 1972 r., precyzują, kiedy organ przekazujący ma podstawy uznać, że przekazanie usprawniłoby skuteczne i odpowiednie wymierzenie sprawiedliwości. Zasadniczą różnicę stanowi tu fakt, że oceny tych kryteriów dokonuje organ prowadzący postępowanie, bez potrzeby udziału organu centralnego. Procedura z decyzji ramowej znajdzie więc zastosowanie nie w każdym przypadku, a jedynie po spełnieniu co najmniej jednego z następujących kryteriów, czyli gdy:

1. przestępstwo zostało popełnione w całości lub w części na terytorium tego drugiego państwa członkowskiego lub większość skutków lub znaczna część szkody będącej wynikiem przestępstwa wystąpiły na terytorium tego drugiego państwa członkowskiego;

2. osoba podejrzana stale zamieszkuje w tym drugim państwie członkowskim;

3. znaczna część najważniejszych dowodów znajduje się w tym drugim państwie członkowskim;

4. w drugim państwie członkowskim trwa postępowanie przeciwko osobie podejrzanej;

5. w tym drugim państwie członkowskim trwa postępowanie w sprawie tych samych lub powiązanych faktów, które dotyczą innych osób, w szczególności w sprawie tej samej organizacji przestępczej;

6. wobec osoby podejrzanej jest lub ma być wykonywany wyrok polegający na pozbawieniu wolności w drugim państwie członkowskim;

7. jest prawdopodobne, że wykonanie wyroku w drugim państwie członkowskim zwiększy szanse na resocjalizację osoby skazanej, lub istnieją inne powody dla stosowniejszego wykonania wyroku w tym państwie członkowskim; lub

8. pokrzywdzony stale zamieszkuje w drugim państwie członkowskim lub przekazanie postępowania z jakichkolwiek względów nie jest dla niego korzystne.

W porównaniu z Konwencją RE z 1972 r. wprowadzono nowe kryterium w postaci wzięcia pod uwagę szczególnej sytuacji występującej w przypadku prowadzenia postępowania przeciwko organizacji przestępczej, której uczestnicy działali w różnych państwach członkowskich. Również nowością jest możliwość przekazania postępowania ze względu na interesy pokrzywdzonego. Zniknęła natomiast możliwość przekazania postępowania, w sytuacji gdy organ przekazujący uzna, że prowadzenie postępowania w innym państwie członkowskim będzie służyło „wykryciu prawdy”. Ta szeroka podstawa przekazania została zastąpiona jedynie szczegółowymi kryteriami, nie dając organom możliwości samodzielnego ocenienia, jakie okoliczności sprawy będą sprzyjać lepszemu wykonywaniu sprawiedliwości. W projekcie decyzji ramowej nie ma również kryterium związanego z przekazaniem ścigania w celu zapewnienia obecności osoby ściganej na rozprawie w państwie przyjmującym oraz w celu zagwarantowania wykonania orzeczonego wyroku. W efekcie możliwości przekazania zostały zawężone, a nie rozszerzone, w porównaniu z instrumentem prawnym z 1972 r.

Przekazanie postępowania nie wymaga zgody osoby podejrzanej. Kwestia ta została pozostawiona regulacjom prawa wewnętrznego państwa, z którego przekazanie ścigania ma nastąpić⁸⁶⁷. Zasadą powinno jednak być zgodnie z wykładnią decyzji ramowej przekazywanie bez potrzeby uzyskania zgody osoby ściganej, co ma uprościć całą procedurę. Może się to wiązać z faktem, że ten akt prawny nie będzie regulował przekazania osoby podejrzanej, a jedynie przekazanie forum prowadzonego postępowania. Jedyny obowiązek państwa przekazującego polega na poinformowaniu jej o planowanym przekazaniu oraz o przekazaniu opinii tej osoby państwu przyjmującemu. Po raz pierwszy wprowadzono przepisy zapewniające poszanowanie praw pokrzywdzonego, który także ma być informowany o planowanym przekazaniu postępowania. Co więcej, organ przekazujący ma obowiązek analizować interesy pokrzywdzonego i dbać, by w pełni przestrzegano jej praw przewidzianych w prawie krajowym. Jest to pożądana zmiana, jako że przekazanie postępowania nie powinno doprowadzić do pogorszenia sytuacji pokrzywdzonego przestępstwem, np. poprzez uniemożliwienie mu osiągnięcia odpowiedniej kompensacji. Dziwi jednak w projekcie decyzji ramowej brak podobnych gwarancji w stosunku do osoby ściganej, której sytuacja prawna z pewnością ulegnie zmianie w konsekwencji przyjęcia ścigania przez inne państwo. Zgodnie z projektem decyzji ramowej to do organów tego państwa – a nie do osoby ściganej – należy stwierdzenie, czy z faktu przekazania ścigania będą dla danej osoby płynąć określone korzyści. Z punktu widzenia osoby ściganej może to prowadzić do stanu niepewności, w jakim państwie będzie prowadzone przeciwko niej postępowanie i wedle jakiego prawa będzie sądzona, jak również może spowodować poszukiwanie przez państwa tzw. forum shopping, czyli państwa zapewniającego najskuteczniejsze ściganie, niezależnie od poziomu gwarancji procesowych dla uczestników postępowania⁸⁶⁸.

12.3.3. Skutki przekazania postępowania

Po otrzymaniu wniosku o przekazanie postępowania organ przyjmujący stwierdza bez zbędnej zwłoki, czy przekazanie postępowania zostanie zaakceptowane. W przypadku podjęcia pozytywnej decyzji podejmuje wszelkie niezbędne środki, by spełnić prośbę zgodnie ze swoim prawem krajowym. Odmówić akceptacji może jedynie na podstawie podanych w art. 12 projektu decyzji ramowej fakultatywnych podstaw odmowy przyjęcia postępowania.

Jeśli chodzi o skutki w państwie przyjmującym postępowanie, to podstawową zasadą jest, że od momentu przekazania postępowanie to toczy się zgodnie z procedurą tego państwa. Ograniczenie dla tej zasady stanowi charakterystyczna dla przekazania ścigania reguła, że wszelkie działania w ramach postępowania lub postępowania przygotowawczego prowadzonego w państwie członkowskim organu przekazującego są tak samo ważne w drugim państwie członkowskim, jakby były prowadzone w nim lub przez organy tego państwa członkowskiego. Chodzi tutaj głównie o przekazywanie materiału dowodowego do państwa przyjmującego postępowanie. Dzięki temu rozwiązaniu decyzja ramowa może stanowić podstawę do przekazywania materiału dowodowego między państwami członkowskimi. Oznacza to jednak, że przekazane dowody będą ostatecznie oceniane na podstawie zupełnie innych zasad oceny dowodów, niż pierwotnie planowano. Mimo że decyzja ramowa nakazuje uznać czynności dowodowe za ważne w państwie przyjmującym, to pozostanie do ocenienia kwestia dopuszczalności dowodów, która będzie zależała od przepisów procedury państwa przyjmującego. Zasada uznawania ważności wszystkich działań podejmowanych w państwie przekazującym dotyczy również działań przerywających lub zawieszających bieg przedawnienia. Przyjęto również rozwiązanie pozwalające na zniwelowanie rozbieżności między złożeniem skargi przez określony podmiot jako przesłanką wszczę cia postępowania. Jeśli więc prawo państwa przyjmującego wymaga wniesienia skargi lub wypełnienia innych formalności w celu prowadzenia postępowania, należy wyznaczyć termin na dopełnienie tych formalności w państwie przekazującym.

Również to państwo przyjmujące wymierzy karę za popełnione prze stępstwa na podstawie prawa wewnętrznego. Jedynie w przypadku, gdy państwo to nie miało przed przekazaniem postępowania jurysdykcji do prowadzenia danej sprawy i posiada jedynie jurysdykcję subsydiarną, wynikającą z faktu przekazania mu tego postępowania zgodnie z art. 5 decyzji ramowej, przewidziany jest wyjątek od tej zasady. W takiej bowiem sytuacji kara orzeczona w tym państwie członkowskim nie może być surowsza niż kara przewidziana w prawie drugiego państwa członkowskiego. Rozwiązanie to ponownie stanowi przejęcie normy ustanowionej w Konwencji RE z 1972 r.

Skutkiem przekazania ścigania w państwie przekazującym jest zrezygnowanie z prawa do ścigania. Najpóźniej w chwili otrzymania zawiadomienia o akceptacji przez organ przyjmujący wniosku o przekazanie postępowania, postępowanie dotyczące faktów leżących u podstaw wniosku ma zostać zawieszone lub przerwane zgodnie z prawem krajowym w państwie przekazującym. Jedynie w sytuacji, gdy organ przyjmujący postanowi „przerwać” przyjęte postępowanie, możliwe jest ponowne wszczęcie lub wznowienie tego postępowania w państwie przekazującym. Decyzja ramowa nie precyzuje jednak formy „przerwania” postępowania. Można się domyślać, że chodzi tu np. o umorzenie postępowania. Nie jest jednak możliwe wznowienie postępowania w państwie przekazującym, jeśli przerwanie postępowania przybiera formę decyzji o zakończeniu postępowania stanowiącej zgodnie z prawem krajowym państwa przyjmującego przeszkodę procesową do dalszego postępowania.

12.3.4. Możliwość odmówienia przyjęcia postępowania

Projekt decyzji ramowej przewiduje zastosowanie tradycyjnej listy podstaw odmowy zaakceptowania wniosku o przyjęcie ścigania, znanej z innych decyzji ramowych funkcjonujących na wspólnym obszarze sądowym. Podstawy odmowy są wyłącznie fakultatywne, więc państwa mogą zrezygnować z odwoływania się w ogóle do jakichkolwiek podstaw odmowy w wykonaniu wniosków o przekazanie. Organ przyjmujący państwa członkowskiego może odmówić przejęcia postępowania wyłącznie wtedy, gdy:

1. dany czyn nie stanowi przestępstwa w rozumieniu prawa tego państwa członkowskiego;

2. wszczęcie postępowania byłoby sprzeczne z zasadą ne bis in idem;

3. ze względu na swój wiek podejrzany nie może podlegać odpowiedzialności karnej za dokonanie przestępstwa;

4. prawo tego państwa członkowskiego przewiduje immunitet lub przywilej, który uniemożliwia podjęcie działania;

5. ściganie uległo przedawnieniu zgodnie z prawem tego państwa członkowskiego;

6. dane przestępstwo jest objęte amnestią zgodnie z prawem tego państwa członkowskiego;

7. uzna, że nie zostały spełnione kryteria pozwalające na zastosowanie procedury przekazania. Jest to przy tym decyzja fakultatywna, niepodlegająca kontroli ze strony państwa przekazującego. Państwo przyjmujące musi wówczas jedynie poinformować o swojej decyzji państwo przekazujące i w razie konieczności zwrócić się do niego o przekazanie dodatkowych informacji. Dodatkową przesłanką, na którą może się powołać państwo, odmawiając wykonania, jest dość ogólnie sformułowane uznanie, że przekazanie nie usprawni skutecznego i odpowiedniego wymierzania sprawiedliwości. Tak więc istnienie kryteriów – i to zarówno przesłanki ogólnej, jak i jednej z przesłanek szczególnych – umożliwiających wystąpienie z wnioskiem o przekazanie, oceniane jest dwukrotnie, przez dwa zainteresowane organy. Państwo przyjmujące może również odmówić przyjęcia, jeśli nie posiada jurysdykcji do ścigania danego przestępstwa zgodnie z prawem krajowym, a jego właściwość w danej sprawie byłaby jedynie właściwością subsydiarną, wynikającą z faktu przekazania ścigania na podstawie art. 5 decyzji ramowej.

W porównaniu z Konwencją z 1972 r. projekt decyzji ramowej utrzymuje możliwość odmówienia prowadzenia postępowania wobec cudzoziemców, podkreślając tym samym znaczenie instytucji przekazania ścigania dla prowadzenia postępowania w państwie zamieszkania osoby ściganej. Utrzymano warunek podwójnej karalności, chociaż tym razem już w formie fakultatywnej. Wyeliminowane zostały natomiast przesłanki odmowy opierające się na naruszeniu podstawowych zasad systemu prawnego, prawa międzynarodowego oraz samej decyzji ramowej, a także podejrzeń o prowadzenie postępowania w celach dyskryminacyjnych. Zrezygnowanie z nich miało związek z założeniem, że wszystkie państwa członkowskie dzielą wspólny katalog praw podstawowych, do których również odwołuje się sam projekt decyzji ramowej. Usunięto również możliwość odmówienia przyjęcia postępowania w przypadku przestępstw o charakterze wojskowym, politycznym i skarbowym, religijnym lub w razie zaistnienia możliwości prowadzenia postępowania przez organy administracyjne.

12.4. Podsumowanie

Przyjęcie decyzji ramowej o przekazywaniu postępowań w sprawach karnych ma stanowić uzupełnienie obecnego kształtu instrumentów współpracy w sprawach karnych na terytorium UE. Kolejno przyj mowane akty prawne regulują coraz to nowe zagadnienia współpracy, która do tej pory opierała się na instrumentach prawnych RE. Ma również urzeczywistniać założenia decyzji ramowej Rady 2009/948/ WSiSW z 30.11.2009 r. w sprawie zapobiegania konfliktom jurysdykcji w postępowaniu karnym i w sprawie rozstrzygania takich konfliktów⁸⁶⁹. Decyzja ta wprowadziła procedury rozwiązywania konfliktów jurysdykcji między państwami członkowskimi. Zgodnie z jej postanowieniami należy zapobiegać sytuacjom, w których w różnych państwach członkowskich toczą się wobec tej samej osoby równoległe postępowania karne w sprawie tych samych czynów, czego skutkiem może być prawomocne zakończenie tych postępowań w co najmniej dwóch państwach członkowskich, a tym samym naruszenie zasady ne bis in idem (zasa da zawisłości sprawy, tzw. lis pendens)⁸⁷⁰. Jeżeli zostanie ustalone, że toczy się równoległe postępowanie, właściwe organy danych państw członkowskich zobowiązane są podjąć bezpośrednie konsultacje w celu wypracowania porozumienia co do skutecznego rozwiązania, którym powinno być, jeśli to możliwe, skoncentrowanie postępowania karnego w jednym państwie członkowskim. Wejście w życie decyzji ramowej (lub – na mocy postanowień TfUE – dyrektywy) o przekazywaniu postępowań może w końcu zapewnić nie tylko otrzymywanie informacji o równolegle toczących się postępowaniach, ale i faktyczną możliwość rozwiązywania takiego konfliktu jurysdykcji między państwami członkowskimi UE.

13. Pomoc prawna i stosowanie dobrej praktyki we wzajemnej pomocy prawnej w sprawach karnych

13.1. Wstęp

Instrumenty pomocy prawnej rozwinęły się po II wojnie światowej najszybciej w relacjach między państwami-członkami RE. Cechowały się one jednak dużym stopniem sformalizowania oraz zaangażowaniem organów centralnych państw-członków RE, zarówno w sytuacji, gdy były one właściwe do działania ex officio (np. przekazania informacji z rejestru karnego), jak również, gdy ich rola ograniczała się do przekazania dowodów przeprowadzonych przez organy sądowe. Powyższe standardy wpro-

wadzane zostały Europejską Konwencją o pomocy prawnej w sprawach karnych, sporządzoną w Strasburgu w 20.4.1959 r. oraz Protokołem Dodatkowym z 17.3.1978 r.⁸⁷¹ Stanowiły one wraz z Europejską Konwencją o ekstradycji, sporządzoną w Paryżu w 13.12.1957 r.⁸⁷², prawny fundament współpracy w sprawach karnych zarówno między państwami -członkami RE, jak również UE⁸⁷³.

Wzrost migracji ludności między państwami europejskimi, czemu sprzyjały ułatwienia w ruchu transgranicznym, jak również postęp w zakresie rozwoju technologicznego okazały się czynnikiem mobilizującym do pogłębiania współpracy i rozciągania jej na dalsze aspekty postępowania karnego⁸⁷⁴. Skłoniło to państwa członkowskie UE do zacieśnienia współpracy, co możliwe było dzięki zaufaniu do ich systemów prawnych oraz postępującej integracji między państwami członkowskimi UE. Podstawowy instrument określający zasady pomocy prawnej między państwami członkowskimi UE stanowi Konwencja z 29.5.2000 r. o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej oraz Protokół do Konwencji z 29.5.2000 r. o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej, sporządzony w Luksemburgu 16.10.2001 r.⁸⁷⁵

13.2. Definicja pomocy prawnej

Mianem pomocy prawnej należy określić dokonanie przez właściwe organy państwa wezwanego czynności procesowych żądanych przez właściwe organy państwa wzywającego na potrzeby postępowania karnego. Niektórzy autorzy rozumieją przez pomoc prawną, działalność organów jednego państwa, zainicjowaną wnioskiem innego państwa i udzielaną w interesie systemu wymiaru sprawiedliwości państwa wnioskującego⁸⁷⁶. Niektóre źródła wskazują, iż pomoc prawna stanowi synonim współpracy w sprawach karnych, wskutek czego obejmuje także ekstradycję. Pogląd taki prezentuje m.in. M. Płachta, który definiując współpracę w sprawach karnych, wskazuje, iż składa się na nią m.in. pomoc prawna, do której za licza ekstradycję oraz pomoc prawną sensu stricto⁸⁷⁷.

Na potrzeby niniejszego opracowania pomoc prawna rozumiana jest wąsko, ograniczając się do określenia zasad doręczania pism, przeprowadzania czynności dowodowych, takich jak przesłuchanie świadków, przeszukanie, oględziny, przechwytywanie przekazów telekomunikacyjnych czy dokonywanie czynności śledczych itd. Poza zakresem definicji, a tym samym zakresem omówienia, pozostają inne formy współpracy w sprawach karnych, jak ekstradycja, przejęcie i przekazanie ścigania oraz przejęcie i przekazanie orzeczeń do wykonania.

13.3. Zasady pomocy prawnej

W literaturze przedmiotu wskazuje się na istnienie szeregu zasad definiujących pomoc prawną. Nie wszystkie spośród nich znajdują zastosowanie do każdej z przedsiębranych czynności, niemniej częstotliwość ich występowania w różnych instrumentach określających podstawy współpracy oraz pomocy prawnej powoduje konieczność dokonania ich prezentacji. Należą do nich:

Zasada podwójnej karalności – polega na konieczności penalizacji danego zachowania zarówno w państwie wzywającym, jak również wezwanym (czyn sprawcy stanowić musi zachowanie, które zarówno w państwie wezwanym, jak i wzywającym uznawane jest za przestępstwo). Konwencja z 1959 r. przewiduje wymóg podwójnej karalności w odniesieniu do przeszukania lub zajęcia przedmiotów (art. 5 ust. 1 lit. a). Warunku takiego nie zawiera natomiast Konwencja z 2000 r.⁸⁷⁸;

Zasada ochrony porządku publicznego – klauzula porządku publicznego daje państwu wezwanemu możliwość odmowy wykonania wniosku, gdyby takie wykonanie prowadziło do naruszenia jego krajowego porządku prawnego. Możliwość taką przewiduje art. 2 lit. b Konwencji z 1959 r., dając ogólną podstawę do niewykonania wniosku o pomoc prawną. Z kolei w Konwencja z 2000 r. przewiduje taką możliwość w formie zastrzeżeń do prowadzenia w państwie wezwanym czynności na podstawie procedur i formalności wynikających z prawa państwa wzywającego (art. 4 ust. 1), czy w odniesieniu do wniosków o przesłuchanie świadka lub biegłego w formie konferencji telefonicznej (art. 11 ust. 3);

Zasada wzajemności – polega na możliwości uzależnienia realizacji wniosku o pomoc prawną przez państwo wezwane od zapewnienia wzajemności przez państwo wzywające w odniesieniu do wniosków o po moc prawną, kierowanych przez jego własne organy. Występuje ona m.in. w art. art. 23 ust. 3 Konwencji z 1959 r., na podstawie którego państwo korzystające z zastrzeżenia może domagać się stosowania postanowień konwencji jedynie w zakresie, w jakim samo je przyjęło;

Zasada specjalności – polega na zakazie wykorzystania dowodów w odniesieniu do innego postępowania niż to, w którym wystąpiono z wnioskiem o pomoc prawną. Zasada specjalności została zawarta w art. 12 ust. 1 i 2 Konwencji z 1959 r., zakazując ścigania, zatrzymania lub w inny sposób pozbawienia wolności świadka lub biegłego za zdarzenia popełnione lub orzeczenia wydane przed opuszczeniem państwa wezwanego, zaś oskarżonego za czyny popełnione przed opuszczeniem państwa wezwanego i nieujęte we wniosku;

Zasada nieudzielania pomocy w sprawach o przestępstwa o charakterze skarbowym lub politycznym – stanowi tradycyjną formę ograniczenia pomocy prawnej w wypadku popełnienia przestępstwa ze względów politycznych czy o podłożu fiskalnym. Artykuł 2 lit. a Konwencji z 1959 r. pozwala na odmowę udzielenia pomocy prawnej z powyższych względów. Artykuł 8 Protokołu do Konwencji z 2000 r. przewiduje, iż nie można odmówić pomocy prawnej z uwagi na skarbowy charakter przestępstwa. W art. 9 Protokołu do Konwencji z 2000 r. zawarto również zakaz traktowania przestępstwa uznanego przez państwo wezwane za polityczne jako podstawę odmowy wykonania wniosku o pomoc prawną (art. 9 ust. 2 daje jednak prawo do wniesienia w tym zakresie zastrzeżeń);

Zasada wykonania czynności zgodnie z prawem państwa wezwanego – preferowanym sposobem wykonania pomocy prawnej jest zastosowanie prawa państwa wezwanego (lex loci). Wskazuje na nią art. 3 ust. 1 Konwencji z 1959 r., upoważniając stronę wezwaną do wykonania zleconej czynności w formie przewidzianej przez jej prawo. Wynika to z potrzeby podkreślenia suwerenności państwa wezwanego, a jednocześnie stanowi ułatwienie dla organów tego państwa poprzez stosowanie prawa krajowego (forum regit actum). Odstępstwo od niej przewiduje natomiast art. 4 ust. 1 Konwencji z 2000 r., umożliwiając stosowanie procedur i formalności wyraźnie wskazanych przez państwo wzywające (lex fori);

Zasada poniesienia przez państwo wezwane kosztów związanych z pomocą prawną – państwo wezwane godząc się na udział w świadczeniu pomocy prawnej, wyraża również zgodę na poniesienie ciężarów związanych z jej wykonaniem. Zasada ta wynika z art. 20 Konwencji z 1959 r., zgodnie z którym strony nie będą wysuwały żadnych roszczeń związanych ze stosowaniem konwencji. Są jednak od tej zasady wyjątki dotyczące kosztów związanych z czynnościami biegłych na terytorium państwa wezwanego, kosztów przekazania osób pozbawionych wolności, czy kosztów znacznych lub nadzwyczajnych. W Konwencji z 2000 r. sze reg przepisów zasadę tę modyfikuje, dając państwu wezwanemu możliwość uzyskania zwrotu kosztów (koszty związane z obsługą łączy wideo, koszty udziału świadków i biegłych – w postaci diet, czy kosztów ich podróży w państwie wezwanym, koszty operatorów dostawców usług, czy operatorów telekomunikacyjnych w związku z wykonaniem przechwytów telekomunikacyjnych);

Zasada proporcjonalności – oznacza, iż skala działań powinna być dostosowana do wagi popełnionego czynu, stanowiącego przedmiot postępowania karnego. Występuje m.in. w art. 1 ust. 4 Protokołu do Konwencji z 2000 r. jako podstawa weryfikacji wniosku o informacje dotyczące rachunków bankowych⁸⁷⁹.

Zasada wzajemnego uznawania nie jest zasadą mającą zastosowanie w regulacjach konwencyjnych. Znajduje ona natomiast pełne zastosowanie w decyzjach ramowych stanowionych w III filarze UE, zaś po wejściu w życie TL, w dyrektywach, bądź rozporządzeniach, określających zasady współpracy sądowej w sprawach karnych.

13.4. Instrumenty prawne określające formy pomocy prawnej

Podstawowym instrumentem określającym formy pomocy prawnej w ramach RE jest Konwencja z 1959 r. oraz dwa protokoły dodatkowe do niej (Drugi Protokół Dodatkowy do Europejskiej Konwencji o pomocy wzajemnej w sprawach karnych, sporządzony został w Strasburgu 8.11.2001 r. – zwany dalej Drugim protokołem dodatkowym)⁸⁸⁰. Skuteczność realizacji postanowień konwencji oraz protokołów dodatkowych przez państwa-członków RE zależy od ich ratyfikacji. Z tego względu odmienna jest liczba państw, które ratyfikowały konwencję oraz inna w odniesieniu do protokołów dodatkowych. Ma to szczególne znaczenie w przypadku Drugiego protokołu dodatkowego, który jest aktem zmieniającym postanowienia Konwencji z 1959 r. Z tego względu brak jego ratyfikacji przez dane państwo-członka RE powoduje, iż w stosunkach z tym państwem obowiązuje Konwencja z 1959 r. w pierwotnej wersji⁸⁸¹.

W prawie UE występuje więcej instrumentów określających rodzaje pomocy prawnej. Należą do nich:

1. konwencje wraz z protokołami;

2. decyzje ramowe (zaś po wejściu w życie TL – dyrektywy, bądź roz porządzenia⁸⁸²);

3. wspólne działania;

4. umowy dwustronne między państwami członkowskimi UE.

Wybór rodzaju instrumentu rzutuje również na szybkość ich wdrożenia do porządku krajowego państw członkowskich UE (gdy konwencje, czy umowy dwustronne wymagają ratyfikacji, decyzje ramowe oraz dyrektywy wymagają ich implementacji do krajowego porządku prawnego).

13.5. Europejska Konwencja o pomocy prawnej w sprawach karnych

Konwencja z 1959 r. zawiera podstawowy mechanizm współpracy między państwami-członkami RE. Zważywszy na długi okres jej obowiązywania, została ona uzupełniona, a następnie zmieniona w celu przyspieszenia i uproszczenia zasad pomocy prawnej. Poszerzenie form współpracy nastąpiło w Protokole dodatkowym do Konwencji RE z 1959 r.⁸⁸³, następnie zaś Konwencja została zmieniona w 2001 r. Drugim protokołem dodatkowym.

Dokonanie pomocy prawnej uzależnione jest od wystąpienia z wnioskiem o pomoc prawną przez właściwy organ państwa wzywającego w sprawach o przestępstwa, których ściganie należy w chwili wystąpienia z wnioskiem do właściwych organów sądowych strony wzywającej (art. 1). Zasadą jest więc ograniczenie pomocy prawnej do spraw karnych. Należą do nich w rozumieniu konwencji:

1. sprawy karne ścigane z urzędu (tak przeciwko osobom fizycznym, jak również osobom prawnym);

2. czyny karalne, których ściganie należy do organów administracyjnych, o ile od decyzji takich organów przysługuje odwołanie do sądu właściwego w sprawach karnych.

Postanowień Konwencji z 1959 r. nie stosuje się do wykonywania orzeczeń o aresztowaniu oraz orzeczeń skazujących, przestępstw skarbowych⁸⁸⁴, przestępstw wojskowych niebędących przestępstwami pospolitymi, przestępstw uznanych przez stronę wezwaną za polityczne lub za pozostające w związku z przestępstwami politycznymi, spraw, w odnie sieniu do których wykonanie wniosku mogłoby naruszyć suwerenność, bezpieczeństwo, porządek publiczny lub inne podstawowe interesy państwa wezwanego.

Konwencja z 1959 r. przewiduje, że wykonanie pomocy prawnej następuje zgodnie z prawem państwa wezwanego (lex loci). Warunkiem wykonania wniosku nie jest konieczność spełnienia wymogu podwójnej karalności. Do podstawowych czynności z zakresu pomocy prawnej należy:

1. doręczanie pism i orzeczeń sądowych;

2. przesłuchanie świadków lub biegłych;

3. dostarczanie akt, dokumentów i informacji; 4) przeprowadzenie czynności śledczych.

13.5.1. Doręczenia

Doręczanie pism i orzeczeń sądowych odbywa się za pośrednictwem strony wezwanej. Dokonuje ich właściwy organ państwa wezwanego bezpośrednio adresatowi lub w inny sposób przewidziany w jego prawie krajowym do doręczania pism i orzeczeń w analogicznych przypadkach (art. 7 ust. 1 Konwencji z 1959 r.). Potwierdzenie doręczenia następuje przez uzyskanie dowodu doręczenia lub oświadczenia strony wezwanej stwierdzającego fakt, formę i datę doręczenia. Potwierdzenie jest następnie przekazywane do państwa wzywającego. Doręczenia mogą odbywać się również zgodnie z prawem państwa wzywającego, o ile wniesie ono o taki sposób doręczenia. Państwo wezwane w wypadku nieuwzględnienia takiego wniosku wskazuje przyczynę niezastosowania prawa państwa wzywającego (art. 7 ust. 2 Konwencji z 1959 r.). Dla doręczenia korespondencji wobec osób ściganych w państwie wzywającym, państwo wezwane może zastrzec określony termin poprzedzający doręczenie od przewidywanej czynności procesowej. Nie może on jednak przekraczać 50 dni (art. 7 ust. 3 Konwencji z 1959 r.).

13.5.2. Przesłuchanie świadków i biegłych

Przesłuchanie świadków i biegłych może zostać dokonane w ramach pomocy prawnej zarówno w państwie wzywającym, jak również w państwie wezwanym. W pierwszym przypadku rola państwa wezwanego sprowadza się do doręczenia wezwania, bowiem państwo to nie stosuje środków przymusu celem zapewnienia stawiennictwa w państwie wzywającym (art. 8 Konwencji z 1959 r.). Wezwanie powinno wskazywać datę i miejsce przesłuchania, a także określać wysokość diet oraz kosztów podlegających zwrotowi. Odrębny tryb przewidziany został dla osób po-

zbawionych wolności, które mogą być przekazane czasowo na potrzeby postępowania w państwie wzywającym, z wyłączeniem stawiennictwa w celu osądzenia. W tym przypadku istnieje możliwość odmowy przekazania osoby, gdyby wiązało się to z brakiem jej zgody na przekazanie, bądź z koniecznością zapewnienia stawiennictwa takiej osoby na potrzeby postępowania w państwie wezwanym, z przedłużeniem okresu pozbawienia jej wolności, lub z innych przyczyn przemawiających przeciwko przekazaniu (art. 11 ust. 1 Konwencji z 1959 r.). Tak w odniesieniu do świadków (w tym osoby pozbawionej wolności przekazanej czasowo na potrzeby postępowania w państwie wzywającym), jak również biegłych obowiązuje zasada specjalności (art. 12 ust. 1 Konwencji z 1959 r.).

W wypadku gdy przesłuchanie odbywa się w państwie wezwanym, właściwy jego organ przeprowadza zleconą czynności zgodnie z prawem krajowym. Jedynie na wyraźną prośbę państwa wzywającego, informuje je o miejscu i terminie wykonania czynności, jak również dopuszcza do udziału w czynności przedstawicieli tego państwa oraz zainteresowane strony (art. 4 Konwencji z 1959 r.).

13.5.3. Informacje z rejestru skazanych

Konwencja z 1959 r. określa sposoby wymiany informacji o uprzednich orzeczeniach skazujących. Zasadą jest przekazywanie wyciągów z rejestrów skazanych i wszelkich z nim związanych informacji, o które zwraca się państwo wzywające. Warunkiem uwzględnienia wniosku jest wykorzystanie danych na potrzeby sprawy karnej oraz wykazanie, iż wnioskującym jest organ sądowy państwa wzywającego (art. 13 ust. 1 Konwencji z 1959 r.). W innych wypadkach, gdy np. o udzielenie takiej informacji występuje organ administracyjny, wniosek może zostać wykonany, o ile jest to zgodne z prawem, uregulowaniami lub praktyką państwa wezwanego (art. 13 ust. 2 Konwencji z 1959 r.). Ponadto Konwencja z 1959 r. przewiduje zasadę współpracy między właściwymi Ministerstwami Sprawiedliwości w wypadkach skazania obywatela innego państwa-strony Konwencji. Ministerstwa Sprawiedliwości zobligowane są bowiem do przekazywania informacji do państwa-strony Konwencji, którego obywatelstwo posiada osoba skazana, o wydaniu orzeczenia skazującego, o ile podlega ono wpisowi do rejestru karnego państwa informującego (art. 22 Konwencji z 1959 r.)⁸⁸⁵. Artykuł 22 Konwencji z 1959 r. został uzupełniony nadto treścią art. 4 Protokołu dodatkowego z 1978 r., który obliguje państwo skazania do dostarczenia państwu obywatelstwa osoby skazanej odpisu orzeczenia i informacji o zastosowanych środkach.

13.5.4. Wniosek o pomoc prawną

Wnioski o udzielenie pomocy prawnej zwane są wnioskami rekwizycyjnymi. Powinny one zawierać wskazanie organu sporządzającego wniosek, przedmiot i podstawę wniosku, tożsamość i obywatelstwo osoby, której dotyczy wniosek (w miarę możliwości), nazwisko i miejsce zamieszkania adresata (w stosownych wypadkach). Ponadto wnioski rekwizycyjne dotyczące czynności związanych m.in. z udziałem przedstawiciela państwa wzywającego lub zainteresowanych stron, czy przeszukania lub zajęcia mienia powinny dodatkowo określać zarzut, a także opis stanu faktycznego sprawy (art. 14 Konwencji z 1959 r.). Wnioski rekwizycyjne sporządzane są w języku urzędowym państwa wzywającego. Tłumaczenie wniosków na język lub języki państwa wezwanego nie jest konieczne. Niemniej strony mogą zastrzec konieczność tłumaczenia wniosku na swój język urzędowy lub jeden z języków urzędowych RE⁸⁸⁶. Wnioski rekwizycyjne mogą być przesyłane pocztą lub przy użyciu elektronicznych środków komunikacji, bądź inną drogą telekomunikacyjną, pod warunkiem zdolności do udokumentowania na piśmie faktu przesłania wniosku oraz posiadania jego oryginału (art. 15 ust. 9 Konwencji z 1959 r.).

13.5.5. Organy zaangażowane w pomoc prawną

Zasadą wynikającą z konwencji jest wykorzystanie organów centralnych do przekazywania wniosków rekwizycyjnych. Rolę organów centralnych pełnią – co do zasady – Ministerstwa Sprawiedliwości. Jedynie w pilnych wypadkach możliwa była bezpośrednia wymiana między właściwymi organami sadowymi państwa wezwanego i wzywającego. Wraz z przyjęciem Drugiego protokołu dodatkowego dokonano uproszczenia wskazanej procedury poprzez dopuszczenie do udziału w przekazywaniu wniosków również organów sądowych na zasadzie bezpośrednich kontaktów tj. z pominięciem organów centralnych. Wyłom w tej materii uczyniony został także na rzecz organów administracyjnych (art. 1 ust. 3 Konwencji z 1959 r.). W pilnych wypadkach określono możliwość przekazywania wniosków za pośrednictwem Międzynarodowej Organizacji Policji Kryminalnych (Interpol) – zastrzeżone do sytuacji, gdy konwencja dopuszcza bezpośrednie kontakty między właściwymi organami. Na podstawie art. 15 ust. 8 Konwencji z 1959 r. każda ze stron miała jednak prawo do złożenia zastrzeżenia, iż wnioski rekwizycyjne będą kierowane wyłącznie do wskazanych przez nią organów centralnych lub ich kopie przekazywane do wiadomości organu centralnego. Na zasadzie wyłączności konwencja przewiduje ograniczenie współpracy do Ministerstw Sprawiedliwości m.in. w odniesieniu do wniosków o wszczęcie ścigania czy wymiany informacji o skazaniach.

Omówienie Drugiego protokołu dodatkowego ograniczy się do zasygnalizowania najistotniejszych zmian wprowadzonych do Konwencji z 1959 r. Jego wejście w życie zbiegło się w czasie z przyjęciem w ramach UE Konwencji z 2000 r. Wprawdzie określa ona zasady pomocy prawnej między państwami członkowskimi UE, niemniej szereg państw, preferując użycie jej mechanizmów, nie ratyfikowało w ogóle Drugiego protokołu dodatkowego. Nie ogranicza to jednak zastosowania Drugiego protokołu dodatkowego do państw-członków RE, które go ratyfikowały, w tym członków UE w relacjach z innymi państwami-stronami konwencji. Najistotniejsze zmiany dotyczą:

1. rozszerzenia zakresu konwencji o czyny ścigane administracyjnie (zmiana art. 1 Konwencji z 1959 r.);

2. wprowadzenia przesłuchania w drodze telekonferencji, jak i wideokonferencji (art. 9 i 10 Drugiego protokołu dodatkowego);

3. wprowadzenia możliwości przekazania informacji z urzędu, jeśli mog łoby to doprowadzić do skierowania przez inne państwo wniosku rekwizycyjnego (art. 11 Drugiego protokołu dodatkowego);

4. restytucji przedmiotów (art. 12 Drugiego protokołu dodatkowego);

5. tymczasowego przekazania osoby pozbawionej wolności (art. 13 Drugiego protokołu dodatkowego);

6. wprowadzenia alternatywy dla kontaktu wyłącznie za pomocą organów centralnych (zmiana art. 15 Konwencji z 1959 r.);

7. bezpośredniego przekazywania pism i orzeczeń sądowych (art. 16 Drugiego protokołu dodatkowego);

8. obserwacji transgranicznej (art. 17 Drugiego protokołu dodatkowego);

9. dostaw niejawnie kontrolowanych (art. 18 Drugiego protokołu dodatkowego);

10. operacji pod przykryciem (art. 19 Drugiego protokołu dodatkowego);

11. wspólnych zespołów dochodzeniowych (art. 20 Drugiego protokołu dodatkowego).

Nowe środki pomocy omówione zostaną w dalszej części opracowania, z uwagi na powielenie rozwiązań zawartych w chronologicznie wcześ niejszej Konwencji z 2000 r.

Dla właściwego zrozumienia zakresu stosowania Konwencji z 1959 r. istnieje konieczność dokładnej analizy deklaracji i zastrzeżeń (art. 23)⁸⁸⁷ składanych przez poszczególne państwa do jej postanowień. Konwencja bowiem przewiduje szereg przepisów umożliwiających wyłączenie, bądź ograniczenie jej stosowania zarówno w odniesieniu do państwa wezwanego, jak i wzywającego⁸⁸⁸. Państwa składają deklaracje lub zastrzeżenia do Sekretarza Generalnego RE, który następnie informuje państwa, które przystąpiły do konwencji oraz publikuje wskazane informacje (art. 30 Konwencji z 1959 r.)³.

13.6. Instrumenty pomocy prawnej w Unii Europejskiej

Ułatwienia w ruchu transgranicznym oraz zmiana charakterystyki przestępczości międzynarodowej stanowiły istotny czynnik powodujący modernizację zasad współpracy między państwami członkowskimi UE. Skutkowało to zawarciem trzech konwencji poświęconych ekstradycji w postaci:

1. KWUS,

2. Konwencji o uproszczonej procedurze ekstradycyjnej między państwami członkowskimi Unii Europejskiej, sporządzonej w Brukseli

10.3.1995 r.⁸⁸⁹ oraz

1. Konwencji o ekstradycji między państwami członkowskimi Unii Europejskiej, sporządzonej 27.9.1996 r.^890–891

W ślad za nimi przyjęte zostały kolejne akty regulujące formy pomocy prawnej między państwami członkowskimi UE.

13.6.1. Wspólne działania w sprawie stosowania dobrej

praktyki w sprawach karnych

Na mocy art. K.3 ust. 2 lit. b TUE, Rada mogła przyjmować wspólne działania, o ile cele UE mogły zostać lepiej osiągnięte przez wspólne działania niż przez państwa członkowskie działające indywidualnie, pod względem skali lub przewidywanego efektu działania. Wspólne działania stanowiły akty o charakterze bardziej politycznym niż prawnym, zaś ich moc wiążąca dla państw członkowskich była obiektem sporu między nimi a Radą⁸⁹². Wspólne działania zostały także wykorzystane do określenia zasad pomocy prawnej. Na mocy Wspólnego działania 98/427/ WSiSW w sprawie stosowania dobrej praktyki we wzajemnej pomocy prawnej w sprawach karnych z 29.6.1998 r. nałożono na państwa członkowskie obowiązek złożenia oświadczenia do Sekretariatu Generalnego Rady dotyczącego dobrej praktyki w realizowania wniosków o wzajemną pomoc w terminie 12 miesięcy od dnia ich wejścia w życie⁸⁹³. Oświadczenia miały być rozprowadzane za pomocą Europejskiej Sieci Sądowej, która została również ustanowiona na podstawie Wspólnych działań z 29.6.1998 r. (98/428/WSiSW)⁸⁹⁴. Celem dobrej praktyki było zgodnie z art. 1 ust. 3 Wspólnego działania 98/427/WSiSW stosowanie dobrych praktyk przy kierowaniu wniosków o pomoc prawną oraz udzielaniu odpowiedzi na nie. Dotyczyło to udzielania wyczerpujących informacji dotyczących organów władzy odpowiedzialnych za realizację wniosków (łącznie ze wskazaniem osób odpowiedzialnych i sposobu kontaktowania się z nimi), przyznania pierwszeństwa w realizacji wniosków wyraźnie oznaczonych jako pilne, sporządzenia sprawozdania z wykonania wniosku, zaś w wypadku całkowitej lub częściowej niemożności jego realizacji wskazania przeszkód oraz propozycji ich usunięcia itd. Oświadczenia zostały złożone zarówno przez „stare” państwa członkowskie, jak również „nowo” przyjęte do UE⁸⁹⁵.

13.6.2. Pomoc prawna w Konwencji wykonawczej do Układu

z Schengen

Konwencja wykonawcza jest regulacją kompleksową, określającą zasady współpracy w sprawach karnych, w tym ekstradycji, czy pomocy prawnej. Regulowała ona bowiem takie zagadnienia jak zasady współpracy policyjnej (art. 39–47 KWUS), pomocy wzajemnej w sprawach karnych (art. 48–53 KWUS), stosowania zasady ne bis in idem (art. 54– –58 KWUS), ekstradycji (art. 59–66 KWUS), przekazywania orzeczeń karnych do wykonania (art. 67–69 KWSU), a nadto stanowiła podstawę do utworzenia i określała zasady funkcjonowania Systemu Informacyjnego Schengen (art. 92–119 KWSU). Przepisy dotyczące pomocy prawnej nie stanowią jednak samodzielnej regulacji, niezależnej od Konwencji z 1959 r., lecz jedynie ją uzupełniają, przewidując ułatwienia w wykonywaniu jej postanowień (art. 48 ust. 1 KWUS). Nie wpływają one przy tym na stosowanie umów dwustronnych przewidujących szerszy zakres współpracy między państwami członkowskimi UE (art. 48 ust. 2 KWUS). Konwencja z 2000 r., poświęcona pomocy prawnej, zastąpiła niektóre regulacje konwencji wykonawczej. W mocy pozostała więc część jej przepisów. Dotyczy to art. 48, 49 (z wyłączeniem lit. a) oraz art. 51 KWUS⁸⁹⁶.

Artykuł 49 KWUS wskazuje, iż pomoc prawna udzielana jest również w odniesieniu do postępowań dotyczących roszczeń odszkodowawczych wynikających z bezprawnego ścigania lub skazania, postępowań w przypadku prawa łaski, czynności cywilnych powiązanych z postępowaniem karnym, dopóki sąd karny nie podejmie ostatecznej decyzji w postępowaniu karnym, dostarczania dokumentów sądowych dotyczących wykonywania wyroku lub środka zabezpieczającego, nałożenia grzywny lub wypłaty kosztów postępowania, środków dotyczących odłożenia wydania lub zawieszenia wykonania kary lub środka zabezpieczającego uzależnionego od warunkowego zwolnienia, lub wykonania lub przerwania wykonania kary lub środka zabezpieczającego.

Z kolei art. 51 KWUS nawiązuje do art. 5 Konwencji z 1959 r., odnosząc się do uwzględniania wniosków dotyczących przeszukania lub zajęcia przedmiotów. Artykuł 5 Konwencji z 1959 r. przewiduje możliwość wniesienia trojakiego rodzaju zastrzeżeń. Artykuł 51 KWUS dopuszcza możliwość uzależnienia uwzględnienia wniosku wyłącznie od spełnienia dwóch wymogów, tj. podwójnej karalności oraz zgodności z prawem państwa wezwanego (pomija wymóg ekstradycyjnego charakteru przestępstwa).

13.6.3. Konwencja o wzajemnej pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej

Konwencja z 1959 r., jakkolwiek nowatorska w momencie jej przyjęcia, okazała się aktem nazbyt formalizującym i spowalniającym współpracę oraz pomoc prawną w sprawach karnych. Źródłem największych trudności było szerokie ujęcie podstaw odmowy pomocy w art. 1 oraz 2 Konwencji z 1959 r., często wykorzystywane w szczególności w odniesieniu do przestępstw skarbowych czy przy powołaniu się na klauzulę porządku publicznego.

Konwencja z 2000 r. nie stanowi samodzielnego instrumentu prawnego, bowiem uzupełnia Konwencję z 1959 r. oraz Protokół dodatkowy z 1978 r., jak również niektóre postanowienia KWUS. Oznacza to, iż zasady pomocy prawnej określone w Konwencji z 1959 r. pozostają niezmienione, natomiast Konwencja z 2000 r. wprowadza możliwość stosowania między państwami członkowskimi UE bardziej elastycznych i nowych form pomocy prawnej. W Konwencji z 2000 r. poszerzono zakres pomocy prawnej zarówno podmiotowo, tj. w postępowaniach dotyczących odpowiedzialności osób prawnych, jak i przedmiotowo, umożliwiając jej stosowanie także na wniosek organów administracyjnych w odniesieniu do czynów karalnych, które według prawa państwa wzywającego lub wezwanego, naruszają przepisy prawa, jeżeli od decyzji takich organów istnieje możliwość odwołania się do sądu, w szczególności sądu właściwego w sprawach karnych⁸⁹⁷.

Istotnym ułatwieniem przewidzianym w art. 4 Konwencji z 2000 r. jest odwrócenie zasady wykonywania wniosków o pomoc prawną, poprzez umożliwienie stosowania procedur przewidzianych w prawie państwa wzywającego (lex fori), o ile nie jest to sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego państwa wezwanego. Państwo wezwane winno ponadto uwzględnić terminy wykonania zleconej czynności wskazane przez państwo wzywające. Zastosowanie prawa państwa wezwanego następuje dopiero w wypadku niemożności spełnienia warunków, bądź terminów wskazanych we wniosku o pomoc prawną przez państwo wzywające.

Konwencja z 2000 r. przyjmuje jako zasadę bezpośredniość w doręczaniu dokumentów procesowych drogę pocztową. Jedynie na zasadzie wyjątku traktuje wykorzystanie państwa wezwanego do doręczenia korespondencji, np. w wypadku gdyby adres danej osoby był nieznany lub niepewny, nie można było doręczyć dokumentu drogą pocztową, gdy przepisy państwa wzywającego wymagają osobistego doręczenia korespondencji. Choć Konwencja z 2000 r. preferuje bezpośrednią formę komunikacji między organami sądowymi państw członkowskich UE, nie wyklucza jednak odmiennej drogi, np. wyłącznie między organami centralnymi, lub organem sądowym jednego państwa, a organem centralnym innego państwa członkowskiego UE (w zależności od deklaracji złożonych przez poszczególne państwa w trybie art. 24 Konwencji z 2000 r.). W nagłych wypadkach każdy wniosek o pomoc prawną może zostać przekazany za pośrednictwem Międzynarodowej Organizacji Policji Kryminalnej (Interpol) lub każdego innego organu właściwego na mocy postanowień przyjętych na podstawie TUE. Przekazywanie dokumentacji do Zjednoczonego Królestwa oraz Irlandii następuje co do zasady za pośrednictwem wyznaczonych organów centralnych z uwagi na odmienną organizację wymiaru sprawiedliwości (zgodnie z treścią złożonych deklaracji). W art. 6 ust. 8 Konwencji z 2000 r. zastrzeżono, iż wnioski o tymczasowe przekazanie lub tranzyt osób pozbawionych wolności oraz zawiadomienia o skazaniach będą przekazywane wyłącznie za pomocą organów centralnych.

Konwencja z 2000 r. stwarza także podstawy prawne do spontanicznej wymiany informacji bez konieczności złożenia formalnego wniosku o pomoc prawną. Nie oznacza to jednak swobody dysponowania przekazanymi informacjami, bowiem państwo przekazujące może określić warunki ich wykorzystania.

Konwencja z 2000 r. wprowadza szczególne formy pomocy prawnej, które znajdują zastosowanie jedynie w odniesieniu do już toczącego się postępowania karnego, nie zaś czynności operacyjno-rozpoznawczych. Są to:

1. restytucja przedmiotów uzyskanych w sposób niezgodny z prawem w celu ich zwrotu właścicielom (art. 8 Konwencji z 2000 r.). Nie może się to jednak łączyć z naruszeniem praw osób trzecich pozostających w dobrej wierze;

2. czasowe przekazanie osoby pozbawionej wolności w celu przeprowadzenia czynności postępowania karnego na terytorium państwa członkowskiego, w którym niezbędna jest jej obecność (art. 9 Konwencji z 2000 r.). Przekazanie możliwe jest jednak po osiągnięciu porozumienia między właściwymi organami, które powinno określać warunki przekazania (w tym oświadczenie o wyrażeniu zgody, o ile dane państwo członkowskie zastrzegło taki warunek przekazania⁸⁹⁸) oraz termin powrotu takiej osoby do państwa wezwanego;

3. przesłuchanie w formie wideokonferencji (art. 10 Konwencji z 2000 r.);

4. przesłuchanie w formie telefonicznej (art. 11 Konwencji z 2000 r.);

5. dostawy niejawnie nadzorowane (art. 12 Konwencji z 2000 r.);

6. wspólne zespoły śledcze (art. 13 Konwencji z 2000 r.);

7. operacje pod przykryciem (art. 14 Konwencji z 2000 r.);

8. przechwytywanie przekazów telekomunikacyjnych (art. 17–22 Konwencji z 2000 r.).

Wideokonferencja jest sposobem przesłuchania przewidywanym zarówno w Konwencji z 2000 r. (art. 10), jak również w Drugim protokole dodatkowym (art. 9). Nie jest ona podstawowym sposobem przesłuchania świadków, natomiast możliwość jej zastosowania uzależniona jest od tego, czy bezpośrednie przesłuchanie świadka jest konieczne w państwie wzywającym (ze względu na niewielkie znaczenie jego zeznań dla toczącego się postępowania), jak również możliwe (z uwagi na wiek lub chorobę świadka). Państwo wezwane może nie wyrazić zgody na tę formę przesłuchania w wypadku, gdyby nie posiadało odpowiednich środków technicznych (wówczas jednak państwo wzywające może takie środki zapewnić), bądź gdyby ta forma przesłuchania była sprzeczna z podstawowymi zasadami porządku prawnego tego państwa. Rola państwa wezwanego sprowadza się do przygotowania warunków związanych z przeprowadzeniem wideokonferencji – tj. wezwaniem świadka lub biegłego, zapewnieniem tłumacza, potwierdzeniem tożsamości osoby przesłuchanej oraz zgodności czynności przesłuchania z jego własnym prawem. Organ państwa wezwanego sporządza protokół z przeprowadzonej czynności, który przekazuje organowi państwa wzywającego. Organ państwa wzywającego dokonuje przesłuchania zgodnie z własnym prawem. Świadek lub biegły może skorzystać z prawa do odmowy złożenia zeznań, o ile takie prawo przysługiwałoby mu zgodnie z prawem państwa wezwanego, bądź wzywającego. Każde z państw może stosować powyższe zasady również do przesłuchania podejrzanych lub oskarżonych (o ile nie złoży stosownych zastrzeżeń w tej mierze)⁸⁹⁹.

Nowym sposobem pomocy prawnej jest dokonanie przesłuchania w formie konferencji telefonicznej (art. 11 Konwencji z 2000 r., art. 10 Drugiego protokołu dodatkowego). Ta forma pomocy prawnej ograniczona została wyłącznie do świadków i biegłych, o ile taką możliwość przewiduje prawo państwa wzywającego. Warunkiem skorzystania z konferencji telefonicznej jest zgoda świadka lub biegłego, jak również zgoda

państwa wezwanego (uwarunkowana brakiem sprzeczności czynności z podstawowymi zasadami porządku prawnego państwa wezwanego).

Dostawy niejawnie nadzorowane mogą być podjęte wyłącznie w odniesieniu do postępowań karnych toczących się w państwie wzywającym o czyny stanowiące przestępstwa ekstradycyjne (art. 12 Konwencji z 2000 r., art. 18 Drugiego protokołu dodatkowego)⁹⁰⁰. Pojęcie dostawy niejawnie nadzorowanej nie jest definiowane w Konwencji z 2000 r., stąd odwołanie w tym zakresie następuje do prawa państwa wzywającego. Rozumieć przez nie należy przewóz z terytorium jednego państwa do innego państwa (w tym tranzyt) nielegalnych substancji lub materiałów.

Wspólne zespoły śledcze stanowią formę pomocy prawnej odnoszącą się do spraw o charakterze transgranicznym, gdy dla wyjaśnienia sprawy niezbędne jest zaangażowanie funkcjonariuszy pochodzących z różnych krajów (art. 13 Konwencji z 2000 r., art. 20 Drugiego protokołu dodatkowego). Utworzenie takiego zespołu może być spowodowane postępowaniem karnym toczącym się wyłącznie w jednym z krajów, jak również w kilku.

Operacje pod przykryciem polegają na udzieleniu przez państwo wezwane pomocy w prowadzeniu postępowań karnych przez funkcjonariuszy działających pod przykryciem lub przy wykorzystaniu fałszywej tożsamości. Zważywszy na to, iż na terytorium państwa wezwanego dokonywane mają być czynności śledcze, możliwość ich prowadzenia uzależniona jest od zgody tego państwa, które określa czas trwania operacji, warunki jej prowadzenia oraz status prawny prowadzących ją funkcjonariuszy (art. 14 Konwencji z 2000 r., art. 19 Drugiego protokołu dodatkowego).

Przechwytywanie przekazów telekomunikacyjnych dotyczy trojakiego rodzaju wniosków o:

1. przechwycenie i niezwłoczną transmisję zapisu danych przekazu telekomunikacyjnego albo o przechwycenie, zarejestrowanie i późniejszą transmisję przekazu (art. 18 Konwencji z 2000 r.);

2. przechwytywanie przekazów telekomunikacyjnych na własnym terytorium za pośrednictwem dostawców usług telekomunikacyjnych (art. 19 Konwencji z 2000 r.);

3. przechwytywanie przekazów telekomunikacyjnych bez potrzeby technicznej pomocy innego państwa członkowskiego UE (art. 20 Konwencji z 2000 r.).

Przez przekaz telekomunikacyjny należy rozumieć rozmowy telefoniczne, wiadomości przekazywane faksem, e-mailem, sms-em, wiadomości między komunikatorami internetowymi i inne (stosownie do rozwoju technologicznego). Organami właściwymi do pomocy prawnej w tym zakresie są organy sądowe, chyba że stosownie do art. 24 ust. 1 lit. e Konwencji z 2000 r. państwa członkowskie wskażą w drodze deklaracji do Sekretarza Generalnego Rady UE inny organ⁹⁰¹. Tej formy pomocy prawnej nie przewiduje Drugi protokół dodatkowy do Konwencji z 1959 r.

13.6.4. Protokół do Konwencji z 2000 r.

Reguluje on pomoc prawną odnoszącą się do czynności z zakresu prawa bankowego. Pomoc prawna w tym zakresie odnosi się do wniosków o udzielenie informacji, czy dana osoba posiada rachunki bankowe w państwie wezwanym (art. 1). Wnioski o pomoc prawną winny wskazywać przyczyny wystąpienia z wnioskiem oraz znaczenie udzielonej odpowiedzi dla toczącego się postępowania o przestępstwo w państwie wzywającym, określenie podstaw przypuszczenia, iż w bankach państwa wezwanego znajdują się rachunki bankowe oraz wszelkie dodatkowe informacje, jakie mogą ułatwić realizację wniosku. Ta forma pomocy dotyczy wyłącznie spraw związanych z podejrzeniem popełnienia przestępstwa, bowiem dodatkowym wymogiem do wystąpienia z wnioskiem jest m.in., by czyn sprawcy zagrożony był karą pozbawienia wolności lub innym środkiem skutkującym pozbawieniem wolności w wymiarze co najmniej 4 lat w państwie wzywającym oraz co najmniej 2 lat w państwie wezwanym (warunek łączny).

Drugą kategorię wniosków o pomoc prawną stanowią wnioski o udzielenie informacji o transakcjach bankowych (art. 2). Dotyczą one operacji dokonywanych na rachunku bankowym, włączając dane o rachunku, z którego złożono dyspozycję, jak i rachunku odbiorcy.

Trzecia kategoria wniosków o pomoc prawną ma związek z monitorowaniem transakcji bankowych (art. 3). Czynności monitorowania nie mają stałego charakteru, lecz ściśle określony czasowo. Państwo wezwane, uwzględniając wymogi prawa krajowego, podejmuje indywidualną decyzję odnośnie do czasu monitoringu. Każdy z wniosków musi zawierać wskazanie przyczyny, dla której żądana informacja ma istotne znaczenie dla postępowania prowadzonego o dane przestępstwo.

Powyższe wymogi powodują, iż Protokół odnosi się wyłącznie do spraw toczących się w związku z popełnieniem przestępstwa. Protokół wskazuje nadto, iż podstawy odmowy wykonania wniosku nie może stanowić tajemnica bankowa (art. 7), przestępstwo o charakterze skarbowym (art. 8) – nie ma w tym przypadku możliwości złożenia zastrzeżeń oraz przestępstwo o charakterze politycznym (art. 9) – w tym jednak przypadku Protokół umożliwia zgłoszenie zastrzeżeń.

13.7. Pomoc prawna w stosunkach z Islandią, Norwegią, Japonią i USA

Konwencja z 2000 r. posłużyła również do określenia form pomocy prawnej między UE a innymi państwami niebędącymi jej członkami. Dotyczy to Islandii i Norwegii, Japonii oraz Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej.

W wypadku pierwszych dwóch państw, otwarcie UE na współpracę z państwami niebędącymi jej członkami, wynikał z faktu wyznawania przez nie wspólnych wartości, jak również z wysokiego poziomu ochrony praw człowieka. Pierwszy istotny krok w tym zakresie uczyniony został wskutek zawarcia przez Radę UE z Republiką Islandii i Królestwem Norwegii Umowy dotyczącej włączenia tych dwóch państw we wprowadzanie w życie, stosowanie i rozwój dorobku Schengen⁹⁰². Kolejnym sposobem rozszerzenia zakresu współpracy w sprawach karnych było zawarcie Porozumienia między UE a Republiką Islandii oraz Królestwem Norwegii w sprawie stosowania niektórych postanowień Konwencji z 29.5.2000 r. o pomocy prawnej w sprawach karnych między państwami członkowskimi Unii Europejskiej oraz Protokołu z 2001 r. do Konwencji⁹⁰³. Porozumienie bezpośrednio odwołuje się do odpowiednich regulacji Konwencji z 2000 r. – art. 4, 8, 9, 10, 11, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20 , 21, 22, 25 i 26, a także art. 1 i 24 Konwencji z 2000 r. w zakresie w jakim mają one znaczenie dla wymienionych artykułów (art. 1 ust. 1 Porozumienia). Porozumienie nie stanowi więc samodzielnego instrumentu prawnego, lecz zmierza do uzupełnienia już istniejących umów międzynarodowych regulujących pomoc prawną.

Z kolei z państwami niezwiązanymi dorobkiem Schengen UE związała się odrębnymi umowami określającymi zasady pomocy prawnej. Należą do nich Umowa o wzajemnej pomocy prawnej między Unią Euro-

pejską a Stanami Zjednoczonymi⁹⁰⁴ oraz Umowa między Unią Europejską a Japonią w sprawie wzajemnej pomocy prawnej w sprawach karnych⁹⁰⁵.

13.8. Zabezpieczenie mienia i dowodów

W prawie UE mamy do czynienia z kilkoma instrumentami regulującymi wskazaną problematykę. Podstawowy z nich stanowi decyzja ramowa Rady 2003/577/WSiSW z 22.7.2003 r. w sprawie wykonania w Unii Europejskiej postanowień o zabezpieczeniu mienia i środków dowodowych⁹⁰⁶. Przewiduje ona skomplikowaną dwustopniową procedurę związaną z zabezpieczeniem mienia, bądź środka dowodowego. W pierwszej fazie państwo wydające zwraca się o zabezpieczenie mienia lub środka dowodowego do państwa wykonującego (art. 4). Nie prowadzi to jednak do przekazania mienia lub środka dowodowego państwu wydającemu, które po zawiadomieniu o dokonaniu zleconej czynności zobligowane jest do skierowania formalnego wniosku o pomoc prawną do państwa wykonującego (art. 10). Skutkuje to długotrwałym procesem realizacji pomocy prawnej. Z tego względu podjęto prace zmierzające do uproszczenia zasad współpracy między państwami członkowskimi UE w celu pozyskania dowodów. Efektem tego było przyjęcie przez Radę decyzji ramowej 2008/978/WSiSW z 18.12.2008 r. w sprawie europejskiego nakazu dowodowego dotyczącego przedmiotów, dokumentów i danych, które mają zostać wykorzystane w postępowaniach w sprawach karnych⁹⁰⁷. Europejski nakaz dowodowy miał być użyty do uzyskania wszelkich przedmiotów, dokumentów i danych, które mogą być wykorzystane w postępowaniach w sprawach karnych. Przedmiotem nakazu mogą być przedmioty, dokumenty lub dane pochodzące od osoby trzeciej, pochodzące z przeszukania lokalu, w tym prywatnego lokalu podejrzanego, dane historyczne dotyczące korzystania z wszelkich usług, w tym transakcji finansowych, historyczne zapisy oświadczeń, przesłuchań i rozpraw oraz pozostałe zapisy, obejmujące także wyniki stosowania specjalnych technik prowadzenia dochodzenia. Decyzja ramowa Rady 2008/978/WSiSW nie spełniła pokładanych w niej oczekiwań i choć minął już termin jej implementacji do porządków krajowych, nie podjęto na forum UE szerszych działań zmierzających do jej wdrożenia⁹⁰⁸. Dostrzegając złożoność problemu zabezpieczenia mienia na potrzeby postępowania karnego i potrzebę konsolidacji istniejących rozwiązań prawnych, Belgia oraz kilka innych państw członkowskich wystąpiły w 2010 r. z inicjatywą dotyczącą przyjęcia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie europejskiego nakazu dochodzeniowego w sprawach karnych (ang. European Investigation Order – dalej: EIO)⁹⁰⁹. Przedmiotem projektowanego instrumentu jest na nowo określenie zasad uzyskiwania dowodów przez organy sądowe państwa wykonania. Projekt zakłada, że EIO zastąpiłby inne akty prawne dotyczące wzajemnego przeprowadzania dowodów przez państwa członkowskie, w tym Konwencję z 2000 r. oraz decyzję ramową Rady 2008/978/WSiSW.

13.9. Regulacje polskie dotyczące pomocy prawnej

Polska przystąpiła do omówionych powyżej umów międzynarodowych (konwencje, protokoły dodatkowe). Stanowią one bezpośrednie źródło praw i obowiązków dla polskich organów procesowych zaangażowanych w pomoc prawną. Zgodnie z art. 91 ust. 1 Konstytucji RP, ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dz.U. RP, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Tym samym w przypadku kolizji przepisów samowykonalnych umowy międzynarodowej oraz regulacji krajowych, pierwszeństwo ma umowa międzynarodowa. Wskazać jednak należy, iż ustawodawca polski dokonał wielu zmian zmierzających do zapobiegania takim kolizjom.

W KPK zawarto Rozdział 62 poświęcony określeniu zasad korzystania z pomocy prawnej zarówno przez polskie organy procesowe, jak również organy państw obcych w sprawach karnych. Artykuł 585 KPK okreś la katalog czynności dopuszczalnych w ramach pomocy prawnej. Należą do nich doręczanie pism, przesłuchiwanie osób w charakterze oskarżonych, świadków lub biegłych, dokonywanie oględzin oraz przeszukiwanie pomieszczeń, miejsc lub osób, zajęcie przedmiotów i ich wydanie za granicę, wzywanie osób przebywających za granicą do osobistego dobrowolnego stawiennictwa w celu przesłuchania świadka lub konfrontacji, udostępnianie akt lub dokumentów oraz informacji o karalności oskarżonych, udzielanie informacji o prawie. Ich wyliczenie ma charakter przykładowy, zaś ograniczenia w zakresie możliwości ich przeprowadzenia wynikać mogą z zastrzeżeń lub deklaracji składanych przez Polskę oraz poszczególne państwa do umów międzynarodowych⁹¹⁰.

Podstawowym warunkiem regulującym zasady pomocy prawnej jest wymóg braku sprzeczności przeprowadzanych czynności za granicą z zasadami polskiego porządku prawnego (art. 587 KPK). Należy przez to rozumieć nie tyle niezgodność z prawem polskim w ogóle, lecz naruszenie warunków, których niespełnienie mogłoby mieć istotny wpływ na treść czynności dowodowej⁹¹¹. Zaistniałoby to np. w wypadku przesłuchania obrońcy co do okoliczności stanowiących tajemnicę obrończą (art. 178 pkt 1 KPK). Istotne zmiany zasad przeprowadzenia pomocy prawnej zostały wprowadzone do KPK w związku z ratyfikacją Konwencji z 2000 r. Ponadto ważką zmianą umożliwiającą stosowanie Konwencji z 2000 r. w odniesieniu do postępowań karnych przeciwko osobom prawnym było wprowadzenie ustawy z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary⁹¹². Dalsze zmiany dotyczyły określenia zasad postępowania z osobami pozbawionymi wolności na terytorium państwa obcego, które zostały tymczasowo wydane w celu złożenia zeznań w charakterze świadka (art. 589a KPK) oraz dopuszczalności prowadzenia przesłuchania świadka na odległość przy użyciu urządzeń technicznych (art. 177 § 1a KPK)⁹¹³, określenia zasad funkcjonowania wspólnych zespołów śledczych (art. 589b–589f)⁹¹⁴. W odniesieniu do przechwytywania przekazów telekomunikacyjnych nie zaszła konieczność dokonania zmian legislacyjnych wobec istnienia regulacji zawartych w Rozdziale 26 KPK, w ustawie z 16.7.2004 r. – Prawo telekomunikacyjne⁹¹⁵, a także w ustawie z 5.8.2010 r. o ochronie informacji niejawnych⁹¹⁶.

Materia, której dotyczy Protokół do Konwencji z 2000 r. uregulowana została w prawie polskim przepisami ustawy z 29.8.1997 r. – Prawo bankowe⁹¹⁷, KPK oraz KK. Wskazać bowiem należy, iż dane gromadzone przez banki chronione są tajemnicą bankową (informacje o kontach, ich posiadaczach, operacjach prowadzonych na kontach), zaś w toku postępowania karnego istnieje możliwość zwolnienia z obowiązku jej zachowania, co warunkuje uzyskanie tych danych (art. 105 ust. 1 pkt 2 lit. c Prawa bankowego).

Z kolei implementacji decyzji ramowej 2003/577/WSiSW z 22.7.2003 r. dokonano ustawą z 7.7.2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz ustawy – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia⁹¹⁸. Wprowadziła ona dwa nowe rozdziały do KPK: Rozdział 62a (art. 589g–589k) normujący wystąpienie o zabezpieczenie przez organy polskie do innego państwa unijnego oraz Rozdział 62b (art. 589l–589u) normujący tryb postępowania w przypadku wystąpienia w tej sprawie przez inne państwo członkowskie UE.

13.10. Uwagi końcowe

Niezależnie od trudności wynikających z odmienności systemów prawnych państw członkowskich UE, przyjmowanie kolejnych instrumentów dotyczących pomocy prawnej prowadzi do uproszczenia i przyspieszenia współpracy w sprawach karnych. Przekształcenie koncepcji współpracy opartej na zaangażowaniu organów centralnych na rzecz organów sądowych pozwoliło na jej odpolitycznienie, przyspieszenie, a także wzmocnienie gwarancji praw jednostki. Wzrost wzajemnego zaufania do systemów prawnych państw członkowskich UE, może w przyszłości prowadzić do dalszego upraszczania procedur i przyspieszania realizacji zleconych czynności. Szczególną rolę w tym zakresie może odgrywać dalsza informatyzacja uczestników współpracy. Wprawdzie dotyczy to w większym stopniu czynności śledczych, niemniej wykrywanie oraz zapobieganie przestępczości stanowi również ważny czynnik wzmacniający funkcjonalność wymiaru sprawiedliwości oraz poczucie bezpieczeństwa w Europie. Także konsolidacja instrumentów określających pomoc prawną stanowić może dodatkową wartość dodaną w procesie wzmacniania sposobów zwalczania przestępczości transgranicznej. Tendencje te wydają się jednak bardziej prawdopodobne na płaszczyźnie unijnej, niż na forum RE. Istotnym czynnikiem hamującym możliwość dokonania szybkich zmian upraszczających współpracę w instrumentach RE wydaje się być procedura wiązania nimi państw-członków RE (konwencje, protokoły). Znaczne rozbieżności w systemach prawnych państw -członków Rady Europy w odniesieniu do gwarancji praw jednostki stanowią dodatkowy powód osłabiający zaufanie do systemów prawnych tych państw. Unia Europejska wykazuje się w tym zakresie większym dynamizmem, zaś zasada wzajemnego zaufania do systemów prawnych państw członkowskich stanowi podstawowy fundament umożliwiający współpracę w sprawach karnych⁹¹⁹. Niemniej również przed UE stoją nowe wyzwania związane m.in. z dopuszczalnością prowadzenia czynności procesowych na terytorium innych państw członkowskich, co w przyszłości stanowić może pole do poprawy skuteczności i szybkości pomocy prawnej.

14. Wymiana informacji pochodzących z rejestru karnego pomiędzy państwami członkowskimi oraz treści tych informacji

14.1. Wprowadzenie

Jednym z celów powstania UE jest zapewnienie obywatelom UE wysokiego poziomu ochrony w dziedzinie wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości (art. 3 ust. 2 TUE). Stworzenie przestrzeni gwarantującej realizację wskazanych wartości następować ma przy wykorzystaniu mechanizmów współpracy sądowej w sprawach karnych, w tym skutecznych form pomocy prawnej między państwami członkowskimi UE. Wydaje się to niezbędne ze względu na znaczną swobodę przemieszczania się osób, której efektem były utrudnienia w prowadzeniu postępowań karnych⁹²⁰. Jednym ze sposobów zapewnienia należytej współpracy między organami sądowymi w sprawach karnych jest wymiana informacji pochodzących z rejestrów karnych dotycząca uprzednich orzeczeń skazujących. Poza zwiększeniem efektywności zwalczania przestępczości na obszarze UE ma ona również zapobiec ewentualnemu naruszeniu zakazu wynikającego z zasady ne bis in idem⁹²¹.

14.2. Źródła

Rada Europy przyczyniła się do rozwoju pomocy prawnej na kontynencie europejskim, wskutek określenia zasad realizacji wniosków o pomoc prawną dotyczących m.in. przekazania informacji o orzeczeniach skazujących i zastosowanych środkach, podlegających wpisowi do rejestru karnego⁹²². Ramy prawne dotyczące wymiany informacji z rejestru skazanych zawarte zostały w art. 13 i 22 Europejskiej Konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych z 20.4.1959 r. (zwana dalej: Konwencją z 1959 r.)⁹²³. W art. 13 Konwencji z 1959 r. określono zasady przekazywania informacji z rejestrów karnych, zgodnie z którymi państwo wezwane może przekazać wyciągi z rejestru skazanych (i wszelkie z nim związane informacje, o których przekazanie wniosły organy sądowe strony wzywającej), o ile są one niezbędne na potrzeby sprawy karnej oraz o ile organy sądowe państwa wezwanego będą mogły korzystać w podobnej sprawie z tego samego uprawnienia (zasada wzajemności). W pozostałych wypadkach wnioski o informację wykonuje się na warunkach określonych przez prawo, uregulowania lub praktykę strony wezwanej. W art. 22 Konwencji z 1959 r. wprowadzono obowiązek zawiadomienia zainteresowanych stron o orzeczeniach skazujących i późniejszych środkach podjętych wobec obywateli tej strony, które zostały wpisane w rejestrze skazanych. Ministerstwa Sprawiedliwości zostały zobowiązane do przekazywania takich informacji co najmniej raz w roku. Postanowienia art. 22 Konwencji z 1959 r. zostały następnie uzupełnione przez art. 4 Protokołu dodatkowego do Europejskiej Konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych z 17.3.1978 r.⁹²⁴ Zgodnie z jego treścią, państwo, które dostarczyło informacje wymienione w art. 22 Konwencji z 1959 r., przedstawi na wniosek państwa wzywającego, odpis orzeczenia skazującego i informację o zastosowanych środkach, a także inne informacje dotyczące sprawy, które umożliwią rozważenie konieczności zastosowania środków na szczeblu krajowym. Do problematyki wymiany informacji z rejestrów karnych RE powróciła w rekomendacjach Komitetu Ministrów RE R (84)10 w sprawie rejestrów karnych i resocjalizacji osób skazanych z 21.6.1984 r.⁹²⁵ Uznano w nich, że głównym celem wymiany informacji jest możliwość uwzględniania orzeczenia skazującego na potrzeby prowadzonych postępowań karnych, zaś każda inna forma ich wykorzystania, która mogłaby mieć negatywny wpływ na resocjalizację osoby skazanej, winna być ograniczona do minimum.

Przepisy konwencji RE okazały się w praktyce mało skuteczne, uniemożliwiając szybkie i uproszczone uzyskanie informacji. Ponadto istotną przeszkodę stanowiły również bariery językowe utrudniające zrozumienie znaczenia orzeczeń skazujących, do czego przyczyniły się odrębności w systemach prawnych poszczególnych państw³. Czynniki te, podobnie jak zniesienie granic wewnętrznych między państwami członkowskimi UE, a w konsekwencji wzrost przestępczości o charakterze transgranicznym, spowodowały podjęcie w ramach prawnych UE działań zmierzających do wypracowania własnego modelu wymiany informacji z rejestrów karnych. Uproszczenie wymiany danych przewiduje m.in. Konwencja

o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkow skimi Unii Europejskiej, sporządzona 29.5.2000 r.⁹²⁶ Stanowi ona wprawdzie uzupełnienie Konwencji z 1959 r., niemniej zgodnie z art. 6 ust. 8 lit. b Konwencji z 2000 r. wprowadza możliwość bezpośredniego wystąpienia z wnioskiem o informacje pochodzące z rejestrów karnych (tj. z pominięciem organów centralnych). Zachowuje jednak w dalszym ciągu tryb przekazywania odpisów orzeczeń skazujących za pośrednictwem organów centralnych państw członkowskich. Prawdziwy przełom w zakresie usprawnienia wymiany danych z rejestrów karnych nastąpił dopiero w wyniku realizacji programów rozwoju UE. Pierwotnie koncepcja wymiany informacji między rejestrami pojawiła się w konkluzjach Rady Europejskiej w Tampere w dniach 15–16.10.1999 r. Na ich podstawie Rada 29.11.2000 r. przyjęła program działań mających na celu wprowadzenie w życie zasady wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach karnych⁹²⁷. W ramach działania Nr 3 uznano za konieczne wprowadzenie standardowego formularza zapytania o udzielenie informacji zawartych w rejestrach skazanych dostępnego we wszystkich językach urzędowych UE. W kolejnym – Programie rozwoju Unii Europejskiej na lata 2004–2009, Rada Europejska zleciła Radzie zbadanie sposobów wymiany informacji pochodzących z wyroków skazujących za przestępstwa terroryzmu. Jednocześnie zlecono sprawdzenie możliwości utworzenia europejskiego rejestru, w którym gromadzone byłyby wyroki skazujące i orzeczenia o pozbawieniu praw. W efekcie tego Komisja Europejska przyjęła w 2005 r. Białą księgę w sprawie wymiany informacji o orzeczeniach skazujących w sprawach karnych i ich uznawania i wykonywania w Unii Europejskiej⁹²⁸. W Białej księdze wskazano na potrzebę stworzenia mechanizmu zapewniającego szybkie uzyskanie informacji przez końcowego odbiorcę o orzeczeniach w sprawach karnych. Następować to miało przy użyciu środków elektronicznych zapewniających poza szybkością również bezpieczeństwo transferu danych. Wykorzystane miały być do tego krajowe rejestry skazanych. Rozważano przy tym kilka sposobów realizacji wskazanego celu – od ułatwień w wymianie dwustronnej, przez połączenie w sieć rejestrów krajowych, po stworzenie scentralizowanego europejskiego rejestru skazanych⁹²⁹.

14.3. Decyzja Rady 2005/876/WSiSW w sprawie wymiany informacji pochodzących z rejestru karnego

Celem uproszczenia mechanizmu wymiany informacji z rejestrów karnych Rada przyjęła 21.11.2005 r. decyzję ramową 2005/876/WSiSW w sprawie wymiany informacji pochodzących z rejestru karnego⁹³⁰. Stanowiła ona uzupełnienie istniejących regulacji konwencyjnych i odnosiła się wyłącznie do wyroków skazujących oraz środków podjętych w konsekwencji ich wydania. Decyzja Rady przewidywała następujący mechanizm:

1. przekazanie przez organ centralny państwa skazania organom centralnym innych państw członkowskich UE z własnej inicjatywy informacji na temat wyroków skazujących oraz środków podjętych w ich następstwie wydanych wobec obywateli tych państw (art. 2 decyzji ramowej Rady 2005/876/WSiSW) ⁹³¹;

2. możliwość wystąpienia przez organ centralny z zapytaniem do innego państwa członkowskiego o przekazanie informacji zawartych w rejestrze (z urzędu, jak również wskutek inicjatywy osoby, będącej jej obywatelem lub rezydentem, bądź państwa, do którego wystąpiono z wnioskiem). Wniosek o pomoc prawną dotyczyć miał udostępnienia wyciągu z rejestru. Odpowiedź powinna zostać przekazana przez organ centralny państwa członkowskiego niezwłocznie, nie później niż w ciągu 10 dni od otrzymania wniosku. W przypadku wniosku skierowanego z inicjatywy danej osoby termin odpowiedzi wynosił 20 dni (art. 3 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2005/876/WSiSW). Właściwą formą wystąpienia z wnioskiem oraz udzielenia odpowiedzi było użycie standardowych formularzy zamieszczonych w decyzji w formie załącznika (art. 3 decyzji ramowej Rady 2005/876/WSiSW).

Decyzja ramowa Rady 2005/876/WSiSW stanowiła istotny kompromis umożliwiający wymianę informacji o skazaniach, choć jeszcze w szczątkowej formie. Zdarzenia faktyczne spowodowały jednak intensyfikację działań zmierzających do usprawnienia wymiany danych z rejestrów karnych. Miało to związek ze sprawą M. Fournireta – obywatela francuskiego, który we Francji został skazany za przestępstwa pedofilskie (gwałty i morderstwa). Brak wymiany informacji pomiędzy Francją i Belgią umożliwił mu zatrudnienie w belgijskiej szkole w charakterze dozorcy, po odbyciu kary we Francji, co pozwoliło mu na kontynuację działalności przestępczej³.

Wymiana danych byłaby jednak mało przydatna bez określenia spo sobu wykorzystania orzeczeń skazujących w nowych postępowaniach karnych. Z tego względu Rada przyjęła decyzję ramową 2008/675/WSiSW z 24.7.2008 r. w sprawie uwzględniania w nowym postępowaniu karnym wyroków skazujących zapadłych w państwach członkowskich Unii Europejskiej⁹³², która stworzyła podstawy prawne do jednolitego traktowania w UE uprzednich wyroków skazujących. Przedmiotem decyzji ramowej było określenie warunków uwzględnienia w postępowaniu karnym prowadzonym przeciwko danej osobie w jednym z państw członkowskich uprzednich orzeczeń skazujących zapadłych w innych państwach członkowskich, a dotyczących innych zdarzeń niż będących przedmiotem toczącego się postępowania karnego⁹³³.

14.4. Decyzja ramowa Rady 2009/315/WSiSW z 26.2.2009 r. w sprawie organizacji wymiany informacji

pochodzących z rejestru karnego pomiędzy państwami członkowskimi oraz treści tych informacji⁹³⁴

Ujawnienie sprawy Fournireta, jak również potrzeba zacieśnienia współpracy w zakresie wymiany danych o uprzednich wyrokach skazujących doprowadziły z inicjatywy Królestwa Belgii i Komisji do podjęcia prac zmierzających do ulepszenia mechanizmu wymiany informacji oraz przeprowadzenia dogłębnej reformy funkcjonujących mechanizmów⁹³⁵. Z tego względu Rada przyjęła 26.2.2009 r. decyzję ramową 2009/315/ WSiSW, zaś jako jej cele wskazano:

1. określenie sposobu przekazania informacji o wyroku przez państwo członkowskie, w którym wyrok zapadł wobec obywatela innego państwa członkowskiego;

2. określenie obowiązków w zakresie przechowywania informacji przez państwo członkowskie, którego obywatelem jest osoba skazana;

3. opracowanie i rozwój skomputeryzowanego systemu wymiany informacji o wyrokach skazujących między państwami członkowskimi.

Podobnie jak w przypadku decyzji ramowej Rady 2005/876/WSiSW, do realizacji celów decyzji ramowej wyznaczone zostały organy centralne państw członkowskich (jeden lub klika).

14.4.1. Obowiązki państwa skazującego i państwa, którego

obywatelem jest dana osoba

Obowiązkiem państwa skazującego jest zapewnienie, by wyroki skazujące wydane na jego terytorium były zaopatrzone podczas wpisywania do rejestru karnego w informację o obywatelstwie lub obywatelstwach osoby skazanej. Państwo to jest ponadto zobligowane z urzędu do przekazania innemu państwu członkowskiemu informacji o każdym orzeczeniu skazującym wydanym na jego terytorium wobec obywatela tego państwa. Wszelkie zmiany pierwotnie przekazanych informacji lub ich usunięcie wymagają późniejszej notyfikacji państwa członkowskiego, którego obywatelstwo posiada osoba skazana (art. 4 ust. 2 i 3 decyzji ramowej Rady 2009/315/WSiSW). Obowiązek informowania nie wiąże się z koniecznością przekazania kopii lub odpisu takiego orzeczenia. Dopiero na wniosek państwa obywatelstwa osoby skazanej, państwo informujące zobowiązane jest do przekazania kopii orzeczenia, jak również wszelkich dalszych informacji z nim związanych (art. 4 ust. 4 decyzji ramowej Rady 2009/315/WSiSW).

Do obowiązków państwa członkowskiego, którego obywatelem jest osoba skazana, należy przechowywanie informacji określonych w art. 4 ust. 2 i 3 decyzji ramowej Rady 2009/315/WSiSW. Ponadto państwo to powinno dbać o stałą aktualizację wskazanych informacji w celu posiadania wiarygodnych danych o uprzednich orzeczeniach skazujących zapadłych wobec własnych obywateli, niezależnie od tego w jakim państwie członkowskim zostały one wydane⁹³⁶.

14.4.2. Wniosek o udzielenie informacji i odpowiedź na

wniosek

Wystąpienie z wnioskiem o uzyskanie informacji należy wyłącznie do organu centralnego państwa członkowskiego zarówno, gdy działa on z własnej inicjatywy, jak również gdy podmiotem inicjującym jest obywatel tego państwa (art. 6 ust. 2 i 4 decyzji ramowej Rady 2009/315/ WSiSW). Jeżeli organ centralny danego państwa członkowskiego nie posiada stosownych danych może zwrócić się do organu centralnego innego państwa członkowskiego o uzyskanie informacji wpisanych do jego re jestru karnego, niezależnie od tego, czy mają być one wykorzystane na potrzeby postępowania karnego, czy również w innym celu. Skierowanie takiego wniosku przez osobę fizyczną nie jest ograniczone posiadaniem obywatelstwa państwa, do którego skierowano wniosek. Warunkiem wystąpienia z wnioskiem o udzielenie informacji przez organ centralny tego państwa jest zamieszkiwanie w tym państwie lub posiadanie obywatelstwa tego państwa lub państwa, do którego wniosek jest kierowany w momencie złożenia wniosku lub w okresie poprzedzającym.

Organ centralny państwa, które otrzymało wniosek o udzielenie informacji na użytek postępowania karnego jest upoważniony do przekazania wyroków skazujących wydanych w tym państwie wobec osoby będącej obywatelem tego państwa, wyroków skazujących wydanych w innych państwach członkowskich⁹³⁷, wszelkich wyroków skazujących wydanych przez państwa trzecie, o ile zostały temu państwu przekazane i wprowadzone do jego rejestru karnego. W sytuacji gdy wniosek o informację dla celów innych niż postępowanie karne został złożony do organu centralnego wobec obywatela tego państwa, udzielana jest informacja o wyrokach skazujących wpisanych do rejestru karnego tego państwa, zgodnie z jego prawem krajowym. Informacja obejmuje wyroki skazujące wydane w tym państwie, jak również przekazane organowi centralnemu tego państwa przez państwa trzecie, a następnie wpisane do rejestru.

Organ centralny państwa skazującego może zastrzec, iż informacje przekazane państwu obywatelstwa osoby skazanej, zgodnie z art. 4 decyzji ramowej Rady 2009/315/WSiSW, nie będą mogły być przekazane dalej do innych celów niż związane z postępowaniem karnym. W takim wypadku, gdy inne państwo członkowskie zwróci się do państwa obywatelstwa osoby skazanej z wnioskiem o udzielenie informacji, organ centralny tego państwa, wskaże państwo skazujące, by umożliwić państwu wnioskującemu bezpośrednie skierowanie wniosku do tego państwa. Jeżeli państwo trzecie zwróciło się o uzyskanie informacji do państwa członkowskiego, którego obywatelem jest dana osoba, państwo to może udzielić informacji zawierających dane przekazane z innych państw członkowskich z uwzględnieniem powyżej wskazanych ograniczeń. Jeżeli jednak państwo członkowskie zwróci się z wnioskiem do państwa, którego dana osoba nie jest obywatelem, państwo to przekazuje dane o wyrokach skazujących zapadłych w tym państwie i wpisanych do rejestru karnego, jak również o wyrokach skazujących wobec obywateli państw trzecich w zakresie przewidzianym w art. 13 Konwencji z 1959 r.

Zarówno wnioski, jak również odpowiedzi powinny być zawarte na formularzach, treść których została załączona w formie aneksu do decyzji ramowej Rady 2009/315/WSiSW. Do odpowiedzi dołącza się wykaz wyroków skazujących zgodnie z przepisami krajowymi państwa udzielającego odpowiedź. Wnioski o uzyskanie informacji kierowane są w języku urzędowym lub w jednym z języków urzędowych państwa występującego z wnioskiem. Odpowiedzi na wniosek przedkładane są w jednym z języków urzędowych tego państwa lub w języku, na użycie którego wyraziły zgodę obydwa państwa.

14.4.3. Terminy udzielenia odpowiedzi

Terminy do udzielenia odpowiedzi są uzależnione od tego, czy wniosek pochodzi od organu centralnego państwa członkowskiego działającego urzędu, czy z inicjatywy osoby skazanej. W pierwszym przypadku zasadą jest niezwłocznie działanie organu centralnego państwa, do którego skierowany został wniosek, nie później jednak niż w ciągu 10 dni roboczych od dnia otrzymania wniosku, zgodnie z prawem krajowym tego państwa, przyjętymi zasadami lub praktyką. W drugim przypadku termin do udzielenia odpowiedzi wynosi 20 dni roboczych od daty otrzymania wniosku.

14.4.4. Warunki wykorzystania danych osobowych i sposób

ich ochrony

Sposób wykorzystania danych osobowych uzależniony jest od celu wystąpienia z wnioskiem. Jeżeli wniosek skierowano z uwagi na potrzeby postępowania karnego, możliwość wykorzystania danych osobowych ogranicza się do celu wskazanego we wniosku przez organ centralny państwa występującego, zgodnie z lit. c formularza wniosku o udzielenie informacji. W przypadku gdy wystąpiono z wnioskiem w celach innych niż na potrzeby postępowania karnego, możliwość wykorzystania danych osobowych ogranicza się do celu wskazanego we wniosku. Ponadto państwo udzielające odpowiedź na wniosek może zawrzeć dodatkowe ograniczenia w zakresie wykorzystania danych osobowych. W wypadku zaistnienia natychmiastowego i poważnego zagrożenia bezpieczeństwa publicznego i w celu jego usunięcia, państwo członkowskie będące wniosk odawcą może wykorzystać dane osobowe niezależnie od powyższych warunków. Analogicznie, ograniczenia w wykorzystaniu danych osobowych uzyskanych od innego państwa członkowskiego, zgodnie z art. 4 decyzji ramo-

wej Rady 2009/315/WSiSW, odnoszą się do sytuacji, gdy wnioskodawcą jest państwo trzecie.

14.4.5. Relacje z innymi aktami prawnymi

Decyzja ramowa Rady 2009/315/WSiSW uzupełnia zasady pomocy prawnej określone w art. 13 Konwencji z 1959 r. oraz w protokołach dodatkowych do niej, jak również pozostaje bez uszczerbku dla stosowania Konwencji z 2000 r. Państwa członkowskie rezygnują z prawa do powoływania się we wzajemnych stosunkach na zastrzeżenia złożone do art. 13 Konwencji z 1959 r.⁹³⁸ Nie wpływa ona na zakres obowiązków wobec państw trzecich na mocy Konwencji z 1959 r. oraz nie stoi na przeszkodzie w stosowaniu bardziej korzystnych postanowień umów dwustronnych lub wielostronnych między państwami członkowskimi (art. 12 ust. 5 decyzji ramowej Rady 2009/315/WSiSW). Decyzja ramowa Rady 2009/315/WSiSW jednocześnie uchyla decyzję ramową Rady 2005/876/ WSiSW.

14.5. Europejski system przekazywania informacji z rejestru skazanych (ECRIS)

Decyzja ramowa Rady 2009/315/WSiSW nie obliguje państw członkowskich do ujednolicenia krajowych systemów rejestrów karnych. Przewiduje jednak ustanowienie „znormalizowanego formatu europejskiego” umożliwiającego wymianę informacji w jednolitej skomputeryzowanej formie. Artykuł 11 decyzji ramowej Rady 2009/315/WSiSW stanowi podstawą do stworzenia takiego formatu, jak również skomputeryzowanego systemu wymiany informacji o wyrokach skazujących, które zawierać powinny następujące dane przekazane przez organy centralne:

1. dane obowiązkowe o osobie, której dotyczy wyrok skazujący (imię, nazwisko, płeć, datę i miejsce urodzenia, obywatelstwo), informacje dotyczące wyroku skazującego (data wydania i uprawomocnienia, oznaczenia sądu wydającego wyrok), informacje dotyczące przestępstwa (data jego popełnienia, nazwa przestępstwa i jego kwalifikacja prawna zgodnie z prawem państwa wydania wyroku), treść wyroku⁹³⁹

(rodzaj zastosowanej kary i kar dodatkowych, wskazanie późniejszych zmian dotyczących sposobu wykonania kary i kar dodatko wych);

1. dane nieobowiązkowe (imiona i nazwiska rodziców, sygnatura wyroku, miejsce popełnienia przestępstwa, informacje o pozbawieniu praw na mocy wyroku skazującego) – ich przekazanie następować ma tylko, o ile były one wpisane do rejestru karnego;

2. informacje dodatkowe (numer dokumentu tożsamości, odciski palców, czy pseudonimy osoby skazanej), o ile organ centralny miałby zagwarantowany do nich dostęp.

Wykonanie art. 11 decyzji ramowej Rady 2009/315/WSiSW nastąpić miało w odrębnym akcie prawnym. W tym celu Rada przyjęła 6.4.2009 r. decyzję 2009/316/WSiSW w sprawie ustanowienia europejskiego systemu przekazywania informacji z rejestrów karnych (ECRIS), zgodnie z art. 11 decyzji ramowej 2009/315/WSiSW⁹⁴⁰.

Celem wprowadzenia ECRIS nie było utworzenie scentralizowanego systemu informatycznego na poziomie europejskim, lecz zdecentralizowanej formy wymiany danych, bazującej na informacjach gromadzonych w rejestrach karnych w każdym z państw członkowskich. Wyłącza ona możliwość utworzenia na szczeblu europejskim bazy danej umożliwiającej bezpośredni dostęp uprawnionym podmiotom⁹⁴¹. Ciężar związany z funkcjonowaniem wymiany danych spoczywa na państwach członkowskich. W sensie organizacyjnym państwa mają wykorzystać istniejące centralne bazy danych. Z kolei wydatki związane ze wspólną infrastrukturą komunikacyjną ECRIS, jej zarządzaniem, użytkowaniem oraz dalszym rozwojem mają być pokryte z budżetu ogólnego UE. Decyzja ramowa Rady 2009/316/WSiSW określa techniczne aspekty przesyłania danych o wyrokach skazujących w formie, umożliwiającej zrozumienie ich znaczenia. Znormalizowany format pozwoli na wymianę informacji w formie elektronicznej w sposób pozwalający na zapewnienie jednolitego tłumaczenia, ułatwiając elektroniczny obieg informacji.

Przy przekazywaniu informacji, zgodnie z art. 4 ust. 2 i 3 (tj. o wydaniu wyroku skazującego wobec obywateli innych państw członkowskich oraz o wszelkich zmianach wpisu do rejestru karnego państwa skazania) oraz z art. 7 decyzji ramowej Rady 2009/315/WSiSW (w ramach odpowiedzi na wnioski innych państwach członkowskich o udzielenie informacji o wyrokach skazujących), dotyczących nazwy lub kwalifikacji prawnej przestępstwa oraz odpowiednich przepisów prawnych, zastosowanie mają kody, stanowiące odpowiednik każdego z przestępstw opisa nych w tabeli przestępstw zawartej w załączniku A (np. 0303 00 – finansowanie terroryzmu, 0801 00 – zabójstwo itd.). Państwa członkowskie mogą przekazywać również informacje dotyczące form popełnienia przestępstwa, stopnia udziału w przestępstwie, recydywy, jak również okoliczności wpływających na częściowe lub całkowite wyłączenie odpowiedzialności karnej (poprzez użycie symboli zawartych w załączniku A, np. C – dokonanie, A – usiłowanie, R – recydywa itd.). Przy przekazywaniu informacji, zgodnie z art. 4 ust. 2 i 3 i art. 7 decyzji ramowej Rady 2009/315/WSiSW, dotyczących treści wyroku, stosuje się odpowiednie kody określające rodzaj kar i środków karnych, rodzaj decyzji zmieniających sposób wykonania kary, zgodnie z tabelą zawartą w załączniku B (np. 1002 – dożywotnie pozbawienie wolności, 3019 – zakaz hodowli zwierząt, 6001 – konfiskata, 8001 – grzywna itd.). Poza kodami załącznik B określa również parametry, stanowiące odpowiednik dostępnych informacji dotyczących warunków wykonania kary lub środków karnych, jak również późniejszych zmian w tym zakresie (np. c – zawieszenie wykonania kary, i – wydanie wyroku łącznego, o – ułaskawienie itd.) oraz orzeczeń innych niż zapadłe w sprawie karnej (np. 2 – urządzenie przytwierdzone na stałe lub mobilne, 6 – obniżenie stopnia wojskowego itd.).

Państwa członkowskie, w celu sporządzenia podręcznika dla użytkowników, zobligowane są do przesłania do Sekretariatu Generalnego Rady danych stanowiących odpowiedniki kodów i parametrów zawartych w załączniku A i B, jak również do bieżącej ich aktualizacji. Dla zapewnienia skutecznego funkcjonowania ECRIS w przyszłości niezbędne będzie przede wszystkim zapewnienie należytej współpracy między właściwymi organami administracyjnymi państw członkowskich oraz Komisją w zakresie sporządzenia kodów dla użytkowników, ustanowienia systemu logowania i procedur umożliwiających monitorowanie funkcjonowania ECRIS, czy przyjęcie procedur weryfikacji zgodności krajowego oprogramowania ze specyfikacjami technicznymi.

14.6. Instrumenty wymiany informacji z rejestrów karnych a prawo polskie

Gromadzeniem danych o osobach prawomocnie skazanych przez polskie sądy zajmuje się Krajowy Rejestr Karny. Pierwotnie KRK gromadził dane dotyczące wyroków skazujących zapadłych wyłącznie na terytorium Polski. Wskutek przyjęcia decyzji ramowej Rady 2005/876/ WSiSW, dokonano w ustawie z 24.5.2000 r. o Krajowym Rejestrze Karnym⁹⁴² zmian dostosowawczych⁹⁴³. Dotyczyły one m.in. art. 1 ust. 2, wpro wadzając w pkt 4 obowiązek gromadzenia danych o osobach prawomocnie skazanych przez sądy państw obcych. Zakres tego obowiązku sprowadza się do gromadzenia danych odnoszących się do obywateli polskich. Druga zmiana dotyczyła art. 4 ust. 1 KRKU, określającego zakres zadań biura informacyjnego KRK i polegała na wprowadzenia w pkt 4 obowiązku przekazywania organom centralnym państw członkowskich UE informacji na temat wydania wyroków skazujących oraz zastosowania późniejszych środków w odniesieniu do obywateli tych państw członkowskich oraz w pkt 5 prawa do występowania do organów centralnych państw członkowskich UE z zapytaniem o wyciąg z rejestru karnego oraz o udzielanie informacji z rejestru zgodnie z prawem krajowym. Kolejna zmiana związana była z zawarciem w art. 6 ust. 1 pkt 12 KRKU obowiązku udzielenia organom centralnym państw członkowskich UE informacji o danych zawartych w rejestrze w terminie nieprzekraczającym 10 dni roboczych od dnia otrzymania zapytania, a w przypadku gdy zapytanie zostało złożone w celu udzielenia przez te organy informacji osobie fizycznej na jej temat, w terminie nieprzekraczającym 20 dni roboczych od dnia otrzymania zapytania.

W odniesieniu do decyzji ramowej Rady 2009/315/WSiSW oraz decyzji ramowej Rady 2009/316/WSiSW nie dokonano jeszcze zmian dostosowawczych. W pierwszym przypadku państwa członkowskie zobligowane są do zapewnienia zgodności z postanowieniami decyzji ramowej do 27.4.2012 r. Z kolei decyzja ramowa Rady 2009/316/WSiSW powinna zostać implementowana do 7.4.2012 r. Wskazać jednak należy, że wskutek udziału Polski od 2007 r. w rozwoju programu pilotażowego Network of Judicial Register, KRK uzyskał niezbędne doświadczenie w funkcjonowaniu wymiany informacji z rejestrów karnych z innymi państwami członkowskimi uczestniczącymi w programie. Decyzja ramowa Rady 2009/316/WSiSW wprowadza w istocie w życie mechanizm współpracy funkcjonujący na podstawie programu pilotażowego, przejmując w dużej mierze jego rozwiązania techniczne i prawne⁹⁴⁴.

W związku z szybkim rozwojem prawa unijnego w tej dziedzinie spodziewać się należy kolejnych zmian w przyszłości. W Programie sztokholmskim, Rada Europejska odniosła się także do zagadnienia wymiany informacji. W pkt 3.1.1 wskazano, iż UE powinna dążyć do systematycznej wymiany informacji, a w perspektywie długoterminowej powinna sobie postawić za cel wzajemne uznawanie wyroków o niektórych rodzajach utraty

praw⁹⁴⁵. W perspektywie długofalowej spodziewać się należy także dalszego poszerzenia zakresu wymiany informacji z rejestrów karnych o informacje o orzeczeniach skazujących wydanych wobec osób prawnych (analogicznie jak ma to miejsce w przypadku osób fizycznych)⁹⁴⁶.

15. Pomoc ofiarom przestępstw

Pozycja pokrzywdzonego w prawie karnym, w tym zwłaszcza w prawie karnym procesowym jest zagadnieniem często poruszanym we współczesnej literaturze prawniczej. Należy odnotować, że coraz częściej koncepcję prawa do rzetelnego procesu rozszerza się na pokrzywdzonego, wskazując, że jego ochrona może wytyczać granice gwarancji procesowych oskarżonego i zasad procesowych⁹⁴⁷. Do tego należy dodać zwiększenie nacisku na kompensacyjną funkcję procedury karnej. Problem ochrony ofiar przestępstw ma charakter globalny, czego wyrazem jest chociażby Deklaracja ONZ o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy z 1985 r.⁹⁴⁸

Zainteresowanie ofiarą przestępstwa i rozwój wiktymologii w II połowie XX w. znalazły odzwierciedlenie także w pracach instytucji europejskich. Dnia 28.9.1977 r. RE przyjęła rezolucję (77) 27 o kompensowaniu ofiar przestępstw. W rezolucji tej wezwała państwa członkowskie do harmonizacji regulacji dotyczących kompensaty przynajmniej dla ofiar przestępstw umyślnych popełnionych z użyciem przemocy. Państwa powinny partycypować w kompensacji, jeżeli niemożliwe jest jej zapewnienie innymi środkami, w odniesieniu do każdego, kto doznał w wyniku przestępstwa ciężkiego uszkodzenia ciała oraz osób pozostających na utrzymaniu ofiar zmarłych w wyniku przestępstwa.

Kilka lat później przyjęto zalecenie R (85) 11 w sprawie pozycji ofiary w prawie karnym i postępowaniu karnym, a następnie zalecenie R (87) 21 w sprawie pomocy dla ofiar przestępstw i zapobiegania wiktymizacji.

W zaleceniu R (85) 11 z 28.6.1985 r. zwrócono szczególną uwagę na konieczność zapewnienia ofiarom w trakcie postępowania karnego odpowiedniej ochrony ich interesów i umożliwienia efektywnego dochodzenia praw. Odniesiono się do zagadnień zadań i przeszkolenia policji w zakresie kontaktów z ofiarami, udzielania im niezbędnych informacji, w tym także w zakresie kompensacji od sprawcy i kompensacji państwowej, ustalenia dla organów oskarżających wysokości krzywd i szkód poniesionych przez ofiarę (pkt A). Przy podejmowaniu decyzji o ściganiu sprawców powinno się rozważyć problem kompensacji ofiary oraz dokonać starań, aby kompensację taką uzyskać od samego sprawcy. Ofierze powinno przysługiwać prawo do informacji o ostatecznej decyzji w przedmiocie oskarżenia oraz prawo do domagania się ponownego rozważenia decyzji o niewszczynaniu postępowania lub do wniesienia oskarżenia prywatnego (pkt B).

Przesłuchanie ofiary w każdym stadium postępowania powinno odbyć się z uwzględnieniem jej sytuacji osobistej, praw i godności. W razie konieczności ofiary o szczególnym charakterze (dzieci, osoby kalekie lub chore psychicznie) powinny być przesłuchiwane w obecności rodziców, opiekunów lub innych osób udzielających im pomocy (pkt C).

Na etapie postępowania sądowego ofiara powinna być poinformowana o dacie i miejscu rozprawy, możliwości uzyskania kompensacji i pomocy prawnej oraz zapoznania się z orzeczeniem kończącym postępowanie. Ustawodawstwo powinno umożliwiać sądowi karnemu zasądzenie ofierze kompensacji od sprawcy w formie kary, jej odpowiednika lub orzeczenia dodatkowego do kary. W tym celu sąd karny powinien otrzymać wszelkie potrzebne informacje dotyczące szkód i krzywd doznanych przez ofiarę. Kompensacja powinna być także brana pod uwagę przy orzekaniu środków związanych z poddaniem sprawcy próbie (pkt D). W stadium wykonawczym kompensacja powinna być egzekwowana w ten sam sposób jak kary finansowe i powinna mieć pierwszeństwo przed innymi sankcjami finansowymi (pkt E).

W postępowaniu karnym ochronie powinna podlegać także prywatność ofiary, w szczególnych przypadkach należy rozważyć ograniczenie filmowania przebiegu rozprawy oraz ujawniania lub publikowania jej danych osobowych (pkt F). Jeżeli okaże się to konieczne, szczególnie zaś w przypadku przestępczości zorganizowanej, ofierze i jej rodzinie powinna zostać udzielona odpowiednia pomoc przed zastraszaniem i zemstą ze strony sprawcy (pkt G). Zachęcono też rządy państw członkowskich do rozważenia korzyści płynących z mediacji oraz promowania badań efektywności regulacji dotyczących ofiar.

Z kolei w zaleceniu R (87) 21 z 17.9.1987 r. zarekomendowano zapewnienie ofiarom należytego wsparcia medycznego, społecznego, prawnego, psychologicznego i materialnego.

Należy wspomnieć o zaleceniu Komitetu Ministrów Nr R (97) 13 odnoszącym się do zastraszania świadków i prawa do obrony z 10.9.1997 r. Zalecenie to formułuje zasady ogólne oraz wskazuje konkretne środki mające na celu zapewnienie, że świadkowie, w tym ofiary przestępstwa, nie będą zastraszani, w tym zwłaszcza w sprawach z zakresu przestępczości zorganizowanej oraz przestępstw popełnianych w rodzinie.

Rozwiązaniu konfliktu pomiędzy ofiarą a sprawcą oraz uzyskaniu kompensacji może służyć instytucja mediacji. Z tego względu Komitet Ministrów RE w zaleceniu R (99) 19 o mediacji w sprawach karnych z 15.9.1999 r. wezwał państwa członkowskie do rozwijania mediacji w sprawach karnych, formułując zarazem wytyczne co do przeprowadzania takich mediacji.

Najnowszym zaleceniem mającym na celu bezpośrednio poprawę pozycji ofiar jest zalecenie Komitetu Ministrów (2006) 8 w sprawie pomocy dla ofiar przestępstw z 14.6.2006 r., które zastępuje zalecenie R (87) 21. Zalecenie to definiuje ofiarę jako osobę fizyczną, która odniosła szkodę, włączając w to uraz fizyczny lub psychiczny, cierpienie emocjonalne lub szkodę majątkową spowodowaną przez działanie lub zaniechanie stanowiące przestępstwo na gruncie prawa karnego państwa członkowskiego. Pojęcie ofiary może też objąć, jeśli jest to właściwe, najbliższą rodzinę oraz osoby pozostające na utrzymaniu bezpośredniej ofiary. Zalecenie operuje także pojęciami powtórnej wiktymizacji, kiedy dana osoba cierpi z powodu więcej niż jednego zdarzenia przestępczego w krótkim odcinku czasu oraz wtórnej wiktymizacji, kiedy wiktymizacja pojawia się nie jako bezpośredni skutek przestępstwa, lecz przez reakcję instytucji i jednostek wobec ofiary. Zalecenie to zobowiązuje państwa do zapewnienia efektywnego uznawania i respektowania praw ofiary (pkt 2), wskazuje środki pomocy (pkt 3), rolę służb policyjnych (pkt 4) i służb wspierania ofiar (pkt 5), określa obowiązki informacyjne wobec ofiar (pkt 6) oraz prawo skutecznego dostępu do innych środków (pkt 7) oraz rolę kompensacji państwowej (pkt 8). Zalecono promowanie ubezpieczeń publicznych i prywatnych (pkt 9) oraz zapewnienie ochrony ofiary we wszystkich stadiach postępowania (pkt 10). Warto również wskazać na zalecenie zobowiązania agencji państwowych i pozarządowych pozostających w kontakcie z ofiarami do zapewnienia poufności informacji o ofiarach (pkt 11), dobór i szkolenie pracowników służb mających kontakt z ofiarami (pkt 12), mediację (pkt 13). Twórcy zalecenia za ważne uznali też koordynacje i kooperację (pkt 14), współpracę międzynarodową (pkt 15) oraz podnoszenie poziomu świadomości społecznej o skutkach przestępstwa (pkt 16). Zwrócono również uwagę na celowość promowania, wspierania, finansowania i ułatwiania badań wiktymologicznych (pkt 17).

Oprócz tych instrumentów o charakterze ogólnym w ramach RE przyjęto także szereg zaleceń dotyczących konkretnych przestępstw i szczególnych kategorii ofiar. Jako przykład można tu przytoczyć chociażby zalecenie R (85) w sprawie przemocy w rodzinie.

Ważnym instrumentem przyjętym przez RE jest Europejska konwencja o kompensacji dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy z 24.11.1983 r.⁹⁴⁹ Powiela ona w dużym stopniu rozwiązania zaproponowane w rezolucji (77) 27, choć w nieco zmienionym brzmieniu. Na mocy tej konwencji strony zobowiązały się do zapewnienia, że jeżeli kompensacja nie jest dostępna z innych źródeł, państwo powinno partycypować w jej przyznaniu ofiarom, które odniosły ciężkie uszkodzenia ciała lub rozstrój zdrowia będący bezpośrednim skutkiem umyślnego przestępstwa z użyciem przemocy lub osobom, które pozostawały na utrzymaniu osób zmarłych w wyniku takiego przestępstwa. Kompensacja powinna być przyznana nawet wtedy, gdy sprawca nie może być ścigany lub ukarany (art. 2). Ma być ona wypłacona przez państwo, na którego terytorium popełniono przestępstwo, obywatelom stron konwencji oraz obywatelom każdego państwa członkowskiego RE, którzy posiadają stały pobyt w państwie, na terytorium którego przestępstwo zostało popełnione (art. 3). Kompensacja powinna obejmować przynajmniej takie pozycje jak utrata zarobku, wydatki medyczne, szpitalne i pogrzebowe, w przypadku osób zależnych, utratę utrzymania (art. 4).

Kilka słów trzeba poświęcić EKPCz. Tradycyjnie przyjmowano, że art. 6 EKPCz, gwarantujący prawo do rzetelnego procesu, stwarza gwarancje tylko dla osoby, przeciwko której toczy się postępowanie. Jak jednak wspomniano, nie brak obecnie głosów postrzegających to prawo szerzej. Pokrzywdzony może niewątpliwie powołać się na przepisy EKPCz, jeśli działanie sprawcy można powiązać z aparatem państwowym, np. w sytuacji stosowania nielegalnego podsłuchu przez funkcjonariusza państwa. Oprócz tego trzeba zwrócić uwagę na koncepcję obowiązków pozytywnych państwa. Ta konstrukcja zakłada, że choć konwencja zasadniczo nie ma zastosowania w układzie horyzontalnym, a więc w relacjach pomiędzy jednostkami, to jednak państwo ma pozytywny obowiązek troszczenia się o osoby znajdujące się na jego terytorium i w związku z tym musi zapewnić należyte przestrzeganie przysługujących im praw. Dlatego np. brak instrumentów prawnych umożliwiających ściganie sprawcy zgwałcenia czy zniesławienia może zostać uznany za naruszenie prawa do ochrony życia prywatnego gwarantowanego przez art. 8 EKPCZ⁹⁵⁰.

Prawo do rzetelnego procesu zostało szeroko ujęte w art. 47 KPP. Zgodnie z tym przepisem prawo do skutecznego środka prawnego przed sądem przysługuje każdemu, kogo prawa i wolności gwarantowane przez prawo UE zostały naruszone. Przepis ten przewiduje także, że „(…) Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie przed niezawisłym i bezstronnym sądem ustanowionym uprzednio na mocy ustawy. Każdy ma możliwość uzyskania porady prawnej, skorzystania z pomocy obrońcy i przedstawiciela. Pomoc prawna jest dostępna dla tych osób, które nie posiadają wystarczających środków, jeśli jest ona konieczna dla zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości”. W przypadku KPP nie powinno być zatem wątpliwości, że gwarantuje ona prawo do rzetelnego procesu nie tylko oskarżonemu, lecz także pokrzywdzonemu. Świadczy o tym przede wszystkim użycie słowa „każdy”, bez zawężenia do osób, przeciwko którym toczy się postępowanie.

Organy UE przyjęły kilka instrumentów, których celem była pomoc ofiarom przestępstw.

Zacznijmy od decyzji ramowej Rady 2001/220/WSiSW z 15.3.2001 r. w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym⁹⁵¹. Decyzja ramowa definiuje ofiarę jako „osobę fizyczną, która doznała szkody, włączając w to uszkodzenie ciała lub szkodę psychiczną, cierpienie emocjonalne lub stratę ekonomiczną, spowodowane bezpośrednio przez działania lub zaniechania stanowiące naruszenie prawa karnego Państwa Członkowskiego” (art. 1 lit. a). Każde państwo członkowskie ma w swoim systemie prawa karnego zapewnić ofiarom rzeczywistą i odpowiednią rolę. Państwo kontynuuje wszelkie wysiłki zmierzające do zapewnienia, aby ofiary w trakcie postępowania traktowane były z należytym poszanowaniem godności jednostki, a także uznaje prawa oraz uzasadnione interesy ofiar, w szczególności w ramach postępowania karnego (art. 2 ust. 1). Dodatkowe gwarancje mają być przyznane tzw. ofiarom szczególnie wrażliwym (art. 2 ust. 2). Prawa, które powinny zostać przyznane pokrzywdzonym, to możliwość wysłuchania i dostarczenia dowodów (art. 3), informowania o prawach, przebiegu postępowania i zapadłych w nim rozstrzygnięciach (art. 4), ułatwienie zrozumienia przebiegu postępowania (art. 5), udzielenia pomocy prawnej (art. 6), zwrotu wydatków w związku z uzasadnionym uczestnictwem w postępowaniu karnym (art. 7), prawo do ochrony ofiar oraz gdy jest to właściwe ich osób najbliższych. W szczególności powinno się przyjąć środki służące ochronie prywatności i wizerunku ofiar, ich rodzin i osób mających pozycję podobną do rodziny. Należy także zapewnić możliwość uniknięcia kontaktu ofiar z oskarżonym w budynkach sądu, chyba że kontakt taki jest konieczny ze względów procesowych. W przypadku gdy istniej potrzeba ochrony ofiar, w szczególności tych szczególnie wrażliwych, przed skutkami dostarczania dowodów na sali rozpraw, państwa członkowskie mają zapewnić, aby ofiary mogły zeznawać przy wykorzystaniu wszelkich środków pozwalających na osiągnięcie tego celu i zgodnych z podstawowymi zasadami tego prawa (art. 8). Państwa członkowskie mają też zagwarantować prawo do odszkodowania w toku postępowania karnego (art. 9) oraz promować mediację (art. 10), współpracować z innymi państwami członkowskimi w promowaniu i rozwijaniu gwarancji dla ofiar, rozwój służb i organizacji udzielających pomocy ofiarom (art. 13) oraz dbać o szkolenie personelu zaangażowanego w postępowanie karne lub mającego innego rodzaju kontakt z ofiarami (art. 14). W kontekście tematu niniejszego opracowania ważne są postanowienia dotyczące ofiar mających inne miejsce zamieszkania niż to, w którym toczy się postępowanie. Państwa członkowskie powinny zminimalizować trudności, które napotykają takie ofiary, w szczególności poprzez umożliwienie złożenia zeznań bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, złożenie ich w drodze wideokonferencji, czy też złożenie skargi w miejscu zamieszkania, a nie w miejscu prowadzenia postępowania (art. 11). Państwa członkowskie mają ze sobą współpracować w celu wprowadzenia bardziej skutecznej ochrony interesów ofiar w postępowaniu karnym (art. 12) oraz promować udział służb specjalistycznych i organizacji w udzielanie wsparcia ofiarom (art. 13). Służby publiczne i organizacje mają być szkolone w udzielaniu wsparcia ofiarom (art. 14). Państwa członkowskie mają również wspierać stopniowe tworzenie w budynkach organów procesowych warunków służących zapobieganiu wtórnej wiktymizacji oraz wywierania presji na ofiary (art. 15).

Wagę należytego zagwarantowania praw ofiar można dostrzec w wyr. ETS w sprawie Pupino⁹⁵², gdzie opowiedziano się za taką interpretacją krajowych przepisów dotyczących ochrony małoletnich świadków w świetle decyzji ramowej Rady 2001/220/WSiSW, aby zapewnić im odpowiedni poziom ochrony, np. poprzez złożenie zeznań poza rozprawą i przed jej terminem. Zadaniem sądu krajowego jest zapewnienie takiego stosowania specjalnych procedur przesłuchania świadków, aby nie zostało naruszone prawo oskarżonego do rzetelnego procesu.

W orzeczeniu w sprawie Dell’Orto⁹⁵³ ETS uznał z kolei, że decyzja ramowa odnosi się tylko do ofiar przestępstw będących osobami fizycznymi, poza jej zakresem są zatem osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej. Ten punkt widzenia należy uznać za trafny, ponieważ to właśnie dążenie do wsparcia osób fizycznych było przyczyną przyjęcia aktów prawnych odnoszących się do pokrzywdzonego. Podmiotom niebędącym osobami fizycznymi niewątpliwie powinno zagwarantować się takie prawa jak np. prawo do drogi sądowej czy rzetelnego procesu, jednak w ich przypadku nie występuje tyle zagrożeń co w sytuacji, kiedy mamy do czynienia z osobami fizycznymi (np. zastraszanie, naruszenie godności). Podmiotów tych nie dotyczy także wymieniony w art. 10 decyzji ramowej Rady 2001/220/WSiSW nakaz promowania mediacji⁹⁵⁴. Podkreślić należy, że decyzja ramowa pozostawia władzom krajowym szeroki zakres uprawnień dyskrecjonalnych co do konkretnych mechanizmów realizacji jej celów⁹⁵⁵.

Uznać trzeba, że prawo polskie zapewnia pokrzywdzonemu należyte instrumenty uzyskania odszkodowania, tj. możliwość złożenia wniosku o nałożenie obowiązku naprawienia szkody, wytoczenia powództwa adhezyjnego czy zasądzenia odszkodowania z urzędu. O czym już jednak była mowa, często zdarza się, że pokrzywdzony nie może uzyskać odszkodowania od sprawcy przestępstwa. W związku z tym przyjęta została dyrektywa Rady 2004/80/WE z 29.4.2004 r. w sprawie kompensaty dla ofiar przestępstw⁹⁵⁶. W myśl art. 1 tej dyrektywy państwa członkowskie zapewniają, że w przypadku gdy umyślne przestępstwo z użyciem przemocy zostało popełnione w państwie członkowskim innym niż państwo członkowskie, w którym wnioskujący o kompensatę ma stałe miejsca zamieszkania, wnioskujący ma prawo złożyć wniosek do organu lub jakiejkolwiek innej instytucji w tym drugim państwie członkowskim⁹⁵⁷. Kompensatę wypłaca właściwy organ państwa członkowskiego na terytorium którego przestępstwo zostało popełnione (art. 2). Państwa członkowskie wyznaczają organ lub organy odpowiedzialne za stosowanie art. 1 oraz orzekanie w sprawach wniosków o kompensację oraz podejmują starania w celu ograniczenia do minimum formalności administracyjnych (art. 3). Potencjalni wnioskodawcy powinni mieć dostęp do podstawowych informacji o możliwości złożenia wniosku o kompensatę (art. 4). Udzielaniem informacji, formularzy wniosków oraz pomocą w ich przekazywaniu mają zajmować się tzw. organy pomocnicze (art. 5 i 6). Organy te uczestniczą także w organizacji przesłuchania wnioskodawcy (art. 9). Państwa członkowskie mają zapewnić, że ich systemy krajowe przewidują istnienie systemu kompensaty dla ofiar przestępstw umyślnych popełnionych na ich terytoriach z użyciem przemocy, który gwarantuje sprawiedliwą i odpowiednia kompensatę dla ofiar (art. 12). W celu wymiany informacji między państwami członkowskimi i usuwania trudności przewidziano utworzenie centralnych punktów kontaktowych (art. 16). Podkreślić trzeba, że dyrektywa nie stanowi dla państw członkowskich przeszkody do wprowadzenia lub utrzymania przepisów korzystniejszych dla ofiar przestępstw lub wszelkich innych osób dotkniętych przestępstwami oraz dla wprowadzenia lub zachowania przepisów o kompensacie dla ofiar przestępstw popełnionych poza ich terytorium lub dla wszelkich innych osób dotkniętych takimi przestępstwami, z zastrzeżeniem warunków, które państwa członkowskie mogą określić (art. 17). W literaturze⁹⁵⁸ podkreśla się, że kompensata na podstawie dyrektywy ma charakter subsydiarny, nie ma ona zastępować dochodzenia odszkodowania od sprawcy, lecz być przyznawana w sytuacjach, kiedy uzyskanie kompensaty od sprawcy nie jest możliwe oraz ma charakter częściowy, gdyż nie obejmuje wszystkich roszczeń, w tym szkody niemajątkowej.

W Polsce implementacja tej dyrektywy została dokonana ustawą z 7.7.2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw⁹⁵⁹. Przed jej wejściem w życie nie istniał w Polsce efektywny instrument przyznawania kompensaty.

W wersji pierwotnej ustawa z 7.7.2005 r. zakreślała znacznie węziej możliwość przyznania kompensaty niż dyrektywa, ograniczając liczbę osób uprawnionych⁹⁶⁰. Ten stan rzeczy ulegał stopniowej poprawie poprzez nowelizację ustawy. W wyniku pierwszej nowelizacji⁹⁶¹ doprecyzowano zakres czasowy stosowania ustawy, przyjmując, że ma ona zastosowanie do przestępstw popełnionych od 1.7.2005 r. Ustawodawca skorzystał w ten sposób z przewidzianej przez decyzję ramową opcji, nie decydując się na objęcie kompensatą osób pokrzywdzonych wcześniej, co tłumaczy się⁹⁶² tym, że takie rozszerzenie byłoby zbytnim obciążeniem dla budżetu państwa. Dużych zmian w ustawie dokonała druga nowelizacja, z 3.4.2009 r.⁹⁶³ Przede wszystkim zrezygnowano z zawężenia przyznawania kompensacji tylko ofiarom przestępstw umyślnych, co znalazło wyraz zarówno w zmianie tytułu ustawy, jak i jej przepisów. Zrezygnowano także z wymogu, aby przestępstwo zostało popełnione z użyciem przemocy. Po trzecie postanowiono, że kompensata może oprócz kosztów związanych z leczeniem pokrywać także koszty związane z rehabilitacją (art. 3 pkt 2). Dla przyspieszenia przyznawania kompensaty, w uprawnienie do orzekania w jej przedmiocie wyposażono referendarzy, a dla ułatwienia jej dochodzenia ustanowiono właściwość miejsca zamieszkania uprawnionego (art. 8). Dokonane zmiany należy ocenić w pełni pozytywnie. Jak dotąd ustawa miała niewielkie zastosowanie⁹⁶⁴. Rozszerzenie jej zakresu wpłynie niewątpliwie na liczbę wniosków i lepiej pozwoli zrealizować cele dyrektywy z 2004 r. Z kolei przyspieszenie trybu przyznawania kompensaty pozwoli osobom uprawnionym na wcześniejsze uzyskanie środków, co w przypadku osób znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej może mieć duże znaczenie.

Regulacje w zakresie zapewnienia pokrzywdzonym ochrony i pomocy zawiera art. 9 decyzji ramowej Rady 2004/68/WSiSW z 22.12.2003 r. w sprawie zwalczania seksualnego wykorzystywania dzieci i pornografii dziecięcej⁹⁶⁵. Pokrzywdzeni przestępstwami wymienionymi w art. 2 tej decyzji powinni być traktowani jako ofiary szczególnie wrażliwe w rozumieniu decyzji ramowej w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym.

Jeśli chodzi o ochronę pokrzywdzonego w polskim procesie karnym, należy z zadowoleniem skonstatować, że w porównaniu do innych państw członkowskich przyznano mu daleko idące uprawnienia jeszcze przed przyjęciem decyzji ramowej Rady 2001/220/ WSiSW⁹⁶⁶. Przede wszystkim pokrzywdzony jest stroną postępowania przygotowawczego, może wcielić się w rolę strony także w postępowaniu sądowym. Już z tego faktu wynika wiele uprawnień. Rolę pokrzywdzonego podkreśla art. 2 § 1 pkt 3 KPK przyjmujący jako jeden z celów postępowania karnego uwzględnienie słusznego interesu pokrzywdzonego, co jest realizacją dyrektywy z art. 2 ust. 1 decyzji ramowej Rady 2001/220/WSiSW. Uzyskaniu kompensacji od oskarżonego ma także służyć instytucja mediacji przewidziana w art. 23a KPK.

Aby umożliwić pokrzywdzonemu realizację jego praw, przy pierwszej czynności procesowej powinno wręczyć mu się pouczenie o podstawowych prawach i obowiązkach. Jak jednak pokazuje analiza praktyki, często w aktach postępowania brak jest potwierdzenia wręczenia takiego pouczenia⁹⁶⁷. W literaturze podnosi się także, że pouczenie to nie zawiera wielu istotnych praw pokrzywdzonego⁵. Należy zatem poprzeć postulat rozszerzenia pouczenia oraz zgłosić propozycję wprowadzenia do KPK przepisu regulującego wręczenie pouczenia i udokumentowanie tego faktu, na wzór art. 300 KPK dotyczącego podejrzanego. W chwili obecnej taki obowiązek jest wyprowadzany z art. 16 KPK⁹⁶⁸ oraz częściowo przewidziany przez art. 334 § 2 KPK, co jednak nie jest satysfakcjonujące.

Poza tym pokrzywdzony musi mieć zagwarantowane odpowiednie prawa jako źródło dowodowe (art. 3 decyzji ramowej Rady 2001/220/ WSiSW). Z zadowoleniem można stwierdzić, że w prawie polskim pokrzywdzony posiadał stosowane uprawnienia długo przed przyjęciem decyzji ramowej z 2001 r. Postanowienia decyzji ramowej Rady 2001/220/ WSiSW zostały implementowane do polskiego KPK. Należy tu zwrócić uwagę w szczególności na art. 185a i 185b, pozwalające na szczególny sposób przesłuchania małoletniego świadka. Przesłuchanie pokrzywdzonego może też odbyć się w sposób wskazany w art. 177 § 1a KPK, a więc w drodze wideokonferencji, co pozwala uniknąć niepożądanego wpływu oskarżonego na pokrzywdzonego w trakcie zeznawania. W razie istnienia zagrożenia dla pokrzywdzonego lub jego najbliższych związanego ze składaniem zeznań może on także uzyskać status świadka anonimowego (art. 184 KPK) lub zastrzec dane o miejscu zamieszkania do wiadomości prokuratora lub sądu (art. 191 § 3 KPK). Ochronę pokrzywdzonego zapewnia tutaj także art. 13 ustawy z 26.1.1984 r. – Prawo prasowe⁹⁶⁹, chroniący wizerunek pokrzywdzonego przed ujawnieniem.

W celu ochrony pokrzywdzonego wprowadzono także art. 253 § 3 KPK nakazujący zawiadomić pokrzywdzonego, jego przedstawiciela ustawowego lub osobę, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje, o uchyleniu, nieprzedłużeniu lub zmianie tymczasowego aresztowania na inny środek zapobiegawczy, chyba że pokrzywdzony zrezygnował z takiego uprawnienia⁹⁷⁰. Pozytywnie należy także ocenić wprowadzenie ochrony pokrzywdzonego przed kontaktem z oskarżonym w ramach dozoru policyjnego (art. 275 KPK), co jest szczególnie ważne w przypadku pokrzywdzonych przemocą w rodzinie⁴.

Wątpliwość budzi, czy prawo polskie w sposób należyty implementowało postanowienia art. 5 decyzji ramowej Rady 2001/220/WSiSW. Nie wprowadzono tu bowiem żadnych szczególnych regulacji, poza ogólną zasadą informacji z art. 16 KPK. Można jednak przyjąć, że chodzi tu bardziej o działalność edukacyjną. Temu może służyć opracowana na zlecenie Ministerstwa Sprawiedliwości broszura pt. Obywatel w postępowaniu karnym. Prawa i obowiązki⁹⁷¹. Poza tym funkcjonuje Sieć Pomocy Ofiarom Przestępstw. Fundacja Dzieci Niczyje przygotowała zaś dla małoletnich świadków broszurę pt. Będę świadkiem w sądzie, w sposób obrazowy objaśniającą pozycję świadka⁹⁷². Dla ochrony tych świadków tworzy się też tzw. przyjazne pokoje przesłuchań, mające zminimalizować stres dzieci w związku z przesłuchaniem.

Trzeba również wspomnieć o Polskiej Karcie Praw Ofiary, która odwołuje się do przepisów Konstytucji RP, deklaracji ONZ z 1985 r., Konwencji RE o kompensacji z 1983 r. oraz zaleceń R (85) 11 i R (87) 21. Karta ta została opracowana w 1999 r. przez Ministerstwo Sprawiedliwości we współpracy z organizacjami rządowymi i pozarządowymi. Karta nie ma charakteru wiążącego, jest ona niejako rekapitulacją uprawnień przysługujących pokrzywdzonym na podstawie KPK i KK. Zarządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 26.3.2009 r. powołano Radę do spraw Pokrzywdzonych jako organ pomocniczy ministra⁹⁷³. Do zadań Rady należy przede wszystkim opracowywanie kierunków zmian legislacyjnych oraz opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących pokrzywdzonych (§ 2 zarządzenia).

Pokrzywdzonemu przysługuje prawo ustanowienia pełnomocnika, zarówno w sytuacji, kiedy jest stroną postępowania (art. 87 § 1 KPK), jak i kiedy nie występuje w tej roli (art. 87 § 2 KPK). Może także złożyć wniosek o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu, jeśli sam nie jest w stanie pokryć kosztów ustanowienia pełnomocnika. To gwarantuje pokrzywdzonemu możliwość skorzystania z fachowej pomocy prawnej i należytej reprezentacji.

Na zakończenie należy wspomnieć, że w 2009 r. kilka państw członkowskich zgłosiło inicjatywę przyjęcia dyrektywy w sprawie europejskiego nakazu ochrony⁹⁷⁴. Instrument ten ma dawać osobie, dla ochrony której orzeczono w państwie członkowskim określone środki (a więc przede wszystkim pokrzywdzonemu), analogiczną ochronę na terytorium innych państw członkowskich. Nakaz ma być wydawany w państwie orzeczenia środka na wniosek zainteresowanej osoby. Dotyczy to takich środków jak np. zakaz kontaktowania się sprawcy z pokrzywdzonym, zakaz zbliżania się do pokrzywdzonego itp.⁹⁷⁵ Mimo pewnych zastrzeżeń zgłaszanych do tego projektu⁹⁷⁶, należy ideę rozszerzonej ochrony pokrzywdzonego ocenić pozytywnie, gdyż nakaz pozwoli pokrzywdzonemu czuć się bezpieczniej przy przemieszczaniu się na obszarze UE. Również w 2011 r. zgłoszono projekty nowych instrumentów prawnych wzmacniających ochronę praw ofiar przestępstw na terytorium UE⁹⁷⁷. Proponowana dyrektywa ma zastąpić decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW, natomiast proponowane rozporządzenie ma na celu uzupełnienie inicjatywy państw członkowskich z 2009 r. dotyczącej przyjęcia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie europejskiego nakazu ochrony. Zapowiedziano również przegląd dyrektywy 2004/80/WE.

Warto przyjrzeć się bliżej projektowi dyrektywy ustanawiającej normy minimalne. Dyrektywa ta nakazuje państwom członkowskim wprowadzić m.in. prawo do otrzymywania informacji od momentu pierwszego kontaktu z właściwym organem (art. 3), prawo do otrzymania informacji o sprawie (art. 4), prawo do tłumaczenia ustnego i pisemnego (art. 6), prawo do korzystania z usług wspierania ofiar (art. 7), szereg praw w toczącym się postępowaniu karnym (art. 8–16), w tym ułatwienia dla ofiar mających miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim, prawa dla ofiar szczególnie narażonych (art. 17–23) oraz zalecenia w zakresie szkoleń i współpracy w zakresie ochrony ofiar (art. 24–25). Należy zauważyć, że projekt zawęża pojęcie ofiary do osób fizycznych, co jest uzasadnione z aksjologicznego punktu widzenia. Dziecko zdefiniowano zaś jako każdą osobę w wieku poniżej 18 lat. Należy się spodziewać, że implementacja dyrektywy wymusi konieczność nowelizacji polskich przepisów, które przewidują niektóre szczególne środki ochrony pokrzywdzonych tylko w odniesieniu do dzieci poniżej 15. roku życia⁹⁷⁸.

16. Prawo do tłumacza w ramach postępowania karnego

16.1. Uwagi wstępne

Współpraca w obszarze prawa karnego procesowego w RE i UE, oprócz zagwarantowania instrumentów prawnych zapewniających koordynację działań organów państw członkowskich, wymaga również zapewnienia środków ochrony prawnej, przysługujących podmiotom postępowania karnego, w tym podejrzanym i oskarżonym. Jednym z tych środków jest prawo do tłumaczenia w postępowaniu karnym.

Zapewnienie efektywnej realizacji prawa do tłumaczenia w ramach toczącego się postępowania stanowi istotną gwarancję prawa do obrony. Trudno bowiem wyobrazić sobie wykorzystanie jakichkolwiek uprawnień przysługujących podejrzanym i oskarżonym, którzy nie posługują się językiem prowadzonego postępowania. Wskazana gwarancja procesowa jest również ważna ze względu na sprawność i rzetelność dokonywanych czynności procesowych.

16.2. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności

Uznaje się, że prawo do korzystania z pomocy tłumacza ustnego lub pisemnego obowiązujące we współczesnej europejskiej kulturze prawnej, wywodzi się z EKPCz. Szczególnie istotne w tym kontekście są postanowienia art. 5 EKPCz dotyczącego prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego oraz art. 6 EKPCz poświęconego prawie do rzetelnego procesu.

Zgodnie z art. 5 ust. 2 EKPCz „Każdy, kto został zatrzymany, powinien zostać niezwłocznie i w zrozumiałym dla niego języku poinformowany o przyczynach zatrzymania i o stawianych mu zarzutach”. Przepis ten wyznacza gwarancje procesowe na etapie postępowania przedsądowego, zaś do postępowania przed sądem odnoszą się w szczególności art. 6 ust. 3 lit. a oraz e EKPCz stanowiące iż, „każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżeniu [oraz] korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie”.

Orzecznictwo ETPCz rozwinęło postanowienia EKPCz w zakresie prawa do tłumaczenia⁹⁷⁹. W wyroku w sprawie Luedicke, Belkacem i Koç v. Niemcom ETPCz ustalił, że prawo do bezpłatnego tłumaczenia ustnego przysługuje nawet w wypadku późniejszego skazania, bowiem wykładnia celowościowa art. 6 ust. 3 lit. e EKPCz nakazuje zwolnić od kosztów w zakresie pomocy tłumacza ustnego każdego, kto nie włada językiem używanym w sądzie lub go nie rozumie⁹⁸⁰. W innym orzeczeniu, w sprawie Brozicek v. Włochom, stwierdzono, że jakość tłumaczenia ustnego musi być odpowiednia oraz że szczegóły dotyczące zarzutów muszą być przedstawione oskarżonemu w języku, który rozumie⁹⁸¹. Trybunał w odniesieniu do standardu tłumaczenia wypowiedział się również w wyroku w sprawie Kamasinski v. Austrii, stwierdzając, że jakość tłumaczenia musi być odpowiednio wysoka, aby umożliwić pozwanemu poznanie sprawy oraz skuteczną obronę⁹⁸². Według ETPCz tłumacz ustny musi być kompetentny, a sędzia orzekający w sprawie winien stać na straży sprawiedliwego postępowania⁹⁸³.

Z orzecznictwa ETPCz wypływa jeszcze jedna ważna zasada procesowa odnosząca się do prawa do tłumaczenia. Na kanwie postępowania prowadzonego we wskazanej powyżej sprawie Brozicek v. Włochom potwierdzono, że obowiązek przestrzegania postanowień EKPCz, w tym art. 6 ust. 3 lit. a spoczywa na organach państwowych, co oznacza, że oskarżony nie jest zobowiązany do wykazywania, że nie zna języka toczącego się postępowania, bowiem ciężar udowodnienia, że oskarżony w odpowiednim stopniu włada tym językiem, spoczywa na organach sądowniczych.

16.3. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej

W KPP UE znajdują się postanowienia dotyczące zasad prawa karnego procesowego, podobne do tych, które występują w EKPCz. Z punktu widzenia omawianej materii warto wspomnieć o art. 47 KPP, który zawiera regulacje związane z prawem do skutecznego środka prawnego i do sprawiedliwego procesu sądowego, a także art. 48 KPP dotyczącym domniemania niewinności i prawa do obrony.

Zgodnie z Wyjaśnieniami dotyczącymi KPP UE, które zostały spo rządzone przez Prezydium Konwentu Europejskiego opracowującego również tekst KPP, wskazane art. 47 i 48 KPP, nawiązują bezpośrednio do cytowanego art. 6 EKPCz⁹⁸⁴. Co więcej, w Wyjaśnieniach wyraźnie wskazano, iż art. 48 KPP ma takie samo znaczenie i zakres stosowania, jak prawo zagwarantowane przez art. 6 ust. 3 EKPCz.

16.4. Prawo Unii Europejskiej

Na gruncie obowiązującego prawa europejskiego podstawowym aktem prawnym, obok przedstawionej KPP, odnoszącym się do omawianej instytucji jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/64/ UE z 20.10.2010 r. w sprawie prawa do tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnym⁹⁸⁵. Jest to akt ustawodawczy, przyjęty w zwykłej procedurze ustawodawczej, dla którego traktatową podstawą uchwalenia był art. 82 ust. 2 ak. 2 lit. b TfUE, który upoważnia Parlament Europejski i Radę do stanowienia norm minimalnych w zakresie niezbędnym do ułatwienia wzajemnego uznawania wyroków i orzeczeń sądowych, jak również współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych o wymiarze transgranicznym. Istotą przyjmowania norm minimalnych za pośrednictwem dyrektyw jest wskazanie podstawowego standardu ochrony prawnokarnej w danym obszarze prawa, z uwzględnieniem różnic między tradycjami i systemami prawnymi państw członkowskich. W procesie implementacji zapewniony może być wyższy krajowy standard gwarancji niż ten określony w prawie europejskim.

Unia Europejska od dłuższego czasu rozwija instrumenty współpracy w sprawach karnych. W konkluzjach prezydencji z posiedzenia Rady Europejskiej w Tampere w październiku 1999 r. uzgodniono, że podstawą dalszej współpracy w sprawach cywilnych i karnych w UE będzie zasada wzajemnego uznawania wyroków i innych orzeczeń organów sądowych, stwierdzono również, że środki te ułatwią sądową ochronę praw jednostki. Zgodnie z konkluzjami z Tampere Rada 29.11.2000 r. przyjęła program środków mających na celu wprowadzenie w życie zasady wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach karnych, która ma służyć wzmocnieniu współpracy między państwami członkowskimi, a także zwiększeniu ochrony praw jednostek.

W 2004 r. przedstawiony został przez Komisję projekt decyzji ramowej Rady w sprawie niektórych praw proceduralnych w postępowaniu

karnym w Unii Europejskiej⁹⁸⁶. Zawierał on regulacje dotyczące podstawo wych praw oskarżonych w postępowaniu karnym, w tym prawa do tłumaczenia, jednak ze względu na przedłużającą się debatę w Radzie nad jego postanowieniami, nie udało się przyjąć tego wniosku legislacyjnego przed wejściem w życie TL.

Rada do spraw Wymiaru Sprawiedliwości zaakceptowała 30.11.2009 r. rezolucję przedstawiającą „Harmonogram działań mających na celu umocnienie prawa procesowe osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym”, w którym wskazano zagadnienia prawne, tzw. środki, wymagające uregulowania na poziomie prawodawstwa europejskiego, wzywając równocześnie Komisję do przygotowania odpowiednich projektów aktów prawnych. W Harmonogramie przedstawiono pięć środków dotyczących wybranych praw procesowych, a także dodatkową dziedzinę, której ewentualny dalszy rozwój powinien być przeanalizowany w ramach zielonej księgi. W rezolucji uwzględniono możliwość uzupełnienia przedstawionych działań. Wśród zaproponowanych środków znalazły się następujące zagadnienia prawne: tłumaczenie pisemne i ustne; informowanie o prawach i informowanie o zarzutach; porady prawne oraz pomoc prawna; kontakt z krewnymi, pracodawcami i organami konsularnymi; specjalne zabezpieczenia dla osób podejrzanych lub oskarżonych wymagających szczególnego traktowania.

Kolejnym ważnym etapem poprzedzającym przyjęcie dyrektywy 2010/64/UE był Program Sztokholmski uchwalony przez Radę Europejską 11.12.2009 r., wzywający Komisję do przedłożenia odpowiednich wniosków legislacyjnych i szybkiego ich wdrożenia. W Programie podkreślono znaczenie ochrony praw jednostki w postępowaniu karnym, która stanowi jedną z podstawowych wartości UE, mającą zasadnicze znaczenie dla utrzymania wzajemnego zaufania między państwami członkowskimi. Postanowienia Harmonogramu zostały w całości inkorporowane do Programu, stając się jego integralną częścią.

Dnia 8.7.2009 r. przedstawiono projekt decyzji ramowej dotyczącej prawa do tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnym⁹⁸⁷. Dokument został zatwierdzony, po analizie w grupach roboczych, jednak nie udało się go przyjąć przed 1.12.2009 r., czyli przed wejściem w życie TL. Zmiany wprowadzone przez TL, w tym rezygnacja z decyzji ramowych w dawnym trzecim filarze UE uczyniły wskazany projekt nieaktualnym. Został on zastąpiony przedstawionym 9.3.2010 r. projektem dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie prawa do tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnym⁹⁸⁸. Projekt ten stanowił przekształconą wersję inicjatywą grupy trzy nastu państw członkowskich, w tym Belgii, Niemiec, Estonii, Hiszpanii, Francji, Włoch, Luksemburga, Węgier, Austrii, Portugalii, Rumunii, Finlandii oraz Szwecji. W ramach zwykłej procedury ustawodawczej wniosek legislacyjny został przesłany do parlamentów państw członkowskich, a następnie przyjęty przez Parlament Europejski i Radę w kształcie uchwalonej dyrektywy 2010/64/UE.

Postanowienia dyrektywy 2010/64/UE uwzględniają dorobek europejski w zakresie prawa do tłumaczenia, w szczególności treść EKPCz oraz orzecznictwo ETPCz w Strasburgu. W motywie 7 oraz 14 preambuły dyrektywy 2010/64/UE zostało wskazane wprost nawiązanie do art. 6 ust. 3 EKPCz, zawarto również postulat dalszego rozwoju w UE minimalnych standardów w zakresie prawa do tłumaczenia wyznaczonych w EKPCz oraz KPP.

Dyrektywa ustanawia zasady dotyczące tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnym oraz w postępowaniu służącym wykonaniu ENA. Jednak w przypadku, gdy państwo członkowskie przewiduje nakładanie kar w odniesieniu do drobnych przestępstw przez organ inny niż sąd właściwy w sprawach karnych, a od nałożenia takiej kary można się odwołać do takiego sądu, postanowienia omawianej dyrektywy mają zastosowanie jedynie do postępowania przed tym sądem w wyniku odwołania. W świetle dyrektywy prawo do tłumaczenia ustnego lub pisemnego przysługuje osobom od chwili, gdy właściwe organy danego państwa członkowskiego poinformują je, za pomocą oficjalnego powiadomienia lub w inny sposób, że są one podejrzane lub oskarżone o popełnienie przestępstwa, do czasu zakończenia postępowania rozumianego jako ostateczne ustalenie tego, czy popełniły one przestępstwo, w tym, w stosownych przypadkach wydania wyroku lub rozpatrzenia wszystkich odwołań.

W dyrektywie 2010/64/UE osobno określono zakres i zasady korzystania z prawa do tłumaczenia ustnego oraz tłumaczenia pisemnego. W ramach prawa do tłumaczenia ustnego podejrzanym lub oskarżonym, którzy nie mówią w języku danego postępowania karnego lub go nie rozumieją, zapewnia się niezwłocznie tłumaczenie ustne podczas postępowania karnego przed organami śledczymi i sądowymi, w tym również podczas przesłuchania przez policje, podczas wszystkich rozpraw sądowych oraz wszelkich niezbędnych posiedzeń. Niezależnie od powyższego uprawnienia, tam gdzie to konieczne dla rzetelności postępowania zapewnia się również tłumaczenie ustne kontaktów między podejrzanymi lub oskarżonymi a ich obrońcami w sytuacjach związanych bezpośrednio z jakimkolwiek przesłuchaniem lub składaniem wyjaśnień podczas postępowania lub ze złożeniem odwołania, lub innych wniosków proceduralnych.

Rozwiązaniem zaczerpniętym z dorobku orzeczniczego ETPCz jest obowiązek państwa członkowskiego w zakresie zapewnienia procedur sprawdzających, czy podejrzani lub oskarżeni mówią w języku postępowania karnego i czy go rozumieją oraz czy potrzebują pomocy tłumacza ustnego. Wymagane jest również istnienie dostępnych dla podejrzanych lub oskarżonych środków prawnych służących do zakwestionowania decyzji stwierdzającej brak potrzeby tłumaczenia ustnego. Państwa członkowskie powinny umożliwić także złożenie skargi na jakość tłumaczenia ustnego, niewystarczającą do zagwarantowania rzetelności postępowania, w szczególności poprzez niezapewnienie możliwości zrozumienia zarzutów i dowodów obciążających oraz wykonywania prawa do obrony.

W odniesieniu do prawa do tłumaczenia pisemnego, zgodnie z postanowieniami dyrektywy, przysługuje ono w rozsądnym terminie podejrzanym lub oskarżonym, którzy nie rozumieją języka danego postępowania karnego. Inaczej niż w przypadku prawa do tłumaczenia ustnego, tłumaczenie pisemne nie przysługuje osobom, które rozumieją, lecz nie mówią w danym języku. Inny jest także czas, w którym należy zapewnić tłumaczenia pisemne, gdyż został on określony jako „rozsądny”.

Należy podkreślić, że tłumaczeniu pisemnemu nie podlegają wszystkie dokumenty występujące w danym postępowaniu karnym, lecz jedynie te, które są istotne dla zapewnienia podejrzanym lub oskarżonym zdolności do wykonywania prawa do obrony oraz dla zagwarantowania rzetelności postępowania. W dyrektywie 2010/64/UE wskazano katalog istotnych dokumentów, który obejmuje wszelkie orzeczenia o pozbawieniu danej osoby wolności, każdy zarzut lub akt oskarżenia oraz każdy wyrok. Przewidziano również procedurę rozszerzenia tego katalogu polegającą na tym, że właściwe organy decydują w każdej sprawie, czy jakiekolwiek inne dokumenty, niż te wymienione, mają istotny charakter. Podejrzani, oskarżeni lub ich obrońcy mogą przedstawiać uzasadnione wnioski w tym zakresie.

Podmioty, którym przysługuje prawo do tłumaczenia pisemnego mają prawa zaskarżenia decyzji dotyczącej zakresu oraz jakości tłumaczonych dokumentów. W drodze wyjątku od ogólnych zasad tłumaczenia pisemnego możliwe jest przedstawienie ustnego tłumaczenia lub streszczenia istotnych dokumentów, pod warunkiem że pozostaje to bez uszczerbku dla rzetelności postępowania. Przewidziana jest również ewentualność zrzeczenia się prawa do tłumaczenia pisemnego istotnych dokumentów, jednak uprawnienie to dotyczy podejrzanych lub oskarżonych, którzy otrzymali uprzednią poradę prawną lub w inny sposób uzyskali pełną wiedzę

na temat konsekwencji takiej decyzji procesowej oraz ich zrzeczenie było jednoznaczne i dobrowolne.

Koszty tłumaczenia są ponoszone przez państwa członkowskie, niezależnie od wyniku postępowania. Powyższe rozwiązanie urzeczywistnia prawo podejrzanych i oskarżonych do korzystania z tłumaczenia w ramach postępowania karnego. Jest również kolejnym przykładem czerpania przez ustawodawcę europejskiego z dorobku orzeczniczego ETPCz, w tym przypadku w szczególności z tez sformułowanych w cytowanym orzeczeniu w sprawie Luedicke, Belkacem i Koç v. Niemcom.

W dyrektywie 2010/64/UE zawarte zostały wytyczne dla państw członkowskich dotyczące sposobów weryfikacji jakości tłumaczenia, szkolenia tłumaczy, rejestrowania zdarzeń związanych z tłumaczeniem lub z zrzeczeniem się prawa do tłumaczenia w trakcie toczącego się postępowania. Wyraźnie jednak zastrzeżono, że żadne z postanowień zawartych w dyrektywie nie może być rozumiane jako ograniczające lub uchylające prawa i gwarancje proceduralne zapewnione na mocy EKPCz, KP UE, innych przepisów prawa międzynarodowego lub praw państw członkowskich, które zapewniają wyższy poziom ochrony.

Termin transpozycji dyrektywy upływa 27.10.2013 r. Komisja zobowiązana jest do 27.10.2014 r. przedstawić Parlamentowi Europejskiemu i Radzie sprawozdanie dotyczące środków podjętych przez państwa członkowskie w celu dokonania implementacji.

17. Prawo dostępu do obrońcy oraz do powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniu

17.1. Uwagi wstępne

Jednym z celów współpracy w obszarze prawa karnego procesowego w ramach RE i UE jest zapewnienie minimalnych gwarancji procesowych dla podmiotów uczestniczących w postępowaniu karnym. Prawo do obrony należy uznać za jedno z podstawowych uprawnień zaliczanych do tego katalogu. Co więcej, w doktrynie pojawiają się poglądy, zgodnie z którymi prawo do obrony zaliczane jest do podstawowych praw człowieka⁹⁸⁹.

Przed przejściem do właściwych rozważań poświęconych charakterowi i roli omawianej instytucji prawa w ramach RE oraz UE, należy przedstawić kilka uwag wprowadzających związanych z zagadnieniami ogólnymi dotyczącymi prawa do obrony. Pojęcie prawa do obrony było wielokrotnie analizowane w literaturze prawniczej⁹⁹⁰. Istotą tego prawa jest zespół uprawnień przysługujących oskarżonemu, na które składają się wszystkie legalne celowe zachowania podejmowane w interesie oskarżonego⁹⁹¹. Dokonując analizy prawa do obrony, rozróżnić można tzw. obronę materialną, która obejmuje uprawnienie do odpierania zarzutów formułowanych w procesie karnym oraz unikania negatywnych konsekwencji prawnych związanych z nielojalnym zachowaniem organów procesowych, a także obronę formalną, będącą uprawnieniem do korzystania z pomocy profesjonalnego pełnomocnika (obrońcy)⁹⁹². Zgodnie z przedstawionym podziałem wyraźnie widać, że na prawo do obrony składają się poszczególne uprawnienia procesowe, przysługujące w trakcie postępowania karnego oskarżonym oraz podejrzanym⁹⁹³. Katalog tych uprawnień niewątpliwie ma charakter otwarty, można do niego zaliczyć m.in. uprawnienie do posiadania oraz korzystania z pomocy obrońcy, prawo do swobody wypowiedzi, prawo dostępu do materiału dowodowego oraz składania wniosków dowodowych, prawo do tłumaczenia i korzystania z pomocy tłumacza.

Konstrukcja prawa do obrony, rozumianego jako prawo do korzystania z uprawnień podejmowanych w interesie oskarżonego, wymaga odniesienia się do poszczególnych praw podmiotowych. Część z nich została szczegółowo omówiona w oddzielnych fragmentach niniejszej publikacji (zob. prawo do tłumaczenia pisemnego i ustnego). Inne zostaną opisane poniżej.

17.2. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności

Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, zwana również Europejską Konwencją Praw Człowieka, stanowi jeden z podstawowych międzynarodowych aktów prawnych zawierających gwarancje procesowe oskarżonego. Minimalny standard ochrony praw oskarżonego został określony m.in. przez wyliczenie poszczególnych praw w art. 6 EKPCz. Nie jest to zamknięty katalog, ujmuje on rudymentarne uprawnienia, szczególnie istotne z punktu widzenia ochrony interesów osoby, której przedstawiono zarzuty w postępowaniu karnym.

W pierwszej kolejności omówione zostaną postanowienia regulujące prawo do kontaktu i korzystania z pomocy obrońcy, gdyż w praktyce zagwarantowanie uprawnienia do skorzystania z pomocy profesjonalnego pełnomocnika umożliwia rzeczywiste zrealizowanie prawa do obrony. Jest to szczególnie ważna gwarancja tego prawa, gdy oskarżony nie posiada wiedzy prawniczej oraz dostatecznego rozeznania w zasadach postępowania karnego. Podstawowe znaczenie we wskazanym zakresie ma przepis art. 6 ust. 3 lit. c EKPCz, który stanowi, że oskarżonemu przysługuje prawo do bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma on wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony, również do bezpłatnego korzystania z pomocy wyznaczonego z urzędu obrońcy, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości. Ze względu na znaczenie tego uprawnienia było ono wielokrotnie badane przez ETPCz, czego efektem jest bogate orzecznictwo w zakresie stosowania art. 6 ust. 3 lit. c EKPCz.

Trybunał rozpoznaje prawo oskarżonego do pomocy obrońcy, jako fundamentalną gwarancję z punktu widzenia realizacji zasady rzetelnego postępowania sądowego⁹⁹⁴. Europejski Trybunał Praw Człowieka wielokrotnie podkreślał, że zapewnienie efektywnej realizacji prawa do obrony jest możliwe jedynie w sytuacji, gdy osoba, której postawiono zarzuty ma możliwość kontaktu z obrońcą już na początku postępowania karnego. W wyr. z 27.5.2004 r. w sprawie Yurttas v. Turcji (skarga Nr 25143/94) ETPCz wskazał, że pomoc adwokata, szczególnie dla osoby pozbawionej wolności, jest niezbędna od początkowej fazy śledztwa. Istotna jest bowiem obecność obrońcy już przy pierwszych przesłuchaniach podejrzanego, na przykład w związku z decyzjami o zastosowaniu środków zapobiegawczych, w szczególności w przypadku konieczności udzielenia pomocy w ewentualnym formułowaniu środków odwoławczych. Co więcej, w odniesieniu do skutków naruszenia tego uprawnienia procesowego, ETPCz stwierdził w wyr. z 8.2.1996 r. w sprawie John Murray v. Wielkiej Brytanii (skarga Nr 18731/91), iż odmowa dopuszczenia obrońcy w początkowej fazie postępowania skutkuje uznaniem całego postępowania za naruszające standard rzetelności⁹⁹⁵⁹⁹⁶.

W świetle orzecznictwa ETPCz uprawnienie wyrażone w art. 6 ust. 3 lit. c EKPCz w uzasadnionych przypadkach podlega pewnym ograniczeniom. W wyr. z 12.3.2003 r. wydanym w sprawie Öcalan v. Turcji (skarga Nr 46221/99) ETPCz uznał, że kwestia ta każdorazowo podlega ocenie przez pryzmat konkretnej sprawy i ewentualnych konsekwencji kontynuowania postępowania bez udziału obrońcy. Należy więc, biorąc pod uwagę całość postępowania, zbadać, czy ograniczenie takie pozbawiło oskarżonego prawa do rzetelnej rozprawy⁹⁹⁷. Niemniej, winno się mieć na uwadze, iż w wyr. z 27.11.2008 r. w sprawie Salduz v. Turcji (skarga Nr 36391/02) ETPCz stwierdził, że stosowanie wyjątków od zasady prawa do korzystania z pomocy obrońcy nie może zniweczyć praw zagwarantowanych w art. 6 EKPCz. Trybunał ponadto orzekł, że przedstawione powyżej gwarancje procesowe muszą mieć zastosowanie również do świadków w każdym przypadku, kiedy w rzeczywistości podejrzewa się ich o popełnienie przestępstwa, gdyż formalna kwalifikacja osoby dokonana na wstępnym etapie postępowania jest nieistotna⁹⁹⁸.

Przechodząc do kolejnych uprawnień wskazanych w EKPCz, należy zaznaczyć, że zgodnie z art. 6 ust. 3 lit. a oskarżonemu przysługuje prawo do niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji, w zrozumiałym dla niego języku, o istocie treści stawianych zarzutów oraz wniesionego oskarżenia. Prawo do bycia właściwie poinformowanym o zakresie oskarżenia odgrywa szczególnie ważną rolę dla osób niewładających językiem, w którym toczy się postępowanie karne. W takiej sytuacji konieczne jest zapewnienie efektywnego prawa do bezpłatnej pomocy tłumacza, chodzi przede wszystkim o tłumaczenie stawianych zarzutów i ich podstawy prawnej. Odnosi się do tego wprost art. 6 ust. 3 lit. e EKPCz. Warto podkreślić, iż do uzyskania tej pomocy wystarczy wykazać, że osoba nie włada językiem w stopniu wystarczającym³.

Ponadto EKPCz nakazuje zapewnić oskarżonemu właściwe warunki do przygotowania się do obrony, w tym również niezbędny czas do zapoznania się ze zgromadzonym materiałem dowodowym oraz opracowania linii obrony. Wskazane dyrektywy wynikają z treści art. 6 ust. 3 lit. b EKPCz. Kolejnym ważnym uprawnieniem, wyrażonym w art. 6 ust. 3 lit. d EKPCz, jest prawo do przesłuchania albo spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz zapewnienia obecności i przesłuchania świadków obrony na tych samych warunkach, co świadków oskarżenia. Jak słusznie zauważono w doktrynie, jest to prawo do czynnego udziału w postępowaniu dowodowym oraz do wnoszenia wniosków dowodowych, w tym przesłuchiwania wskazanych świadków obrony⁹⁹⁹. Zagwarantowanie tego uprawnienia jest przejawem poszanowania zasady równości stron procesowych w ramach postępowania dowodowego.

Zaprezentowane uprawnienia, wskazane w art. 6 EKPCz, nie wyczerpują wszystkich praw oskarżonego ujętych w EKPCz, jednak mają podstawowe znaczenie dla zdekodowania norm prawnych w zakresie prawa do obrony.

17.3. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej

Karta Praw Podstawowych UE, po wejściu w życie postanowień TL, w świetle art. 6 TUE, ma taką samą moc prawną, jak inne obowiązujące traktaty europejskie. Jest to ważny akt prawny, w którym proklamowane zostały podstawowe zasady funkcjonowania UE. Warto zaprezentować kilka uwag materii dotyczącej prawa do obrony regulowanej w omawianym dokumencie.

Artykuł 48 ust. 2 KPP wyraża wprost zasadę, iż każdemu oskarżonemu gwarantuje się poszanowanie prawa do obrony. Uprawnienie to zostało zaliczone do praw podstawowych, tym samym podkreślono znaczenie tej naczelnej zasady prawnej dotyczącej postępowania karnego dla systemu prawnego UE, wymieniając ją obok takich zasad jak domniemanie niewinności czy zasada ne bis in idem.

Nawiązując do uwag wspólnych dla problematyki prawa do tłumaczenia, należy podkreślić, iż w świetle Wyjaśnień dotyczących KPP UE, które zostały sporządzone przez Prezydium Konwentu Europejskiego opracowującego, również tekst KPP, wskazany art. 48 KPP, odwołuje się bezpośrednio do omówionego art. 6 EKPCz¹⁰⁰⁰.

W Wyjaśnieniach zaznaczono, iż uprawnienie z art. 48 KPP ma takie samo znaczenie i zakres stosowania jak prawo zagwarantowane przez art. 6 ust. 3 EKPCz.

17.4. Prawo Unii Europejskiej

Prawo pierwotne UE wprost nie reguluje kwestii związanych z uprawnieniami procesowymi podmiotów postępowania karnego. Pośrednio art. 6 TUE odnosi się do tej kwestii, stwierdzając, że prawa podstawowe zagwarantowane w EKPCz stanowią ogólne zasady UE oraz, że UE uznaje prawa, wolności i zasady określone w KPP. Tym samym niejako zostały włączone do porządku prawnego UE postanowienia wskazanych powyżej aktów prawnych oraz dorobek orzeczniczy ETPCz, również w zakresie prawa do obrony.

Pośrednio do kwestii omawianego uprawnienia procesowego odnoszą się wybrane przepisy Rozdziału 4 TfUE, które dotyczą współpracy wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych. Wśród najistotniejszych postanowień tego rozdziału należy wskazać art. 82 ust. 2 TfUE, zgodnie z którym Parlament Europejski i Rada mają przyznane uprawnienie do stanowienia w drodze dyrektyw norm minimalnych dotyczących m.in. praw jednostek w postępowaniu karnym.

Do czasu wejścia w życie 1.12.2009 r. TL, w prawie UE nie było wyraźnej podstawy traktatowej do stanowienia prawa karnego materialnego i procesowego. Jednak mimo tego ETS w orzeczeniach w sprawach: C-176/03, Komisja v. Radzie oraz C-440/05, Komisja v. Radzie wyinterpretował z TWE kompetencję do stanowienia przepisów materialnego prawa karnego¹⁰⁰¹. Jednak wciąż nie było podstawy prawnej do przyjmowania norm w zakresie prawa karnego procesowego. Dopiero ustanowienie TFUE (zastąpił TWE), pod wpływem wejścia w życie TL, odmieniło stan prawny w tym zakresie. W przytoczonym powyżej art. 82 ust. 2 TfUE utworzono podstawę traktatową do przyjmowania dyrektyw określających normy minimalne w odniesieniu do prawa karnego procesowego. Co więcej, uznaje się, że stanowienie norm w tym zakresie za pośrednictwem przepisów odnoszących się bezpośrednio do wzajemnego uznawania orzeczeń możliwe jest również za pośrednictwem rozporządzeń oraz decyzji. Jednak podstawową formą aktu prawnego przyjmowanego w tym celu jest dyrektywa.

W związku z omówionymi powyżej zmianami ustanowiona została w prawie europejskim podstawa do przyjmowania aktów prawnych regulujących uprawnienia jednostek w procesie karnym. W celu określenia planu legislacyjnego UE w tym zakresie 30.11.2009 r. Rada przyjęła rezolucję zawierającą harmonogram działań zmierzających do umocnienia praw procesowych osób podejrzanych oraz oskarżonych¹⁰⁰², który następnie został zatwierdzony w przez Radę Europejskąw dniach 10–11.12.2009 r. w postaci tzw. Planu sztokholmskiego. Zgodnie z nim Komisja winna przedstawiać kolejne projekty aktów legislacyjnych UE. W ramach tego pakietu inicjatyw ustawodawczych, Komisja przedstawiła wniosek dotyczący prawa do tłumaczeń, który został uchwalony w postaci dyrektywy 2010/64/UE z 20.10.2010 r. w sprawie prawa do tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnym. Postanowienia tej dyrektywy są bezpośrednio związane z prawem do obrony, gdyż, jak zostało to powyżej nadmienione, uprawnienie do tłumaczenia stanowi jedną z gwarancji urzeczywistniających to uprawnienie. Wskazana dyrektywa została szczegółowo omówiona w oddzielnej części niniejszej publikacji.

Kolejnym etapem realizacji programu sztokholmskiego było przedstawienie przez Komisję w lipcu 2010 r. wniosku dotyczącego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym¹⁰⁰³. Dyrektywa ta nie została jeszcze uchwalona. Omawiany wniosek jest projektem aktu ustawodawczego Unii Europejskiej przyjmowanym na podstawie art. 82 ust. 2 TfUE. Celem dyrektywy zawartej we wniosku jest ustanowienie norm minimalnych w zakresie praw podejrzanych i oskarżonych do informacji uzyskiwanych bezpłatnie w zrozumiałym dla nich języku, o przysługujących im prawach oraz informacji o zarzutach w prowadzonych przeciwko nim postępowaniach karnych toczących się na obszarze UE. Wskazany projekt dotyczy zagadnień immanentnie związanych z prawem do obrony, gdyż uprawnienia do uzyskania informacji o przysługujących prawach oraz o stawianych zarzutach stanowią gwarancje efektywnej realizacji prawa do obrony.

Zgodnie z art. 2 projektowanej dyrektywy jej postanowienia powinny być stosowane od momentu, w którym właściwe organy państwa członkowskiego uświadomiły określonej osobie, w urzędowym zawiadomieniu, lub w inny przyjęty sposób, że jest ona podejrzana lub oskarżona o popełnienie przestępstwa, aż do momentu prawomocnego zakończenia postępowania (włącznie z ewentualnym postępowaniem odwoławczym). Wyraźnie wskazano, iż postanowienia omawianego wniosku będą dotyczyły także postępowań służących wydaniu ENA.

Podejrzanym oraz oskarżonym, w świetle projektu, przysługuje uprawnienie do uzyskania napisanych prostym i zrozumiałym językiem informacji o przysługujących im prawach proceduralnych, w tym co najmniej o: prawie dostępu do adwokata, jeżeli jest to konieczne, nieodpłatnie; prawie do informacji o zarzutach oraz dostępie do akt sprawy; prawie do tłumaczenia ustnego i pisemnego; prawie do szybkiego postawienia przed sądem w razie zatrzymania. W momencie zatrzymania, osobie zatrzymanej powinno się szybko przekazać na piśmie pouczenie o przysługujących prawach.

Istotne z punktu widzenia możliwości zrealizowania prawa do obrony jest zagwarantowanie uprawnienia do informacji o formułowanych zarzutach, o którym mowa w art. 6 projektowanej dyrektywy. Zgodnie z nim informacje winny obejmować opis okoliczności popełnienia przestępstwa oraz charakter i kwalifikację prawną zarzucanego przestępstwa. Projekt normuje również zasady udzielania dostępu do akt sprawy, co jest również ważnym uprawnieniem, koniecznym do umożliwienia skutecznej obrony. Ponadto dyrektywa stanowi także o szkoleniach dla funkcjonariuszy organów ścigania oraz pracowników organów sądowych w zakresie praw jednostki.

Zgodnie z obecnym brzmieniem projektu, państwa członkowskie zobowiązane byłyby do wprowadzenia w życie przepisów niezbędnych do wykonania dyrektywy w ciągu 24 miesięcy od opublikowania jej w Dz.Urz. UE. Polska procedura karna, uregulowana niemal całościowo w KPK, w przeważającej mierze jest zgodna z wymogami określonym w analizowanym wniosku. Ogólnie ujęty obowiązek pouczenia podejrzanego i oskarżonego o przysługujących im uprawnieniach w ramach postępowania przygotowawczego jest wysłowiony w art. 300 KPK (w ramach postępowania przygotowawczego) oraz w art. 386 KPK (w zakresie etapu postępowania sądowego). Co więcej, należy podkreślić, że w świetle art. 300 KPK podejrzany przed pierwszym przesłuchaniem otrzymuje pouczenie na piśmie, niezależnie od tego, czy jest zatrzymany w sprawie. Nie ma natomiast w KPK regulacji nakazującej stosować analogiczne zasady w stosunku do osoby, wobec której wydano europejski nakaz aresztowania przekazany do Polski w celu jego wykonania. W tym zakresie należałoby dostosować polskie przepisy do wymogów określonych w analizowanym projekcie.

Nowelizacji wymagałyby także postanowienia KPK dotyczące udostępniania jednostkom akt postępowania, szczególnie na etapie postępowania przygotowawczego, w sytuacji zatrzymania lub tymczasowego aresztowania, gdyż inaczej niż w prawie polskim, omawiana dyrektywa nakazuje bezwzględnie udostępnić wszystkie zgromadzone materiały, które mają znaczenie dla ustalenia, czy zatrzymanie lub pozbawienie wolności było zgodne z prawem. W pozostałym zakresie wydaje się, że polskie prawo karne procesowe realizowałoby cele określone w projekcie dyrektywy w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym.

Komisja, realizując wspomniany powyżej harmonogram obejmujący pakiet projektów aktów prawnych, przyjęła w czerwcu 2011 r. wniosek na temat dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczącej dostępu do adwokata w postępowaniu karnym oraz prawa do powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniu¹⁰⁰⁴. Omawiany wniosek jest projektem aktu ustawodawczego UE przyjmowanym na podstawie art. 82 ust. 2 TfUE. W motywach zawartych w preambule wniosku, w szczególności w motywie 6 i 7, wskazano bezpośrednie odwołania do EKPCz w zakresie prawa do obrony oraz odnoszącego się do niego orzecznictwa ETPCz, a także stosownych postanowień KPP UE.

Celem projektowanej dyrektywy jest ustanowienie przepisów regulujących prawa osób podejrzanych i oskarżonych oraz osób, w stosunku do których wydano europejski nakaz aresztowania, do dostępu do adwokata w prowadzonym przeciwko nim postępowaniu karnym, a także prawa tych osób, które zostały pozbawione wolności, do powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniu. Wniosek ten stanowi elementarny przykład działań zmierzających do zapewnienia w ramach prawa europejskiego uprawnienia do realizowania obrony formalnej, czyli możliwości kontaktu oraz korzystania z pomocy adwokata.

Dodatkową kategorią osób, którym na mocy projektowanej dyrektywy powinien zostać zapewniony dostęp do adwokata, są jednostki inne niż podejrzani i oskarżeni, którzy są przesłuchiwani przez organy ścigania w ramach postępowania karnego, jeżeli w trakcie dokonywanych czynności procesowych, zostaną uznane za podejrzane lub oskarżone o popełnienie przestępstwa. Niewątpliwie wskazane rozszerzenie katalogu podmiotów korzystających z omawianego uprawnienia jest wynikiem uwzględnienia wyroków ETPCz w tym zakresie.

Podobnie jak w przypadku poprzedniego opisanego wniosku, projekt analizowanej dyrektywy ma zastosowanie od momentu, w którym właściwe organy państwa członkowskiego poinformują daną osobę, w drodze urzędowego zawiadomienia lub w inny właściwy sposób, że jest podejrzana lub oskarżona o popełnienie przestępstwa, do momentu zakończenia postępowania (w tym ewentualnego postępowania odwoławczego). Ponadto obejmuje postępowanie służące wykonaniu europejskiego nakazu aresztowania.

Omawiany projekt, uwzględniając dorobek ETPCz w tym zakresie, formułuje ogólną zasadę, zgodnie z którą wszystkie osoby podejrzane i oskarżone powinny bezzwłocznie uzyskać dostęp do adwokata, w czasie i w sposób umożliwiający skorzystanie z prawa do obrony. Wniosek zakłada, że prawo dostępu do adwokata powinno zostać zapewnione bezzwłocznie już na początku postępowania przygotowawczego, a w szczególności przed rozpoczęciem jakiegokolwiek przesłuchania dokonywanego przez organy ścigania, w związku z prowadzeniem wszelkich czynności procesowych lub dowodowych, w których, zgodnie z prawem krajowym, dana osoba musi lub może uczestniczyć (z wyjątkiem sytuacji, w których zaszkodziłoby to w uzyskaniu dowodów) oraz przede wszystkim bezzwłocznie od momentu pozbawienia wolności.

W projekcie uszczegółowiono treść i zakres prawa dostępu do adwokata, podkreślając, że czas trwania oraz częstotliwość spotkań podejrzanych i oskarżonych z adwokatem nie mogą być ograniczane w żaden sposób mogący utrudniać korzystanie z prawa do obrony. Jest to szczególnie istotne uprawnienie na początku postępowania, gdyż umożliwia szybkie i sprawne przygotowanie linii obrony oraz ewentualne kwestionowanie zasadności stosowania izolacyjnych środków zapobiegawczych. Ponadto, w projekcie ustalono, że adwokat winien mieć prawo do bycia obecnym podczas wszelkich przesłuchań i rozpraw oskarżonego, w czasie których może zadawać pytania, domagać się wyjaśnień oraz składać oświadczenia. Dzięki temu obrońca może aktywnie uczestniczyć we wszystkich etapach postępowania karnego, kontrolując legalność działania organów wymiaru sprawiedliwości. Nowym uprawnieniem przyznanym adwokatom w projektowanej dyrektywie jest prawo kontrolowania warunków zatrzymania oskarżonego oraz bezpośredniego dostępu do miejsca, w którym taka osoba jest zatrzymana.

Osoba zatrzymana w świetle art. 5 projektowanej dyrektywy ma prawo do bezzwłocznego powiadomienia o zatrzymaniu co najmniej jednej wyznaczonej przez nią osoby, zaś na podstawie art. 6 powinna mieć zagwarantowaną możliwość kontaktu z organami konsularnymi i dyplomatycznymi swojego kraju, jeśli nie jest zatrzymana w kraju swojego obywatelstwa.

Szczególnie ważnym zabezpieczeniem prawa do obrony jest ustanowienie w projekcie dyrektywy zasady całkowitej, niepodlegającej żadnym ograniczeniom poufności wszelkiej formy komunikacji między oskarżonym a adwokatem. W uzasadnieniu wniosku podkreślono, że jest to jeden z elementów orzecznictwa ETPCz, który odgrywa decydującą rolę dla skutecznego reprezentowania klienta przez adwokata.

W dokumencie przewidziano okoliczności stosowania odstępstw od przedstawionych powyżej uprawnień realizowanych w ramach prawa do obrony. Zezwolenie na odstępstwo dokonywane jest w trybie indywidualnych uzasadnionych decyzji podjętych przez organ sądowy, jeżeli spełnione są kumulatywnie warunki: występowanie istotnych powodów związanych z pilną potrzebą zapobieżenia poważnym negatywnym skutkom dla życia lub integralności cielesnej osób; nienaruszenie zasady rzetelności postępowania. Ponadto, zastosowanie odstępstwa od przedstawionych zasad winno być maksymalnie ograniczone w czasie, nie może obejmować etapu postępowania sądowego, co więcej, powinno nastąpić jedynie w zakresie koniecznym i nie wynikać wyłącznie z typu bądź powagi domniemanego przestępstwa. Odstępstwa te w żadnym przypadku nie obejmują poufności kontaktów adwokata z klientem oraz zasady nielimitowania czasu trwania oraz częstotliwości spotkań oskarżonego z adwokatem.

W celu dodatkowego zagwarantowania dostępu do adwokata we wniosku zaproponowano również wprowadzenie jasnych warunków zrzeczenia się tego prawa, które przewidują m.in.: udzielenie porady prawnej dotyczącej konsekwencji zrzeczenia się, formalne odnotowanie faktu spełnienia warunków skutecznego zrezygnowania z przysługujących uprawnień.

Projekt dyrektywy nakłada na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia właściwych środków ochrony prawnej, w sytuacji gdy doszłoby do naruszenia prawa dostępu do adwokata. Zakres gwarantowanej ochrony jest szeroki, gdyż skutkiem wykorzystania takiego środka miałoby być umożliwienie osobie podejrzanej lub oskarżonej znalezienia się w sytuacji, w jakiej znajdowałaby się, gdyby nie doszło do naruszenia.

Zgodnie z obecnym brzmieniem projektu, państwa członkowskie zobowiązane byłyby do wprowadzenia w życie przepisów niezbędnych do wykonania dyrektywy w ciągu 24 miesięcy od opublikowania jej tekstu w Dz.Urz. UE. W polskim prawie uregulowana jest instytucja prawa do skorzystania z pomocy obrońcy, co zostało wprost wyrażone w art. 6 KPK. Kodeks postępowania karnego wskazuje sytuacje, w których można ubiegać się o ustanowienie przez sąd obrońcy z urzędu (art. 78 KPK) oraz te, w których sąd obligatoryjnie wyznacza obrońcę (art. 79, 80 KPK). Na gruncie KPK zagwarantowane jest również uprawnienie podejrzanych i oskarżonych do powiadomienia osoby najbliżej lub wskazanej instytucji o zatrzymaniu lub zastosowaniu tymczasowego aresztowania (art. 245 § 2, art. 261, 262 KPK). Porównanie przepisów polskich oraz projektowanych w dyrektywie wskazuje na obszary, w których występują pewne różnice w tym zakresie. Z punktu widzenia prawa polskiego konieczne byłoby więc dokonanie nowelizacji KPK oraz KKW, jednak zakres wymaganych zmian uzależniony jest od ostatecznego brzmienia dyrektywy.

Niemniej na obecnym etapie prac legislacyjnych nad projektem dyrektywy można wskazać kilka zagadnień wymagających ewentualnych zmian w polskim prawie. Przede wszystkim pewne wątpliwości budzić może propozycja wprowadzenia bezwzględnej zasady poufności kontaktów z obrońcą, mając na uwadze fakt, że ETPCz uznaje, że zasada ta nie ma charakteru absolutnego¹⁰⁰⁵. Obecnie na gruncie KPK dopuszczalne jest ograniczenie przez prokuratora poufności kontaktów z obrońcą, jednakże może to nastąpić jedynie w okresie do 14 dni od momentu zastosowania tymczasowego aresztowania. Celem tej regulacji jest zapewnienie prawidłowego toku czynności na początkowym etapie postępowania, w razie wystąpienia wątpliwości związanych z ewentualnym zniszczeniem lub zniekształceniem dowodów.

Z drugiej jednak strony należy pamiętać, że poufność kontaktów z obrońcą jest podstawową gwarancją realizacji prawa do obrony, uzna-

wanego za jedną z naczelnych dyrektyw procesu karnego. Ograniczenie tego uprawnienia w praktyce oznaczać może zrezygnowanie przez wiele pozbawionych wolności osób z kontaktów z obrońcą, we wskazanym powyżej okresie, w obawie przed ujawnieniem przed organami ścigania podstawowych założeń planowanej obrony. Takie zachowanie może mieć szczególnie negatywne konsekwencje dla podejrzanych. Co więcej, ingerencja w poufność kontaktów obrończych może zniweczyć możliwość kwestionowania zasadności stosowania tymczasowego aresztowania.

Zgodnie z art. 13 ust. 2 wniosku, ustawodawca europejski planuje wprowadzenie bezwzględnego zakazu dowodowego, dotyczącego dowodów przeprowadzonych z naruszeniem prawa do pomocy prawnej. Wskazana gwarancja procesowa została ujęta w rygorystyczny sposób, należy bowiem założyć, że konsekwencją jej zastosowania mogłoby być niedopuszczenie dowodu z wyjaśnień podejrzanego, który nie uzyskałby kontaktu z obrońcą pomimo żądania albo nie zostałby pouczony o prawie do obrony. Na gruncie obowiązującego obecnie w Polsce prawa (zob. m.in. art. 178 KPK) zakazy dowodowe nie obejmują wskazanej przesłanki i w tym zakresie konieczna byłaby ich zmiana, jeśli analizowany w obecnym brzmieniu art. 13 ust. 2 znalazłby się w uchwalonej wersji dyrektywy.

Omawiany projekt aktu prawnego zakłada również przyznanie adwokatowi uprawnienia do kontrolowania warunków zatrzymania podejrzanego lub oskarżonego, w tym również pomieszczenia, w którym się znajduje. Kodeks postępowania karnego w obecnym kształcie nie przewiduje takiego prawa. Trudno jest jednak na podstawie treści art. 4 ust. 4 wnios ku jednoznacznie stwierdzić, jak należałoby znowelizować prawo polskie w tym zakresie, by osiągnąć cel wskazany w tym przepisie. Nie ma w nim bowiem wzmianki o wzorcu dokonywanej kontroli, nie jest również jasne, jakie skutki prawne miałoby ustalenie przez adwokata wystąpienia naruszeń właściwych warunków zatrzymania.

18. Europejski nakaz dochodzeniowy¹⁰⁰⁶

18.1. Uwagi wstępne

W Programie sztokholmskim (11.12.2009 r.) Rada Europejska postanowiła dążyć do utworzenia kompleksowego systemu uzyskiwania dowodów w sprawach karnych o charakterze transgranicznym, opartego na zasadzie wzajemnego uznawania. Rada Europejska zwróciła uwagę, że instrumenty obowiązujące obecnie w tej dziedzinie tworzą rozdrobniony system szeregu regulacji prawnych, zaś zasadnicza umowa w tej materii, czyli konwencja Rada Europy o pomocy prawnej w sprawach karnych z 20.4.1959 r. wraz dwoma protokołami dodatkowymi (z 17.3.1978 r. i 8.11.2001 r.), nie pozwala na szybkie i skuteczne pozyskanie dowodów z uwagi na liczne przesłanki odmowy wykonania wniosku o pomoc prawną oraz brak określenia terminów na jego wykonanie. W jej ocenie stało się koniecznym wypracowanie w tej materii nowego mechanizmu, opartego na zasadzie wzajemnego uznawania, ale uwzględniającego także dochodowe osiągnięcia w pozyskiwaniu dowodów z zagranicy w ramach tradycyjnego systemu wzajemnej pomocy prawnej. Mając to na względzie, Rada Europejska zaapelowała o to, by wszystkie instrumenty obowiązujące w tej dziedzinie – w tym decyzję ramową w sprawie europejskiego nakazu dowodowego – zastąpić kompleksowym systemem, który w jak najszerszym zakresie objąłby wszystkie rodzaje dowodów, przewidywałby terminy wykonania i maksymalnie ograniczał możliwości odmowy.

Bacząc na powyższe założenie, Austria, Belgia, Bułgaria, Estonia, Hiszpania, Słowenia i Szwecja wystąpił z inicjatywą przyjęcia europejskiego nakazu dochodzeniowego w sprawach karnych, który opierałby się na zasadzie wzajemnego uznawania orzeczeń, stanowiącej filar procesu integracyjnego w sprawach karnych (art. 82 ust. 1 TfUE). W ocenie tych państw, pomoc prawna na etapie postepowania przygotowawczego cechuje się mozaiką przepisów, co powoduje, że prowadzący postępowania karne, a jednocześnie poszukujący dowodów w innym kraju UE musi użyć rozmaitych formularzy i procedur, aby uzyskać dowody, zaś właściwe organy krajowe państwa wezwanego mogą oddalić taki wniosek albo wyznaczyć swój własny termin. Potrzeba zastąpienia takiego stanu rzeczy jest dość oczywista. Nie dziwi zatem fakt przygotowania projektu dyrektywy w tym zakresie.

18.2. Założenia europejskiego nakazu dochodzeniowego

Z preambuły projektu dyrektywy w sprawie europejskiego nakazu dochodzeniowego wynika, że ten instrument prawny ma wymiar horyzontalny i dotyczy większość możliwych czynności na etapie postepowania przygotowawczego. Jak podkreśla się w nim, organ wykonujący europejski nakaz dochodzeniowy, powinien możliwie wiernie – i bez uszczerbku

skiego nakazu dochodzeniowego w sprawach karnych, Dz.Urz. C 165 z 24.6.2010 r., s. 22–39.

dla podstawowych zasad prawa państwa wykonującego – przestrzegać wymogów formalnych i proceduralnych jednoznacznie wskazanych przez państwo wydające. Organ wydający może zażądać, aby przy wykonywaniu europejskiego nakazu dochodzeniowego właściwym organom państwa wykonującego towarzyszył jako wsparcie jeden lub więcej organów państwa wydającego. Możliwość ta nie oznacza jednak, że organy państwa wydającego mają na terytorium państwa wykonującego jakiekolwiek uprawnienia organów ścigania.

Założeniem europejskiego nakazu dochodzeniowego jest zapewnienie istnienia jednego systemu uzyskiwania materiału dowodowego co do zasadniczej części czynności dowodowych przeprowadzanych w ramach postępowania przygotowawczego. Jak wskazuje się w projekcie, nakaz będzie mógł zostać wydany, w formie przewidzianej w załączniku, w:

1. odniesieniu do postępowania karnego, które wszczął organ wymiaru sprawiedliwości lub które może zostać wszczęte przed organem wymiaru sprawiedliwości w sprawie o przestępstwo na mocy prawa krajowego państwa wydającego;

2. postępowaniu wszczętym przez organy administracyjne w związku z czynami, które są zagrożone karą na mocy prawa krajowego państwa wydającego, gdyż stanowią naruszenie przepisów prawa, w przypadku gdy wydana decyzja może skutkować wszczęciem postępowania przed sądem właściwym zwłaszcza w sprawach karnych;

3. postępowaniu wszczętym przez organy wymiaru sprawiedliwości w związku z czynami, które są zagrożone karą na mocy prawa krajowego państwa wydającego, gdyż stanowią naruszenie przepisów prawa, w przypadku gdy wydana decyzja może skutkować wszczęciem postępowania przed sądem właściwym zwłaszcza w sprawach karnych, oraz

4. w związku z postępowaniem, o którym mowa w lit. a), b) i c), odnoszącym się do przestępstwa lub naruszenie prawa, za które osoba prawna może zostać pociągnięta do odpowiedzialności lub ukarana w państwie wydającym.

Założeniem twórców projektu dyrektywy jest to, aby europejski nakaz dochodzeniowy objął każdą czynność dowodową w ramach etapu przedprocesowego i to nie tylko w zakresie postepowania karnego, co może rodzić problemy z uwaga na zasadą proporcjonalności oraz ingerencji w prawa jednostki¹⁰⁰⁷. Niemniej jednak ta zasada nie ma charakteru absolutnego, bowiem mechanizmowi europejskiego nakazu dowodowego nie podlegają następujące czynności:

1. utworzenie wspólnego zespołu dochodzeniowo-śledczego ani gromadzenie materiału dowodowego w ramach takiego zespołu, określone w art. 13 Konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi UE (dalej: Konwencja z 2000 r.)¹⁰⁰⁸ i w decyzji ramowej Rady 2002/465/WSiSW z 13.6.2002 r. w sprawie wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych¹⁰⁰⁹;

2. przechwycenie i natychmiastowe przesłanie przekazu telekomunikacyjnego, o którym jest mowa w art. 18 ust. 1 lit. a) Konwencji z 2000 r.,

3. przechwycenie przekazu telekomunikacyjnego (art. 18 ust. 1 lit. b) w zw. z art. 18 ust. 2 lit. a) i c) oraz w art. 20 Konwencji z 2000 r.

Poza tym, do niektórych rodzajów czynności postępowania przygotowawczego, które powinny zostać objęte nakazem dochodzeniowym, takie jak tymczasowe przekazanie osób pozbawionych wolności, przesłuchania metodą tele- lub wideokonferencji, uzyskiwanie informacji o rachunkach lub operacjach bankowych czy stosowanie przesyłek niejawnie nadzorowanych – potrzebne są jednak dodatkowe przepisy, o czym jest mowa w art. 19-27 projektu dyrektywy. Ponadto, czynności dochodzeniowe, które wiążą się z bieżącym, stałym lub czasowym gromadzeniem materiału dowodowego, są co prawda objęte europejskim nakazem dochodzeniowym, ale do ich wykonania należy pozostawić organowi wykonującemu swobodę z uwagi na różnice w krajowych systemach prawnych państw członkowskich.

18.3. Procedury i gwarancje obowiązujące w państwie wydającym i państwie wykonującym

Zgodnie z art. 6 projektu dyrektywy, organ wydający – którym może być sędzia, sąd, sędzia śledczy lub prokurator właściwego w danej sprawie bądź każdy inny organ wymiaru sprawiedliwości określony przez państwo wydające i w danym przypadku wypełniający swoją funkcję organu dochodzeniowego w postępowaniu karnym, który jest właściwy, by nakazać gromadzenie materiału dowodowego zgodnie z prawem krajowym – przekazuje europejski nakaz dochodzeniowy organowi wykonującemu dowolną metodą pozwalającą uzyskać pisemne potwierdzenie, tak aby umożliwić państwu wykonującemu ustalenie autentyczności nakazu.

Zasadą jest, że komunikacja urzędowa między właściwymi organami odbywa się bezpośrednio między organem wydającym a organem wykonującym. Przekazanie nakazu może także nastąpić za pośrednictwem zabezpieczonego systemu telekomunikacyjnego europejskiej sieci sądowej. Jednak każde państwo członkowskie może wyznaczyć jeden organ centralny lub, jeśli jego system prawny przewiduje taką możliwość, większą ich liczbę do pomocy właściwym organom wymiaru sprawiedliwości (por. art. 6 ust. 2 proj. dyrektywy). W sytuacji, gdy organ wykonujący nie jest znany, organ wydający podejmuje wszelkie niezbędne działania, w tym za pośrednictwem punktów kontaktowych europejskiej sieci sądowej, by uzyskać odpowiednie informacje od państwa wykonującego. Poza tym, jeżeli organ państwa wykonującego, który otrzymał europejski nakaz dochodzeniowy, nie jest organem właściwym do jego uznania i przedsięwzięcia środków koniecznych do jego wykonania, przekazuje go z urzędu organowi wykonującemu i informuje o tym organ wydający. Należy dodać, że w projekcie dyrektywy akcentuje się potrzebę bezpośrednich kontaktów między zaangażowanym organem wydającym a zaangażowanym organem wykonującym. W szczególności wszelkie trudności dotyczące przekazywania lub ustalania autentyczności dokumentów powinny być w ten sposób rozwiązywane.

Gdy zaś chodzi o wykonanie europejskiego nakazu dochodzeniowego, następuję to niezwłocznie i bez dokonywania dodatkowych formalności. Decyzję co do uznania lub wykonania powinna zostać podjęta później niż w terminie 30 dni od otrzymania europejskiego nakazu dochodzeniowego, zaś przeprowadzenie rzeczonej czynności dowodowej powinno nastąpić nie później niż w terminie 90 dni od podjęcia decyzji o jej wykonaniu (art. 11 ust. 3 i 4 projektu dyrektywy). Należy nadmienić, że właściwy organ państwa wykonującego podejmuje czynności niezbędne do jego wykonania w taki sam sposób i w takim samym trybie, jakby dana czynność dochodzeniowa została zarządzona przez organ państwa wykonującego (w myśl zasady forum regit actum)¹⁰¹⁰, chyba że organ wykonujący powoła się na jedną z podstaw nieuznania lub niewykonania nakazu. W szczególności organ wykonujący dopełnia formalności i procedur wyraźnie wskazanych przez organ wydający, pod warunkiem że takie formalności i procedury nie są sprzeczne z podstawowymi zasadami prawa państwa wykonującego (art. 8 ust. 2 projektu dyrektywy). Warto też zauważyć, że organ wydający może zażądać, aby w wykonywaniu europejskiego nakazu dochodzeniowego właściwym organom państwa wykonującego towarzyszył jako wsparcie jeden lub więcej organów państwa wydającego. Organ wykonujący spełnia to żądanie, pod warunkiem że taka pomoc nie jest sprzeczna z podstawowymi zasadami prawa państwa wykonującego.

Projekt dyrektywy zakłada, że organ wykonujący może zdecydować, że zamiast czynności wskazanej w europejskim nakazie dochodzeniowym zastosuje inną czynność dochodzeniową, gdy:

1. czynność dochodzeniowa wskazana w europejskim nakazie dochodzeniowym nie istnieje w prawie państwa wykonującego;

2. czynność dochodzeniowa wskazana w europejskim nakazie dochodzeniowym istnieje w prawie państwa wykonującego, ale jej użycie jest możliwe tylko w odniesieniu do danej listy lub kategorii przestępstw, która nie zawiera przestępstwa podanego w europejskim nakazie dochodzeniowym, lub

3. czynność dochodzeniowa wybrana przez organ wykonujący będzie miała taki sam rezultat jak czynność wskazana w europejskim nakazie dochodzeniowym, lecz przy użyciu łagodniejszych środków przymusu (art. 9 proj. dyrektywy).

Projekt dyrektywy w przedmiocie europejskiego nakazu dochodzeniowego przewiduje także podstawy prawne odmowy jego wykonania. Będzie mogło to nastąpić, gdy:

1. prawo państwa wykonującego przewiduje immunitet lub przywilej, który uniemożliwia wykonanie europejskiego nakazu dochodzeniowego;

2. wykonanie europejskiego nakazu dochodzeniowego naruszałoby żywotne interesy w zakresie bezpieczeństwa narodowego, narażałoby na niebezpieczeństwo źródło informacji lub wiązałoby się z wykorzystaniem informacji niejawnych odnoszących się do określonych działań wywiadu;

3. nie ma możliwości dokonania czynności zastępczej, która umożliwiałaby osiągnięcie podobnego rezultatu, a także

4. europejski nakaz dochodzeniowy wydano w postępowaniu w postępowaniu wszczętym przez organy administracyjne w związku z czynami, które są zagrożone karą na mocy prawa krajowego państwa wydającego lub w postępowaniu wszczętym przez organy wymiaru sprawiedliwości w związku z czynami, które są zagrożone karą na mocy prawa krajowego państwa wydającego, a dana czynność nie jest dopuszczalna w analogicznej sprawie krajowej (proj. art. 10 ust. 1 projektu dyrektywy).

Ponadto, możliwe jest także odroczenie uznania lub wykonania europejskiego nakazu dochodzeniowego w sytuacji, gdy:

1. jego wykonanie mogłoby zaszkodzić toczącemu się postępowaniu karnemu – o okres uznany przez państwo wykonujące za stosowny; lub

2. odnośne przedmioty, dokumenty lub dane są już wykorzystywane w innym postępowaniu – dopóki nie będą już one w nim potrzebne (art. 14 ust. 1 projektu dyrektywy).

Innego rodzaju gwarancje zostały wyrażone w art. 13 i 18 projektu dyrektywy. Pierwszy z przepisów przewiduje możliwość korzystania przez strony zainteresowane ze środków odwoławczy, jednocześnie wyraźnie dodając, że merytoryczne podstawy wydania europejskiego nakazu dochodzeniowego można kwestionować wyłącznie w drodze powództwa przed sądem w państwie wydającym. Drugie z unormowań zakłada potrzebę zapewnienia poufności faktów i treści podanych w europejskim nakazie dochodzeniowym , za wyjątkiem tych, których ujawnienie jest niezbędne do wykonania danej czynności dochodzeniowej.

Podsumowując powyższe uwagi należy dostrzec, że inicjatorzy projektu dyrektywy, widząc potrzebę zacieśnienia współpracy w sprawach karnych ograniczyli możliwość odmowy uznania lub wykonania europejskiego nakazu dochodzeniowego, jak również odroczenia jego wykonania. Europejski nakaz dochodzeniowy może bowiem zostać wydany bez względu na charakter popełnionego czynu, ponieważ projekt dyrektywy nie przewiduje specjalnej listy przestępstw bądź kategorii czynów wobec których miałby on zastosowanie. Oznacza to, że organ państwa wykonania będzie zmuszony uznać i wykonać nakaz, nawet gdy tego rodzaju ograniczenia istnieją w ustawodawstwie wewnętrznym państwa członkowskiego¹⁰¹¹. Dotyczy to zasadniczo także braku spełnienia warunku podwójnej karalności, ponieważ li tylko w przypadku wydania europejskiego nakazu dochodzeniowego w celu ustalenia informacji o rachunkach bankowych możliwym jest odmówienie jego wykonania (art. 23 ust. 5 projektu dyrektywy). Może to rodzić liczne trudności z uwagi na treść art. 1 ust. 3 projektu dyrektywy, który stanowi, iż dyrektywa w przedmiocie europejskiego nakazu dochodzeniowego nie modyfikuje obowiązku poszanowania praw podstawowych i zasad prawnych określonych w art. 6 TFU, ani nie wpływa na żadne obowiązki ciążące w tym względzie na organach wymiaru sprawiedliwości. Co więcej, w przepisie tym wskazuje się, iż dyrektywa nie obliguje też państw członkowskich do podjęcia jakichkolwiek środków sprzecznych z ich zasadami konstytucyjnymi w zakresie wolności stowarzyszania się, wolności prasy czy wolności wypowiedzi w innych mediach. Między innymi, mając na względzie powyższe, w trakcie prac nad ostatecznym kształtem dyrektywy został zgłoszony postulat (przez Niemcy i Wielką Brytanię), aby do podstaw odmowy wykonania europejskiego nakazu dochodzeniowego dodać podstawę odwołującą się do konieczności poszanowania praw człowieka bądź zasady proporcjonalności¹⁰¹². Ponadto, zasadnym wydaje się dodanie do podstaw odmowy ujętych w art. 10 proj. dyrektywy warunku odwołującego się do zasady ne bis in idem. Trudno bowiem zaakceptować sytuację, w której nastąpiłoby wykonanie europejskiego nakazu dochodzeniowego na rzecz postępowania prowadzonego w państwie jego wydania, w związku z czynem osoby, co do którego postępowanie karne zakończyło się prawomocnym rozstrzygnięciem w państwie członkowskim.

Rozdział X. Organy wspierające współpracę w sprawach karnych

Literatura: A. Monografie: A. Grzelak, Trzeci filar Unii Europejskiej. Instrumenty prawne, Warszawa 2008; V. Mitsilegas, EU Criminal Law, Oxford–Portland–Oregon 2009.

B. Artykuły: A. Gruszczak, III filar Unii Europejskiej po Tampere: wnioski i perspektywy, Studia Europejskie 2000, Nr 3; tenże, Eurojust – Europejska Współpraca Sądowa, Prok. i Pr. 2002, Nr 1; A. Grzelak, Organy ochrony prawnej w obszarze wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości Unii Europejskiej, [w:] F. Jasiński, K. Smoter (red.), Obszar wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości Unii Europejskiej. Geneza, stan i perspektywy rozwoju, Warszawa 2005; taż, Współpraca instytucjonalna w sprawach karnych na przykładzie Eurogustu i Europejskiej Sieci Sądowej – problemy teoretyczne i praktyczne, [w:] W. Czapliński, A. Wróbel (red.), Współpraca sądowa w sprawach cywilnych i karnych, Warszawa 2007; E. Guild, F. Geyer, Security versus justice?, Police and judical cooperation in the European Unia 2008; M. Helmberg, Eurojust and Joint Investigation Teams: How Eurojust Can Support JITs, ERA-Forum: scripta iuris europaei 2007, vol. 8, Nr 2; S. Peers, Mission accomplished? EU Justice and Home Affairs law after the Treaty of Lisbon, Common Market Law Review 2011, vol. 48, Nr 3; tenże, Revising the Eurojust Decision: Effectiveness v. Accountability, Journal of European Criminal Law 2008/2009, vol. 3, Nr 2; A. Suominen, The Past, Present and the Future of Eurojust, Maastricht Journal of European and Comparative Law 2008, vol. 15, Nr 2; A. Weyembergh, The Development of Euriest: Potential and Limitations of Article 85 of the TFUE, New Journal of European Criminal Law 2011, Nr 2; H. Xanthaki, Fulfilled or Empty Promises in EU Criminal Law?, European Journal of Law Reform 2006.

1. Wprowadzenie

Niniejszy rozdział poświęcony jest problematyce organów wspierających współpracę państw członkowskich w zakresie spraw karnych. Choć rozważania obejmują zarówno UE, jak i RE to ze względu na rozbudowane formy współpracy w ramach tej pierwszej, punkt ciężkości w przedstawionej analizie położony jest na wybrane organy o wyspecjalizowanym charakterze działające w strukturze instytucjonalnej UE. Już na wstępie należy odnotować, iż przeszły one bardzo dynamiczny rozwój na przestrzeni ostatniej dekady, do czego przyczyniły się nie tylko dwie istotne zmiany traktatowe (Traktat z Nicei oraz TL), ale także aktywność legislacyjna instytucji UE. Z praktycznego punktu widzenia najważniejsze znaczenie ma Eurojust, będący organem współpracy w zwalczaniu międzynarodowej przestępczości zorganizowanej. Ponadto, istotną rolę odgrywa także Europejska Sieć Sądowa powołana do życia w 1998 r. W planach jest także powołanie Prokuratury Europejskiej na bazie Eurojustu, przy czym stanowiący podstawę prawną art. 86 TfUE przewiduje jedynie możliwość podjęcia działań w tym kierunku, a co za tym idzie dla stworzenia Prokuratury Europejskiej niezbędne będzie uchwalenie rozporządzenia w tym przedmiocie. W ramach RE szczególną uwagę zwraca Europejski Komitet ds. Problemów z Przestępczością, który zostanie przedstawiony w pierwszej kolejności w niniejszym rozdziale.

2. Europejski Komitet ds. Problemów z Przestępczością (CDPC)

Europejski Komitet do spraw Problemów z Przestępczością (ang. European Committee on Crime Prevention), zwany dalej również europejskim komitetem, został powołany w 1958 r. przez Komitet Ministrów RE¹⁰¹³. Celem ustanowienia europejskiego komitetu było nadzorowanie i koordynowanie działań RE w ramach zwalczania oraz kontroli przestępczości. W szczególności europejski komitet określa priorytety dla międzyrządowej współpracy prawnej, inicjuje oraz zgłasza Komitetowi Ministrów działania dotyczące: prawa karnego procesowego i materialnego, kryminologii, wiktymologii.

W ramach programów oraz akcji podejmowanych przez Europejski Komitet ds. Problemów z Przestępczością można wskazać również, inne poza wymienionymi, aktywności związane z badaniami naukowymi oraz działalnością edukacyjno-dydaktyczną, a wśród nich m.in.:

1. wspieranie realizacji i harmonizacji polityk krajowych oraz polityk RE w odniesieniu do: prawa karnego, postępowania karnego, zapobiegania przestępczości;

2. promowanie badań kryminologicznych oraz dokonywanie przeglądu europejskiej polityki kryminalnej poprzez m.in. organizowanie konferencji, tworzenie grup eksperckich w celu określania obszarów przyszłych działań;

3. promowanie międzynarodowej współpracy w ramach rozwoju nauki o karze;

4. ocena realizacji i wdrażania konwencji oraz innych aktów przyjmowanych przez RE w dziedzinach związanych z prawem karnym, w celu ewentualnych ich modyfikacji.

W skład europejskiego komitetu wchodzą różne kategorie podmiotów, uczestniczących w corocznych sesjach plenarnych, wśród których można wymienić: członków, obserwatorów oraz innych uczestników. Członkowie komitetu, jako krajowi przedstawiciele, wybierani są przez rządy państw członkowskich RE spośród osób wyróżniających się największym doświadczeniem oraz wiedzą na temat zagadnień związanych z prawem karnym, postępowaniem karnym, kryminologią oraz nauką o karze. Obserwatorzy zapraszani na posiedzenia plenarne komitetu pochodzą ze Stanów Zjednoczonych, Stolicy Apostolskiej, Japonii, Kanady oraz Meksyku. Druga grupa obserwatorów reprezentuje organizacje pozarządowe. Swoich przedstawicieli posiada również: Zgromadzenie Parlamentarne RE, Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych Europy (organ doradczy RE, zajmujący się problematyką samorządności lokalnej i regionalnej), a także Komisja Europejska i Sekretariat Generalny Rady Europejskiej.

Do stałej obsługi europejskiego komitetu wybierany jest przewodniczący na jedną dwuletnią kadencję oraz pozostałych ośmiu członków biura wybieranych na jedną czteroletnią kadencję. Posiedzenia plenarne europejskiego komitetu odbywają się w siedzibie RE, w Strasburgu. Zasadą jest, że rocznie odbywa się jedna kilkudniowa sesja, jednak w 2011 r. planowane są dwie oddzielne sesje.

Europejski Komitet do spraw Problemów z Przestępczością współpracuje z innymi organami i podmiotami w tym z Komitetem do spraw Współpracy Penalnej (PC-CP), Komitetem utworzonym na podstawie Konwencji o Cyberprzestępczości (T-CY), Komitetem ad hoc do przeciwdziałania i zwalczania przemocy wobec kobiet oraz przemocy domowej (CAHAVIO). Europejski komitet koordynuje również pracę nowopowstałego komitetu ekspertów do spraw nielegalnego handlu ludzkimi organami, tkankami oraz komórkami (PC-TO), którego pierwsze posiedzenie odbędzie się pod koniec 2011 r.

3. Eurojust

3.1. Uwagi wstępne

Wśród organów UE, w pierwszej kolejności przedstawiony zostanie Eurojust, czyli specjalny organ UE, którego działalność obejmuje współpracę wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Na przestrzeni blisko dziesięciu lat swojej działalności Eurojust odegrał istotną praktyczną rolę, umożliwiając bezpośrednią współpracę pomiędzy właściwymi organami krajowymi państw członkowskich. Niniejsza analiza obejmuje węzłowe kwestie związane z genezą, podstawami prawnymi oraz zasadami działania Eurojustu. Przedstawione zostaną także modi operandi przewidziane dla współpracy Eurojustu z innymi podmiotami działającymi w strukturze instytucjonalnej UE oraz z państwami trzecimi.

Nim to jednak nastąpi warto pokusić się o próbę zdefiniowania tegoż podmiotu oraz odpowiedzi na pytanie, czym jest Eurojust. Po pierwsze, należy umiejscowić Eurojust w strukturze instytucjonalnej UE. W doktrynie dokonuje się rozmaitych podziałów i klasyfikacji podmiotów wchodzących działających w ramach UE. Zgodnie z postanowieniami art. 13 TUE wyróżnia się instytucje UE, tj. najważniejsze organy ponadnarodowe oraz międzyrządowe o kompetencjach do podejmowania decyzji. Obejmuje to nie tylko instytucje o charakterze decyzyjnym, ale także stanowiący par excellence organ sądowniczy – TSUE. Ponadto wyróżnia się organy o charakterze doradczym, tj. przede wszystkim Komitet Regionów oraz Komitet Ekonomiczno-Społeczny. Ważną rolę odgrywają także unijne agencje, licznie powstałe na przestrzeni ostatnich lat. Decyzja Rady 2002/187/WSiSW powołująca do życia Eurojust w art. 1 przewiduje, iż Eurojust jest organem UE¹⁰¹⁴. Natomiast w doktrynie klasyfikowany jako struktura sui generis w obszarze współpracy wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych i współpracy policyjnej¹⁰¹⁵. Biorąc pod uwagę funkcje Eurojustu, warto przytoczyć trafny pogląd A. Grzelak, iż interesujący nas organ UE nie jest organem ochrony prawnej, lecz instrumentem koordynacji postępowań przygotowawczych, który może także uczestniczyć w czynnościach międzynarodowej pomocy prawnej na etapie postępowania sądowego¹⁰¹⁶.

3.2. Geneza Eurojustu

Pierwsze kroki celem powołania organu współpracy sądowej podjęto pod koniec lat 90. ubiegłego wieku¹⁰¹⁷. Natomiast genezy decyzji o powstaniu Eurojustu należy upatrywać bezpośrednio w przełomowym Programie z Tampere przyjętym przez Radę Europejską 15–16.10.1999 r.¹⁰¹⁸ Rada Europejska zarysowała wstępnie mandat kompetencyjny Eurojustu oraz zaleciła jego powołanie do końca 2001 r. Polityczny placet przyznany na najwyższym szczeblu głów państw lub szefów rządów nie oznaczał jednakże przyspieszonej, tudzież łatwej ścieżki legislacyjnej prowadzącej do formalnego powołania Eurojustu do życia. W istocie, negocjacje decyzji Rady UE powołującej Eurojust nie były bezproblemowe, a kontrowersje budził zarówno mandat kompetencyjny, jak i struktura organizacyjna Eurojustu. Ostatecznie katalizatorem dla podjęcia decyzji stały się zamachy bombowe w Nowym Jorku 11.9.2001 r. Punktem wyjścia dla właściwych prac legislacyjnych były dwa projekty przedstawione przez Republikę Federalną Niemiec¹⁰¹⁹ oraz łącznie Portugalię, Francję, Szwecję i Belgię¹⁰²⁰. W toku prac legislacyjnych, działając zgodnie z ówczesnym art. 39 TUE, Parlament Europejski wydał opinię w przedmiocie projektów¹⁰²¹, a następnie ostateczny tekst został uchwalony 28.2.2002 r. przez Radę UE. Także w trakcie prezydencji Hiszpanii w pierwszej połowie 2002 r. zaakceptowano budżet Eurojustu oraz regulamin proceduralny nowo powstałego organu¹⁰²². Warto odnotować, iż ze względu na przedłużające się prace legislacyjne przed utworzeniem Eurojustu na krótko powołano Tymczasową Jednostkę Współpracy Sądowej, dla której podstawą prawną była decyzja Rady 2000/799/WSiSW¹⁰²³. Tymczasowa jednostka działała w okresie od

1.3.2001 r. do 6.3.2002 r.¹⁰²⁴

3.3. Podstawa prawna Eurojustu w prawie pierwotnym i prawie pochodnym

Analizę podstawy prawnej działalności Eurojustu należy rozpocząć od przeglądu przepisów prawa pierwotnego UE. Już na wstępie warto odnotować, iż w momencie podejmowania politycznej decyzji o powołaniu Eurojustu przez Radę brak było odpowiedniej podstawy prawnej w traktatach założycielskich, explicite przewidującej utworzenie oraz działalność tego typu organu. Wspomniana powyżej decyzja Rady z 28.2.2002 r. ustanawiająca Eurojust w celu zintensyfikowania walki z poważną przestępczością 2002/187/WSiSW (Dz.Urz. UE L 63 z 6.3.2002 r., s. 1) została podjęta na łącznej podstawie prawnej ówczes nych art. 31 TUE oraz art. 34 ust. 2 lit. c TUE. Pierwszy z przepisów regulował w ogólny sposób możliwość podejmowania wspólnych działań w ramach współpracy sądowej, drugi zaś stanowił przepis kompetencyjny pozwalający na podejmowanie decyzji w ramach trzeciego filaru UE. Decyzja Rady antycypowała modyfikację TUE przez Traktat z Nicei, podpisany 26.2.2001 r. (wszedł w życie 1.2.2003 r.)¹. Zmodyfikowano wówczas art. 31 TUE, dodając ust. 2 regulujący na poziomie traktatowym funkcjonowanie Eurojustu. Była to jedyna zmiana w zakresie ówczesnego III filaru dodana przez Traktat z Nicei, który w założeniu miał wyłącznie dokonać rewizji przepisów instytucjonalnych celem przygotowania UE do rozszerzenia o państwa Europy Środkowej i Wschodniej oraz Cypr i Maltę².

Zgodnie z tym przepisem traktatowo uregulowane zadania Eurojustu obejmowały koordynację działań między krajowymi organami ścigania, wspomaganie dochodzeń w sprawach karnych w zakresie przestępczości transgranicznej oraz pomoc w wykonywaniu wniosków o pomoc prawną oraz wniosków ekstradycyjnych³. Dalsze prace nad przepisami prawa pierwotnego regulującymi działalność Eurojustu związane były z konsty-

1. Traktat z Nicei zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie i niektóre związane z nimi akty (Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/32 ze sprost.).

2. Kompleksowo na temat Traktatu z Nicei zob. m.in. J. Barcz, Traktat z Nicei. Zagadnienia prawne i instytucjonalne, Warszawa 2005; A. Podraza (red.), Traktat Nicejski, Lublin 2001.

3. „Rada wspiera współpracę za pośrednictwem Eurojust przez:

1. umożliwienie Eurojustowi właściwej koordynacji działań po międ zy krajowymi

organami ścigania Państw Członkowskich;

1. popieranie wspomagania przez Eurojust dochodzeń w sprawach karnych w sprawach poważnej przestępczości transgranicznej, zwłaszcza w ramach przestępczości zorganizowanej, ze szczególnym uwzględnieniem analiz przeprowadzonych przez Europol;

2. ułatwianie ścisłej współpracy między Eurojustem i Europejską Siecią Sądową,

zwłaszcza w celu ułatwienia wykonania wniosków o udzielenie pomocy prawnej i re alizacji wniosków o ekstradycję”.

tucjonalizacją UE oraz negocjacjami traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy¹⁰²⁵. Jak powszechnie wiadomo przedmiotowy traktat nie wszedł nigdy w życie, niemniej jednak zawarty w nim art. III-273 stał się punktem wyjścia dla reformy przewidzianej przez TL¹⁰²⁶. Na jego mocy dodano art. 85 TfUE, stanowiący obecnie traktatową podstawę prawną dla działalności Eurojustu.

Zgodnie z postanowieniami art. 85 TFUE:

„1. Zadaniem Eurojust jest wspieranie oraz wzmacnianie koordynacji i współpracy między krajowymi organami śledczymi i organami ścigania w odniesieniu do poważnej przestępczości, która dotyka dwóch lub więcej Państw Członkowskich lub która wymaga wspólnego ścigania, w oparciu o operacje przeprowadzane i informacje dostarczane przez organy Państw Członkowskich i Europol.

W związku z tym Parlament Europejski i Rada, stanowiąc w drodze rozporządzeń zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą, określają strukturę, funkcjonowanie oraz zakres działań i zadań Eurojust. Zadania te mogą obejmować:

1. wszczynanie śledztwa oraz występowanie z wnioskiem o wszczęcie ścigania prowadzonego przez właściwe organy krajowe, w szczególności dotyczącego przestępstw przeciwko interesom finansowym Unii;

2. koordynację śledztw i ścigania, o których mowa w literze a);

3. wzmacnianie współpracy sądowej, w tym przez rozstrzyganie sporów o właściwość i ścisłą współpracę z Europejską Siecią Sądową. Rozporządzenia te określają także warunki uczestnictwa Parlamentu Europejskiego i parlamentów narodowych w ocenie działalności Eurojust.

2. W ramach ścigania, o którym mowa w ustępie 1, i bez uszczerbku dla artykułu 86, czynności urzędowe w postępowaniu sądowym są dokonywane przez właściwych urzędników krajowych”.

Nawet pobieżna lektura cytowanego przepisu wskazuje, iż doprecyzowano kompetencje Eurojustu, a jednocześnie dodano nową podstawę prawną dla uchwalenia aktów prawa wtórnego regulujących mandat kompetencyjny Eurojustu. Warto zwrócić uwagę, iż cytowany przepis przewiduje istotne zmiany formalne w zakresie prawa pochodnego regulującego

działalność Eurojustu. Po pierwsze, kompetencję w tym przedmiocie ma Parlament Europejski oraz Rada UE, zaś zastosowanie znajduje zwykła procedura ustawodawcza, której przebieg unormowany jest w art. 294 TfUE¹⁰²⁷. Po drugie, szczegółowe zasady działania Eurojustu mają być uregulowane w formie prawnej rozporządzenia¹⁰²⁸. Zarówno literalna, jak i systemowa wykładnia art. 85 TfUE nie pozostawia wątpliwości, iż legislator unijny nie ma tu swobody doboru aktu prawnego, ergo dotychczas stosowana forma prawna decyzji nie jest dopuszczalna¹⁰²⁹. Stąd zasadne jest pytanie o obecny status decyzji 2002/187/WSiSW regulującej powstanie oraz zasady działania Eurojustu. Mamy tu bowiem do czynienia z trzeciofilarową decyzją uchwaloną na podstawie nieobowiązującego już art. 34 TUE. Przedmiotową kwestię reguluje art. 9 Protokołu Nr 36 w sprawie postanowień przejściowych, załączonego do TfUE. Zgodnie z jego dyspozycją wszelkie akty prawne przyjęte na podstawie art. 34 TUE przed wejściem w życie TL pozostają w mocy (tzn. ich skutki prawne pozostają utrzymane) do czasu ich uchylenia, unieważnienia lub zmiany. Innymi słowy, przedmiotowa decyzja pozostaje w mocy do momentu wejścia w życie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady uchwalonego na podstawie art. 85 TfUE. Według stanu na 1.12.2011 r. projekt rozporządzenia na podstawie art. 85 TfUE nie został jeszcze przedłożony. Program sztokholmski uchwalony przez Radę Europejską w grudniu 2009 r.¹⁰³⁰ nie przewiduje wprost zmian w przedmiotowym zakresie, lecz nacisk położony został na efektywne wdrażanie zmian do decyzji o Eurojuscie wprowadzonych na mocy decyzji Rady 2009/426/WSiSW¹⁰³¹. Natomiast plan działań celem realizacji Programu sztokholmskiego przyjęty przez Komisję w 2010 r. zakłada na 2011 r. przyjęcie Komunikatu na temat warunków uczestnictwa Parlamentu Europejskiego i parlamentów narodowych w ocenie działalności Eurojustu, a następnie na 2012 r. przedłożenie wniosku w sprawie rozporządzenia nadającego Eurojustowi uprawnienia do wszczynania dochodzenia, usprawniającego wewnętrzną strukturę Eurojustu oraz włączającego Parlament Europejski i parlamenty narodowe w proces oceny działań Eurojustu¹⁰³².

Nim przejdziemy do analizy dalszej ewolucji przepisów prawa pierwotnego dotyczących Eurojustu warto pokusić się o kilka uwag w przedmiocie stosowania decyzji o Eurojuscie. Otóż, jak zostało to już zasygnalizowane, jest to decyzja w rozumieniu dawnego art. 34 TUE. Zgodnie z jego postanowieniami decyzje uchwalane były przez Radę na wniosek państw członkowskich lub Komisji, po zasięgnięciu opinii Parlamentu Europejskiego. Decyzje były wiążące, zaś uchwalane były dla realizacji celów UE w III filarze, jednakże nie mogły prowadzić do harmonizacji prawa¹⁰³³. Mimo to w niektórych przypadkach zapewnienie skuteczności decyzji wymagało niezbędnych zmian w prawie wewnętrznym państw członkowskich. Jednocześnie w ramach ówczesnego III filaru brak było mechanizmów proceduralnych, aby zagwarantować realizację obowiązków ciążących na państwach członkowskich w tym zakresie. Sytuacja ta pozostaje niezmieniona do czasu upływu pięcioletniego okresu przejściowego przewidzianego w art. 10 Protokołu Nr 36 w sprawie postanowień przejściowych. Jeśli do tego czasu nie wejdzie w życie rozporządzenie uchwalone przez Parlament Europejski oraz Radę na podstawie art. 85 TfUE, a prawo państw członkowskich nie będzie w pełni zgodne z decyzją 2002/187/WSiSW, wówczas Komisja Europejska będzie mogła skorzystać z mechanizmu proceduralnego przewidzianego w art. 258 TfUE (ostatecznie także z art. 260 TfUE). Należy odnotować, iż kwestie te nie mają wyłącznie waloru teoretycznego, lecz jednocześnie istotne znaczenie praktyczne. Jak wynika to z analiz dokonanych przez Komisję Europejską wiele państw członkowskich nie dokonało niezbędnych dostosowań w prawie wewnętrznym¹⁰³⁴. Co więcej, dodatkowym wyzwaniem jest obecnie implementacja decyzji Rady 2009/426/WSiSW dokonująca licznych zmian w decyzji 2002/187/WSiSW. Celem wspomożenia działań podejmowanych w państwach członkowskich w tym zakresie Eurojust powołał do życia Nieformalną Grupę Roboczą¹⁰³⁵.

3.4. Skład Eurojustu

Problematyka składu Eurojustu jest uregulowana w art. 2 decyzji o Eurojust. Zgodnie z jego postanowieniami w skład wchodzi po jednym przedstawicielu krajowym oddelegowanym przez każde państwo członkowskie UE na podstawie właściwych przepisów krajowych. Państwa członkowskie mają pozostawioną swobodę w tym zakresie, niemniej jednak art. 2 ust. 1 decyzji o Eurojust wymaga, aby osoba będąca przedstawicielem krajowym w Eurojuscie była prokuratorem, sędzią lub funkcjonariuszem policji o równoważnych kompetencjach. Przedstawiciele krajowi tworzą Kolegium Eurojustu, w którym każdy z nich ma jeden głos (art. 10 decyzji o Eurojust).

Kwestią o doniosłości praktycznej, która budzi kontrowersje jest długość kadencji przedstawicieli krajowych. W pierwotnym kształcie art. 9 ust. 1 decyzji o Eurojust przewidywał, iż czas trwania kadencji ustalały państwa członkowskie, przy zastrzeżeniu, że winien on być odpowiednio długi, aby zapewnić właściwe funkcjonowanie Eurojustu. W praktyce długość mandatu wahała się od roku do czasu nieokreślonego, choć dominowała praktyka powoływania przedstawicieli krajowych na okresy trzyletnie. Przedmiotowe rozwiązanie nie było zadowalające i w związku z powyższym w decyzji 2009/426/WSiSW dokonano odpowiednich zmian¹⁰³⁶. W świetle tychże przepisów kadencja przedstawicieli krajowych trwa co najmniej 4 lata, przy czym może być przedłużana przez państwo członkowskie, które mianowało danego przedstawiciela krajowego. Warto odnotować, iż art. 9 ust. 1 decyzji o Eurojust przewiduje, iż przedstawiciel krajowy nie może być usunięty z pełnionej funkcji bez poinformowania Rady UE oraz określenia przyczyn jego odwołania. Dodatkowo art. 9 ust. 1 decyzji o Eurojust zastrzega, iż w przypadku gdy przedstawiciel krajowy jest przewodniczącym – tudzież wiceprzewodniczącym Eurojustu – wówczas jego kadencja winna trwać tak długo, aby mógł on pełnić jedną z tychże funkcji przez cały czas na jaki został powołany.

Artykuł 2 ust. 2 decyzji o Eurojust przewiduje, iż przedstawiciele krajowi korzystają ze wsparcia jednego zastępcy oraz jednego asystenta, przy czym zarówno liczba zastępców, jak i asystentów może być zwiększona. Zastępca oraz asystent mogą mieć stałe miejsce pracy w siedzibie Eurojustu, natomiast w przypadku zwiększonej liczby osób pełniących przedmiotowe funkcje niezbędna jest zgoda kolegium. Zastępca lub asystent, pod warunkiem spełniania kryteriów z art. 2 ust. 1 decyzji o Eurojust, może podejmować działania w imieniu przedstawiciela krajowego, jak też go zastępować. Warto dodać, iż zgodnie z dyspozycją art. 2 ust. 4 decyzji o Eurojust w zakresie swojego statusu zarówno przedstawiciel krajowy, jak i jego zastępca(y) oraz asystent(ci) podlegają prawu krajowemu swojego państwa członkowskiego. Eurojust dysponuje sekretariatem, na czele którego stoi dyrektor administracyjny.

3.5. Kompetencje przedstawicieli krajowych

Kwestią, która wymaga omówienia są kompetencje przedstawicieli krajowych. Od razu należy podkreślić, iż wobec kontrowersji zaistniałych w pierwszych latach funkcjonowania Eurojustu zostały one doprecyzowane w decyzji 2009/426/WSiSW. W 2007 r. Komisja Europejska odnotowała konieczność opracowania jednolitej definicji minimalnych uprawnień. Wynikało to z faktu, iż pozostawienie kwestii kompetencji przedstawicieli krajowych zasadniczo w domenie państw członkowskich miało istotny wpływ na skuteczność działania Eurojustu. Jak zostało to podkreślone w Raporcie Izby Lordów o Eurojust z 2004 r. przedstawiciele krajowi mogą odgrywać rolę bardzo drogiej skrzynki pocztowej albo mieć uprawnienia odpowiadające kompetencjom prokuratora krajowego¹⁰³⁷.

Bez wątpienia dodane przez decyzję 2009/426/WSiSW art. 9a–9f stanowią istotny krok naprzód w tym zakresie, dokonując harmonizacji minimalnych uprawnień przedstawicieli krajowych. W obowiązującym stanie prawnym ogólne uprawnienia przedstawiciela krajowego uregulowane są w art. 9a decyzji o Eurojust. Są one realizowane zgodnie z prawem krajowym oraz na warunkach określonych w art. 9a–9e decyzji o Eurojust. Omawiany przepis explicite wskazuje, iż przy wykonywaniu swoich uprawnień przedstawiciel krajowy ma obowiązek informowania, na podstawie którego przepisu decyzji o Eurojust podejmuje działania. Zgodnie z dyspozycją art. 9a ust. 2 decyzji o Eurojust państwa członkowskie ustalają charakter i zakres uprawnień, które przyznają swojemu przedstawicielowi krajowemu w zakresie współpracy sądowej (w odniesieniu do tego państwa członkowskiego). Jednocześnie art. 9a ust. 2 decyzji o Eurojust przewiduje uprawnienia minimalne, które państwa członkowskie przyznają przedstawicielom krajowym. Są one uregulowane w art. 9b oraz, przy zastrzeżeniu art. 9e, także w art. 9c i 9d decyzji o Eurojust (omówione poniżej). Ponadto, każde państwo członkowskie określa, biorąc pod uwagę swoje zobowiązania międzynarodowe, także prawo przedstawiciela krajowego do działania wobec zagranicznych organów sądowych (art. 9a ust. 4 decyzji o Eurojust).

Uprawnienia zwykłe przedstawicieli krajowych zostały uregulowane w art. 9b decyzji o Eurojust. Zgodnie z jego postanowieniami obejmują one:

1. przyjmowanie wniosków i decyzji dotyczących współpracy sadowej (co obejmuje także instrumenty służące wdrożeniu zasady wzajemnego uznawania, w tym ENA),

2. przekazywanie tych wniosków i decyzji,

3. ułatwianie i monitorowanie ich wykonania,

4. dostarczanie dodatkowych informacji dotyczących ich wykonania.

Warto odnotować, iż przy wykonywaniu wyliczonych uprawnień bezzwłocznie informowane są właściwe władze krajowe. Ponadto, w przypadkach gdy wniosek o współpracę sądową będzie wykonany tylko częściowo lub w niewystarczającym stopniu, przedstawiciele krajowi mają możliwość wystąpienia do odpowiednich władz krajowych celem podjęcia środków uzupełniających.

Drugą pulę kompetencji przysługujących przedstawicielom krajowym stanowią uprawnienia, które mogą być wykonywane w porozumieniu z właściwymi władzami krajowymi. Są one kompleksowo uregulowane w art. 9c decyzji o Eurojust. Należy odnotować, iż z przedmiotowych uprawnień przedstawiciele krajowi mogą korzystać także na wniosek władz krajowych w ramach swoich uprawnień, przy czym – jak zastrzega art. 9c ust. 2, uprawnienia te są zasadniczo wykonywane przez władze krajowe. Obejmują one kompetencje do:

1. wydawania i uzupełniania wniosków i decyzji dotyczących współpracy sądowej (co obejmuje również instrumenty zasady wzajemnego uznawania),

2. wykonywanie w swoim państwie członkowskim wniosków i decyzji dotyczących współpracy sądowej (co obejmuje również instrumenty zasady wzajemnego uznawania),

3. nakazywanie podjęcia czynności z zakresu postępowania karnego uznanych za konieczne podczas koordynacyjnego spotkania zorganizowanego przez Eurojust¹⁰³⁸,

4. wydawanie zgody oraz koordynacja przeprowadzania dostaw niejawnie nadzorowanych w ich państwie członkowskim.

Trzecią kategorię kompetencji przysługujących przedstawicielom krajowym stanowią tzw. uprawnienia, które mogą być wykonywane w przypadkach niecierpiących zwłoki. Z uprawnień tych przedstawiciele krajowi mogą korzystać także, gdy odpowiednio szybko nie można zidentyfikować właściwych władz krajowych lub nawiązać z nimi kontaktu. Gdy spełnione są ww. wskazane przesłanki przedstawiciel krajowy może wydać zgodę oraz koordynować przeprowadzanie dostaw niejawnie nadzorowanych. Ponadto, przedstawiciel krajowy ma kompetencję do wykonywania wniosków lub decyzji w przedmiocie współpracy sądowej (co obejmuje również instrumenty zasady wzajemnego uznawania).

Warto zwrócić uwagę na postanowienia art. 9e decyzji o Eurojust, które regulują problematykę uprawnień przedstawicieli krajowych w sytuacji, gdy przyznanie im kompetencji uregulowanych w art. 9c–9d decyzji o Eurojust stałoby w sprzeczności z krajowymi przepisami konstytucyjnymi, tudzież byłoby sprzeczne z fundamentalnymi zasadami systemu karnego wymiaru sprawiedliwości¹⁰³⁹.

Należy odnotować, iż przedstawiciele krajowi mogą także brać udział w tworzeniu oraz pracach wspólnych zespołów śledczych¹⁰⁴⁰. W ramach realizacji swoich funkcji przedstawiciele krajowi mają dostęp (w zakresie w jakim dysponowaliby, działając w charakterze prokuratora, sędziego lub funkcjonariusza policji na szczeblu krajowym) do rejestrów karnych, rejestrów osób aresztowanych, rejestrów postępowań przygotowawczych, rejestrów DNA oraz innych rejestrów będących w dyspozycji państw członkowskich (a które są niezbędne dla realizacji zadań przez przedstawiciela krajowego).

3.6. Cele, zadania oraz uprawnienia Eurojustu

Cele Eurojustu są określone wprost w art. 85 TfUE przedstawionym powyżej. W jego świetle zasadniczym celem Eurojustu jest wspieranie oraz wzmacnianie koordynacji i współpracy między krajowymi organami śledczymi i organami ścigania w odniesieniu do poważnej przestępczości, która dotyka dwóch lub więcej państw członkowskich UE, lub która wymaga wspólnego ścigania. Bardziej precyzyjne cele Eurojustu wynikają zarówno z art. 85 TfUE, jak również art. 3 decyzji o Eurojust. Obejmują one:

1. stymulowanie i poprawę koordynacji między właściwymi władzami krajowymi, dochodzenia i ścigania, uwzględniając wszelkie wnioski składane przez właściwe władze państwa członkowskiego i wszelkie informacje dostarczane przez organy właściwe na podstawie przepisów przyjętych w ramach Traktatów;

2. poprawę współpracy między właściwymi władzami państw członkowskich, w szczególności ułatwianie realizacji wniosków i decyzji dotyczących współpracy sądowej, w tym również jeżeli chodzi o instrumenty służące wdrożeniu zasady wzajemnego uznawania;

3. wspieranie na inne sposoby właściwych władz państw członkowskich w celu usprawnienia ich dochodzenia i ścigania.

Decyzja przewiduje ponadto możliwość wspomagania postępowań przygotowawczych i ścigania w odniesieniu wyłącznie do jednego państwa członkowskiego. Co więcej, przedmiotowe kompetencje mogą być także realizowane w odniesieniu do państwa trzeciego (pod warunkiem iż zawarta jest z nim umowa międzynarodowa).

Istotną kwestią godną omówienia jest zakres przedmiotowy kompetencji Eurojustu. Prawodawca przewidział tu powiązanie z jurysdykcją Europolu, albowiem, co do zasady, zakresem działania Eurojustu objęte są rodzaje przestępstw w zakresie których kompetencje posiada Europol. Są one wymienione w art. 4 ust. 1 decyzji 2009/371/WSiSW o Europolu oraz w załączniku do tejże decyzji¹⁰⁴¹. Ponadto, na mocy art. 4 ust. 2 decyzji o Eurojust w przypadku innych kategorii przestępstw Eurojust może wspomagać dochodzenia i ściganie na wniosek władz państw członkowskich. Dane statystyczne wyraźnie wskazują, iż gros pracy Eurojustu jest związane z przestępstwami pierwszej kategorii (czyli te objęte mandatem Europol), choć odnotowywane są także sprawy objęte zakresem art. 4 ust. 2 decyzji o Eurojust. Na przykład w 2009 r. przedmiotem działaln oś ci Eurojustu było łącznie 1249 spraw podlegających art. 4 ust. 1 decyzji o Eurojust oraz 121 z art. 4 ust. 2 decyzji o Eurojust¹⁰⁴². Przede wszystkim są to różne formy przestępczości zorganizowanej oraz terroryzm¹⁰⁴³. W praktyce Eurojust skupia swoją uwagę na wybranych rodzajach

przestępstw, realizując tym samym priorytety i zalecenia, które dorocz nie są wskazywane przez Radę UE we wnioskach w przedmiocie sprawozdań Eurojustu z działalności¹. Tytułem przykładu warto odnotować, iż w 2009 r. uwaga Eurojustu skupiała się głównie na walce z terroryzmem, handlem narkotykami, handlem ludźmi, oszustwami finansowymi, korupcją, przestępstwami w cyberprzestrzeni, praniem brudnych pieniędzy oraz innymi formami przestępczości zorganizowanej². Nie oznacza to jednak, że Eurojust nie będzie zajmował się innymi rodzajami przestępstw, które nie mają charakteru priorytetowego. Jak pokazują oficjalne statystyki obie grupy przestępstw są regularnie przedmiotem działań Eurojustu. W 2008 r. łącznie 878 zarejestrowanych spraw dotyczyło jednego lub więcej rodzaju przestępstw klasyfikowanych jako priorytetowe. Jednocześnie w tymże roku zarejestrowano 417 spraw dotyczących innych rodzajów przestępstw uznanych za niepriorytetowe. Podobnie przedstawiała się sytuacja w 2009 r. (odpowiednio były to 976 i 553 sprawy)³. Biorąc pod uwagę przedstawiony powyżej wykaz przestępstw traktowanych jako priorytetowe warto odnotować, iż najwięcej zarejestrowanych spraw dotyczy handlu narkotykami, oszustw finansowych oraz innych przypadków przestępczości zorganizowanej. Stosunkowo niewiele jest spraw dotyczących handlu ludźmi, terroryzmu oraz korupcji.

Należy podkreślić, iż Eurojust może działać zarówno przez członków krajowych, jak też jako Kolegium. Przedmiotowa kwestia jest uregulowana odpowiednio w art. 6 oraz 7 decyzji o Eurojust. Działając za pośrednictwem przedstawicieli krajowych, Eurojust może przede wszystkim wystąpić do władz państw członkowskich o podjęcie działań określonych w art. 6 ust. 1a decyzji o Eurojust. Wyliczenie, które nie ma charakteru wyczerpującego, obejmuje formalne wystąpienia o:

1. podjęcie dochodzenia lub ścigania za określone czyny,

2. uznanie, iż jedno z nich może mieć lepsze możliwości podjęcia dochodzenia lub ścigania za określone czyny,

3. koordynowanie między właściwymi władzami zainteresowanych państw członkowskich,

4. ustanowienie wspólnego zespołu śledczego zgodnie z odpowiednimi instrumentami współpracy,

5. dostarczenie wszelkich informacji, niezbędnych do wykonywania jego zadań,

przestępstwa przeciw środowisku, nielegalny handel substancjami hormonalnymi i innymi środkami pobudzającymi wzrost.

1. Por. Council conclusions on the eight Eurojust Annual Report (calendar year 2009), Dokument Rady Nr 9959/10, 20.5.2010 r.

2. Szerzej zob. Eurojust. Sprawozdanie za rok 2009, s. 9. ³ Ibidem, s. 53.

1. zastosowanie specjalnych technik śledczych,

2. podjęcie jakichkolwiek innych działań uzasadnionych potrzebami postępowania karnego.

Ponadto, działając w tym trybie, Eurojust ma za zadanie zapewnianie, aby władze krajowe przekazywały nawzajem informacje w przedmiocie dochodzenia oraz ścigania, o których były informowane. Co więcej, Eurojust ma obowiązek udzielania pomocy dla zapewnienia współpracy w dochodzeniu i ściganiu, ponadto celem ogólnego ulepszenia współpracy między właściwymi organami krajowymi. Eurojust winien również współpracować z Europejską Siecią Sądową. Warto dodać, iż zgodnie z dyspozycją art. 6 ust. 2 decyzji o Eurojust na państwach członkowskich ciąży obowiązek zapewnienia podejmowania działań w zakresie wniosk ów kierowanych w trybie art. 6 ust. 1 decyzji o Eurojust. Winny to czynić bez zbędnej zwłoki.

Problematyka działania Eurojustu jako Kolegium została poddana regulacji w zmodyfikowanym w 2009 r. art. 7 decyzji o Eurojust. Katalog kompetencyjny w dużym stopniu jest tożsamy z zadaniami, które Eurojust realizuje przez przedstawicieli krajowych. Niemniej jednak, wyróżnić można kilka istotnych kompetencji podkreślających differentia specificae modelu procedowania za pośrednictwem Kolegium. Po pierwsze, działając jako Kolegium Eurojust może przyczyniać się do rozstrzygania konfliktów jurysdykcyjnych w trybie art. 7 ust. 2 decyzji o Eurojust. Otóż w sytuacji, gdy co najmniej dwóch przedstawicieli krajowych wyraża wątpliwości w przedmiocie trafności wyboru jurysdykcji, w ramach której należy wszcząć dochodzenie lub ściganie, wówczas opinię winno wydać Kolegium Eurojustu. Opinia taka wydawana jest w trybie pisemnym i ma charakter niewiążący. Po drugie, działając zgodnie z dyspozycją art. 7 ust. 3 decyzji o Eurojust, Kolegium może wydać opinię w przedmiocie odmów oraz trudności związanych z wykonywaniem wniosków oraz decyzji w zakresie współpracy sądowej (co obejmuje także instrumenty dotyczące stosowania zasady wzajemnego uznawania, w tym ENA). Także i w tym przypadku opinia wyrażana jest na piśmie, ma charakter niewiążący i może być wydana, jeśli właściwe władze krajowe nie dojdą wcześniej do porozumienia. Warto podkreślić, iż mimo niewiążącego charakteru opinii wydawanych na podstawie art. 7 ust. 2–3 decyzji o Eurojust państwa członkowskie nie mogą ich ignorować bez żadnych konsekwencji. Artykuł 8 decyzji o Eurojust nakłada na właściwe władze państw członkowskich obowiązek poinformowania Eurojustu o niezastosowaniu się do opinii oraz stojących za tym przyczynach.

Novum przewidzianym przez decyzję 2009/426/WSiSW jest powołanie w ramach Eurojustu Dyżurnej Jednostki Koordynacyjnej. Unormowania regulujące zakres oraz zasady działania Jednostki znajdziemy w art. 5a decyzji o Eurojust. Jej mandat obejmuje przypadki niecierpiące zwłoki, a w związku z powyższym Jednostka powinna być w sta nie w każdym momencie przyjmować i rozpatrywać skierowane do niej wnioski. W skład Jednostki wchodzi jeden przedstawiciel z każdego państwa członkowskiego¹⁰⁴⁴. Jak jest to explicite przewidziane w art. 5a ust. 2 decyzji o Eurojust przedstawiciel wchodzący w skład Jednostki musi być w stanie podejmować stosowne działania przez całą dobę, siedem dni w tygodniu. Modus operandi zostało uregulowane w art. 5a ust. 3 decyzji o Eurojust. W przypadkach niecierpiących zwłoki właściwy przedstawiciel wchodzący w skład jednostki dysponuje opisanymi powyżej uprawnieniami przewidzianymi w art. 6 oraz art. 9a–9f decyzji o Eurojust.

3.7. Krajowy system koordynacyjny Eurojustu

Problematykę funkcjonowania Krajowego systemu koordynacyjnego Eurojustu reguluje szczegółowo art. 12 decyzji o Eurojust. Warto podkreślić, iż został on dogłębnie zmodyfikowany na mocy decyzji 2009/426/ WSiSW. W pierwszej kolejności należy odnotować, iż każde państwo członkowskie ma obowiązek wyznaczenia co najmniej jednego korespondenta krajowego. Ponadto, do 4.6.2011 r. państwa członkowskie winny powołać do życia krajowy system koordynacyjny. Celem jest koordynacja działań podejmowanych przez krajowych korespondentów, w tym krajowego korespondenta Eurojustu ds. zwalczania terroryzmu, jak również krajowego korespondenta Europejskiej Sieci Sądowej. Jak jest to explicite przewidziane w art. 12 ust. 5 decyzji o Eurojust celem Krajowego systemu koordynacyjnego Eurojustu jest ułatwianie realizacji zadań Eurojustu w poszczególnych państwach członkowskich. Dotyczy to np. pomocy w definiowaniu, czy dana sprawa winna być objęta mandatem Eurojustu, czy też Europejskiej Sieci Sądowej.

3.8. Ochrona danych osobowych w działalności Eurojustu

Ze względu na zakres kompetencyjny Eurojustu kwestią o zupełnie fundamentalnym znaczeniu jest problematyka przetwarzania oraz ochrony danych osobowych. Należy pamiętać, iż przedmiotowa materia jest poddana in extenso regulacji w prawie pierwotnym oraz pochodnym UE. Co więcej, prawo do ochrony danych osobowych stanowi jedno z praw podstawowych przewidzianych w art. 8 KPP. Nie dziwi więc, że postanowienia decyzji o Eurojust zawierają szczegółowe regulacje w tym zakresie¹⁰⁴⁵. Zgodnie z dyspozycją art. 14 decyzji o Eurojust w ramach swo-

ich uprawnień oraz w zakresie w jakim jest to niezbędne do realizacji ce lów Eurojust może przetwarzać dane osobowe. Winno dziać się to zgodnie z obowiązującym prawem i w sposób rzetelny. Istotne ograniczenia co do zakresu przedmiotowego tejże kompetencji Eurojustu znajdziemy w art. 15 decyzji o Eurojust. Obejmuje to dane osób, które są podejrzane o popełnienie lub udział w popełnieniu przestępstwa, tudzież zostały skazane za popełnienie przestępstwa podlegającego jurysdykcji Eurojustu. Omawiany przepis zawiera wyliczenie rodzaju danych, które mogą być przetwarzane. Zgodnie z dyspozycją art. 19 decyzji każda osoba fizyczna ma prawo dostępu do danych jej dotyczących, a w tym zakresie zastosowanie znajduje modus operandi przewidziane w rzeczonym przepisie. Warto odnotować, iż w ramach Eurojustu powołany jest Funkcjonariusz ds. ochrony danych osobowych, którego zadaniem jest m.in. zapewnienie, iż przetwarzanie danych osobowych w ramach Eurojustu odbywać się będzie zgodnie z prawem¹. Ponadto, utworzono specjalny Wspólny organ nadzorczy mający za zadanie nadzór działań Eurojustu pod kątem zapewnienia zgodności przetwarzania danych osobowych z prawem².

Ze względu na wagę omawianych kwestii prawodawca unijny postanowił uregulować w decyzji o Eurojust problematykę odpowiedzialności odszkodowawczej Eurojustu za szkody, które mogą powstać w wyniku nieuprawnionego albo niewłaściwego przetwarzania danych osobowych. Zgodnie z dyspozycją art. 24 decyzji o Eurojust zastosowanie w tym zakresie znajduje prawo niderlandzkie, zaś powództwa podlegają kognicji sądów niderlandzkich. Jest to bezpośrednią konsekwencją faktu, iż siedzibą Eurojustu jest Haga³. Ponadto, państwa członkowskie mogą ponosić odpowiedzialność odszkodowawczą za działania podejmowane przez organy krajowe, a które prowadzą do nieuprawnionego lub niewłaściwego przetwarzania danych przekazanych do Eurojustu.

3.9. Kontrola legalności decyzji podejmowanych przez Eurojust

Przed wejściem w życie TL kwestia zaskarżania legalności decyzji podejmowanych przez Eurojust nie była explicite uregulowana w przepi-

na spotkaniu 21.10.2004 r. i zatwierdzony przez Radę 24.2.2005 r.; Dz.Urz. UE C 68 z 19.3.2005 r., s. 1–10).

1. Szerzej zob. art. 17 decyzji o Eurojust.

2. Szczegóły przewidziane są w art. 23 decyzji o Eurojust oraz Regulaminie (Akt Wspólnego Organu Nadzorczego Eurojustu z 23.6.2009 r. ustanawiający jego regulamin, Dz.Urz. UE C 182 z 7.7.2010 r., s. 3–10).

3. Art. 24 decyzji o Eurojust nie odnosi się explicite do Królestwa Niderlandów, jego sądów tudzież systemu prawnego, lecz przewiduje, iż zastosowanie znajduje prawo państwa, w którym Eurojust ma siedzibę.

sach traktatowych i wzbudzała kontrowersje w praktyce. Egzemplifika cją był wyr. ETS z 15.3.2005 r. w sprawie C-160/03 Królestwo Hiszpanii v. Eurojustowi¹⁰⁴⁶. Przedmiotem skargi było siedem ogłoszeń o naborze pracowników tymczasowych wydanych przez Eurojust, które wprowadzały wymóg przedstawienia dokumentów w j. angielskim przez osoby składające formularze zgłoszeniowe w innym języku. Zastrzeżenia powoda budziło również szereg innych punktów dotyczących kwalifikacji w zakresie znajomości językowych kandydatów, zawartych w przedmiotowych ogłoszeniach o naborze. Królestwo Hiszpanii wniosło skargę na podstawie ówczesnego art. 230 TWE, mając na uwadze, iż ich ważność nie mog ła być przedmiotem skargi w trybie dawnego art. 35 TUE. Warto odnotować, iż ETS uznał skargę za niedopuszczalną, orzekając, iż akty objęte przedmiotem postępowania nie należały do aktów, których legalność́ mog ła być poddana kontroli Trybunału na podstawie art. 230 TWE.

Traktat z Lizbony wprowadził istotne zmiany w zakresie postępowania o unieważnienie aktu prawnego. Dotychczasowy art. 230 TWE stał się art. 263 TfUE, ponadto specjalny reżim proceduralny dla dawnego III filaru UE przewidziany w dawnym art. 35 TUE został uchylony. Co za tym idzie art. 263 TfUE ma zastosowanie do kwestionowania legalności aktów z zakresu prawa karnego UE. Zmiany wprowadzone przez TL mają istotny wymiar merytoryczny. Otóż, jak jest to expressis verbis przewidziane w art. 263 ust. 1 TfUE TSUE ma jurysdykcję do kontroli legalności aktów organów lub jednostek organizacyjnych UE, które zmierzają do wywarcia skutków prawnych wobec osób trzecich. Trafna wydaje się być teza, iż oznacza to również jurysdykcję do weryfikacji legalności decyzji Eurojustu. Warto jednakże odnotować, iż TfUE przewiduje, iż akty stanowiące podstawę prawną dla działania organów i jednostek organizacyjnych UE, w tym Eurojust, mogą przewidywać wymogi i warunki szczególne dotyczące skarg wniesionych przez osoby fizyczne lub prawne na akty tych organów lub jednostek organizacyjnych zmierzające do wywarcia skutków prawnych wobec tych osób. Jak dotychczas z powyższej możliwości nie skorzystano tak w odniesieniu do Eurojust, jak i pozostałych podmiotów objętych zakresem omawianego przepisu.

3.10. Współpraca Eurojustu z innymi organami i instytucjami Unii Europejskiej

Istotną kwestią godną omówienia jest współpraca Eurojustu z instytucjami oraz innymi organami pozostającymi w strukturze instytucjonalnej UE. Podstawą prawną w tym zakresie jest m.in. art. 26 decyzji o Eurojust.

Zawiera on ogólną dyspozycję w interesującym nas zakresie, nadając Eu rojustowi generalną kompetencję do podejmowania współpracy z innymi podmiotami. Warto odnotować, iż współpraca międzyinstytucjonalna Eurojustu obejmuje zarówno najważniejsze instytucje o charakterze politycznym, jak też organy i agencje wyspecjalizowane, których mandat kompetencyjny niemalże automatycznie implikuje konieczność współpracy.

W przypadku pierwszej grupy art. 26 decyzji o Eurojust explicite przewiduje konieczność współpracy z Radą UE. Ponadto, art. 11 decyzji o Eurojust reguluje problematykę relacji Eurojustu oraz Komisji Europejskiej. Zgodnie z jego postanowieniami Komisja jest w pełni włączana w prace Eurojustu, co więcej, może na wniosek Eurojustu udzielać wsparcia merytorycznego. Relacje z Parlamentem Europejskim nie mają charakteru roboczego, lecz ograniczają się do realizacji kompetencji kontrolnych przez Parlament Europejski. Co roku przedstawiane jest Parlamentowi Europejskiemu sprawozdanie z działalności Eurojustu, ponadto Parlament udziela, zgodnie z zaleceniem Rady UE, absolutorium w zakresie wykonania budżetu Eurojustu¹⁰⁴⁷.

Dla codziennej pracy Eurojustu fundamentalne znaczenie ma współpraca z innymi wyspecjalizowanymi organami i agencjami UE. Artykuł 26 decyzji o Eurojust expressis verbis nakłada na Eurojust obowiązek utrzymywania stosunków współpracy z Europolem, OLAF-em oraz Frontexem. Celem ustalenia zasad współpracy Eurojust może zawierać stosowne porozumienia, przy czym spełnione winny być wymogi przewidziane w art. 26 ust. 2 decyzji o Eurojust, w tym obowiązek informowania Rady UE o planach zawarcia takiego porozumienia. Przykładami mogą być porozumienia o współpracy z Europolem¹⁰⁴⁸, OLAF-em¹⁰⁴⁹, Europejską Siecią Szkoleniową (European Judicial Training Network)¹⁰⁵⁰ oraz Europejskim Kolegium Policyjnym CEPOL¹⁰⁵¹. Istotna w praktyce jest również współpraca z Europejską Siecią Sądową, przedstawioną w dalszej części niniejszego rozdziału. Należy odnotować, iż Eurojust łączą z Sie cią bardzo bliskie relacje, określone w art. 25a decyzji o Eurojust mianem uprzywilejowanych stosunków. Ma to szczególnie miejsce na szczeblu przedstawicieli krajowych oraz punktów kontaktowych Europejskiej Sieci Sądowej oraz korespondentów krajowych. W tym zakresie przewidziano obowiązek przekazywania informacji, co więcej przedstawiciele punktów kontaktowych Europejskiej Sieci Sądowej mogą być w indywidualnych przypadkach zapraszani na posiedzenia Eurojustu. Trzeba także pamiętać, iż sekretariat Europejskiej Sieci Sądowej jest częścią personelu Eurojustu, choć zgodnie z dyspozycją art. 25a decyzji o Eurojust działa on jako odrębna jednostka.

3.11. Współpraca Eurojustu z państwami trzecimi

Eurojust został wyposażony w kompetencje do utrzymywania współpracy z państwami trzecimi oraz organizacjami międzynarodowymi. Wydaje się być to naturalną konsekwencją mandatu kompetencyjnego Eurojustu oraz faktu, iż współcześnie przestępczość zorganizowana oraz wszelkie patologie z tym związane mają charakter transgraniczny, zaś źródłem są często państwa trzecie. Z tego względu Eurojust zawarł umowy o współpracy z Chorwacją¹⁰⁵², Byłą Jugosłowiańską Republiką Macedonii¹⁰⁵³, Szwajcarią¹⁰⁵⁴, Islandią¹⁰⁵⁵, Norwegią¹⁰⁵⁶ oraz Stanami Zjednoczonymi¹⁰⁵⁷.

4. Europejska Sieć Sądowa (EJN)

Europejska Sieć Sądowa w sprawach karnych (ang. European Judicial Network – EJN) stanowi zinstytucjonalizowaną formę współpracy, działającą za pośrednictwem krajowych punktów kontaktowych zlokalizowanych w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Celem istnienia EJN jest kooperacja sądowa w sprawach karnych.

Sieć została utworzona na podstawie wspólnego działania 98/428/ WSiSW z 29.6.1998 r. przyjętego przez Radę na podstawie art. K.3 TUE, w sprawie utworzenia Europejskiej Sieci Sądowej¹⁰⁵⁸. Przyjęcie wspólnego działania było realizacją zalecenia Nr 21 przyjętego w ramach planu zwalczania przestępczości zorganizowanej, zaaprobowanego przez Radę Europejską w Amsterdamie 17.6.1997 r. Istotne znaczenie dla przyjęcia niniejszego aktu miało również wspólne działanie 96/277/WSiSW z 22.4.1996 r. uchwalone przez Radę, dotyczące podstaw dla wymiany sędziów łącznikowych w celu poprawy współpracy sądowej między państwami członkowskimi Unii Europejskiej¹⁰⁵⁹.

Uznaje się, że 25.8.1998 r. Minister Sprawiedliwości Austrii, kraju sprawującego prezydencję w Radzie UE, oficjalnie zainaugurował działanie EJN. Była to jedna z pierwszych form stałej współpracy sądowej w sprawach karnych dostępnej dla wszystkich państwach członkowskich UE.

Reforma Sieci przebiegała równolegle ze zmianą decyzji ustanawiającej Eurojust¹⁰⁶⁰. Obecnie EJN funkcjonuje na podstawie decyzji Rady 2008/976/WSSiSW z 16.12.2008 r. w sprawie Europejskiej Sieci Sądowej¹⁰⁶¹. Decyzja została przyjęta na podstawie dawnego art. 31 i 34 ust. 2 lit. c TUE¹⁰⁶².

Decyzja uwzględnia inicjatywę 14 państw członkowskich, w tym Polski, które złożyły odpowiedni wniosek legislacyjny, zmierzający do znowelizowania wspólnego działania 96/277/WSiSW. Impulsem do wdrożenia zmian było stopniowe wprowadzanie w życie zasady wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych w sprawach karnych, które wymaga rozwijania systemu bezpośrednich kontaktów między właściwymi krajowymi organami sądowymi w państwach UE. Szczególnie istotne było powołanie do życia w 2002 r. Eurojustu w celu zintensyfikowania walki z poważną przestępczością.

Europejska Sieć Sądowa współpracuje z Eurojustem, utrzymując z nim tzw. uprzywilejowane stosunki, oparte na konsultacji i komplementarności. Co więcej, bieżąca działalność EJN finansowana jest z wydzielonej części budżetu Eurojustu. Doświadczenia kilkuletniego współdziałania tych dwóch organów pokazały, że konieczne jest wzmocnienie ich struktur oraz wyraźniejsze określenie ich wzajemnych relacji. Uznano również, że usprawnienie współpracy sądowej między państwami członkowskimi będzie możliwe dzięki zastosowaniu sprawniejszej komunikacji poprzez bezpieczne połączenia telekomunikacyjne między punktami kontaktowymi EJN i przedstawicielami Eurojustu.

Skład EJN uzależniony jest od przepisów konstytucyjnych, tradycji prawnych i wewnętrznej struktury każdego państwa, jednak co do zasady tworzą ją: centralne organy odpowiedzialne za międzynarodową współpracę sądową, organy sądowe lub inne właściwe organy, którym powierzono szczególne obowiązki w ramach współpracy międzynarodowej. W każdym państwie członkowskim powinien być powołany co najmniej jeden punkt kontaktowy, jednak spełniony musi być przy tym warunek, by zapewnione było skuteczne działanie sieci na całym terytorium danego państwa. Spośród punktów kontaktowych, w każdym państwie, należy wybrać korespondenta krajowego oraz technicznego. Jeżeli w państwie członkowskim zostali wyznaczeni sędziowie łącznikowi, powołani na podstawie wspólnego działania Rady 96/277/WSiSW z 22.4.1996 r. dotyczącego podstaw dla wymiany sędziów łącznikowych w celu poprawy współpracy sądowej między państwami członkowskimi Unii Europejskiej i posiadają oni obowiązki analogiczne do zadań wyznaczonych punktom kontaktowym, to sędziowie ci włączeni są na podstawie decyzji 2008/976/WSSiSW do współpracy w ramach EJN. Za obsługę administracyjną Sieci odpowiada jej Sekretariat, który mieści się w Hadze.

Do podstawowych zadań EJN należy ułatwianie nawiązywania bezpośrednich kontaktów pomiędzy punktami kontaktowymi, dostarczanie oraz wymiana między właściwymi krajowymi organami informacji o charakterze prawnym oraz praktycznym. Europejska Sieć Sądowa odpowiada również za organizowanie posiedzeń przedstawicieli państw członkowskich.

Punkty kontaktowe, na których opiera się działanie EJN są aktywnymi pośrednikami mającymi ułatwić współpracę sądową między państwami członkowskimi. Służą one pomocą oraz stosownymi informacjami lokalnym organom sądowym i innym właściwym organom w swoim państwie, a także punktom kontaktowym w pozostałych państwach członkowskich, jak również lokalnym właściwym organom w tych państwach. Punkty kontaktowe dostarczają informacji prawnych i praktycznych właściwym zainteresowanym organom. W Polsce istnieje 15 punktów kontaktowych, z czego 2 występujące w Ministerstwie Sprawiedliwości odpowiadają za współpracę sądową, natomiast pozostałe występujące w Prokuraturze Generalnej oraz Prokuraturach Okręgowych koordynują współpracę o charakterze prokuratorskim.

Ważnym elementem funkcjonowania EJN są plenarne posiedzenia, odbywające się przynajmniej trzy razy w roku, na które zapraszane są wybrane punkty kontaktowe z państw członkowskich. Celem organizowanych spotkań jest umożliwienie punktom kontaktowym wzajemnego poznania się, wymiana doświadczeń, a także stworzenie forum do dyskusji na temat praktycznych i prawnych problemów, jakie napotykają państwa członkowskie we współpracy sądowej. Zebrane w czasie posiedzeń informacje przekazywane są Radzie i Komisji w celu dokonania ewentualnych zmian legislacyjnych lub modyfikacji praktycznych dotyczących współpracy sądowej w sprawach karnych w UE.

Sekretariat EJN udostępnia punktom kontaktowym oraz właściwym organom sądowym informacje dotyczące: danych teleadresowych punktów kontaktowych w każdym państwie członkowskim; systemów sądowych i proceduralnych w państwach członkowskich; tekstów odpowiednich aktów prawnych, istotnych dla współpracy sądowej. Część tych informacji jest opublikowana na oficjalnej stronie internetowej EJN prowadzonej przez Sekretariat¹⁰⁶³. Obowiązkiem przedstawicieli krajowych jest bieżąca aktualizacja wskazanych danych.

Bezpośrednia komunikacja między poszczególnymi punktami kontaktowymi realizowana jest dzięki bezpiecznemu połączeniu telekomunikacyjnemu, do którego dostęp mają wyłącznie autoryzowane podmioty krajowe. Przy wykorzystaniu tego połączenia przesyłane są dane i wnios ki w sprawie współpracy sądowej między państwami członkowskimi.

Ponad dziesięć lat działania EJN pokazuje, że istnieje duże zainteresowanie państw członkowskich rozwijaniem tej formy współpracy sądowej w sprawach karnych. Świadczy o tym zwiększająca się liczba krajowych punktów kontaktowych. Ponadto z Siecią współpracują również Szwajcaria, Liechtenstein, Norwegia, a także grupa państw aspirujących do przystąpienia do UE, wśród nich m.in. Chorwacja, Czarnogóra, Islandia.

5. Prokuratura Europejska

5.1. Geneza koncepcji Prokuratury Europejskiej

Idea powołania Prokuratury Europejskiej nie jest nowością a raczej stanowi istotną część debaty w przedmiocie ochrony interesów finansowych UE¹⁰⁶⁴. Już w latach 90. ubiegłego wieku koncepcja powstania Prokuratury Europejskiej była szeroko dyskutowana, również w kręgach decyzyjnych UE. Dowodem może być choćby wniosek przedstawiony przez Komisję Europejską w toku prac nad Traktatem z Nicei¹⁰⁶⁵. Wobec niewłączenia proponowanych rozwiązań do tekstu Traktatu Komisja powróciła do przedmiotowej kwestii w 2001 r., przedstawiając kompleksową Zieloną Księgę w interesującym nas zakresie¹⁰⁶⁶. W 2003 r. Komisja Europejska opublikowała kolejny raport¹⁰⁶⁷, zaś problematyka powołania Prokuratury Europejskiej stała się przedmiotem negocjacji, a następnie częścią Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy.

5.1.1. Postanowienia Traktatu z Lizbony

Postanowienia TL w przedmiocie powołania Prokuratury Europejskiej w znakomitym stopniu odzwierciedlają przepisy Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy. Jest to jeden z wielu przypadków, gdzie państwa członkowskie zgodnie uznały, iż kompromis polityczny wypracowany w trakcie negocjacji Konstytucji UE może być, wobec fiaska referendalnego, wykorzystany przy pracach nad nowym traktatem rewizyjnym, modyfikującym podstawy prawne UE. Podstawa prawna dla powołania Prokuratury Europejskiej jest zawarta w art. 86 TfUE. Warto na wstępie podkreślić, iż państwa członkowskie przewidziały szczególne modus operandi w tym zakresie pozwalające na stopniowe tworzenie właściwych struktur oraz, w przypadku placetu politycznego, stopniowe rozszerzanie kompetencji przedmiotowego organu. Artykuł 86 TfUE nie przewiduje powołania Prokuratury Europejskiej, lecz jedynie daje Radzie możliwość uchwalenia rozporządzenia w tym zakresie, co więcej ogranicza mandat kompetencyjny Prokuratury do przestępstw przeciwko interesom finansowym UE.

Ze względu na potencjalne praktyczne oraz polityczne znaczenie decyzji o powołaniu Prokuratury Europejskiej zastosowanie w tym zakresie znajduje specjalna procedura ustawodawcza. Jak wskazuje art. 86 ust. 1 TfUE Rada może uchwalić rozporządzenie o powołaniu Prokuratury Europejskiej na bazie Eurojustu¹⁰⁶⁸. Rozporządzenie określać winno statut Prokuratury Europejskiej, warunki wypełniania jej funkcji, zasady proceduralne mające zastosowanie do jej działań, jak również zasady dopuszczalności dowodów oraz zasady sądowej kontroli czynności procesowych podjętych przez nią przy wypełnianiu jej funkcji. Dla uchwalenia rozporządzenia niezbędna jest jednomyślność wszystkich państw członkowskich oraz zgoda Parlamentu Europejskiego. Przewidziane rozwiązanie, choć standardowe w przypadkach o dużym kalibrze politycznym, wymaga jednakże komentarza. Po pierwsze, osiągnięcie jednomyślności w Radzie UE może być bardzo trudne, zważywszy na niechęć niektórych państw członkowskich do procesów integracyjnych zachodzących w bardzo newralgicznym obszarze prawa karnego¹⁰⁶⁹. Mając powyższe na uwadze, art. 86 TfUE przewiduje rozwiązanie awaryjne na wypadek braku jednomyślności w Radzie UE. Otóż, w sytuacji braku konsensu kwestia powołania Prokuratury Europejskiej może być przekazana na forum Rady Europejskiej na wniosek co najmniej dziewięciu państw członkowskich. Jeśli na tym najwyższym szczeblu politycznym nie będzie możliwości porozumienia wówczas Rada Europejska może upoważnić wzmocnioną współpracę¹⁰⁷⁰. Po drugie, dla uchwalenia rozporządzenia niezbędna będzie zgoda Parlamentu Europejskiego. Formalnie więc Parlament Europejski nie będzie mógł dokonać zmian w projekcie przedstawionym przez Komisję lub/i 1/4 państw członkowskich¹⁰⁷¹. Jednakże praktyka pokazuje, iż polityczna siła Parlamentu Europejskiego może przekraczać formalne uprawnienia przewidziane w przepisach traktatowych. Ergo, Parlament Europejski może w praktyce odegrać istotną rolę w kształtowaniu Prokuratury Europejskiej.

Kompetencje przyszłej Prokuratury Europejskiej zostały zwięźle uregulowane w art. 86 ust. 2 TfUE. Prokuratura Europejska będzie właściwa do spraw dochodzenia, ścigania oraz stawiania przed sądem, w stosownych przypadkach w powiązaniu z Europolem, sprawców i współsprawców przestępstw przeciwko interesom finansowym UE. Co więcej, Prokuratura Europejska będzie właściwa do wnoszenia przed właściwe sądy państw członkowskich publicznego oskarżenia w odniesieniu do tych przestępstw.

Godny odnotowania jest wskazany powyżej zakres przedmiotowy kompetencji Prokuratury Europejskiej. Otóż wąsko określony mandat sprowadzający się do przestępstw przeciwko interesom finansowym UE może być rozszerzony na podstawie tzw. procedury kładki uregulowanej w art. 86 ust. 4 TfUE. Rada Europejska została wyposażona w kompetencję do zmiany w tym zakresie (czyli zmiany art. 86 ust. 1 TfUE) oraz rozszerzenie uprawnień Prokuratury Europejskiej o zwalczanie poważnej przestępczości o wymiarze transgranicznym. Dla podjęcia decyzji niezbędna będzie jednomyślność w Radzie Europejskiej oraz uprzednie uzyskanie zgody Parlamentu Europejskiej, jak również konsultacja z Komisją Europejską.

5.1.2. Prace nad powołaniem Prokuratora Europejskiego

Zawarcie w TfUE podstawy prawnej dla przyszłego powołania Prokuratury Europejskiej uzyskało placet polityczny podczas Konferencji Międzyrządowej. Otwarte pozostaje pytanie, na ile powyższy mandat kompetencyjny zostanie zrealizowany w najbliższych latach. Godzi się odnotować, iż plan działań przyjęty przez Komisję Europejską w 2010 r. mający na celu realizację Programu sztokholmskiego zakłada przyjęcie przez Komisję Komunikatu w tym przedmiocie w 2013 r.¹⁰⁷² Może stać się to punktem wyjścia dla właściwych prac legislacyjnych nad rozporządzeniem o którym mowa w art. 86 TfUE.

6. Europejski rejestr skazanych

6.1. Wprowadzenie

Współpraca w obszarze wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości wymaga od państw członkowskich UE stworzenia efektywnego systemu wymiany informacji, także tych dotyczących spraw karnych, w tym skazań. Jest to warunek konieczny skutecznej współpracy wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych, która jest obecnie uważana za jedno z kluczowych zadań UE. System wymiany informacji pochodzących z rejestrów karnych jest swoistym dopełnieniem do sprawnego funkcjonowania innych europejskich organów wspierających współpracę w sprawach karnych, takich jak omówione wcześniej Eurojust, czy EJN.

Obecnie nie ma zunifikowanego europejskiego rejestru karnego, w którym zawarte byłyby informacje pochodzące z państw członkowskich, uwzględniające m.in. dane dotyczące skazań. Stworzone zaś zostały instrumenty służące wymianie takich informacji. Najważniejszym z nich jest europejski system przekazywania informacji z rejestrów karnych (ang. European Criminal Records Information System – ECRIS) utworzony na mocy decyzji Rady 2009/316/WSiSW w sprawie ustanowienia europejskiego systemu przekazywania informacji z rejestrów karnych (ECRIS), zwanej dalej decyzją 2009/316/WSiSW¹⁰⁷³. Przed szczegółowym omówieniem zasad funkcjonowania tego systemu, należy w skrócie przedstawić etapy prac nad jego wdrożeniem.

6.2. Rozwój wymiany informacji z rejestrów karnych w Europie

Za początek współpracy europejskiej w ramach wymiany informacji karnych, w tym o skazaniach, uznaje się przyjęcie 20.4.1959 r. przez państwa członkowskie RE Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych, do której został następnie sporządzony 17.3.1978 r. Protokół dodatkowy¹⁰⁷⁴. Zgodnie z art. 13 Konwencji państwo wezwane winno przekazać państwu wzywającemu wyciągi z rejestrów skazanych i wszelkie z nim związane informacje, o których przekazanie wnoszą organy sądowe na potrzeby sprawy karnej. Ponadto, sygnatariusze konwencji zobowiązali się do informowania innych państw o orzeczeniach skazujących i późniejszych środkach podjętych wobec obywateli tych państw, za pośrednictwem ministerstw właściwych do spraw sprawiedliwości. Z czasem okazało się, że zasady ustalone w Konwencji nie zapewniają skutecznego obiegu informacji w ramach tworzącego się w Unii Europejskiej systemu współpracy sądowej w sprawach karnych.

Właściwe inicjatywy i prace legislacyjne zmierzające do stworzenia nowego europejskiego systemu wymiany informacji z rejestrów karnych podjęte zostały dopiero na początku XXI w. Rada Europejska w deklaracji, przyjętej 25.3.2004 r., w sprawie zwalczania terroryzmu uznała konieczność poprawy wymiany informacji o wyrokach skazujących za kwestię priorytetową oraz zleciła Radzie zbadanie środków wymiany informacji na temat wyroków skazujących za przestępstwa terroryzmu oraz możliwości utworzenia europejskiego rejestru wyroków skazujących i orzeczeń pozbawienia praw. W tzw. Programie haskim przyjętym przez Radę Europejską 4–5.11.2004 r., potwierdzono dalszy kierunek rozwoju, wzywając do intensywniejszej wymiany informacji pochodzących z krajowych rejestrów osób skazanych i pozbawionych praw. Cele te zostały uwzględnione w planie działań służących realizacji programu haskiego, którego ostateczny kształt został ustalony wspólnie przez Radę i Komisję 2–3.6.2005 r.

Na początku 2005 r. została opublikowana Biała księga w sprawie wymiany informacji o orzeczeniach skazujących w sprawach karnych i ich uznawania oraz wykonywania w Unii Europejskiej, której przedmiotem była analiza mechanizmów wymiany informacji określonych w Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych z 1959 r.¹⁰⁷⁵ Wnioski zawarte w dokumencie Komisji potwierdziły występowanie wielu nieprawidłowości w ramach tego systemu. Jak ustalono, skutkiem tych nieprawidłowości były często występujące sytuacje, w których sądy krajowe wydawały wyroki skazujące jedynie na podstawie danych pochodzących z krajowego rejestru.

Na kanwie tych ustaleń przyjęta została przez Radę 21.11.2005 r. decyzja 2005/876/WSiSW w sprawie wymiany informacji pochodzących z rejestru karnego¹⁰⁷⁶. Celem tej decyzji było ulepszenie w perspektywie krótkoterminowej mechanizmów z Konwencji z 1957 r., głównie poprzez skrócenie czasu przekazywania między zainteresowanymi państwami stosownych informacji. Przyjęcie tego aktu prawnego stanowiło dopiero pierwszy krok w reformowaniu całego systemu.

6.3. Decyzja ramowa Rady 2009/315/WSiSW

Dnia 22.12.2005 r. Komisja przedstawiła projekt decyzji ramowej Rady w sprawie organizacji wymiany informacji pochodzących z rejestru skazanych pomiędzy państwami członkowskimi oraz treści tych informacji¹⁰⁷⁷. Celem tego wniosku legislacyjnego było wprowadzenie istotnych zmian, tak aby zagwarantować, że państwo członkowskie, którego obywatelem jest dana osoba będzie w stanie udzielić prawidłowej i wyczerpującej odpowiedzi na skierowane do niego wnioski dotyczące wcześniejszej karalności danej osoby. Niniejszy projekt był modyfikowany w toku prac prawodawczych, przyjęty został dopiero 26.2.2009 r., jako decyzja ramowa Rady 2009/315/WSiSW w sprawie organizacji wymiany informacji pochodzących z rejestru karnego pomiędzy państwami członkowskimi oraz treści tych informacji, zwana dalej decyzją ramową 2009/315/ WSiSW¹⁰⁷⁸.

W świetle Motywu 9 zawartego w Preambule omawianej decyzji ramowej w stosunkach między państwami członkowskimi niniejszy akt prawny powinien zastąpić postanowienia Konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych. Poza spoczywającym na skazującym państwie członkowskim obowiązku przekazania państwu członkowskiemu, którego obywatelem jest dana osoba, informacji o wyrokach skazujących wydanych wobec jego obywateli, który to obowiązek niniejsza decyzja potwierdza i uzupełnia, nakłada się również obowiązek przechowywania przekazanych informacji przez państwo członkowskie, którego obywatelem jest dana osoba, w celu zagwarantowania, że będzie ono w stanie udzielić wyczerpującej odpowiedzi na wnioski o udzielenie informacji, skierowane do niego przez inne państwa członkowskie. Niniejsza decyzja ramowa nie zmienia jednak obowiązków ani praktyk istniejących w stosunkach z państwami trzecimi na mocy Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych, o ile akt ten ma zastosowanie do tych stosunków (Motyw 14 Preambuły).

Celem decyzji ramowej 2009/315/WSiSW jest:

1. określenie sposobu przekazywania przez państwo członkowskie, w którym wydany został wyrok skazujący wobec obywatela innego państwa członkowskiego, informacji o tym wyroku państwu członkowskiemu, którego obywatelem jest osoba skazana;

2. określenie obowiązków w zakresie przechowywania informacji, spoczywających na państwie członkowskim, którego obywatelem jest dana osoba, i określenie zasad, których musi ono przestrzegać, odpowiadając na wniosek o udzielenie informacji pochodzących z rejestru karnego;

3. ustanowienie ram umożliwiających opracowanie i rozwój skomputeryzowanego systemu wymiany informacji o wyrokach skazujących pomiędzy państwami członkowskimi, na podstawie niniejszej decyzji ramowej i kolejnej decyzji, o której mowa w art. 11 ust. 4.

Na mocy niniejszej decyzji ramowej na państwach członkowskich spoczywa obowiązek wyznaczenia co najmniej jednego organu centralnego odpowiedzialnego za wykonywanie zadań objętych zakresem tej decyzji. O wyznaczeniu tego organu należy powiadomić Sekretariat Generalny Rady oraz Komisję, które informują w dalszej kolejności państwa członkowskie oraz Eurojust.

W ramach wymiany informacji pochodzących z rejestrów karnych, państwa członkowskie, za pośrednictwem wyznaczonych organów centralnych, na mocy decyzji ramowej 2009/315/WSiSW, są zobowiązane do:

1. informowania w możliwie najkrótszym terminie organów centralnych innego państwa członkowskiego o wydanym na jego terytorium i wpisanym do rejestru karnego każdym wyroku skazującym wobec obywatela danego państwa członkowskiego; informacje o późniejszych zmianach lub o usunięciu informacji zawartych w rejestrze karnym powinny być niezwłocznie przekazywane organowi centralnemu państwa członkowskiego, którego obywatelem jest dana osoba; na wniosek organu centralnego państwa członkowskiego, którego obywatelem jest skazana osoba, należy przekazać kopię wyroków sądowych i podjętych dalszych środków oraz wszelkie informacje z nimi związane (w celu umożliwienia państwu członkowskiemu, którego obywatelem jest osoba skazana, ewentualnego przedsięwzięcia środków na poziomie krajowym);

2. udzielenia informacji pochodzących z rejestru karnego o obywatelu danego państwa członkowskiego, na wniosek skierowany od organu centralnego innego państwa członkowskiego; informacja ta obejmuje wyroki skazujące wydane w państwie, którego obywatelem jest dana osoba i wyroki wydane wobec tej osoby w innych państwach członkowskich oraz państwach trzecich, o ile takie informacje zostały przekazane.

Należy zaznaczyć, że w świetle decyzji ramowej 2009/315/WSiSW możliwe jest wystąpienie przez organ centralny państwa członkowskiego (wnioskodawcę) do innego państwa członkowskiego z wnioskiem o udzielenie informacji pochodzących z rejestru karnego, dotyczących obywatela państwa, do którego kierowany jest wniosek, do celów postępowania karnego oraz innych celów. Warunkiem skuteczności skierowania zapytania dotyczącego celu innego niż postępowanie karne, jest dokładne opisanie go we wniosku.

Osoba będąca obywatelem państwa członkowskiego, może zwrócić się do organu centralnego tego państwa z wnioskiem o udzielenie informacji na jej temat pochodzących z rejestrów karnych innych państw członkowskich. W takim przypadku właściwy organ występuje zgodnie ze swoim prawem krajowym do organu centralnego innego państwa z wnioskiem o przekazanie stosownych informacji.

Istotnym elementem stosowania wskazanego systemu wymiany informacji jest termin odpowiedzi na wniosek. Zasadą jest, że organ centralny odpowiada najpóźniej w terminie dziesięciu dni roboczych od dnia otrzymania wniosku. W pewnych jednak sytuacjach zobowiązany jest odpowiedzieć niezwłocznie.

W decyzji ramowej 2009/315/WSiSW zagwarantowano minimalny standard ochrony danych osobowych przekazywanych w ramach wymiany informacji pochodzących z rejestru karnego innego państwa członkowskiego. Przede wszystkim dane zawarte we wniosku, z którym zwrócił się organ innego państwa, mogą być użyte zgodnie z prawem krajowym państwa wnioskującego oraz jedynie do realizacji celu wskazanego we wniosku. Wyjątkiem od tej zasady jest wykorzystanie danych przez państwo członkowskie będące wnioskodawcą w zamiarze uniknięcia natychmiastowego i poważnego zagrożenia bezpieczeństwa publicznego.

Ważnym elementem z punktu widzenia praktycznego zastosowania systemu wymiany informacji na podstawie omawianej decyzji ramowej jest konieczność wykorzystywania przez organy centralne, zwracające się z prośbą o przekazanie informacji, ujednoliconego formularza zawierającego wniosek, który winien być przesyłany drogą elektroniczną. Wzór formularza o udzielenie informacji z rejestru karnego stanowi załącznik do decyzji ramowej. Dodatkowo, w celu ułatwienia i przyspieszenia procedury wymiany informacji, wprowadzony został wymóg wypełniania formularza w języku urzędowym lub jednym z języków urzędowych państwa członkowskiego, do którego kierowany jest wniosek.

Państwa członkowskie podejmują środki niezbędne do zapewnienia zgodności z niniejszą decyzją ramową w terminie do 27.4.2012 r. Rada zobowiązana jest w tym samym terminie określić szczegółowo sposoby organizowania i ułatwiania wymiany informacji o wyrokach skazujących pomiędzy organami centralnymi państw członkowskich.

6.4. Decyzja Rady 2009/316/WSiSW

Decyzja Rady 2009/316/WSiSW z 6.4.2009 r. w sprawie ustanowienia europejskiego systemu przekazywania informacji z rejestrów karnych (ECRIS), zgodnie z art. 11 decyzji ramowej 2009/315/WSiSW wprowadza w życie wskazaną decyzję ramową, w celu stworzenia i rozwoju skomputeryzowanego systemu wymiany informacji o wyrokach skazujących pomiędzy państwami członkowskimi. System ten zmierza do umożliwienia przesyłania informacji o wyrokach skazujących w formie, która jest z łatwością zrozumiała. W związku z tym w decyzji określono elementy znormalizowanego formatu, pozwalającego na wymianę informacji w jednolitej, elektronicznej i łatwej do komputerowego tłumaczenia formie, jak również wszelkie inne metody organizacji i usprawniania elektronicznej wymiany informacji na temat wyroków skazujących między organami centralnymi państw członkowskich¹⁰⁷⁹. Niniejsza decyzja w całości opiera się na zasadach ustalonych w decyzji ramowej Rady 2009/315/ WSiSW, uzupełniając je jedynie z technicznego punktu widzenia.

Warto podkreślić, iż postanowienia omawianych aktów prawnych UE nie odnoszą się do wymiany informacji dotyczących orzeczeń innych niż zapadłe w sprawach karnych. Co więcej omawiane przepisy, nie zmierzają do harmonizacji krajowych rejestrów karnych, nie zobowiązują do dokonywania żadnych modyfikacji w zakresie wewnętrznego korzystania z zawartych w nich informacji.

Europejski system przekazywania informacji z rejestrów karnych stanowi zdecentralizowaną infrastrukturę informatyczną. Dane z krajowych rejestrów karnych powinny być przechowywane wyłącznie w bazach krajowych, do których organy innych państw członkowskich nie posiadają bezpośredniego sieciowego dostępu. Początkowo wspólną infrastrukturę komunikacyjną ECRIS powinna stanowić transeuropejska telematyczna sieć komunikacyjna między administracjami (S-TESTA), której utrzymanie obciąża budżet ogólny UE.

System ECRIS składa się z:

1. oprogramowania wzajemnego połączenia stworzonego zgodnie ze wspólnym zestawem protokołów, umożliwiającego wymianę informacji między bazami danych rejestrów karnych państw członkowskich; odpowiedzialność za obsługę oprogramowania wzajemnego połączenia oraz baz danych przechowujących, wysyłających i odbierających informacje pochodzące z rejestrów karnych spoczywa na danym państwie członkowskim;

2. wspólnej infrastruktury komunikacyjnej opartej na szyfrowanej sieci S-TESTA, która jest obsługiwana przez Komisję.

Przy przekazywaniu informacji pochodzących z rejestrów karnych państw członkowskich dotyczących nazw, klasyfikacji prawnej przestępstw oraz mających do nich zastosowanie przepisów danego państwa członkowskiego, a także informacji dotyczących treści wyroku skazującego, w tym orzeczonej kary, środków karnych lub innych zastosowanych środków bezpieczeństwa stosuje się odpowiednie kody, których wykaz znajduje się w załącznikach do decyzji 2009/316/WSiSW.

W celu usprawnienia systemu wymiany i kodowania informacji państwa członkowskie przekazują do Sekretariatu Generalnego Rady stosowne dane, które będą wykorzystane do przygotowania niewiążącego podręcznika dla użytkowników. Natomiast Rada wraz z Parlamentem przyjmie wszelkie niezbędne zmiany do załączników niniejszej decyzji. Państwa członkowskie zobowiązane zostały do podjęcia środków niezbędnych do wykonania przepisów decyzji 2009/316/WSiSW do 7.4.2012 r.

• współpraca prawnokarna państw

Beneluxu 44

• uwagi ogólne 27−28

Zasada

• legalności w prawie karnym materialnym 224−232

• nieudzielania pomocy w sprawach o przestępstwa „wrażliwe” 78−82

• ochrony porządku publicznego

69−70

• podwójnej przestępności (karalności) 59−69

• specjalności 82−90

• współpracy karnej 51−52

• wzajemnego uznawania 70−78

• wzajemnej lojalności we współpracy 53−58

• wzajemności 53−58

Zasady

• jurysdykcyjne 98−102

• stosowania i wykładni prawa unijnego w sprawach karnych 281−290

Zespoły dochodzeniowo-śledcze

433−442, 729−730

• uwagi 433−434

• według prawa Unii Europejskiej

436−440

• według Rady Europy 434−436

• zastosowanie regulacji w polskim porządku prawnym 440−442

Zwalczanie fałszowania euro

353−357

• charakterystyka europejskich regulacji 355−356

• kształtowanie się europejskich regulacji 353−355

• uzasadnienie istnienia i cele europejskich regulacji 353

• zastosowanie regulacji w krajowym porządku prawnym 356−357

---

1. Przykładowo: E. Zielińska, Europeizacja i harmonizacja prawa karnego w ramach Unii Europejskiej, s. 347–419; A. Grzelak, T. Ostropolski, Współpraca wymiarów sprawiedliwości; M. Szwarc-Kuczer, Harmonizacja. W literaturze zagranicznej: A. Klip, H. Van der Vit (red.), Harmonisation; E. J. Husabø, Harmonisation; A. Weyembergh, L’harmonisation.

   ↩

2. Na ten temat zob. A. Sakowicz, Suwerenność państwa a ius puniendi, [w:] A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem, s. 134–165; M. Królikowski, M. Znojek, Europejski nakaz aresztowania a problem suwerenności, Prz. Sejm. 2006, Nr 6.

   ↩

3. Czyni tak dla przykładu: V. Mitsilegas, EU Criminal Law, Oxford 2009, s. 5 i n. ³ G. J. M. Corstens, J. Pradel, European Criminal Law, Haga 2002, s. 6 i n.

   ↩

4. C. Mik, Koncepcja normatywna prawa europejskiego praw człowieka, Toruń 1994, s. 33.

   ↩

5. P. Jessup, Transnational Law, s. 2, 106–107.

   ↩

6. A. Eser, O. Lagodny (red.), Principles and Procedures.

   ↩

7. Przykładem takiej racjonalizacji kryminalizacji konwencyjnej jest Konwencja Narodów Zjednoczonych z 10.12.1984 r. w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego zachowania albo karania (Dz.U. z 1989 r. Nr 63, poz. 378) oraz – odpowiednio – Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu, sporządzonej w Strasburgu 26.11.1987 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 46, poz. 238 ze zm.). W pierwszym akcie pojęcie „tortur” zdefiniowano przez odwołanie się do wspomnianych wyżej powodów kryminalizacji jako „każde działanie, którym jakiejkolwiek osobie umyślnie zadaje się ostry ból lub cierpienie, fizyczne bądź psychiczne, w celu uzyskania od niej lub od osoby trzeciej informacji lub wyznania, w celu ukarania jej za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią albo o którego dokonanie jest ona podejrzana, a także w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku na nią lub trzecią osobę albo w jakimkolwiek innym celu wynikającym z wszelkiej formy dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie powodowane są przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występującą w charakterze urzędowym lub z ich polecenia albo za wyraźną lub milczącą zgodą” (art. 1). Z taką definicją powiązano obowiązki państw-stron do podejmowania skutecznych środków ustawodawczych, administracyjnych, sądowych oraz innych w celu zapobieżenia stosowaniu tortur na całym terytorium znajdującym się pod jego jurysdykcją.↩

8. Zob. Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 15.11.2000 r. (Dz.U. z 2005 r. Nr 18, poz. 158), która wprowadza zobowiązania do kryminalizacji określonych typów i form odpowiedzialności, np.: „Każde Państwo-Strona przyjmie środki ustawodawcze i inne, jakie okażą się konieczne dla uznania za przestępstwa, jeżeli zostały popełnione umyślnie: a) któregokolwiek lub obu z następujących zachowań – jako przestępstw odmiennych od usiłowania lub dokonania czynu przestępczego: i) wejście w porozumienie z jedną lub większą liczbą osób co do popełnienia poważnego przestępstwa w celu związanym bezpośrednio lub pośrednio z uzyskaniem korzyści finansowej lub innej korzyści materialnej, a tam gdzie jest to wymagane przez prawo wewnętrzne obejmującego czyn podjęty przez jednego z uczestników dla realizacji porozumienia lub zaangażowanie zorganizowanej grupy przestępczej; ii) zachowanie osoby, która, mając świadomość celu i ogólnej przestępczej działalności zorganizowanej grupy przestępczej albo jej zamiaru popełnienia danych przestępstw, bierze udział w: a. przestępczej działalności zorganizowa-↩

9. Zob. L. Gardocki, Zarys prawa karnego międzynarodowego, Warszawa 1985, s. 137 i n.↩

10. M. Płachta, Konflikty jurysdykcyjne w sprawach karnych: propozycja, s. 135.

    ↩

11. K. Oellers-Frahm, Multiplication of International Courts and Tribunals and Conflicting Jurisdiction – Problems and Possible Solutions, Max Plack Yearbook of United Nations Law 2001, Nr 5, s. 67–104.↩

12. Wyr. MTS w sprawie Lotus z 27.9.1927 r.; AU-EU Technical Ad hoc Expert Group on the Principle of Universal Jurisdiction, Report (2009), 8672/1/09.↩

13. A. Klipp, European Cirminal Law, s. 3. Autor powołuje się na orzeczenie ETPCz z 3.10.1984 r. w sprawie 8544/79, Öztürk v. Federal Republic of Germany, która jest powszechnie akceptowana jako źródło europejskoprawnego pojęcia prawa karnego.↩

14. Postanowienie ETPCz z 24.11.1998 r. w sprawie 38644/97, Brown v. United Kingdom; wyr. ETPC z 9.2.1993 r. w sprawie Welch v. Wielkiej Brytanii, Series A, Nr 307-A.↩

15. Dla odmówienia konkluzji o tym, że mamy do czynienia z regulacją karną konieczne jest wykazanie innego celu, jaki jest realizowany za pośrednictwem tej regulacji – zob. uw. ETPCz w sprawie 42293/98, Adamson v. Wielkiej Brytanii z 26.1.1999 r., gdzie rejestrację sprawców przestępstw przeciwko wolności seksualnej potraktował jako element ułatwienia w prowadzeniu postępowania wyjaśniającego okoliczności popełnienia czynów o takim charakterze w przyszłości, zaś nie jako rodzaj sankcji. ³ M. Craven, Legal Differentiation, s. 489–519.↩

16. J. Gilas, Systemy normatywne w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 1981, s. 95.↩

17. W komentarzu do art. 55 projektu Komisji Prawa Międzynarodowego zasad odpowiedzialności państwa za delikty prawa międzynarodowego wprowadza się dystynkcję między „słabszymi formami lex specialis takimi jak specyficzne rozstrzygnięcie konwencyjne w punktowej sprawie” oraz „silnymi formami lex specialis, których przykładem są usamodzielnione systemy normatywne (self-contained regimes)”. Zob. również B. Simma, Self-Contained Regimes, s. 115 i n.↩

18. Zob. zwłaszcza International Law Commission, Fragmentation of International Law: Difficulties Arising from the Diversification and Expansion of International Law: Report of the Study Group of the International Law Commission, finalized by Martti Koskenniemi, A/CN.4/L.682 (58 sesja Komisji Prawa Międzynarodowego, Genewa, 1 maja–9 czerwca oraz 3 lipca–11 sierpnia 2006 r.).↩

19. Fragmentation of International Law, pkt. 47–55. A. Ch. Martineau, The Rethoric of Fragmentation: Fear and Faith in International Law, Leiden Journal of International Law 2009, Nr 2, s. 1–18.↩

20. Zob. np. wyr. ETPCz z 17.1.2006 r. w sprawie Kolk and Kislyiy v. Estonia, z krytyczną glosą A. Cassese, Balancing the Prosecution of Crimes Against Humanity and Non-Retroactivity of Criminal Law, Journal of International Criminal Justice 2006, Nr 4, s. 410.↩

21. International Law Association (ILA) powołała w 2004 r. komitet badawczy w celu analizy problematyki międzynarodowego systemu praw człowieka i praktyki jego funkcjonowania (The Committee on International Human Rights Law and Practice). Raport został przyjęty na siedemdziesiątej trzeciej konferencji ILA: Final Report on the Impact of International Human Rights Law on General International Law, przygotowany przez Menno T. Kammingę, który wraz z Martinem Scheininem koordynował prace merytoryczne nad tym dokumentem. Zob. M. T. Kamminga, M. Scheinin (red.), The Impact; B. Simma, International Human Rights and General International Law: A Comparative Analysis, [w:] Collected Courses od the Academy od European Law, vol. IV-2, Dodrecht 1993, s. 153–256; T. Meron, The Humanization of International Law, Leiden–Boston 2006. Konsekwencje w zakresie wykładni odnośnie do proponowanych metod rozstrzygania zidentyfikowanego problemu opisuje L. Grover, A Call to Arms: Fundamental Dillemas Confronting the Interpretation of Crimes in the Rome Statute of the International Criminal Court, The European Journal of International Law 2010, Nr 21, s. 543–583.↩

22. W rozumieniu raportu międzynarodowe prawa człowieka oznaczają każdą normę o charakterze międzynarodowym zapośredniczającą bezpośrednio względem jednostek prawa i obowiązki bez względu na ich narodowość, w tym przede wszystkim międzynarodowe prawo humanitarne oraz międzynarodowe prawo karne. Zob. M. T. Kamminga, Final Repost on the Impact of International Human Rights Law on General International Law, [w:] M. T. Kamminga, M. Scheinin (red.), The Impact, s. 2. Por. również C. McLachlan, The Principle of Systemic Integration, s. 279 i n.↩

23. Przede wszystkim osłabiając wymóg stałej praktyki, stanowiącej obok przekonania o konieczności istnienia reguły element struktury uznania danej normy za obowiązującą, w odniesieniu do sytuacji, w której to praktyka była źródłem definicji czynów zabronionych – zob. interesująco C. J. Tams, A. Tzanakopoulos, Barcelona Traction at 40: The ICJ as an Agent of Legal Developement, Leiden Journal of International Law 2010, Nr 23, s. 781–800.↩

24. C. Mik, Pozycja prawna parlamentów narodowych, s. 45–46; E. Cała-Wacinkiewicz, Charakter prawny Unii Europejskiej, s. 143 i n.↩

25. Przykładowo: Europejska konwencja o karaniu za przestępstwa drogowe z 1964 r., Europejska konwencja o nieprzedawnianiu zbrodni przeciwko ludzkości z 1974 r., Europejska konwencja o kontroli posiadania i nabywania broni palnej z 1978 r., Europejska konwencja o przestępstwach przeciwko dobrom kultury z 1985 r., Europejska konwencja w sprawie prania dochodów pochodzących z przestępstwa, ich ujawniania i konfiskaty z 1990 r.↩

26. Dla przykładu: Europejska konwencja o ekstradycji z 1964 r., Europejska konwencja o pomocy prawnej w sprawach karnych z 1959 r., Europejska konwencja o nadzorze nad warunkowo skazanymi i warunkowo zwolnionymi z 1964 r., Protokół dodatkowy do Europejskiej konwencji o informacji o prawie obcym z 1968 r., Europejska konwencja o międzynarodowej ważności wyroków karnych z 1970 r., Europejska kon- wencja o przekazywaniu ścigania z 1972 r., Europejska konwencja o międzynarodowych skutkach pozbawienia prawa prowadzenia pojazdów mechanicznych z 1976 r., Europejska konwencja o przekazywaniu osób skazanych z 1983 r., Europejska konwencja o odszkodowaniach dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy z 1983 r.↩

27. R. Formuszewicz, Harmonizacja regulacji prawnokarnych w zakresie ochrony interesów finansowych Wspólnot Europejskich, [w:] A. Szwarc (red.), Unijna polityka karna. Materiały konferencyjne, Poznań 2009, s. 233 i n.; M. Wąsek-Wiaderek, Unijne i krajowe prawo karne.↩

28. W 1996 r. powstał z inicjatywy Parlamentu Europejskiego pierwszy projekt zunifikowanego wspólnotowego prawa karnego wymierzony w przestępstwa na szkodę interesów wspólnotowych WE, tzw. Corpus Iuris. Polskie tłumaczenie A. Walczak-Żochowskiej zostało opublikowane w wydawnictwie C. H. Beck (Warszawa 1999) z cennym wprowadzeniem E. Zielińskiej. Na jego temat zob. C. Nowak, Corpus Iuris – wersja florencka a polskie prawo karne materialne, PPK 2005, Nr 24; L. Paprzycki, Corpus Iuris 2000 – wersja florencka z 1999 r. a polski kodeks postępowania karnego z 1997 roku. Problematyka harmonizacji, PPK 2004, Nr 24; tenże, Corpus Iuris – projekt europejskiego prawa karnego, Pal. 2000, Nr 4. W literaturze obcojęzycznej zob. np. B. Huber (red.), Corpus Iuris als Grundlage eines Europäischen Strafrechts, Freiburg 2000; M. Delmas-Marty (red.), Corpus Iuris de straftrechtlichen Regelungen zum Schutz der Finanziellen Interessen des Europaeischen Union, Kolonia 1998.↩

29. Zob. art. 325 ust. 2 TfUE.

    ↩

30. C-203/80, Zb. Orz. 1981, s. I-02595, zwł. pkt 27.

    ↩

31. Zob. również sprawę C-193/94, Skanavi and Chryssanthakopoulos, Zb. Orz. 1996, s. I-00929; szerzej na ten temat T. Tridimas, The General Principles of EU Law, Oxford 2006, s. 234 i n.↩

32. Sprawa C-274/96, Bickel and Franz, Zb. Orz. 1998, s. I-07637.

    ↩

33. Tak E. Zielińska, Europeizacja i harmonizacja prawa karnego w ramach Unii Europejskiej, przyp. 117, która porównuje ją do systemu ochrony prawnej Rady Europy, gdzie w wyniku badania punktowego zgodności prawa krajowego ze standardami konwencyjnymi, dochodzi stopniowo do harmonizacji prawa krajowego państw stron konwencji.↩

34. Zob. szerzej E. Zielińska, Meandry harmonizacji: oddziaływanie unijnego i wspólnotowego prawa na krajowe systemy prawa karnego materialnego, [w:] V. Konarska-Wrzosek, J. Lachowski, J. Wójcikiewicz (red.), Węzłowe problemy prawa karnego, kryminologii i polityki kryminalnej. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Andrzejowi Markowi, Warszawa 2010.↩

35. Szerzej na temat uregulowań traktatowych w odniesieniu do instrumentów prawnych stosowanych względem zbliżania lub ujednolicania norm prawa karnego materialnego zob. M. Wąsek-Wiaderek, Unijne i krajowe prawo karne; M. Szwarc-Kuczer, Harmonizacja, s. 16–17; A. Grzelak, Charakterystyka instrumentów prawnych współpracy w sprawach karnych w Radzie Europy i Unii Europejskiej, [w:] A. Grzelak, M. Królikowski, A. Sakowicz (red.), Europejskie prawo karne. Zarys systemu, Warszawa 2012. Krytycznie m.in.: E. Herlin-Karnell, The Treaty pf Lisbon and the Criminal Law: Anything New Under the Sun, European Journal Law Reform 2008, Nr 10, s. 321 i n.↩

36. R. Formuszewicz, Harmonizacja regulacji prawnokarnych w zakresie ochrony interesów finansowych Wspólnot Europejskich, [w:] A. Szwarc (red.), Unijna polityka karna, s. 233 i n.; M. Wąsek-Wiaderek, Unijne i krajowe prawo karne.↩

37. A. Adamski, Kilka uwag na temat harmonizacji prawa karnego materialnego w Unii Europejskiej, [w:] J. Giezek (red.), Przestępstwo – kara – polityka kryminalna. Problemy tworzenia i funkcjonowania prawa. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Tomasza Kaczmarka, Kraków 2006, s. 24; M. Delmas-Marty, The European Union and Penal Law, European Law Journal 1998, s. 106.↩

38. Szerzej zob. B. Kurcz, [w:] A. Wróbel, T. Kornobis-Romanowska, J. Łacny (red.), Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, t. 3, Komentarz do art. 189–314, War szawa 2010, uwagi do art. 249.↩

39. Odnośnie do dyskusji na temat pojecia i roli harmonizacji zob. wypowiedzi w zbiorach: A. Klip, H. van der Vit (red.), Harmonisation and Harmonizing measures In criminal law, Amsterdam 2002 – dostęp internetowy: http://www.knaw.nl/publicaties/pdf/20021103.pdf; E. J. Husabø, A. Strandbakken (red.), Harmonization of Criminal Law in Europe, Antwerpen–Oxford 2005.↩

40. E. Zielińska, Harmonizacja sankcji karnych, [w:] J. Giezek (red.), Przestępstwo – kara – polityka kryminalna.↩

41. Taka sytuacja zaistniała np. w odniesieniu do sposobu traktowania prawomocnych orzeczeń sądowych in absentia wobec różnorodności koncepcji przyjętych przez dokumenty unijne – zob. decyzja ramowa Rady 2009/299/WSiSW z 26.2.2009 r. zmieniająca decyzje ramowe 2002/584/WSiSW, 2005/214/WSiSW, 2006/783/WSiSW, 2008/909/WSiSW oraz 2008/947/WSiSW i tym samym wzmacniająca prawa procesowe osób oraz ułatwiająca stosowanie zasady wzajemnego uznawania do orzeczeń wydanych pod nieobecność danej osoby na rozprawie (Dz.Urz. UE L 81 z 27.3.2009 r., s. 24–36). Por. również projekt rekomendacji dotyczącej ustawowych metod kryminalizacji, których celem jest przeciwdziałanie powstawaniu legislacyjnym przeszkodom w zbliżaniu regulacji karnoprawnych: Draft Council Conclusions on Model Provisions Guiding the Council’s Criminal Deliberations z 9.10.2009 r.↩

42. E. Zielińska, Europeizacja i harmonizacja prawa karnego w ramach Unii Europejskiej.↩

43. Szerzej A. Grzelak, Trzeci filar, s. 184–191. Odnośnie do zdolności traktatowej UE i państw członkowskich zob. przede wszystkim C. Mik, Państwa członkowskie jako agenci Wspólnoty Europejskiej w międzynarodowych stosunkach traktatowych, [w:] T. Jasudowicz, M. Balcerzak (red.), Księga pamiątkowa ku czci Profesora Jana Białocerkiewicza, t. 1–2, Toruń 2009.↩

44. Dz.Urz. UE L 118 z 14.5.2003 r., s. 12–14.

    ↩

45. Dz.Urz. UE L 328 z 6.12.2008 r., s. 55–58.

    ↩

46. Por. wyroki ETS: z 14.5.1974 r. w sprawie 4/73, Nold, Kohlen- und Baustoffgrosshandlung v. Komisji Wspólnot Europejskich, Zb. Orz. 1974, s. 491 oraz z 28.10.1975 r. w sprawie 36/75, Rolandi Rutili v. Ministre de ‘linterieur, Zb. Orz. 1975, s. I-1219; szerzej na ten temat C. Mik, Znaczenie postanowień EKPCz dla ochrony praw podstawowych jako ogólnych zasad prawa w UE, [w:] J. Barcz (red.), Ochrona praw podsta wowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2008, s. 204 i n.↩

47. Zob. A. Grzelak, Trzeci filar, s. 164 i n.

    ↩

48. L. Gardocki, Zarys prawa karnego międzynarodowego, Warszawa 1985, s. 159. Zob. też Z. Knypl, Ekstradycja jako instytucja prawa międzynarodowego i wewnętrz nego, Warszawa 1975, s. 10–13.↩

49. Zob. G. Corstens, J. Pradel, European Criminal Law, s. 10.

    ↩

50. Zob. A. Grzelak, Unia Europejska a prawo karne, s. 21. A. Grzelak za początek europejskiej współpracy policyjnej przyjmuje podpisanie umowy o wymianie informacji o przestępcach przez Austrię, Belgię i Holandię w 1888 r.↩

51. Art. 1 Statutu Rady Europy z 5.5.1949 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 118, poz. 565).

    ↩

52. Zob. W. Schomburg, Are we on the Road to a European Law – Enforcement Area? International Cooperation in Criminal Matters. What Place for Justice?, European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice 2000, vol. 8, s. 54.↩

53. L. Kubicki, „Prawo karne europejskie”, s. 922–942.

    ↩

54. Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.

    ↩

55. Dz.U. z 1994 r. Nr 70, poz. 307.

    ↩

56. G. Corstens, J. Pradel, European Criminal Law, s. 119.

    ↩

57. Konwencja z 20.4.1959 r. (Dz.U. z 1999 r. Nr 76, poz. 854 ze zm.).

    ↩

58. Protokół dodatkowy do Europejskiej konwencji o ekstradycji z 15.10.1975 r. oraz Drugi Protokół dodatkowy do Europejskiej konwencji o ekstradycji z 17.3.1978 r. – załączniki do Konwencji.↩

59. Protokół dodatkowy do Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych z 17.3.1978 r.↩

60. Dz.U. z 1996 r. Nr 117, poz. 557.

    ↩

61. Dz.U. z 1995 r. Nr 51, poz. 279.

    ↩

62. Dz.Urz. UE L 327 z 5.12.2008 r., s. 27.

    ↩

63. Dz.U. z 2003 r. Nr 46, poz. 394.

    ↩

64. Dz.U. z 2005 r. Nr 29, poz. 249.

    ↩

65. Council of Europe, Treaty Office Nr 185.

    ↩

66. Council of Europe, Treaty Office Nr 182.

    ↩

67. Dz.U. z 2008 r. Nr 161, poz. 998.

    ↩

68. Dz.U. z 2009 r. Nr 20, poz. 107.

    ↩

69. Dz.U. z 2008 r. Nr 165, poz. 1028.

    ↩

70. Zob. np. zalecenie R (2001) 16 Komitetu Ministrów do państw członkowskich w sprawie ochrony dzieci przed wykorzystaniem seksualnym, zalecenie R (92) 1 Komitetu Ministrów w sprawie stosowania analizy kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) w sprawach karnych czy rezolucję Nr (97) 24 w sprawie zasad wiodących w walce z korupcją.↩

71. Zob. European Committe on Crime Problems, Draft Council of Europe Convention on counterfeiting of medical products and similar crimes involving threats to public health, Strasbourg, 9 November 2009.↩

72. Zob. W. C. van Binsbergen, Le droit penal des Communautes Europeennes, [w:] Université Libre de Bruxelles, Droit penal européen. Colloques européens, Bruxelles 1970, s. 203–225 (materiały z konferencji zorganizowanej w 1968 r.).↩

73. Por. H. Kuczyńska, Wspólny obszar postępowania karnego, s. 17–18.

    ↩

74. S. M. Amin, Współpraca w zakresie wymiaru sprawiedliwości, s. 69.

    ↩

75. W. Czapliński, Obszar wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Współpraca w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, Warszawa 2005, s. 6. ⁵ W. Czapliński, Obszar, s. 6.↩

76. Zob. M. Kula, Ewolucja III filaru Unii Europejskiej, s. 26.

    ↩

77. W. Czapliński, Obszar, s. 7.

    ↩

78. Dz.Urz. UE L 239 z 22.9.2000 r.

    ↩

79. Dz.Urz. UE L 239 z 22.9.2000 r.

    ↩

80. S. M. Amin, Współpraca w zakresie wymiaru sprawiedliwości, s. 65.

    ↩

81. W. Czapliński, Obszar, s. 19.

    ↩

82. Zob. K. Popowicz, Historia integracji europejskiej, s. 373.

    ↩

83. Ibidem, s. 374.

    ↩

84. Ibidem, s. 375.

    ↩

85. S. M. Amin, Współpraca w zakresie wymiaru sprawiedliwości, s. 55.

    ↩

86. M. Kula, Ewolucja III filaru Unii Europejskiej, s. 34.

    ↩

87. Ibidem, s. 35.

    ↩

88. Zob. S. M. Amin, Współpraca w zakresie wymiaru sprawiedliwości, s. 129–130 oraz A. Adamski, [w:] A. Adamski i in., Prawo karne i wymiar sprawiedliwości państw Unii Europejskiej, Toruń 2007, s. 438–439.↩

89. Dla przykładu konwencja o ochronie interesów finansowych z 1995 r. weszła w życie w 2002 r., a konwencja o Europolu z 1995 r. weszła w życie w 1999 r.↩

90. S. M. Amin, Współpraca w zakresie wymiaru sprawiedliwości, s. 130–131. ⁶ A. Gruszczak, Unia Europejska wobec przestępczości, s. 34.

    ↩

91. Szerzej na temat Corpus Iuris zob. L. K. Paprzycki, Corpus Iuris – projekt europejskiego prawa karnego. Zarys problematyki, Pal. 2000, Nr 4, oraz A. Marek, Problematyka Corpus Iuris, MoP 2002, Nr 3, s. 123–127.↩

92. European Parliament, Resolution on criminal procedures in the European Union (Corpus Juris), A4-0091/99, http://users.onvol.net/98560/site/legal/corpus%20juris. pdf. W dokumencie tym Parlament Europejski wzywa Komisję, Radę i państwa członkowskie do podjęcia stosownych kroków.↩

93. Zob. A. Adamski, [w:] A. Adamski i in., Prawo karne, s. 436.

    ↩

94. Zob. http://www.europarl.europa.eu/summits/tam_en.htm.

    ↩

95. Programme of measures to implement the principle of mutual recognition of decisions in criminal matters (Dz.Urz. WE C 12 z 15.1.2001 r., s. 10).↩

96. A. Gruszczak, Ewolucja III filaru Unii Europejskiej, s. 45.

    ↩

97. Decyzja ramowa Rady 2002/584/WSiSW z 13.6.2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi (Dz.Urz. WE L 190 z 18.7.2002 r., s. 1).↩

98. Rada, Program Haski: Wzmacnianie wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości w Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C 53 z 3.3.2005 r., s. 1).↩

99. Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy (Dz.Urz. UE C 310 z 16.12.2004 r., s. 1).↩

100. A. Gruszczak, Ewolucja III filaru Unii Europejskiej, s. 49.

     ↩

101. Można tu wymienić w szczególności decyzję ramową Rady 2006/783/WSiSW z 6.10.2006 r. w sprawie stosowania zasady wzajemnego uznawania do nakazów konfiskat (Dz.Urz. UE L 328 z 24.11.2006 r., s. 59) oraz decyzję ramową Rady 2006/960/ WSiSW z 18.12.2006 r. w sprawie uproszczenia wymiany informacji i danych wy-↩

102. P. Asp, Nordic Judicial, s. 5.

     ↩

103. R. Lahti, Sub-Regional, s. 306–307.

     ↩

104. Zob. R. Lahti, Sub-Regional, s. 305–310.

     ↩

105. Le Traité d’extradition et d’entraide judiciaire en matière pénale entre le Royaume de Belgique, le Grand-Duché de Luxembourg et le Royaume des Pays-Bas, zawarta w Brukseli 27.6.1962 r.↩

106. Zob. http://www.benelux.be/pdf/pdf_en/act/20080617_nieuwVerdrag_en.pdf.

     ↩

107. Zob. OSCE, OSCE Handbook, Vienna 2007, s. 1–8.

     ↩

108. Zob. http://www.oecd.org/dataoecd/4/18/38028044.pdf.

     ↩

109. Zob. http://www.oecd.org/dataoecd/11/40/44176910.pdf.

     ↩

110. Zob. http://www.cis.minsk.by/main.aspx?uid=3360.

     ↩

111. Zob. http://www.cis.minsk.by/main.aspx?uid=3474.

     ↩

112. http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_Deklaracja_Praw_ Czlowieka.pdf.↩

113. Dz.Urz. UE C 115 z 4.5.2010 r., s. 1–38.

     ↩

114. Szerzej C. Mik, Zbiorowe prawa człowieka, s. 27 i n., na którego koncepcji praw człowieka oparte są poniższe rozważania.↩

115. Zob. Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 19.12.1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 169 – załącznik), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167 – załącznik).↩

116. Amerykańska konwencja praw człowieka z 1981 r.

     ↩

117. Dz.U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67 ze zm.

     ↩

118. Zob. również wyr. ETS z 9.10.2001 r. w sprawie C-377/98, Niderlandy v. Parlamentowi Europejskiemu i Radzie, Zb. Orz. 2001, s. I-7079, pkt 70–77, gdzie ETS potwierdził, że podstawowe prawo do godności człowieka jest częścią prawa UE.↩

119. Reaffirming the commitment to the purposes and principles contained in the Charter of the United Nations and the Universal Declaration of Human Right, World Conferencje on Human Rights: The Vienna Declaration and Programme of Action, June 1993, United Nations: New York 1993.↩

120. Szerzej na ten temat zob. M. Piechowiak, Godność jako fundament powinności prawa wobec człowieka, s. 33 i n.↩

121. Zob. np. ak. 7 i 8 wstępu do PDPCz.

     ↩

122. Zob. np. ak. 6 i 8 wstępu do PDPCz.

     ↩

123. Zob. np. rezolucję ONZ dot. rozpowszechniania wiadomości o Powszechnej deklaracji praw człowieka z 10.12.1948 r., powiązaną z PDPCz.↩

124. Zob. m.in. wyr. ETPCz z 8.7.2004 r. w sprawie 48787/99, Ilascu i inni v. Mołdowie i Rosji, pkt 310 i n.↩

125. Zob. szerzej C. Mik, Teoria obowiązków pozytywnych państw-stron traktatów, s. 257 i n.; zob. również wyr. ETPCZ z 16.3.2000 r. w sprawie 23144/93, Gundem v. Turcji.↩

126. Zob. wyr. ETPCz z 23.7.1968 r. w sprawach połączonych 1474/62; 1677/62; 1691/62; 1769/63; 1994/63; 2126/64.↩

127. Zob. wyr. ETPCz z 13.6.1979 r. w sprawie 6833/74.

     ↩

128. Zob. wyr. ETPCz z 26.3.1985 r. w sprawie 8978/80.

     ↩

129. Zob. L. Garlicki, Prawo do życia w orzecznictwie, s. 57.

     ↩

130. Zob. wyr. ETPCz z 28.6.2001 r. w sprawie 24699/94.

     ↩

131. Zob. P. Van Dijk, F. Van Hoof, A. Van Rijn, L. Zwaak (red.), Theory and Practice of the European Convention on Human Rights, s. 28–32.↩

132. Por. E. H. Morawska, Konstrukcja normatywna praw podstawowych Unii Europejskiej w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej, s. 45–46.↩

133. Szerzej C. Mik, Zbiorowe prawa człowieka, s. 7–8.

     ↩

134. Wyr. ETPCz z 20..2007 r. w sprawie 40/0.

     ↩

135. Zob. wyr. z 12.11.1969 r. w sprawie 29/69, Erich Stauder, Zb. Orz. 1969, s. 419.

     ↩

136. Tak wyr. ETS z 17.12.1970 r. w sprawie 11/70, Internationale Handelsgesellschaft, Zb. Orz. 1970, s. 1125.↩

137. Zob. wyr. ETS z 15.5.1974 r. w sprawie 4/73, Nold, Zb. Orz.

     ↩

138. Tak wyr. z 28.10.1975 r. w sprawie 36/75, Rutili, Zb. Orz. 1975, s. 1219.

     ↩

139. Zob. wyr.: z 13.12.1979 r. w sprawie 44/79, Hauer, Zb. Orz. 1979, s. 3727 oraz z 21.8.1989 r. w sprawie 46/87, Hoechst, Zb. Orz. 1989, s. 2859.↩

140. Uczynił to np. w wyr. z 27.6.2006 r. w sprawie C-540/03, Parlament Europejski

     v. Radzie Unii Europejskiej, gdzie uznał, że prawo wspólnotowe chroni prawo do poszanowania życia rodzinnego tak, jak jest ono interpretowane przez ETPCz.↩

141. Zob. wyr. z 30.6.2005 r. w sprawie 45036/98.

     ↩

142. Na powyższe tematy interesująco C. Mik, Znaczenie postanowień Europejskiej konwencji praw człowieka dla ochrony praw podstawowych, s. 207 i n.↩

143. M. Piechowiak, Aksjologiczne podstawy Karty, s. 17.

     ↩

144. Zob. np. wyr. ETPCZ z 20.9.1994 r. w sprawie 13470/87, Otto-Preminger Institute v. Austrii, pkt 47.↩

145. Dz.Urz. WE L 203 z 1.8.2002 r., s. 1–4.

     ↩

146. Zob. dla przykładu decyzję ramową Rady 2004/68/WSiSW z 22.12.2003 r. dotyczącą zwalczania seksualnego wykorzystywania dzieci i pronografii dziecięcej (Dz.Urz. UE L 13 z 20.1.2004 r., s. 44–48).↩

147. Tak decyzja ramowa Rady 2008/913/WSiSW z 28.11.2008 r. w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawnokarnych (Dz.Urz. UE L 328 z 6.12.2008 r., s. 55–58).↩

148. Tak wyr. ETPCz z 26.7.2005 r. w sprawie 73316/01, Siliadin v. Francji, pkt 123– –124.↩

149. Zob. wyr. ETPCz z 7.1.2010 r. w sprawie 25965/04, Rantsev v. Cyprowi i Rosji, pkt 284 i n.↩

150. Dz.Urz. UE L 328 z 6.12.2008 r., s. 55–58. Obecnie zob. dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36 UE z 5.4.2011 r. w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar, Dz.Urz. UE L 101 z 15.4.2011 r., s. 1.↩

151. Zob. odpowiednio art. 49 ust. 3 KPP oraz art. 1 Protokołu Nr 6 do EKPCz z 28.4.1983 r. (Dz.U. z 2001 r. Nr 23, poz. 266).↩

152. Zob. E. Zielińska, Harmonizacja sankcji karnych w Unii Europejskiej, [w:] J. Giezek (red.), Przestępstwo – kara – polityka kryminalna. Problemy tworzenia i funkcjonowania prawa. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Tomasza Kaczmarka, Kraków 2006, s. 693 i n.↩

153. Dz.Urz. WE L 82 z 22.3.2001 r., s. 1–4.

     ↩

154. Dz.Urz. U L 261 z 6.8.2004 r., s. 2.

     ↩

155. Zob. również uwagi A. Górskiego i M. Zredy w Rozdziale X oraz dokumenty Komisji COM(2011)274, 275, 276.↩

156. Dz.Urz. UE L 220 z 15.8.2008 r., s. 32–34.

     ↩

157. Szerzej na ten temat M. Królikowski, A. Sakowicz, [w:] M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część ogólna, t. 2, Komentarz do art. 32–116, Warszawa 2011, uw. do art. 114a.↩

158. Wyr. ETPCz z 29.4.2002 r. w sprawie 2346/02, Pretty v. Zjednoczonemu Królestwu, pkt 39.↩

159. Zob. wyr. ETPCz z 10.4.2007 r. w sprawie 6339/05, Evans v. Zjednoczonemu Królestwu.↩

160. Zob. np. wyr. ETPCz z 5.9.2002 r. w sprawie 50490/99, Boso v. Włochom.

     ↩

161. Wyr. ETPCz z 8.7.2004 r. w sprawie 53924/00, pkt 86.

     ↩

162. Zb. Orz. 2001, s. I-07079.

     ↩

163. Dz.Urz. UE L 102 z 7.4.2004 r., s. 48–58.

     ↩

164. Dz.Urz. UE L 33 z 8.2.2003 r., s. 30–40.

     ↩

165. Zob. P. Hofmański, [w:] L. Garlicki (red.), Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności t. 1, Komentarz do art. 1–18, Warszawa 2010, uw. do art. 5, Nb 3 i n.↩

166. Dz.U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175 ze zm.

     ↩

167. Zob. wyr. ETPCz z 12.3.2003 r. w sprawie 46221/99, Öcalan v. Turcji, pkt 86, gdzie uznał, że istota prawa do bezpieczeństwa osobistego z w art. 5 ust. 1 EKPCz polega na podkreśleniu ochrony jednostki przed arbitralnością organów władzy.↩

168. Zob. wyr. ETPCz z 6.11.1980 r. w sprawie 7367/76, Guzzardi, pkt 100.

     ↩

169. Zob. wyr. ETPCz z 25.9.2003 r. w sprawie 52792/99, Vasileva v. Danii, pkt 38.

     ↩

170. Zob. wyr. ETPCz z 21.12.2000 r. w sprawie 33492/96, Jabłoński v. Polsce, pkt 83 oraz z 28.11.2006 r. w sprawie 64284/01, Oleksy v. Polsce, pkt 27.↩

171. Zob. np. wyr. ETPCz z 3.12.2002 r. w sprawie 30218/96, Nowicka v. Polsce, pkt 59 oraz z 19.2.2009 r. w sprawie 3455/05, A. i inni v. Zjednoczonemu Królestwu, pkt 171.↩

172. Tak ETPCz w wyr. w sprawie Guzzardi, pkt. 92 i n.

     ↩

173. Zob. np. wyr. ETPCz z 28.3.2000 r. w sprawie 28358/95, Baranowski, pkt 50 oraz z 4.4.2000 r. w sprawie 26629/95, Witold Litwa, pkt 72.↩

174. Zob. wyr. ETPCz w sprawie Baranowski, pkt 57.

     ↩

175. Zob. wyr. ETPCz z 3.12.2002 r. w sprawie 30218/96, Nowicka, pkt 58.

     ↩

176. Zob. wyr. ETPCz w sprawie Baranowski, pkt 51.

     ↩

177. Zob. wyr. ETPCz z 21.3.2002 r. w sprawie 47679/99, Stašaitis przeciwko Litwie, pkt 67.↩

178. Zob. np. wyr. z 5.4.2001 r. w sprawie 26899/95, H.B. v. Szwajcarii, pkt 47. ² Zob. wyr. ETPCz z 25.5.1998 w sprawie 24276/94, Kurt v. Turcji, pkt 123. ³ Tak P. Hofmański, [w:] L. Garlicki (red.), Konwencja, Nb 107.

     ↩

179. W nowszym orzecznictwie zob. wyr. ETPCz z 20.12.2007 r. w sprawie 7888/03, Nikolova, pkt 58–61 oraz z 11.7.2000 r. w sprawie 25792/94, Trzaska v. Polsce, pkt 78 i z 13.2.2001 r. w sprawie 25116/94, Schöps, pkt 44.↩

180. Zob. wyr. ETPCz z 25.10.1990 r. w sprawach połączonych 11787/85, 11978/86, 12009/86, Thynne, Wilson i Gunnel, pkt 68 oraz z 6.3.2001 r. w sprawie 40907/98, Dougoz v. Grecji, pkt 61.↩

181. Zob. zwłaszcza wyr. ETPCz z 26.11.1997 r. w sprawach połączonych 23878/94, 23879/94, 23880/94, 3881/94, 23882/94, 23883/94, Sakik i inni v. Turcji, pkt 44 i n.↩

182. KOM(2010) 392 wersja ostateczna 2010/0215 (COD).

     ↩

183. W wyr. z 20.5.2003 r. w sprawie C-465/00, Rechnungshof v. Osterreichister Rundfunk, Zb. Orz. 2003, s. I-04989 ETS nawiązał do art. 8 EKPCz i wyczerpująco przywo-↩

184. Dz.U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175 ze zm.

     ↩

185. Wyr. w sprawie C-479/04, Laserdisken ApS v. Kulturministeriet, Zb. Orz. 2006, s. I-08089.↩

186. Dz.U. z 2008 r. Nr 165, poz. 1028.

     ↩

187. Dz.Urz. WE L 182 z 5.7.2001 r., s. 1–2 ze sprostowaniem opublikowanym w Dz.Urz. UE L 234 z 29.8.2006 r., s. 43.↩

188. W sprawie związku z prawem do rzetelnego procesu zob. dalej.

     ↩

189. P. Hofmański, A. Wróbel, [w:] L. Garlicki (red.), Konwencja, uw. do art. 6.

     ↩

190. Zob. wyr. ETPCz z 26.5.1988 r. w sprawie 10563/83, Ekbatani, pkt 27.

     ↩

191. Zob. wyr. ETPCz z 8.6.1976 r. w sprawach połączonych 5100/71, 5101/71, 5102/71, 5354/72, 5370/72, Engel i inni, zwłaszcza pkt 82 i n.↩

192. Podobnie P. Hofmański, A. Wróbel, [w:] L. Garlicki (red.), Konwencja, uw. do art. 6.↩

193. Zob. wyr. ETPCz z 15.12.2005 r. w sprawie 73797/01.

     ↩

194. Zob. wyr. ETPCz z 24.10.1989 r. w sprawie 10073/82, H. v. Francji, pkt 58. ³ Zob. wyr. ETPCz z 10.11.1969 r. w sprawie 1602/62, Stogmüller.

     ↩

195. Zob. wyr. ETPCz z 19.2.1991 r. w sprawie 11634/85, Santilli v. Włochom, pkt 20.

     ↩

196. Przykładowo zob. wyr. ETPCz z 9.3.2004 r. w sprawie 60225/00, Jabłońska v. Polsce, pkt 39 i n.↩

197. Dz.U. z 2003 r. Nr 42, poz. 364.

     ↩

198. Zob. art. 54 KWUS i oznaczenia w sprawach (połączonych) C-187/01 i C-385/01 Gőzűtoki Brűgge, C-436/04 von Esbroeck, C-288/05 Kretzinger, C-150/05 von Straaten, C-467/04 Grasparini, C-491/07 Turansky, C-367/05 Kraijenbrik.↩

199. Zob. wyr. SPI z 18.6.2008 r. w sprawie T-410/03, Hoechst GmbH v. Komisji Wspólnot Europejskich.↩

200. Sprawa 41087/98, Philips v. Wielkiej Brytanii.

     ↩

201. Zob. wyr. ETPCz z 9.2.1995 r. w sprawie 17440/90, Welch v. Wielkiej Brytanii; wyr. ETPCz z 22.2.1994 r. w sprawie 12954/87, Raimondo v. Włochom.↩

202. Do omówionych gwarancji konwencyjnych z zakresu rzetelnego procesu ETS sięgnął, korzystając z nich w przedstawionej argumentacji, m.in. w następujących wyrokach: z 14.12.2006 r. w sprawie C-283/05, ASML Netherlands BV v. Semiconductor Industry Services GmbH, Zb. Orz. 2006, s. I-12041; z 8.5.2008 r. w sprawie C-14/07, Ingenieurburo Michael Weiss und Partner GbR v. Industrie- und Handelskammer Berlin, Zb. Orz. 2008, s. I-03367. Szczególne zaakcentowanie prawa do obrony i domniemania niewinności miało miejsce zwłaszcza w wyr. ETS z 11.1.2001 r. w sprawie C-226/99, Siples Srl w likwidacji v. Ministero delle Finanze i Servizio della Riscossione dei Tributi – Concessione Provincia di Genova – San Paolo Riscossione Genova SpA, Zb. Orz. 2001, s. I-00277; z 13.3.2007 r. w sprawie C-432/05, Unibet (London) Ltd i Unibet (International) Ltd v. Justitiekanslern, Zb. Orz. 2007, s. I-02271; czy też w wyr. ETS z 24.4.2008 r. w sprawie C-55/06, Arcor AG & Co. KG v. Bundesrepublik Deutschland, Zb. Orz. 2008, s. I-02931.↩

203. Zob. również rezolucję Rady z 30.11.2009 r. „Harmonogram działań mających na celu umocnienie praw procesowych osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym” (tzw. mapa drogowa).↩

204. Zob. wyr. ETPCz z 22.11.1995 r. w sprawie 20190/92.

     ↩

205. Zob. również O. Ovey, R. White, The European Convention on Human Rights, s. 209 i n.; P. van Dijk, F. van Hoof, A. van Rijn, L. Zwaak (red.), Theory and Practice of the Convention on Human Right, s. 651.↩

206. Dz.U. z 1947 r. Nr 23, poz. 90.

     ↩

207. Zob. szerzej M. Królikowski, Prawo karne w ujęciu międzynarodowym.

     ↩

208. Zob. A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem; J. Garstka, Współpraca w sprawach karnych, s. 345.↩

209. Dz.Urz. WE L 190 z 18.7.2002 r., s. 1–20.

     ↩

210. Wyr. ETS z 3.5.2007 r., Zb. Orz. 2007, s. I-03633.

     ↩

211. Zob. podobnie wyr. ETS z 12.12.1996 r. w sprawach połączonych C-74/95 i C-129/95, postępowań karnych v. X, Zb. Orz. 1996, s. I-06609, pkt 25 oraz wyr. ETS z 28.6.2005 r. w sprawach połączonych C-189/02 P, C-202/02 P, C-205/02 P – C-208/02 P i C-213/02 P, Dansk Rørindustri i in. v. Komisji, Zb. Orz. 2005, s. I-05425. ² Zob. wyr. ETPCz z 22.6.2000 r. w sprawach połaczonych 32492/96, 32547/96, 32548/96, 33209/96 i 33210/96, Coëme v. Belgii, Zbiór wyroków i decyzji, 2000-VII, s. 1, pkt 145.↩

212. Zob. M. Królikowski, Wokół problemów z zasadą nulla opena sine lege przy dostosowywaniu kary orzeczonej w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej, CzPKiNP 2009, Nr 2, s. 47–49. Por. S. Steinborn, w tym tomie, s. 68–69.↩

213. Zb. Orz. 2009, s. I-11049.

     ↩

214. Zob. wyr. z 17.12.1970 r. w sprawie C-11/70, Internationale Handelsgeschellschaft, Zb. Orz. 1970, s. 1125.↩

215. Zb. Orz. 2005, s. I-03565.

     ↩

216. II PK 17/06, OSNAPiUS 2008, Nr 1–2, poz. 8.

     ↩

217. Zob. wyr. ETS z 13.9.2005 r. w sprawie C-176/03, Komisja v. Radzie, Zb. Orz. 2005, s. I-07879 z glosą A. Grzelak, EPS 2006, Nr 6, s. 48 i n.↩

218. Tak ETS w wyr. z 8.6.2000 r. w sprawie C-258/98, Carra, Zb. Orz. 2000, s. I-04217 – wprowadzenie i tłumaczenia D. Miąsik, EPS 2006, Nr 3, s. 59.↩

219. Zob. M. Delmas-Marty, The European Union, s. 90 i n.

     ↩

220. Zob. C. Mik (red.), Zasady ogólne prawa wspólnotowego. Materiały konferencyjne, Toruń 2007; K. Kowalik-Bańczyk, Wpływ, s. 102–103; J. Maliszewska-Nienartowicz, Sądowe stosowanie wspólnotowej zasady proporcjonalności, ETS 2009, Nr 1, s. 11 i n.; A. Kalisz, Reguły interpretacyjne stosowane przez ETS, EPS 2007, Nr 2, s. 12 i n.↩

221. Zob. wyr. ETS z 30.4.1998 r. w sprawie C-47/97, Clarke and Sons Ltd., Zb. Orz.↩

222. , s. I-02147.↩

223. Zob. wyr. ETS z 9.6.1998 r. w sprawach połączonych C-129/97, C-130/97, Chiciak i Fol, Zb. Orz. 1998, s. I-03315; a także wyr. z 5.4.1979 r. w sprawie 148/78, Pubblico Ministero v. Tullio Ratti, Zb. Orz. 1979, s. 1629.↩

224. Zob. wyr. ETS z 8.9.2005 r. w sprawie C-40/04, Yonemoto, Zb. Orz. 2005, s. I-07755.↩

225. Por. wyr. ETS z 8.10.1987 r. w sprawie C-80/86, Criminal Proceedings v. Kolpinghuis Nijmegen BV, Zb. Orz. 1987, s. 3969, pkt 12–13; wyr. ETS z 12.12.1996 r. w sprawie C-74/95, C-129/95, Criminal Proceedings v. X, Zb. Orz. 1996, s. I-06609, pkt 24–25.↩

226. Zob. wyr. ETS z 26.9.1996 r. w sprawie C-168/95, Criminal proceeding v. Luciano Arcaro, Zb. Orz. 1996, s. I-04705.↩

227. C. Mik, Porządek międzynarodowy a porządek krajowy, s. 12.

     ↩

228. Zob. art. 15 EKPCz; szerzej na ten temat zob. B. Latos, Klauzula derogacyjna i limitacyjna, s. 26 i n.↩

229. Zob. wyr. z 13.4.2000 r. w sprawie C-292/97, Kjell Karlsson and Others, Zb. Orz. 2000, s. I-02737, pkt 45.↩

230. Szerzej na ten temat zob. A. Grzelak, T. Ostropolski, Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych i współpraca policyjna, Warszawa 2011, s. 146.↩

231. Por. roważania w Rozdziale V, dotyczącym charakterystyki europejskich instrumentów prawnych.↩

232. Problematyka zbliżania prawa karnego materialnego znalazła swój wyraz również w Programie sztokholmskim, gdzie Rada Europejska wezwała Komisję m.in. do przeanalizowania, czy stopień zbliżenia przepisów krajowych w zakresie prawa karnego materialnego jest wystarczający w stosunku do przyjętych decyzji ramowych, oraz do złożenia sprawozdania na temat konieczności ustanowienia wspólnych definicji i kar, a także do rozważenia przedłożenia nowych wniosków prawodawczych w tych obszarach, gdzie konieczne jest dalsze zbliżenie. Rada Europejska podkreśliła również znaczenie zapewnienia spójności przepisów prawa karnego w rozmaitych instrumentach UE. Wśród priorytetowych dziedzin przestępczości, którymi w najbliższym czasie zajmą się instytucje UE, wymieniono handel ludźmi, wykorzystywanie seksualne dzieci, cyberprzestępczość, przestępczość gospodarczą i korupcję, handel narkotykami i terroryzm.↩

233. Por. orzeczenia ETS: z 13.9.2005 r. w sprawie C-176/03, Komisja v. Radzie, Zb. Orz. 2005, s. I-07879 oraz z 23.10.2007 r. C-440/05, Komisja v. Radzie, Zb. Orz. 2007, s. I-09097. Więcej na ten temat zob. również A. Grzelak, T. Ostropolski, Współpraca.↩

234. M. Szwarc-Kuczer, Harmonizacja znamion przestępstw i kar w Traktacie z Lizbony, EPS 2009, Nr 5, s. 16−17.↩

235. Szerzej na temat ewolucji sformułowań stosowanych w poszczególnych aktach zob. A. Grzelak, T. Ostropolski, Współpraca.↩

236. W. Kopaliński, Podręczny słownik wyrazów obcych, Warszawa 1999, s. 645.

     ↩

237. Ibidem, s. 432.

     ↩

238. F. Jasiński, Unia Europejska wobec walki z rasizmem i ksenofobią, s. 281.

     ↩

239. Obecnie w Polsce prowadzone są konsultacje międzyresortowe w sprawie zasadności podpisania Protokołu 12 do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.↩

240. Dz.U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67 ze zm. Weszła w życie wobec Polski 25.7.1997 r.↩

241. Dz.U. z 2002 r. Nr 22, poz. 209. Weszła w życie wobec Polski 1.4.2001 r.

     ↩

242. Podpisany przez Polskę 21.7.2003 r., dotychczas nie został ratyfikowany.

     ↩

243. Zob. http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/ecri/library/publications_en.asp.

     ↩

244. Przykładowo zob. Wspólną Deklarację dotyczącą Praw Podstawowych Parlamentu, Rady i Komisji z 5.4.1977 r. (Dz.Urz. WE C 103 z 27.4.1977 r., s. 1–2).↩

245. Dz.Urz. WE C 158 z 25.6.1986 r., s. 1–3.

     ↩

246. Zob. F. Jasiński, Unia Europejska wobec walki z rasizmem i ksenofobią, s. 284.

     ↩

247. Dz.Urz. WE L 185 z 24.7.1996 r., s. 5–7.

     ↩

248. Szerzej zob. E. Zielińska, Wspólne Działanie, s. 336 i n.

     ↩

249. Dz.Urz. UE L 180 z 19.7.2000 r., s. 22–26.

     ↩

250. Dz.Urz. UE L 303 z 2.12.2000 r., s. 16–22.

     ↩

251. Dz.Urz. UE L 328 z 6.12.2008 r., s. 55–58; Należy zaznaczyć, ze omawiana decyzja ramowa uchyliła wspólne działanie w sprawie walki z rasizmem i ksenofobią z 15.7.1996 r.↩

252. Dz.Urz. UE L 328 z 6.12.2008 r., s. 55–58.

     ↩

253. T.j. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.

     ↩

254. T.j. Dz.U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 ze zm.

     ↩

255. T.j. Dz.U. z 2005 r. Nr 17, poz. 141 ze zm.

     ↩

256. Dz.U. z 2011 r. Nr 21, poz. 112 ze zm.

     ↩

257. T.j. Dz.U. z 2011 r. Nr 43, poz. 224 ze zm.

     ↩

258. T.j. Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.

     ↩

259. T.j. Dz.U. z 2011 r. Nr 43, poz. 226 ze zm.

     ↩

260. T.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 189, poz. 1472 ze zm.

     ↩

261. T.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362 ze zm.

     ↩

262. Por. K. Indecki, W sprawie definicji normatywnej terroryzmu, [w:] E. W. Pływaczewski (red.), Przestępczość zorganizowana, s. 261 i n.; K. Jałoszyński, Zagrożenia terroryzmem, s. 10; S. Pikulski, Prawne, s. 10 i n.; J. W. Wójcik, Przeciwdziałanie, s. 31 i n.↩

263. Tak również S. Pikulski, Prawne, s. 20 i n.

     ↩

264. Instytucjami międzynarodowymi, do których zadań należy zwalczanie finansowania terroryzmu są: Grupa Specjalna do spraw Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy (FATF), której „40 Zaleceń dotyczących przeciwdziałania praniu pieniędzy” obejmuje także zagadnienia związane z przeciwdziałaniem finansowania terroryzmu; działające w ramach RE: Komitet ds. Terroryzmu (CODEXTER) oraz Komitet Ekspertów ds. Oceny Systemów Zwalczania Procederu Prania Pieniędzy i Finansowania Terroryzmu (MONEYVAL), a także Grupa Egmont – organizacja międzynarodowa skupiająca przedstawicieli jednostek analityki finansowej. Natomiast w ramach UE kluczowe znaczenie mają: Koordynator ds. Zwalczania Terroryzmu (CTC), a także funkcjonujące w ramach Rady UE Wspólne Centrum Sytuacyjne (SITCEN) oraz Grupa Robo-↩

265. Kluczowe dla zwalczania terroryzmu są: Rezolucja Nr 1267 z 1999 r. w sprawie sankcji wobec osób i instytucji mających związki z Al-Kaidą i Talibami; Rezolucja Nr 1368 z 2001 r. potępiająca ataki terrorystyczne z 11 września 2001 r. i uznająca terroryzm za groźbę dla pokoju i bezpieczeństwa na świecie; Rezolucja Nr 1373 z 2001 r. zobowiązująca państwa do kryminalizacji finansowania terroryzmu, zamrożenia rachunków bankowych osób podejrzanych o działalność terrorystyczną, powstrzymania się od udzielenia pomocy podmiotom lub osobom zaangażowanym w działalność terrorystyczną oraz przekazywania i wymiany z innymi państwami informacji dotyczących działalności terrorystycznej; Rezolucje Nr 1540 z 2004 r. i Nr 1673 z 2006 r. dotyczące zapobiegania rozprzestrzenianiu broni masowego rażenia, a także Rezolucje Nr 1611, 1617 i 1618 z 2005 r., Nr 1735 z 2006 r. i Nr 1787 z 2007 r. w sprawie zagrożeń dla światowego pokoju i bezpieczeństwa ze strony aktów terrorystycznych.↩

266. Konwencja ONZ o zwalczaniu finansowania terroryzmu, przyjęta 9.12.1999 r., ratyfikowana przez Polskę 10.7.2003 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 263, poz. 2620). Szerzej zob. J. W. Wójcik, Przeciwdziałanie, s. 139 i n.↩

267. Konwencja RE Nr 90 o zwalczaniu terroryzmu, przyjęta 27.1.1977 r., weszła w życie 4.8.1978 r., ratyfikowana przez Polskę 30.1.1996 r. (Dz.U. z 1996 r. Nr 117, poz. 557–558). W maju 2003 r. przyjęto Protokół dodatkowy do tej konwencji (Nr 190). Polska ratyfikowała ten protokół 10.11.2004 r. (Dz.U. Nr 172, poz. 1803).↩

268. Konwencja RE Nr 196 o zapobieganiu terroryzmowi, przyjęta 16.5.2005 r., weszła w życie 1.6.2007 r., ratyfikowana przez Polskę 3.4.2008 r. (Dz.U. Nr 161, poz. 998).↩

269. Jej początki sięgają 1975 r., kiedy powołana została Grupa TREVI (Terrorism, Racism, Extremism, Violence International), będąca platformą współpracy międzyrządowej państw EWG w zakresie poprawy bezpieczeństwa. Kolejnym krokiem w procesie kształtowania się wspólnotowych podstaw prawnych służących zwalczaniu terroryzmu był Układ z Schengen z 1985 r., zaś z chwilą przyjęcia TUE w 1992 r. problematyka zwalczania terroryzmu została inkorporowana do III filaru UE (por. art. 29 TUE). Obszernie na ten temat zob. F. Jasiński, P. Rakowski, Walka z przestępczością zorganizowaną i terroryzmem, [w:] F. Jasiński, K. Smoter (red.), Obszar wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości Unii Europejskiej, s. 248 i n.; F. Jasiński, M. Narojek, P. Rakowski, Wewnętrzne i zewnętrzne aspekty współpracy antyterrorystycznej, s. 8 i n.↩

270. Szerzej zob. J. W. Wójcik, Przeciwdziałanie, s. 153 i n.

     ↩

271. Zob. np. Plan Działania w sprawie zwalczania terroryzmu z września 2001 r., a także Europejską Strategię Bezpieczeństwa z grudnia 2003 r.; Deklarację nt. Walki z Terroryzmem z marca 2004 r.; Strategię Unii Europejskiej w Dziedzinie Walki z Terroryzmem z grudnia 2005 r. oraz Strategię w Sprawie Zwalczania Radykalizacji Postaw i Rekrutacji do Organizacji Terrorystycznych z grudnia 2005 r. Zob. także A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie, s. 150 i n.↩

272. Wspólne stanowisko Rady 2001/930/WPZiB z 27.12.2001 r. w sprawie zwalczania terroryzmu (Dz.Urz. UE L 344 z 28.12.2001 r., s. 90–92).↩

273. Wspólne stanowisko Rady 2001/931/WPZiB z 27.12.2001 r. w sprawie zastosowania szczególnych środków w celu zwalczania terroryzmu (Dz.Urz. UE L 344 z 28.12.2001 r., s. 93–96).↩

274. Rozporządzenie Rady (WE) Nr 2580/2001 z 27.12.2001 r. w sprawie szczególnych środków restrykcyjnych skierowanych przeciwko niektórym osobom i podmiotom mających na celu zwalczanie terroryzmu (Dz.Urz. UE L 344 z 28.12.2001 r., s. 70–75). Odnośnie do grup i podmiotów uczestniczących w aktach terrorystycznych zob. rozporządzenie Rady (WE) Nr 501/2009 z 15.6.2009 r. wykonujące art. 2 ust. 3 rozporządzenia (WE) Nr 2580/2001 w sprawie szczególnych środków restrykcyjnych skierowanych przeciwko niektórym osobom i podmiotom mających na celu zwalczanie terroryzmu i uchylające decyzję 2009/62/WE (Dz.Urz. UE L 151 z 16.6.2009 r., s. 14–16).↩

275. Decyzja ramowa Rady 2002/475/WSiSW z 13.6.2002 r. w sprawie zwalczania terroryzmu (Dz.Urz. UE L 164 z 22.6.2002 r., s. 3–7) w wersji zmienionej decyzją ramową Rady 2008/919/WSiSW z 28.11.2008 r. zmieniającą decyzję ramową 2002/475/ WSiSW w sprawie zwalczania terroryzmu (Dz.Urz. UE L 330 z 9.12.2008 r., s. 21– –23). Szerzej nt. tej decyzji ramowej zob. A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej, s. 147 i n.↩

276. Stanowią je: ataki na życie ludzkie, które mogą powodować śmierć; ataki na integralność cielesną osoby; porwania lub branie zakładników; spowodowanie rozległych zniszczeń obiektów rządowych lub obiektów użyteczności publicznej, systemu transportowego, infrastruktury, włącznie ze zniszczeniem systemu informacyjnego, stałych platform umieszczonych na szelfie kontynentalnym, miejsca publicznego lub mienia prywatnego, mogące zagrozić życiu ludzkiemu lub mogące spowodować poważne straty gospodarcze; zajęcie statku powietrznego, statku lub innego środka transportu publicznego lub towarowego; wytwarzanie, posiadanie, nabywanie, przewożenie, dostarczanie lub używanie broni, materiałów wybuchowych lub jądrowych, broni biologicznej lub chemicznej, jak również badania i rozwój broni biologicznej i chemicznej; uwalnianie substancji niebezpiecznych lub powodowanie pożarów, powodzi lub wybuchów, których rezultatem jest zagrożenie życia ludzkiego; zakłócenia lub przerwy w dostawach wody, energii elektrycznej lub wszelkich innych podstawowych zasobów naturalnych, których rezultatem jest zagrożenie życia ludzkiego, a także grożenie popełnieniem wymienionych powyżej czynów.↩

277. Decyzja Rady 2002/996/WSiSW z 28.11.2002 r. ustanawiająca mechanizm oceny systemów prawnych i ich stosowania na poziomie krajowym w walce z terroryzmem (Dz.Urz. UE L 349 z 24.12.2002 r., s. 1–3).↩

278. Decyzja Rady 2005/671/WSiSW z 20.9.2005 r. w sprawie wymiany informacji i współpracy dotyczącej przestępstw terrorystycznych (Dz.Urz. UE L 253 z 29.9.2005 r., s. 22–24).↩

279. Szerzej zob. B. Hołyst, Terroryzm, t. II, s. 961 i n.

     ↩

280. Do zwalczania terroryzmu odwołują się także dalsze postanowienia TfUE, m.in. art. 88, który reguluje współpracę policyjną państw członkowskich i za jedno z zadań Europolu uznaje wspieranie i wzmacnianie działań krajowych organów ścigania, jak również ich wzajemnej współpracy w zapobieganiu i zwalczaniu tego zjawiska, a tak-↩

281. Przepis ten dodano ustawą z 25.6.2009 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz przeciwdziałaniu finansowania terroryzmu oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 166, poz.1317).↩

282. Zob. ustawa z 16.11.2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 46, poz. 276 ze zm.).↩

283. Zob. ustawa z 27.9.2002 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł (Dz.U. Nr 180, poz. 1500). Szerzej zob. B. Hołyst, Terroryzm, Warszawa 2010, t. I, s. 923 i n.; J. W. Wójcik, Przeciwdziałanie, s. 191 i n.↩

284. Zob. w szczególności powoływaną już ustawę z 25.6.2009 r. (Dz.U. Nr 166, poz. 1317), której celem było dostosowanie polskich regulacji do postanowień dyrektywy 2005/60/WE oraz dyrektywy wykonawczej 2006/70/WE.↩

285. Dz.Urz. UE L 121 z 15.5.2009 r., s. 37–66.

     ↩

286. Zob. A. Sakowicz, Przestępstwo handlu ludźmi, s. 53 oraz E. Morawska, Handel ludźmi z perspektywy systemu ochrony praw człowieka ONZ, [w:] Z. Lasocik (red.), Handel ludźmi, s. 57–59.↩

287. Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 ze zm.

     ↩

288. Protokół dodatkowy w sprawie sprzedaży dzieci, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii z 25.5.2000 r. (Dz.U. z 2007 r. Nr 76, poz. 494).↩

289. Dz.Urz. WE L 63 z 4.3.1997 r., s. 2–6.

     ↩

290. Dz.Urz. UE L 203 z 1.8.2002 r., s. 1–4.

     ↩

291. Dz.Urz. UE L 13 z 20.1.2004 r., s. 44–48.

     ↩

292. Komisja Europejska, Wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zapobiegania handlu ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar tego procederu, uchylającej decyzję ramową 2002/696/WSiSW, KOM (2010) 95 wersja ostateczna, Bruksela, 29.3.2010 r. Zob. też Opinię Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie wniosku dotyczącego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar, uchylającej decyzję ramową 2002/629/WSiSW, KOM (2010) 95 wersja ostateczna (Dz.Urz. UE C 51 z 17.2.2011 r., s. 50).↩

293. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z 5.4.2011 r. w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar, zastępująca decyzję ramową Rady 2002/629/WSiSW (Dz.Urz. UE L 101 z 15.4.2011 r., s. 1–11).↩

294. Dz.U. z 2005 r. Nr 18, poz. 160.

     ↩

295. Dz.U. z 2005 r. Nr 18, poz. 162.

     ↩

296. Dz.U. z 2005 r. Nr 18, poz. 158.

     ↩

297. Zob. K. Strąk, [w:] W. Czapliński, A. Wróbel (red.), Wspólpraca, s. 399.

     ↩

298. Zob. informacje o ratyfikacjach na stronach http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XVIII-12-a&chapter=18&lang=en oraz http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XVIII-12b&chapter=18&lang=en.↩

299. K. Strąk, [w:] W. Czapliński, A. Wróbel (red.), Współpraca, s. 400–401.

     ↩

300. Ibidem, s. 401.

     ↩

301. Dz.U. z 2009 r. Nr 20, poz. 107.

     ↩

302. Zob. Z. Ćwiąkalski, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Komentarz, t. II, Warszawa 2008, s. 1155.↩

303. E. Zielińska, O potrzebie zmian kodeksu karnego, s. 337–344.

     ↩

304. KOM (2006) 187 final z 2.5.2006 r.

     ↩

305. Dz.U. Nr 98, poz. 626.

     ↩

306. Zob. opinie A. Sakowicza i W. Wróbla dostępne na stronie internetowej http://orka. sejm.gov.pl/rexdomk6.nsf/Opdodr?OpenPage&nr=2387.↩

307. Por. Komisja Kodyfikacyjna Prawa Karnego, Opinia do Projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Przepisy wprowadzające Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz ustawy o Policji (Druk sejmowy Nr 2387), http://www.bip.ms.gov.pl/Data/Files/_public/bip/kkpk/kkpk_opinia3.pdf.↩

308. Zob. O. Górniok, J. Bojarski, [w:] M. Filar (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 615.↩

309. Dz.U. Nr 88, poz. 554 ze zm.

     ↩

310. W myśl art. 115 § 23 KK niewolnictwo jest stanem zależności, w którym człowiek jest traktowany jak przedmiot własności.↩

311. Zob. A. Sakowicz, Przestępstwo handlu ludźmi, s. 56–57.

     ↩

312. Dz.U. z 2007 r. Nr 76, poz. 494.

     ↩

313. CETS Nr 201.

     ↩

314. KOM (2010) 94 wersja ostateczna.

     ↩

315. Dz.U. Nr 206, poz. 1589 ze zm.

     ↩

316. Krytycznie na temat karalności takiego zachowania M. Filar, [w:] M. Filar (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 969.↩

317. Zob. art. 1 b (ii) decyzji ramowej 2004/68/WSiSW.

     ↩

318. Szerzej na temat podziału przestępstw: M. Struzik, Przestępstwa związane z narkotykami.↩

319. W niniejszym tekście nie zostaną omówione porozumienia międzypaństwowe dotyczące zwalczania handlu narkotykami. Jedynie w charakterze zasygnalizowania można wskazać, jako przykład tego rodzaju porozumień Porozumienie z 10.3.1996 r. zawarte między Departamentem Stanu Stanów Zjednoczonych Ameryki i Ministerstwem Spraw Wewnętrznych Rzeczypospolitej Polskiej o wspieraniu programu zwalczania narkotyków na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.↩

320. Konwencja została podpisana przez przedstawiciela Rzeczypospolitej Polskiej Ludowej 3.7.1961 r., a następnie ratyfikowana 21.12.1965 r. i opublikowana w Dz.U. z 1966 r. Nr 45, poz. 277.↩

321. Informacje pochodzą z oficjalnej strony ONZ: http://treaties.un.org/pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=VI-15&chapter=6&lang=en#EndDec [dzień dostępu: 12.9.2011 r.].↩

322. Konwencja została podpisana przez przedstawiciela Polski 6.3.1989 r., ratyfikowana 26.3.1994 r, opublikowana w Dz.U. z 1995 r. Nr 15, poz. 69.↩

323. Informacje pochodzą z oficjalnej strony ONZ: http://treaties.un.org/pages/ViewDetails. aspx?src=TREATY&mtdsg_no=VI-19&chapter=6&lang=en [data dostępu: 12.9.2011 r.].↩

324. Zgodnie z informacjami zawartymi na oficjalniej stronie internetowej RE (http:// conventions.coe.int/Treaty/Commun/ChercheSig.asp?NT=156&CM=1&DF=&C-

     L=ENG) porozumienie zostało podpisane, jednak nie zostało ratyfikowane przez 9 państw, zaś ratyfikowane lub przyjęte przez 13 krajów. Polska nie ratyfikowała omawianego porozumienia.↩

325. Konwencja została sporządzona w Strasburgu 8.11.1990 r., została ratyfikowana przez 48 państw, w tym przez Polskę 20.12.2000 r. (Dz.U. z 2003 r. Nr 46, poz. 394).↩

326. Zob. art. 4 ust. 5 decyzji ramowej Rady 2004/757/WSiSW.

     ↩

327. Grupa Pompidou została powołana do życia na mocy Rezolucji (80)02 Komitetu Ministrów RE z 27.3.1980 r.↩

328. Plan został przyjęty przez Radę ds. Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych w Wiedniu 3.12.1998 r. (Dz.Urz. WE C 19 z 23.1.1999 r., s. 1–15).↩

329. Konkluzje zostały przyjęte 15 i 16.10.1999 r.

     ↩

330. Stan problemu narkotykowego w Europie, Sprawozdanie roczne 2010 przygotowane przez Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, Luksemburg 2010, s. 21.↩

331. Dz.Urz. UE L 335 z 11.11.2004 r., s. 8–11.

     ↩

332. Motyw 4 uzasadnienia decyzji ramowej 2004/757/WSiSW.

     ↩

333. Sprawozdanie Komisji w sprawie przeglądu postępów w realizacji planu działania UE w zakresie narkotyków (2009–2012) w 2010 r. zawarte w dokumencie KOM (2011) 630 wersja ostateczna.↩

334. Dz.Urz. UE L 127 z 20.5.2005 r., s. 32–37.

     ↩

335. Zob. np. strategia antynarkotykowa UE na lata 2005–2012 zatwierdzona przez Radę w grudniu 2004 r. lub plan działań UE w zakresie narkotyków na lata 2009– –2012.↩

336. Dz.U. Nr 179, poz. 1485 ze zm.

     ↩

337. W art. 55 ust. 3 ustawy przewidziano karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3, co może w praktyce oznaczać możliwość przekroczenia wskazanego w decyzji ramowej limitu 10 lat.↩

338. Więcej na temat polskiego prawa w zakresie przestępstw narkotykowych m.in. K. Laskowska, Nielegalny handel narkotykami; K. Krajewski, Polskie ustawodawstwo dotyczące narkotyków i narkomanii: pomiędzy represją a terapią.↩

339. Zob. np. R. Zawłocki, [w:] A. Wąsek (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, t. II, Warszawa 2005, art. 299, Nb 2. Wskazać przy tym należy na różnice w definiowaniu pojęcia prania pieniędzy w regulacjach europejskich (por. np. art. 1 dyrektywy 2005/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 26.10.2005 r. w sprawie przeciwdziałania korzystaniu z systemu finansowego w celu prania pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz.Urz. UE L 309 z 25.11.2005 r., s. 15–36) oraz w prawie polskim (por. art. 299 KK oraz art. 2 pkt 9 ustawy z 16.11.2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 46, poz. 276 ze zm.).↩

340. Por. D. Gentzik, Die Europäisierung, s. 37; E. Pływaczewski, W. Filipkowski, Wybrane inicjatywy międzynarodowe w zakresie przeciwdziałania praniu brudnych pieniędzy, s. 361.↩

341. Statement on Prevention of Criminal Use of the Banking System to the Purpose of Money Laudering z 12.12.1988 r.↩

342. Organ ten, określany także jako Basler Cooke-Commitee, zrzesza przedstawicieli banków centralnych oraz instytucji nadzoru bankowego z dwunastu wiodących pod względem rozwoju gospodarczego krajów (Belgia, Francja, Holandia, Japonia, Kanada, Luksemburg, Niemcy, Szwecja, Szwajcaria, USA, Wielka Brytania i Włochy).↩

343. Szerzej zob. J. Długosz, Europäisierung des polnischen Strafrechts im Bereich der Geldwäsche, s. 106 i n.; S. Niemierka, B. Smykla, Przeciwdziałanie, s. 34 i n.; J. W. Wójcik, Pranie pieniędzy, s. 133 i n.↩

344. Financial Action Task Force (FATF). Szerzej zob. np. J. Bojarski, Przestępstwa gospodarcze związane z działalnością banków, Toruń 2001, s. 91; K. Buczkowski, M. Wojtaszek, Pranie pieniędzy, s. 34; B. Maruszewska-Baranek, Koncepcja europejskiego prawa karnego, s. 137.↩

345. W tym kontekście warto jednak wskazać, że w obliczu zagrożenia terroryzmem, a także rozwojem technik prania pieniędzy Zalecenia te zostały w latach 2002–2003 znowelizowane. Aktualna wersja Zaleceń zob. www.oecd.org/data oecd/38/49/34030754.pdf.↩

346. Mowa tu w szczególności o art. 36 Konwencji ONZ o środkach odurzających, przyjętej 30.3.1961 r. (Dz.U. z 1966 r. Nr 45, poz. 277), ze zmianami wprowadzonymi przez Protokół z 21.2.1972 r. oraz o art. 22 Konwencji ONZ o substancjach psychotropowych, przyjętej 21.2.1971 r. (Dz.U. z 1976 r. Nr 31, poz. 180).↩

347. Konwencja ONZ o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi, przyjęta 20.12.1988 r., ratyfikowana przez Polskę 30.4.1994 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 15, poz. 69).↩

348. Definicja ta, mimo że ograniczała katalog przestępstw pierwotnych wyłącznie do przestępstw narkotykowych, uznana została za definicję modelową i stanowiła punkt odniesienia dla europejskiego prawodawcy przy tworzeniu instrumentów prawnych mających służyć zwalczaniu prania pieniędzy (por. np. dyrektywę Rady 91/308/EWG z 10.6.1991 r. w sprawie uniemożliwienia korzystania z systemu finansowego w celu prania pieniędzy, Dz.Urz. WE L 166 z 28.6.1991 r., s. 77–83, pkt 9 Preambuły). Szerzej zob. W. Filipkowski, Zwalczanie przestępczości zorganizowanej, s. 121 i n.; W. C. Gilmore, Pranie pieniędzy, s. 62 i n.; S. Niemierka, B. Smykla, Przeciwdziałanie, s. 36 i n.↩

349. Konwencja ONZ o zwalczaniu międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, przyjęta 15.11.2000 r., ratyfikowana przez Polskę 29.9.2003 r. (Dz.U. z 2005 r. Nr 18, poz. 158).↩

350. Szerzej zob. J. W. Wójcik, Pranie pieniędzy, s. 140 i n.

     ↩

351. Konwencja ONZ przeciwko korupcji, przyjęta 31.10.2003 r., weszła w życie 14.12.2005 r., ratyfikowana przez Polskę 15.10.2006 r. (Dz.U. z 2007 r. Nr 84,↩

352. Konwencja RE Nr 198 w sprawie prania, ujawniania, zajmowania i konfiskaty dochodów pochodzących z przestępstwa oraz o finansowania terroryzmu, przyjęta 16.5.2005 r. (Dz.U. z 2008 r. Nr 165, poz. 1028), weszła w życie 1.5.2008 r., ratyfikowana przez Polskę 27.10.2006 r. (Dz.U. Nr 237, poz. 1712).↩

353. Szerzej nt. obu powołanych konwencji zob. J. Długosz, Europäisierung des polnischen Strafrechts im Bereich der Geldwäsche, s. 115 i n.; S. Niemierka, B. Smykla, Przeciwdziałanie, s. 47 i n.; J. W. Wójcik, Pranie pieniędzy, s. 137 i n.↩

354. Pierwszą taką inicjatywą była dyrektywa Rady 91/308/EWG z 10.6.1991 r. w sprawie uniemożliwienia korzystania z systemu finansowego w celu prania pieniędzy (Dz Urz. WE L 166 z 28.6.1991 r., s. 77–83) oraz zmieniająca ją dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/97/WE z 4.12.2001 r. w sprawie uniemożliwienia korzystania z systemu finansowego w celu prania pieniędzy (Dz.Urz. WE L 344 z 28.12.2001 r., s. 76–82).↩

355. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2005/60/WE z 26.10.2005 r. w sprawie przeciwdziałania korzystaniu z systemu finansowego w celu prania pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz.Urz. UE L 309 z 25.11.2005 r., s. 15–36). Szczegółowo nt. postanowień tej dyrektywy zob. J. Długosz, Europejska inicjatywa w zakresie prze ciwdziałania praniu pieniędzy, s. 21 i n.↩

356. Odnośnie do definicji pojęcia „działalność przestępcza” zob. art. 3 pkt 4 dyrektywy. W tym kontekście warto wskazać również na powiązany z tą definicją katalog poważnych przestępstw, będących źródłem pochodzenia wartości majątkowych, stanowiących przedmiot prania pieniędzy, czyli niejako czynami pierwotnymi tego prze stępstwa (por. art. 3 pkt 5 dyrektywy).↩

357. Drugi Protokół z 19.6.1997 r. do Konwencji w sprawie ochrony interesów finansowych Wspólnot Europejskich z 26.7.1995 r. (Dz.Urz. WE C 221 z 19.7.1997 r., s. 12), ratyfikowany przez Polskę 1.8.2008 r. (Dz.U. z 2009 r. Nr 208, poz. 1603).↩

358. Wspólne działanie Rady 98/699/WSiSW z 3.12.1998 r. przyjęte przez Radę na podstawie art. K.3 Traktatu o Unii Europejskiej, w sprawie prania brudnych pieniędzy, identyfikacji, wykrywania, zamrażania, zajmowania i konfiskaty narzędzi oraz zysków pochodzących z przestępstwa (Dz.Urz. WE L 133 z 9.12.1998 r., s. 1–3).↩

359. Decyzja Rady 2000/632/WSiSW z 17.10.2000 r. dotycząca uzgodnień w sprawie współpracy pomiędzy jednostkami wywiadu finansowego Państw Członkowskich w odniesieniu do wymiany informacji (Dz.Urz. WE L 271 z 24.10.2000 r., s. 4).↩

360. Decyzja ramowa Rady 2001/500/WSiSW z 26.6.2001 r. w sprawie prania brudnych pieniędzy oraz identyfikacji, wykrywania, zamrożenia, zajęcia i konfiskaty narzędzi oraz zysków pochodzących z przestępstwa (Dz.Urz. WE L 182 z 5.7.2001 r., s. 1–2).↩

361. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 1889/2005 z 26.10.2005 r. w sprawie kontroli środków pieniężnych wwożonych do Wspólnoty lub wywożonych ze Wspólnoty (Dz.Urz. UE L 309 z 25.11.2005 r., s. 9–12).↩

362. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 1781/2006 z 15.11.2006 r. w sprawie informacji o zleceniodawcach, które towarzyszą przekazom pieniężnym (Dz.Urz. UE L 345 z 8.12.2006 r., s. 1–9).↩

363. Warto zwrócić uwagę, że pojęcia: „mienie”, „zyski” i „konfiskata” należy rozumieć tak, jak je zdefiniowano w art. 1 powołanej już Konwencji RE Nr 141 w sprawie prania, ujawniania, zajmowania i konfiskaty dowodów pochodzących z przestępstwa, przyjętej 8.11.1990 r. (por. art. 3 decyzji ramowej in fine).↩

364. Zgodnie z art. 1 lit. b decyzji ramowej, za poważne przestępstwa uznano takie, które są zagrożone karą pozbawienia wolności, lub co do których istnieje możliwość orzeczenia środka zabezpieczającego, którego górna granica zagrożenia jest wyższa niż rok. Natomiast w przypadku państw, których system prawny przewiduje tylko minimalne zagrożenie dla czynów zabronionych, poważnymi przestępstwami są przestępstwa zagrożone karą pozbawienia wolności, lub co do których można orzec zasto sowanie środka zabezpieczającego na czas nie krótszy niż 6 miesięcy.↩

365. Podkreślić należy jednak, że zwalczanie procederu prania pieniędzy odbywa się nie tylko za pomocą instrumentów określonych w przepisach karnoprawnych. Obowiązki banków i instytucji finansowych w tym zakresie zawierają bowiem także przepisy prawa finansowego, bankowego i dewizowego, a także wewnętrzne regulacje tych instytucji. Zob. np. J. W. Wójcik, Przeciwdziałanie praniu pieniędzy, s. 149 i n.↩

366. Implementacji postanowień dyrektywy 2005/60/WE oraz dyrektywy wykonawczej 2006/70/WE dokonano ustawą z 25.6.2009 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz przeciwdziałaniu finansowania terroryzmu oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 166, poz. 1317), która weszła w życie 21.10.2009 r. Należy także podkreślić, iż ustawa ta w art. 9 pkt 2 wprowadza zmiany w art. 299 KK, modyfikując zakres normowania § 1, § 2 oraz § 8, a także uchylając dotychczasowy § 3 i § 4 tego przepisu.↩

367. Por. art. 299 KK i znowelizowany ustawą z 25.6.2009 r. art. 2 pkt 9 ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu oraz art. 1 ust. 2 dyrektywy 2005/60/WE. Warto przy tym zauważyć, że definicja zawarta w ustawie – w przeciwieństwie do definicji kodeksowej – stanowi niemal dosłowne tłumaczenie wskazanego postanowienia dyrektywy.↩

368. Szerzej odnośnie do stopnia harmonizacji polskich przepisów kryminalizujących pranie pieniędzy z wymogami wynikającymi z postanowień dyrektywy 2005/60/ WE oraz dyrektywy 2006/70/WE, także w świetle regulacji konstytucyjnoprawnych, zob. J. Długosz, Harmonizacja regulacji karnoprawnych w zakresie zwalczania tzw. prania pieniędzy w Unii Europejskiej, s. 249 i n.; taż, Europeizacja prawa karnego w zakresie przestępstwa prania pieniędzy, s. 115 i n.↩

369. M. Lezertua, Działania Rady Europy, s. 23.

     ↩

370. Szerzej zob. C. Nowak, Korupcja, s. 163 i n.

     ↩

371. Zob. d. art. 29 TUE w wersji sprzed TL (Dz.Urz. UE C 321E z 29.12.2006 r., s. 5–36). Trzeba jednak zaznaczyć, że w TL nie wskazano już walki z korupcją jako jednego z priorytetów, ograniczając się jedynie do wskazania w art. 67 ust. 3 TfUE, że „Unia dokłada starań, aby zapewnić wysoki poziom bezpieczeństwa za pomocą środków zapobiegających przestępczości, rasizmowi i ksenofobi oraz zwalczając te zjawiska (…)”.↩

372. Dz.Urz. UE L 287 z 29.10.2008 r., s. 1–110. Konwencja Narodów Zjednoczonych przyjęta została 31.10.2003 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ.↩

373. Tzn. Konwencji Prawnokarnej RE o korupcji z 27.1.1999 r., Konwencji Cywilnoprawnej RE o korupcji z 4.11.1999 r. oraz Konwencji OECD o zwalczaniu przekupstwa zagranicznych funkcjonariuszy publicznych w międzynarodowych transakcjach handlowych z 17.12.1997 r.↩

374. W ramach UE wypracowano także szereg instytucji procesowych, któ rych założeniem jest ułatwienie współpracy między państwami w celu walki m.in. z korupcją. Przykładowo wymienić można ENA czy zabezpieczenia mienia i środków dowodowych. Znaczącą rolę w walce z korupcją odgrywa także Europejski Urząd do spraw Zwalczania Oszustw (tzw. OLAF). Szerzej zob. C. Nowak, Korupcja, s. 173– –177.↩

375. Szerzej zob. C. Nowak, Dostosowanie prawa polskiego do instrumentów międzynarodowych dotyczących korupcji, Warszawa 2004, s. 21 i n.; P. Dzienis, W. Filipkowski, Cywilnoprawne aspekty korupcji, s. 61 i n.↩

376. Rezolucja Nr (97) 24, przyjęta na 101 sesji Komitetu Ministrów.

     ↩

377. Zob. polską ustawę wyrażającą zgodę na ratyfikację z 5.6.2002 r. (Dz.U. Nr 126, poz. 1066).↩

378. Protokół wszedł w życie 1.2.2005 r.

     ↩

379. Szerzej C. Nowak, Korupcja, s. 162–163.

     ↩

380. Dz.Urz. WE C 355 z 14.12.1994 r., s. 2–3.

     ↩

381. Dz.U. WE C 313 z 23.10.1996 r., s. 2–10.

     ↩

382. Dz.U. WE C 221 z 1997 r., s. 12.

     ↩

383. Zob. przykładowo Komunikat Komisji Europejskiej do Rady i Parlamentu z 21.5.1997 r., niepubl.↩

384. Dz.Urz. WE C 195 z 25.6.1997 r., s. 2–11.

     ↩

385. Dz.Urz. WE L 358 z 1998 r., s. 2–3.

     ↩

386. Dz.Urz. UE L 192 z 31.7.2003 r., s. 54–56.

     ↩

387. Konwencja weszła w życie 1.7.2002 r., po ratyfikowaniu jej przez 14 państw. Polska ratyfikowała konwencję 11.12.2002 r. (zob. ustawę ratyfikacyjną z 5.6.2002 r., Dz.U. Nr 126, poz. 1066).↩

388. Zaznaczyć należy, że Polska nie ratyfikowała wskazanego Protokołu Dodatkowego.↩

389. Dz.U. z 2009 r. Nr 208, poz. 1603.

     ↩

390. Dz.Urz. WE C 313 z 23.10.1996 r., s. 2–10.

     ↩

391. Szerzej zob. B. Srebro, Ochrona interesów finansowych Unii Europejskiej, Kraków 2004, s. 138–139.↩

392. Dz.Urz. WE C 221 z 19.7.1997 r., s. 12–22.

     ↩

393. Dz.Urz. WE C 195 z 25.6.1997 r., s. 2–11.

     ↩

394. Dz.Urz. WE L 358 z 31.12.1998 r., s. 2–4.

     ↩

395. Dz.Urz. UE L 192 z 31.7.2003 r., s. 54–56.

     ↩

396. Dz.U. Nr 111, poz. 1061.

     ↩

397. Ustawę z 9.9.2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, ustawy o zamówieniach publicznych oraz ustawy – Prawo bankowe (Dz.U. Nr 93, poz. 1027).↩

398. Zob. także odpowiednią zmianę dokonaną w art. 229 § 5 KK.

     ↩

399. Przepis ten został uchylony 16.10.2010 r. na mocy art. 64 ustawy z 25.6.2010 r. o sporcie, Dz.U. Nr 127, poz. 857 ze zm. Obecnie karalność za ten czyn przewiduje art. 46 ustawy o sporcie.↩

400. Dz.U. Nr 111, poz. 1061.

     ↩

401. Dz.U. Nr 197, poz. 1661 ze zm.

     ↩

402. Jak zauważa M. Muszyński „Wysoka wartość wspólnej europejskiej waluty, a także jej powszechna akceptowalność jako środka płatniczego spowodowała, że stała się ona atrakcyjniejsza dla fałszerzy niż amerykański dolar. Proceder jest przy tym postrzegany przez zorganizowane grupy przestępcze, jako działalność mało ryzykowna i wysoce opłacalna”; tenże, Podstawy prawne, s. 61.↩

403. Zob. Dz.U. z 1934 r. Nr 102, poz. 919.

     ↩

404. Ibidem.

     ↩

405. Dz.Urz. UE C 139 z 11.5.1998 r., s. 1–5.

     ↩

406. Dz.Urz. UE C 379 z 7.12.1998 r., s. 39.

     ↩

407. Zob. pkt 14d uchwały.

     ↩

408. Dz.Urz. UE C 11 z 15.1.1999 r., s. 13–15.

     ↩

409. Dz.Urz. UE L 140 z 14.6.2000 r., s. 1–3.

     ↩

410. Dz.Urz. UE L 329 z 14.12.2001 r., s. 3.

     ↩

411. Dz.Urz. UE L 181 z 4.7.2001 r., s. 6–10.

     ↩

412. Dz.Urz. UE L 181 z 4.7.2001 r., s. 11.

     ↩

413. Szerzej zob. J. Skorupka, Implementacja prawa wspólnotowego, s. 50 i n.

     ↩

414. Dz.Urz. WE L 329 z 14.12.2001 r., s. 1–2.

     ↩

415. Zob. także Decyzję Komisji 2005/37/WE z 29.10.2004 r. ustanawiającą Europejskie Centrum Techniczne i Naukowe (ECTN) oraz przewidującą koordynację działań technicznych w celu ochrony euro przed fałszowaniem (Dz.Urz. UE 19 z 21.1.2005 r., s. 73–74).↩

416. Dz.Urz. WE L 339 z 21.12.2001 r., s. 50–54.

     ↩

417. Dz.Urz. UE L 185 z 16.7.2005 r., s. 35–36.

     ↩

418. Dz.Urz. WE L 140 z 14.6.2000 r., s. 1–3.

     ↩

419. W art. 5 decyzji znalazły się także postanowienia odnośnie do penalizacji zachowań co do waluty niewyemitowanej, ale przeznaczonej do obiegu.↩

420. Dz.Urz. WE C 221 z 19.7.1997 r., s. 12–22.

     ↩

421. Dz.Urz. WE L 329 z 14.2.2001 r., s. 3.

     ↩

422. Zob. Dz.U. z 1934 r. Nr 102, poz. 919.

     ↩

423. Dz.Urz. WE L 140 z 14.6.2000 r., s. 1–3.

     ↩

424. Bruksela, 17.9.2007 r.

     ↩

425. J. Skorupka, Implementacja prawa wspólnotowego, s. 60.

     ↩

426. Zob. np. Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Creating a Safer Information Society by Improving the Security of Information Infrastructures and Combating Computer-related Crime, Brussels, 26.1.2001 r., COM (2000) 890 final oraz Communication from the Commission to the European Parliament, the Council and the Committee of the Regions, Towards a general policy on the fight against cyber crime, Brussels, 25.5.2007 r., COM (2007) 267 final.↩

427. Zob. European Commission, Fight against cyber crime, http://ec.europa.eu/justice_home/fsj/crime/cybercrime/wai/fsj_crime_cybercrime_en.htm.↩

428. Zob. A. Adamski, Prawo karne komputerowe, s. 7.

     ↩

429. Ibidem, s. 8.

     ↩

430. CETS Nr 185.

     ↩

431. CETS Nr 189.

     ↩

432. Dz.Urz. UE L 13 z 20.1.2004 r., s. 44–48.

     ↩

433. Dz.Urz. UE L 69 z 16.3.2005 r., s. 67–71.

     ↩

434. Komisja Wspólnot Europejskich, Sprawozdanie Komisji dla Rady na podstawie art. 12 decyzji ramowej Rady z 24.2.2005 r. w sprawie ataków na systemy informatyczne, Bruksela, 14.7.2008 r., KOM (2008) 448 wersja ostateczna.↩

435. Komisja Europejska, Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady dotycząca ataków na systemy informatyczne i uchylająca decyzję ramową Rady WSiSW 2005/222/WSiSW, KOM (2010) 517 wersja ostateczna.↩

436. Dz.Urz. WE L 149 z 2.6.2001 r., s. 1–4.

     ↩

437. Dz.Urz. UE L 111 z 5.5.2009 r., s. 16–22.

     ↩

438. Zob. w szczególności ustawę z 18.3.2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz ustawy – Kodeks wykroczeń (Dz.U. Nr 69, poz. 626).↩

439. Zob. ustawę z 24.10.2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 214, poz. 1344).↩

440. Por. R. Koszut, Polskie prawo karne, s. 24.

     ↩

441. Dz.U. Nr 197, poz. 1661 ze zm.

     ↩

442. Zob. A. Adamski, Harmonizacja, s. 89–102. Por. J. Wojciechowska, Problem kwalifikacji prawnej wyłudzeń informatycznych z użyciem kart kredytowych, SP 2006, z. 4, s. 141–149.↩

443. A. Adamski, Harmonizacja, s. 95.

     ↩

444. Zob. np. J. Wojciechowska, Problem, s. 144–145.

     ↩

445. A. Adamski, Harmonizacja, s. 97.

     ↩

446. T.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.

     ↩

447. W kwestii problematyki definicji tego zjawiska zob. W. Filipkowski, Zwalczanie,

     s. 29 i n.; Z. Rau, Przestępczość, s. 39 i n.↩

448. Zob. także W. Filipkowski, Zwalczanie, s. 46 i n. ³ Obszernie zob. Z. Rau, Przestępczość, s. 96 i n.

     ↩

449. Zob. w prawie międzynarodowym np.: Konwencja ONZ z 2.12.1949 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi i eksploatacji prostytucji; Konwencja RE Nr 185 z 23.11.2001 r. w sprawie cyberprzestępczości, czy też Konwencja RE Nr 141 z 8.11.1990 r. w sprawie prania, ujawniania, zajmowania i konfiskaty dowodów pochodzących z przestępstwa. W prawie UE np.: decyzja ramowa Rady 2001/413/WSiSW z 28.5.2001 r. w sprawie zwalczania fałszowania i oszustw związanych z bezgotówkowymi środkami płatniczymi (Dz.Urz. WE L 149 z 2.6.2001 r., s. 1–4); decyzja ramowa Rady 2002/629/WSiSW z 19.7.2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi (Dz.Urz. WE L 203 z 1.8.2002 r., s. 1–4); decyzja Rady 2004/919/WE z 22.12.2004 r. w sprawie zwalczania przestępczości transgranicznej związanej z pojazdami (Dz.Urz. UE L 389 z 30.12.2004 r., s. 28–30). Zob. także A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej, s. 177 i n.; F. Jasiński, P. Rakowski, Walka z przestępczością zorganizowaną i terroryzmem, s. 236 i n.↩

450. Konwencja ONZ o zwalczaniu międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, przyjęta 15.11.2000 r., weszła w życie 29.9.2003 r., ratyfikowana przez Polskę 29.9.2003 r. (Dz.U. z 2005 r. Nr 18, poz. 158). Konwencję uzupełniają trzy protokoły dodatkowe: Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu i karaniu handlu ludźmi, zwłaszcza kobietami i dziećmi (Dz.U. z 2005 r. Nr 18, poz. 160), Protokół przeciwko przemytowi migrantów drogą lądową, morską i powietrzną (Dz.U. z 2005 r. Nr 18, poz. 162) oraz Protokół przeciwko nielegalnemu wytwarzaniu i handlowi bronią palną, jej częściami i komponentami oraz amunicją (Dz.U. z 2005 r. Nr 252, poz. 2120). ³ Szerzej zob. Z. Rau, Przestępczość, s. 106 i n.↩

451. Podkreślenia wymaga przy tym, że w walce z przestępczością zorganizowaną w ramach UE największe znaczenie ma współpraca policyjna. Szczególną rolę odgrywa w niej Europol, a także Eurojust. Warto także wspomnieć o Europejskim Urzędzie ds. Zwalczania Nadużyć Finansowych – OLAF (Office européen de lutte antifraude), którego zadaniem jest ochrona interesów finansowych UE. Natomiast na płaszczyźnie instytucjonalnej decyzje odnośnie do omawianej problematyki inicjowane są głównie w ramach Multidyscyplinarnej Grupy Roboczej Rady ds. przestępczości zorganizowanej.↩

452. W samym TUE w wersji z Maastricht, który pierwotnie wyznaczał zakres przedmiotowy tego filaru (wymiar sprawiedliwości i spraw wewnętrznych) pojęcie przestępczości zorganizowanej nie zostało wprawdzie użyte expressis verbis, jednakże w art. K.1 TUE, określającym środki służące realizacji celów UE m.in. w obszarze współpracy policyjnej, wskazano wiele dziedzin, objętych tą współpracą, które mieściły się w definicji omawianego zjawiska, m.in. terroryzm, nielegalny handel narkotykami, a także inne poważne formy międzynarodowej przestępczości.↩

453. Plan Działania na rzecz zwalczania przestępczości zorganizowanej, przyjęty przez Radę 28.4.1997 r., zatwierdzony przez Radę Europejską w Amsterdamie 16–17.6.1997 r. (Dz.Urz. WE C 251 z 15.8.1997 r., s. 1–16). W tym kontekście warto wskazać jeszcze na Pakt Przedakcesyjny w sprawie przestępczości zorganizowanej, zawarty w 1998 r. między państwami członkowskimi UE a państwami kandydującymi z Europy Środkowej i Wschodniej oraz Cyprem (Dz.Urz. WE C 220 z 15.7.1998 r., s. 1–5), zawierający 15 zasad regulujących formy i środki współpracy w zakresie zwalczania przejawów przestępczości zorganizowanej oraz innych form najcięższych przestępstw, którego realizacja była jednym z warunków akcesji do UE. Zob. także F. Jasiński, P. Rakowski, Walka z przestępczością zorganizowaną i terroryzmem, s. 231.↩

454. Wiedeński Plan Działania w zakresie jak najlepszej transpozycji postanowień Traktatu Amsterdamskiego w przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, przyjęty przez Radę i Komisję 3.12.1998 r. (Dz.Urz. WE L 19 z 23.1.1999 r., s. 1–15).↩

455. W konkluzjach z Tampere m.in. podkreślono znaczenie integracji krajowych systemów przeciwdziałania przestępczości w kontekście walki z przestępczością zorganizowaną. W tym celu podjęto decyzję o stworzeniu Eurojustu, europejskiej sieci prewencji kryminalnej, a także wspólnych zespołów śledczych. Natomiast przedmiotem konkluzji z Santa Maria de Feira było zacieśnianie współpracy z państwami śródziemnomorskimi w zakresie zwalczania przestępczości zorganizowanej.↩

456. Przeciwdziałanie i zwalczanie przestępczości zorganizowanej: Strategia Unii Europejskiej na początek nowego milenium, przyjęta 27.3.2000 r. (Dz.Urz. WE L 124 z 3.5.2000 r., s. 33). Szczegółowo zob. F. Jasiński, P. Rakowski, Walka z przestępczością zorganizowaną i terroryzmem, s. 235 i n.↩

457. Program Haski: wzmacnianie wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości w Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C 53 z 3.3.2005 r., s. 1–14).↩

458. Program Sztokholmski: otwarta i bezpieczna Europa dla dobra i ochrony obywateli (Dz.Urz. UE C 115 z 4.5.2010 r., s. 1–38).↩

459. Wcześniej Rada przyjęła jeszcze dwa dokumenty: wspólne działanie 96/747/ WSiSW z 29.11.1996 r., dotyczące utworzenia i prowadzenia spisu szczególnych uprawnień, umiejętności i wiedzy specjalistycznej w walce z międzynarodową przestępczością zorganizowaną, w celu ułatwienia współpracy między Państwami Członkowskimi Unii Europejskiej w zakresie egzekwowania prawa (Dz.Urz. WE L 342 z 31.12.1996 r., s. 2–3) oraz wspólne działanie 97/827/WSiSW z 5.12.1997 r. ustanawiające mechanizmy oceny zastosowania oraz włączenia na szczeblu krajowym międzynarodowych przedsięwzięć w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej (Dz.Urz. WE L 344 z 15.12.1997 r., s. 7–9).↩

460. Wspólne działanie Rady 98/733/WSiSW z 21.12.1998 r. w sprawie uznania za przestępstwo uczestnictwa w organizacji przestępczej w państwach członkowskich Unii Europejskiej (Dz.Urz. WE L 351 z 29.12.1998 r., s. 1–3).↩

461. Decyzja ramowa Rady 2008/841/WSiSW z 24.10.2008 r. w sprawie zwalczania przestępczości zorganizowanej (Dz.Urz. UE L 300 z 11.11.2008 r., s. 42–45). Szerzej zob. A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej, s. 172 i n.↩

462. Konwencja ta została zresztą zawarta w imieniu Wspólnoty Europejskiej decyzją Rady 2004/579/WE z 29.4.2004 r. (Dz.Urz. UE L 261 z 6.8.2004 r., s. 69).↩

463. Decyzja Rady 2009/902/WSiSW z 30.11.2009 r. ustanawiająca Europejską Sieć Zapobiegania Przestępczości (ESZP) i uchylająca decyzję 2001/427/WSiSW (Dz.Urz. UE L 321 z 8.12.2009 r., s. 44–46).↩

464. Na marginesie warto wskazać także na art. 87 TfUE, regulujący współpracę policyjną, który stanowi, że realizacja tej współpracy nastąpi dzięki ustanowieniu wspólnych środków obejmujących wszelkie czynności dotyczące istotnych informacji (gromadzenie, przechowywanie, przetwarzanie, analizowanie, wymiana), wspieranie szkolenia pracowników i ich wymiany oraz tworzenie wspólnych technik śledczych dotyczących wykrywania poważnych form przestępczości zorganizowanej.↩

465. Odnośnie do regulacji karnoprawnych odnoszących się do zorganizowanych form przestępczości zob. A. Michalska-Warias, Przestępczość zorganizowana, s. 185 i n.↩

466. Konstrukcję określoną w art. 65 KK należy odnieść również do instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbywania reszty kary pozbawienia wolności. W takich okolicznościach art. 78 § 2 KK przewiduje bowiem wydłużenie okresu uprawniającego do takiego zwolnienia do upływu 3/4 orzeczonej kary.↩

467. Można tu wymienić m.in. następujące typy przestępstw: zamach stanu (art. 127 KK), czynna napaść na funkcjonariusza publicznego (art. 223 KK), typ kwalifikowany przestępstwa samouwolnienia się (art. 242 § 4 KK), nielegalne przekroczenie granicy (art. 264 § 2 KK), a także typ kwalifikowany przestępstwa prania pieniędzy (art. 299 § 5 KK). Szerzej zob. A. Michalska-Warias, Zwalczanie, s. 152 i n.↩

468. W szczególności zmiany takie wprowadzone zostały do przepisów regulujących zwalczania działalności o charakterze terrorystycznym, o czym była już mowa szerzej w poprzednim podrozdziale.↩

469. Termin implementacji tej decyzji ramowej upłynął 11.5.2010 r. (zob. art. 10 ust. 1).

     ↩

470. Zob. A. Górski, Nielegalna imigracja na obszarze Unii Europejskiej a prawo karne, s. 183–184.↩

471. Zob. A . Górski, Nielegalna imigracja na obszarze Unii Europejskiej a prawo karne,

     s. 185–187. Por. K. Strąk, [w:] W. Czapliński, A. Wróbel (red.), Współpraca, s. 396–397.↩

472. Europol, Facilitated illegal immigration into the European Union, September 2009, http://www.europol.europa.eu/publications/Serious_Crime_Overviews/Illegal_ Immigration_Fact_Sheet_2009.PDF.↩

473. Dz.Urz. WE L 328 z 5.12.2002 r., s. 17–18.

     ↩

474. Dz.Urz. WE L 328 z 5.12.2002 r., s. 1–3.

     ↩

475. K. Strąk, [w:] W. Czapliński, A. Wróbel (red.), Współpraca, s. 389. Zob. też wyr. ETS w sprawach C-176/03 oraz C-440/05.↩

476. Sprawozdanie Komisji na podstawie art. 9 decyzji ramowej Rady z 28.11.2002 r. w sprawie wzmocnienia systemu karnego w celu zapobiegania ułatwianiu nielegalnego wjazdu, tranzytu i pobytu, COM (2006) 0770 wersja ostateczna.↩

477. Komunikat Komisji w sprawie priorytetów politycznych w walce z nielegalną imigracją obywateli państw trzecich, COM (2006) 402 wersja ostateczna.↩

478. Zob. K. Strąk, [w:] W. Czapliński, A. Wróbel (red.), Współpraca, s. 402–405.

     ↩

479. Zob. A. Maksimczuk, L. Sidorowicz, Ochrona, s. 70.

     ↩

480. Dz.Urz. UE L 168 z 30.6.2009 r., s. 24–32.

     ↩

481. Zob. pkt 2 Preambuły.

     ↩

482. Zob. pkt 21 Preambuły.

     ↩

483. Zob. K. Strąk, [w:] W. Czapliński, A. Wróbel (red.), Współpraca, s. 405–409.

     ↩

484. T.j. Dz.U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 ze zm.

     ↩

485. Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.

     Nr 93, poz. 889 ze zm.).↩

486. I. Rzeplińska, [w:] W. Czapliński, A. Wróbel (red.), Współpraca, s. 413.

     ↩

487. T.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 ze zm.

     ↩

488. Dz.Urz. UE L 328 z 6.12.2009 r., s. 28–37.

     ↩

489. Jest to centrum informacji i dokumentacji w zakresie ochrony przyrody z zadaniem zapewniania ośrodkom decyzyjnym i opinii publicznej informacji, jako dopełnienie międzyrządowych działań o charakterze politycznym.↩

490. Zob. Dz.U. z 1996 r. Nr 58, poz. 263 ze zm.

     ↩

491. CETS Nr 150.

     ↩

492. CETS Nr 172.

     ↩

493. Konwencję o odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone działalnością niebezpieczną dla środowiska podpisało jak do tej pory dziewięć państw (żadne nie ratyfikowało). Konwencję o ochronie środowiska przez prawo karne podpisało czternaście państw (dotychczas Konwencja została ratyfikowana tylko przez Estonię – w 2002 r.). Polska nie jest stroną żadnej z powyższych Konwencji.↩

494. Dz.Urz. UE L 29 z 5.2.2003 r., s. 55–58.

     ↩

495. Zb. Orz. 2005, s. I-07879.

     ↩

496. Zob. T. Koncewicz, L. Mering, M. Pchałek, Prawo karne UE, s. 18.

     ↩

497. Zb. Orz. 2007, s. I-09097.

     ↩

498. Dz.Urz. UE L 255 z 30.9.2005 r., s. 164–167.

     ↩

499. Dz.Urz. UE L 328 z 6.12.2009 r., s. 28–37.

     ↩

500. Dz.Urz. WE L 103 z 25.4.1979 r., s. 1–18.

     ↩

501. Tzn. w dalszej części rozdziału pominięta zostanie Konwencja RE o ochronie środowiska przez prawo karne (jak już wskazywano, do tej pory nie weszła ona w życie).↩

502. Dz.Urz. UE L 328 z 6.12.2009 r., s. 28–37.

     ↩

503. Dz.Urz. UE L 190 z 12.7.2006 r., s. 1–98.

     ↩

504. Dz.Urz. WE C 221 z 19.7.1997 r., s. 12–22.

     ↩

505. Jest to Konwencja OECD.

     ↩

506. Dz.Urz. UE L 190 z 12.7.2006 r., s. 1–98.

     ↩

507. T.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 ze zm.

     ↩

508. Dz.Urz. WE L 103 z 25.4.1979 r., s. 1–18.

     ↩

509. Dz.Urz. WE L 206 z 22.7.1992 r., s. 7–50.

     ↩

510. Dz.U. Nr 94, poz. 549.

     ↩

511. Z aprobatą należy się także wypowiedzieć o planowanych zmianach, niezwiązanych bezpośrednio z transpozycją dyrektywy, a mających na celu ujednolicenie terminologii pomiędzy KK a ustawami stanowiącymi podstawę prawnej pozakarnej regulacji ochrony przyrody (m.in. przez usunięcie w art. 186 § 1 KK pojęcia „promieniowanie radioaktywne” i wprowadzenie na jego miejsce terminu fachowego, tj. „skażenie promieniotwórcze”).↩

512. Dz.U. Nr 121, poz. 1263 ze zm.

     ↩

513. Dz.U. Nr 197, poz. 1661 ze zm.

     ↩

514. Zob. opracowanie B. Srebro, Ochrona.

     ↩

515. Zagrożenia wypływające z przestępczości gospodarczej stanowiły jedno z zagadnień podejmowanych na spotkaniach Rady Europejskiej w Wiedniu (odbyło się ono 11–1.12.1998 r.) oraz w Tampere (odbyło się ono 15–16.10.1999 r.), gdzie wskazano m.in., że „wysiłki dotyczące uzgodnienia wspólnych definicji, zakresu kryminalizacji oraz sankcji powinny, w pierwszym rzędzie, dotyczyć ograniczonej liczby dziedzin o szczególnym znaczeniu, takich jak przestępczość finansowa” (cytowany fragment pochodzi z pkt 5 Preambuły decyzji ramowej Rady 2001/500/WSiSW z 26.6.2001 r. w sprawie prania brudnych pieniędzy oraz identyfikacji, wykrywania, zamrożenia, zdjęcia, zajęcia i konfiskaty narzędzi oraz zysków pochodzących z przestępstwa, Dz.Urz. WE L 182 z 5.7.2001 r., s. 1–2).↩

516. O. Górniok w zaproponowanej przez siebie definicji zaliczyła do niej czyny „o wyraźnym charakterze międzynarodowym, popełniane na obszarze, co najmniej dwóch krajów”, zob. taż, [w:] Prawo karne gospodarcze, s. 51.↩

517. Europejski Urząd do spraw Zwalczania Nadużyć (fr. Office de la Lutte Anti-Fraude; ang. European Anti-Fraud Office − OLAF) został ustanowiony na mocy decyzji Komisji 1999/352/WE, EWWiS, Euratom z 28.4.1999 r. i rozpoczął działalność 1.6.1999 r. (Dz.Urz. WE L 136 z 31.5.1999 r., s. 20–22).↩

518. Dz.Urz. WE L 136 z 31.5.1999 r., s. 1–7.

     ↩

519. Dz.Urz. WE L 292 z 15.11.1996 r., s. 2–5.

     ↩

520. Przykładem spraw, które dotarły do SPI (obecnie Sądu) i w których SPI oceniał postępowanie OLAF-u, są: wyr. z 4.10.2006 r. w sprawie T-193/04, Tillack (Zb. Orz. 2006, s. II-03995), wyr. z 8.7.2008 r. w sprawie T-48/05, Franchet and Byk (Zb. Orz. 2008, s. II-01585). W obu sprawach SPI oceniał wpływ działań podejmowanych przez OLAF na prawa jednostki. Wyroki są niezwykle istotne, bowiem wykazano w nich związek między działaniem OLAF-u a pogorszeniem pozycji jednostki w krajowym postępowaniu karnym. Sąd Pierwszej Instancji uznał, że publikowanie informacji prasowych oraz doprowadzenie do „wycieku” informacji z OLAF-u dotyczących skarżących narusza zasadę domniemania niewinności.↩

521. Tak B. Srebro, Ochrona, s. 13.

     ↩

522. Działania takie skierowane są przeciwko interesom ekonomicznym UE.

     ↩

523. Choć można także mówić o znaczącym wpływie wypracowanych w orzecznictwie ETS zasad i reguł, na mocy których państwa były zobligowane do podjęcia działań mających za zadanie chronić interesy finansowe UE (w tym aspekcie przełomowy był wyr. ETS z 21.9.1989 r. w sprawie 68/88, Commision v. Greece, Zb. Orz. 1989, s. 2965), szerzej. B. Srebro, Ochrona, s. 126 i n.↩

524. Szerzej zob. B. Srebro, Ochrona, s. 138–139.

     ↩

525. Por. H. Hugger, The European Community’s Competence, s. 243; B. Srebro, Ochrona, s. 138.↩

526. Zob. wyr. z 21.9.1989 r. w sprawie 68/88, Commision v. Greece, Zb. Orz. 1989, s. 2965; wyr. ETS z 28.7.1999 r. w sprawie C-186/98, Criminal proceedings v. Maria Amélia Nunes and Evangelina de Matos, Zb. Orz. 1999, s. I-04883.↩

527. Dz.Urz. WE C 316 z 27.11.1995 r., s. 49–57.

     ↩

528. Por. Uzasadnienie do projektu ustawy z 22.10.2004 r. o ratyfikacji Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich, sporządzonej w Brukseli 26.7.1995 r., Protokołu do Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich z 26.7.1995 r., sporządzonego w Dublinie 27.9.1996 r., Protokołu w sprawie interpretacji w trybie orzeczenia wstępnego przez Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich z 26.7.1995 r., sporządzonego w Brukseli 29.11.1996 r., oraz Drugiego Protokołu do Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich z 26.7.1995 r., sporządzonego w Brukseli 19.6.1997 r., prace Sejmu IV kadencji, Druk Nr 3197.↩

529. Por art. 1 Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich z 26.7.1995 r.↩

530. Dz.Urz. WE C 313 z 23.10.1996 r., s. 2–10.

     ↩

531. Dz.Urz. WE C 151 z 20.5.1997 r., s. 2–14.

     ↩

532. Ustawa z 22.10.2004 r. wyrażająca zgodę na ratyfikację – Dz.U. Nr 273, poz. 2699.↩

533. Dz.Urz. WE C 221 z 19.7.1997 r., s. 12–22.

     ↩

534. Por. wyr. EST z 21.9.1989 r. w sprawie 68/88, Commision v. Greece, Zb. Orz.↩

535. , s. 2965.↩

536. Dz.Urz. WE L 149 z 2.6.2001 r., s. 1–4.

     ↩

537. Fragment z Preambuły decyzji ramowej 2001/413WSiSW.

     ↩

538. Dz.U. z 2004 r. Nr 273, poz. 2699.

     ↩

539. T.j. Dz.U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 ze zm. Zob. nowela z 24.7.2003 r. (Dz.U. Nr 162, poz. 1569).↩

540. Dz.U. Nr 69, poz. 626.

     ↩

541. Por. Uzasadnienie do projektu ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz ustawy – Kodeks wykroczeń z 19.9.2003 r., Sejm IV kadencji, Druk Nr 2031.↩

542. W Konwencji do zasady terytorialności zalicza się także sytuacje ograniczające się do związku polegającego tylko na osiągnięciu korzyści na terytorium danego państwa.↩

543. Ustawodawca polski, zmieniając art. 112 KK, wykroczył znacznie poza wymogi stawiane omawianą konwencją, gdyż objął zakresem stosowania punktu piątego zasady ochronnej nieograniczonej wszystkie typy przestępstw, z których możliwa jest do osiągnięcia, chociażby pośrednio korzyść majątkowa, podczas gdy konwencja przewidywała taki obowiązek jedynie co do wąskiego katalogu przypadków.↩

544. Zob. A. Lach, Europejska pomoc prawna, s. 225 i powołana tam literatura.

     ↩

545. CETS Nr 108.

     ↩

546. Dz.Urz. WE L 281 z 23.11.1995 r., s. 31–50.

     ↩

547. To samo odnosi się do rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 45/2001/WE z 18.12.2000 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych przez instytucje i organy wspólnotowe i o swobodnym przepływie takich danych (Dz.Urz. WE L 8 z 12.1.2001 r., s. 1–22).↩

548. Zob. European Commission, Comparative study on different approaches to new privacy challenges, particularly in the light of technological developments, Centre for Public Reform, 20 January 2010, s. 22–23.↩

549. Dz.Urz. UE L 210 z 6.8.2008 r., s. 1–11.

     ↩

550. Dz.Urz. UE L 210 z 6.8.2008 r., s. 12–72.

     ↩

551. Zob. Opinię Europejskiego Inspektora Ochrony Danych na temat wniosku dotyczącego decyzji ramowej Rady w sprawie wymiany informacji w ramach zasady dostępności – COM (2005) 490 wersja ostateczna (Dz.Urz. UE C 116 z 17.5.2006 r., s. 8–17).↩

552. Zob. szerzej: P. Wawrzyk, Współpraca policyjna, s. 67–112.

     ↩

553. Dz.Urz. UE L 205 z 7.8.2007 r., s. 63–84.

     ↩

554. Dz.U. Nr 165, poz. 1170 ze zm.

     ↩

555. Dz.Urz. UE L 121 z 15.5.2009 r., s. 37–66.

     ↩

556. Decyzja Rady 2002/187/WSiSW z 28.2.2002 r. ustanawiająca Eurojust w celu zintensyfikowania walki z poważną przestępczością (Dz.Urz. WE L 63 z 6.3.2002 r., s. 1–13) ze zmianami wprowadzonymi decyzją 2003/659/WSiSW (Dz.Urz. UE L 245 z 29.9.2003 r., s. 44–45) oraz decyzją 2009/426/WSiSW (Dz.Urz. UE L 138 z 4.6.2009 r., s. 14–32).↩

557. Szerzej A. Lach, Europejska pomoc prawna, s. 170–171.

     ↩

558. Dz.Urz. UE L 350 z 30.12.2008 r., s. 60–71.

     ↩

559. Komisja Europejska, Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wykorzystania danych dotyczących przelotu pasażera w celu zapobiegania przestępstwom terrorystycznym i poważnej przestępczości, ich wykrywania, prowadzenia dochodzeń w ich sprawie i ich ścigania, KOM (2011) 32 wersja ostateczna.↩

560. Zob. przykładowo rozporządzenie Rady (WE) Nr 1/2003 z 16.12.2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 i 82 Traktatu (Dz.Urz. WE L 1 z 4.1.2003 r., s. 1–25). Jak wskazuje się w jego art. 23, Komisja Eu-↩

561. Liability of enterprises, Council of Europe, R(88) 18, Strasbourg 1990.

     ↩

562. Dz.U. z 2005 r. Nr 29, poz. 249. Konwencja weszła w życie 1.7.2002 r. Polska ratyfikowała Konwencję 11.12.2002 r.; zob. ustawę ratyfikacyjną z 5.6.2002 r. (Dz.U. Nr 126, poz. 1066).↩

563. Dz.U. z 2008 r. Nr 165, poz. 1028. Konwencja weszła w życie 1.5.2008 r., Polska ratyfikowała Konwencję 8.8.2007 r.; zob. ustawę ratyfikacyjną z 27.10.2006 r. (Dz.U. Nr 237, poz. 1712).↩

564. Konwencja weszła w życie 1.7.2010 r., do tej pory nie została ratyfikowana przez Polskę.↩

565. Dz.Urz. WE C 221 z 19.7.1997 r., s. 12–22.

     ↩

566. Dz.Urz. WE L 140 z 14.6.2000 r., s. 1–3.

     ↩

567. Dz.Urz. WE L 149 z 2.6.2001 r., s. 1–4.

     ↩

568. Dz.Urz. WE L 164 z 22.6.2002 r., s. 3–7.

     ↩

569. Dz.Urz. WE L 203 z 1.8.2002 r., s. 1–4.

     ↩

570. Dz.Urz. WE L 328 z 5.12.2002 r., s. 1–3.

     ↩

571. Dz.Urz. UE L 29 z 5.2.2003 r., s. 55–58.

     ↩

572. Dz.Urz. UE L 192 z 31.7.2003 r., s. 54–56.

     ↩

573. Dz.Urz. UE L 13 z 12.1.2004 r., s. 44–48.

     ↩

574. Dz.Urz. UE L 328 z 6.12.2008 r., s. 28–37.

     ↩

575. Dz.Urz. UE L 328 z 6.12.2008 r., s. 55–58.

     ↩

576. Liability of enterprises, Council of Europe, R(88) 18, Strasbourg 1990.

     ↩

577. Konwencja weszła w życie 1.7.2002 r., po ratyfikowanie jej przez 14 państw. Polska ratyfikowała konwencję 11.12.2002 r.; zob. ustawę wyrażającą zgodę na ratyfikację z 5.6.2002 r. (Dz.U. Nr 126, poz. 1066).↩

578. Dz.Urz. WE C 221 z 19.7.1997 r., s. 12–22.

     ↩

579. Dz.U. Nr 197, poz. 1661 ze zm. Warto zaznaczyć, że TK wyr. z 3.11.2004 r. (K 18/03, Dz.U. Nr 243, poz. 2442) orzekł o niezgodności szeregu przepisów ustawy z Konstytucją RP, co wymusiło na ustawodawcy istotne zmiany przyjętych rozwiązań.↩

580. Kwestia ta była przedmiotem szerokiej dyskusji doktryny prawa karnego, zob. m in. J. Garus-Ryba, Osoba prawna jako podmiot przestępstwa – modele odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych, Prok. i Pr. 2003, Nr 2, s. 49; B. Nita, Koncepcje odpowiedzialności karnej, s. 110–111; A. Ratajczak, Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych, GS 2001, Nr 9, s. 10; M. Filar, Z. Kwaśniewski, D. Kala, Komentarz do ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, Toruń 2003, s. 24–25; M. Filar, Węzłowe problemy odpowiedzialności podmiotów zbiorowych na gruncie ustawy z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, [w:] J. Giezek (red.), Przestępstwo – kara – polityka kryminalna. Problemy tworzenia i funkcjonowania prawa. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Tomasza Kaczmarka, Kraków 2006; B. Jankowska, Odpowiedzialność karna osób prawnych, PiP 1996, z. 7, s. 48; M. Skoczylas, Odpowiedzialność karna osób prawnych w ustawodawstwie francuskim, Jurysta 1998, Nr 7–8, s. 13; M. Szymańska, Problem odpowiedzialności karnej przedsiębiorstw, CzPKiNP 1998, Nr 1–2, s. 210; zob. także Council od Europe, Legal Affairs, Liability of enterprises for offences, Strasbourg 1990.↩

581. Ustawa z 25.3.2011 r., Dz.U. Nr 106, poz. 622.

     ↩

582. W tym też znaczeniu należy odróżnić instrumenty prawne, oparte na uznanych kryteriach legitymizujących ich stosowanie, od działań o charakterze pozaprawnym, takich jak deportacja lub porwanie. Zob. na ten temat przede wszystkim: M. Płachta, Kidnapping międzynarodowy w służbie prawa. Studium prawno międzynarodowe i porównawcze, Warszawa 2000; tenże, Kidnapping międzynarodowy na tle „alternatywnych metod” wykrywania przestępców, Prok. i Pr. 2001, Nr 2, s. 7–27; tenże, „Ukryta ekstradycja” w świetle prawa i praktyki międzynarodowej, PS 2000, Nr 9, s. 102–121; w literaturze obcojęzycznej zob. np. O. Lagodny, Legally Protected Interests of an Abducted Alleged Offenders, Isreael Law Review 1993, Nr 1–2, s. 101–114.↩

583. A. Górski, A. Sakowicz, Geneza i istota europejskiego nakazu aresztowania, [w:] P. Hofmański (red.), A. Górski, A. Sakowicz, D. Szumiło-Kulczycka, Europejski nakaz aresztowania, s. 34.↩

584. Szerzej na ten temat zob. S. Steinborn, Ewolucja zasad współpracy w sprawach karnych, w niniejszym opracowaniu, Rozdział III.↩

585. A. Górski, A. Sakowicz, Geneza i istota europejskiego nakazu aresztowania, s. 40–41.↩

586. L. Gardocki, Podwójna przestępność czynu w prawie ekstradycyjnym, [w:] Problemy nauk penalnych. Prace ofiarowane Pani Profesor Oktawii Górniok, Katowice 1996, s. 69–77; M. Płachta, The Role of Double Criminality in International Cooperation in Penal Matters, [w:] N. Jareborg (red.), Double Criminality: Studies in International Criminal Law, Uppsala 1989, s. 104 i n.↩

587. M. Płachta, The Role of Double Criminality, s. 129–131.

     ↩

588. Takie uregulowanie jest spotykane w międzynarodowych dokumentach kształtujących procedury ekstradycyjne (zob. art. 3 ust. 1 lit. e Konwencji o przekazywaniu osób skazanych z 21.3.1983 r.; Dz.U. z 1995 r. Nr 51, poz. 279 ze zm.) i akceptowane w literaturze w odniesieniu do ekstradycji klasycznej (zob. M. Płachta, The Role of Double Criminality).↩

589. Dz.U. z 1994 r. Nr 70, poz. 307.

     ↩

590. Dz.U. z 1996 r. Nr 117, poz. 557. Uzupełniające postanowienia wynikają z Konwencji wykonawczej z 19.6.1990 r. do Układu z Schengen z 14.6.1985 r. w sprawie stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach w ramach stosunków między państwami członkowskimi będącymi stronami tej Konwencji (KWUS) (Dz.Urz. WE L 239 z 22.9.2000 r. poz. 19, t. 2, s. 25), a także – Rozdziału 1 Traktatu o ekstradycji i pomocy sądowej w sprawach karnych między Królestwem Belgii, Wielkim Księstwem Luksemburga i Królestwem Niderlandów z 27.6.1962 r., zmienionego protokołem z 11.5.1974 r. w ramach stosunków między państwami członkowskimi Unii Gospodarczej Beneluksu.↩

591. Dz.U. z 2004 r. Nr 191, poz. 1955.

     ↩

592. Dz.U. z 2004 r. Nr 187, poz. 1923.

     ↩

593. M. Płachta, Europejski nakaz aresztowania (wydania): kłopotliwa „rewolucja” w ekstradycji, Studia Europejski” 2002, Nr 3, s. 51↩

594. Decyzja ramowa Rady 2002/584/WSiSW z 13.6.2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między Państwami Członkowskimi (Dz.Urz. WE L 190 z 18.7.2002 r., s. 1–20), zmieniona decyzją ramową Rady 2009/299/WSiSW (Dz.Urz. UE L 81 z 27.3.2009 r., s. 24–36).↩

595. Zob. ww. decyzja ramowa 2002/584/WSiSW w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi; instrumenty zaliczane do omawianej grupy zostały powołane również na mocy decyzji ra-↩

596. Zob. A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem w sprawie karnym w ujęciu paneuropejskim, Białystok 2010; J. Garstka, Współpraca w sprawach karnych, [w:] F. Jasiński, K. Smoter (red.), Obszar wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości Unii Europejskiej. Geneza, stan i perspektywy rozwoju, Warszawa 2005, s. 345.↩

597. Szerzej zob. A. Grzelak, T. Ostropolski, Współpraca wymiarów sprawiedliwości i współpraca policyjna, Warszawa 2011, s. 1–85.↩

598. A. Górski, A. Sakowicz, Komentarz, s. 275–276.

     ↩

599. Por. A. Grzelak, T. Ostropolski, Współpraca wymiarów sprawiedliwości i współpraca policyjna, Warszawa 2011, s. 1–92.↩

600. § 58 wyroku TS z 12.8.2008 r. w sprawie C-296/08, Goicoechei. ² D. Rohlff, Der Europäische Haftbefehl, Frankfurt 2003, s. 33 i n.

     ↩

601. Z kolei w wyr. z 16.11.2010 r. sprawie C-261/09, Mantello (Dz.Urz. UE C 13 z 15.1.2011 r., s. 13), TS dokonał wykładni pojęcia „ten sam czyn”, użytego w art. 3↩

602. Przepis art. 4a dodany przez art. 2 pkt 1 decyzji ramowej Nr 2009/299/WSiSW z 26.2.2009 r. (Dz.Urz. UE L 81 z 2009 r., s. 24) zmieniającej decyzję ramową w sprawie ENA z dniem 28.3.2009 r.↩

603. Warto nadmienić, że kryterium „stałego pobytu” jako przesłanki odmowy wykonania ENA było przedmiotem wykładni TS, m.in. w wyr. z 17.7.2008 r. w sprawie C-66/08, Kozłowski (Dz.Urz. UE C 223 z 30.8.2008 r., s. 18) czy w wyr. z 6.10.2008 r. w sprawie C-123/08, Wolzenburg (Dz.Urz. UE C 282 z 21.11.2009 r., s. 8). W pierwszych z tych orzeczeń Trybunał stwierdził, że wykładnię art. 4 pkt 6 decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW należy dokonywać w taki sposób, że osoba, której nakaz dotyczy, „ma miejsce zamieszkania” w państwie członkowskim wykonania nakazu, jeżeli ustanowiła rzeczywiste miejsce zamieszkania w tym państwie, a „przebywa” w nim, jeżeli w następstwie odpowiednio długiego trwałego pobytu w tym państwie, stworzyła z nim więzi porównywalne z tymi, które są wynikiem posiadania miejsca zamieszkania. Ponadto, w celu ustalenia, czy pomiędzy osobą, której nakaz dotyczy, a państwem członkowskim wykonania nakazu istnieje więź pozwalająca na stwierdzenie, że dana osoba „przebywa” w tym państwie w rozumieniu art. 4 pkt 6, organ sądowy wykonujący nakaz powinien dokonać całościowej oceny kilku obiektywnych elementów charakteryzujących sytuację, w której znajduje się ta osoba, wśród których znajdują się w szczególności długość, charakter i warunki pobytu osoby ściganej, a także więzi rodzinne i ekonomiczne, które utrzymuje ona z państwem członkowskim wykonania nakazu. Natomiast w sprawie Wolzenburg Trybunał wskazał, że gdy chodzi o obywatela Unii, wykonujące nakaz państwo członkowskie nie może – poza wymogiem odnoszącym się do okresu pobytu w tym państwie – uzależniać zastosowania powodu fakultatywnej odmowy wykonania europejskiego nakazu aresztowania, o którym mowa w tym przepisie, od dodatkowych wymogów administracyjnych, takich jak posiadanie zezwolenia na pobyt na czas nieokreślony.↩

604. M. Płachta, The Role of Double Criminality, s. 132–133 ³ L. Gardocki, Podwójna przestępność, s. 75 i n.

     ↩

605. M. Płachta, The Role of Double Criminality, s. 107, 128.

     ↩

606. L. Gardocki, Podwójna przestępność, s. 70.

     ↩

607. M. Królikowski, Prawo karne w ujęciu międzynarodowym, [w:] T. Bojarski (red.), System prawa karnego, t. 2, Źródła prawa, Warszawa 2010.↩

608. A. Górski, A. Sakowicz, Komentarz, s. 284.

     ↩

609. Obszerne i ciekawe omówienie problemu przeszkód w wykonywaniu ENA o proweniencji związanej z ideą rządów prawa przedstawia B. Nita, Ograniczenia w przekazywaniu, cz. 1, cz. 2.↩

610. Wyr. z 3.5.2007 r. (Dz.Urz. UE C 140 z 23.6.2007 r., s. 3).

     ↩

611. Zob. podobnie wyr. ETS z 12.12.1996 r. w sprawach połączonych C-74/95 i C-129/95 dotyczący postępowań karnych przeciwko X, pkt 25 (Zb. Orz. 1995, s. I-06609) i z wyr. z 28.6.2005 r. w sprawach połączonych C-189/02 P, C-202/02 P, C-205/02 P, C-208/02 P i C-213/02 P, Dansk Rørindustri i in. v. Komisji (Dz.Urz. UE C 205 z 20.8.2005 r., s. 1).↩

612. Wyr. ETPCz z 22.6.2000 r. w sprawie, Coëme v. Belgii, Zbiór wyroków i decyzji, 2000-VII, s. 1, pkt 145.↩

613. Zob. M. Królikowski, Wokół problemów z zasadą nulla pena sine lege przy dostosowywaniu kary orzeczonej w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej, CzPKiNP 2009, Nr 2, s. 47–49.↩

614. K. Weis, The European Arrest Warrant: A Victim of Its Own Success?, New Journal of European Criminal Law 2011, Nr 2, s. 124–132.↩

615. Por. Sprawozdanie Komisji KOM (2011) 175 wersja ostateczna: Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wdrażania od 2007 r. decyzji ramowej Rady z 13.6.2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi.↩

616. Więcej informacji na temat organów wspierających współpracę w sprawach karnych, w tym Eurojustu oraz Europejskiej Sieci Sądowej, znajduje się w Rozdziale XII publikacji.↩

617. A. Górski, Europejskie, s. 61.

     ↩

618. W różnych aktach prawnych, a także w literaturze spotkać można kilka odmiennych określeń dotyczących zespołu, o którym mowa w niniejszej części opracowania, są to m.in. zespoły dochodzeniowe, zespoły śledcze, zespoły dochodzeniowo-śledcze. W niniejszym tekście należy przyjąć, że wszystkie te nazwy dotyczą jednej instytucji prawnej.↩

619. Więcej informacji w tym zakresie C. Kłak, Zespół śledczy, s. 118.

     ↩

620. Ratyfikowana w Polsce 12.11.2001 r., opublikowana w Dz.U. z 2005 r. Nr 18, poz. 158.↩

621. Konwencja została ratyfikowana w Polsce 26.3.1994 r., opublikowana w Dz.U.

     z 1995 r. Nr 15, poz. 69.↩

622. Konwencja została ratyfikowana w Polsce 17.6.1996 r., opublikowana w Dz.U. z 1999 r. Nr 76, poz. 854 ze zm.↩

623. Zgodnie z oświadczeniem rządowym z 10.2.2004 r. (Dz.U. Nr 139, poz. 1477) Prezydent RP ratyfikował Drugi protokół 8.9.2003 r. W stosunku do Polski Protokół wszedł w życie 1.2.2004 r. Tekst Drugiego Protokołu został opublikowany w Dz.U. z 2004 r. Nr 139, poz. 1476.↩

624. Sprawozdanie Komisji dotyczące przeniesienia przepisów decyzji ramowej Rady z 13.6.2002 r. w sprawie wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych, zawarte w dokumencie KOM (2004) 858.↩

625. Dz.Urz. WE C 197 z 12.7.2000 r., s. 3–23.

     ↩

626. Dz.Urz. WE L 162 z 20.6.2002 r., s. 1–3.

     ↩

627. Dz.Urz. WE L 16 z 22.1.2003 r., s. 68–70.

     ↩

628. Dz.Urz. UE L 253 z 29.9.2005 r., s. 22–24, zob. szerzej C. Kłak, Zespół śledczy, s. 100–111.↩

629. Dz.Urz. WE C 312 z 16.12.2003 r., s. 1–23.

     ↩

630. Dz.Urz. UE C 121 z 23.5.2003 r., s. 1–6.

     ↩

631. Wskazana deklaracja Rady została podjęta w następstwie ataków terrorystycznych w Madrycie z 11.3.2004 r.↩

632. A. Górski, Europejskie, s. 67.

     ↩

633. Konwencja weszła w życie 23.8.2005 r.

     ↩

634. A. Lach, Europejska pomoc prawna, s. 280.

     ↩

635. Sprawozdanie Komisji dotyczące przeniesienia przepisów decyzji ramowej Rady z 13.6.2002 r. w sprawie wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych, zawarte w dokumencie KOM (2004) 858, s. 7.↩

636. C. Kłak, Zespół śledczy, s. 112.

     ↩

637. A. Górski, Europejskie, s. 68.

     ↩

638. T.j. Dz.U. z 2008 r. Nr 7, poz. 39 ze zm.

     ↩

639. Dz.U. Nr 49, poz. 296.

     ↩

640. Ustawa została opublikowana w Dz.U. Nr 93, poz. 889 ze zm., weszła w życie

     ↩

641. .5.2004 r.↩

642. C. Kłak, Międzynarodowy zespół śledczy, s. 71 i wskazana tam literatura.

     ↩

643. Więcej uwag na temat charakteru prawnego porozumienia, zob. C. Kłak, Międzynarodowy zespół śledczy, s. 81–82 oraz M. Wróblewski, Wspólne zespoły, s. 80–82.↩

644. C. Kłak, Międzynarodowy zespół śledczy, s. 94.

     ↩

645. Więcej uwag na ten temat, zob. A. Gruszczak, Współpraca policyjna, s. 125 i n.

     ↩

646. Na temat uznawania i wykonywania orzeczeń o przepadku zob. R. Kierzynka, Wzajemne uznawanie orzeczeń, s. 16–41.↩

647. Por. G. Stessens, Belgium, s. 141. Na ten przykład zwraca również uwagę A. Lach, Zabezpieczenie dowodów i mienia na terytorium Unii Europejskiej, s. 392. ³ A. Lach, Europejska pomoc prawna, s. 268.↩

648. A. Lach, Europejska pomoc prawna, s. 269; tenże, Zabezpieczenie dowodów i mienia na terytorium Unii Europejskiej, s. 392; A. Sołtysińska, [w:] G. Jaworski, A. Sołtysińska, Postępowanie w sprawach karnych ze stosunków międzynarodowych. Komentarz, Warszawa 2010, s. 83.↩

649. Dz.U. z 1995 r. Nr 15, poz. 69 – załącznik; N. Kaye, Freezing and Confiscation, s. 324.↩

650. N. Kaye, Freezing and Confiscation, s. 325.

     ↩

651. Dz.U. z 2003 r. Nr 46, poz. 394. Na temat tej konwencji zob. J. Zientek, Współpraca międzynarodowa, s. 81 i n.↩

652. Z treści raportu wyjaśniającego do Konwencji z 1990 r. wynika, że ta przesłanka odmowy odnosi się do trzech sytuacji. Po pierwsze, gdy występuje wyraźna dysproporcja między wnioskowaną czynnością a przestępstwem, z którym jest ona powiązana. Przykładem może być sytuacja, gdy państwo wnioskujące wystąpiło z wnioskiem o konfiskatę dochodów w znacznej wysokości, gdy zaś z opisu czynu zabronionego popełnionego przez sprawcę wynika, że szkoda, która zaistniała jest niewielka. Wówczas bowiem państwo wezwane może powołać się na zasadę proporcjonalności. Po drugie, gdy kwota, która jest przedmiotem wniosku państwa wnioskującego jest niewielka, ponieważ nie jest zasadnym obciążanie kosztami drogiego systemu współpracy w sprawach karnych. I wreszcie po trzecie, gdy przestępstwo ze swej istoty jest niewielkiej wagi, por. Explanatory Report, ETS 141, pkt 62; zob. też S. Steinborn, Kolizje norm, s. 22.↩

653. Dz.U. z 2008 r. Nr 165, poz. 1028.

     ↩

654. Dz.U. z 2004 r. Nr 139, poz. 1476.

     ↩

655. Konwencja została podpisana przez Polskę 23.11.2001 r. Do chwili obecnej nie nastąpiła ratyfikacja.↩

656. Dz.Urz. WE C 12 z 15.1.2001 r., s. 10–22.

     ↩

657. Dz.Urz. WE C 75 z 7.3.2001 r., s. 3–8.

     ↩

658. Dz.Urz. UE L 196 z 2.8.2003 r., s. 45–55.

     ↩

659. Tak A. Grzelak, T. Ostropolski, Współpraca wymiarów sprawiedliwości i współpraca policyjna, Warszawa 2011, s. 102.↩

660. Dz.Urz. UE L 328 z 24.11.2006 r., s. 59–78.

     ↩

661. Dz.Urz. UE L 350 z 30.12.2008 r., s. 72–92. Państwom członkowskim został dany termin do 19.1.2011 r. w celu wykonania przepisów ww. decyzji ramowej (art. 23).↩

662. Na temat sytuacji kolizyjnych w zakresie zabezpieczenia mienia oraz próby ich rozwiązania, zob. uwagi interesujące S. Steinborna, Kolizje norm, s. 15–25.↩

663. Na temat tego modelu współpracy zob. np. A. Klip, European Criminal Law. An Intergrative Approach, Antwerp–Oxford–Portland 2009, s. 330–356; A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem w prawie karnym, Białystok 2011, s. 191–244 oraz podana tam literatura.↩

664. O różnym postrzeganiu „niezwłoczności”, zob. Sprawozdanie Komisji na podstawie art. 14 decyzji ramowej Rady 2003/577/WSiSW z 22.7.2003 r. w sprawie wykonania w Unii Europejskiej postanowień o zabezpieczeniu mienia i środków dowodowych, Bruksela, 22.12.2008 r., KOM (2008) 885 wersja ostateczna.↩

665. Należy nadmienić, że przepis art. 5 ust. 3 decyzji ramowej Rady 2003/577/WSiSW wskazuje, iż właściwe organy sądowe państwa wykonującego decydują i przekazują postanowienie o zabezpieczeniu w najkrótszym możliwym terminie, a jeśli jest to możliwe, w ciągu 24 godzin od otrzymania postanowienia o zabezpieczeniu.↩

666. Odmiennie S. Steinborn, Kolizje norm, s. 23.

     ↩

667. Nadmienić w tym miejscy należy, że pod pojęciem właściwych „organów sądowych” należy rozumieć nie tylko sądy i trybunały, ale również prokuratora. Inne zasady współpracy dotyczą jedynie Wielkiej Brytanii i Irlandii, które mogły złożyć w Sekretariacie Generalnym Rady UE oświadczenia, że postanowienia o zabezpieczeniu wraz z zaświadczeniem muszą być wysyłane przez organ centralny lub organy przez nie określone w tym oświadczeniu (art. 4 ust. 2 decyzji ramowej Rady 2003/577/ WSiSW). W przypadku tych państw właściwym organem centralnym jest odpowiednio Home Office oraz Minister Sprawiedliwości. Nie są to jedyne państwa członkowskie, które uznały, że dokumenty muszą zostać przekazane za pośrednictwem organu centralnego. Zbieżne rozwiązania wprowadziły takie kraje jak Bułgaria, Cypr, Estonia, Litwa, Łotwa, Słowenia czy Węgry, które za organ centralny uznały ministra sprawiedliwości lub prokuratura generalnego. Inne państwa członkowskie zawarły w swoich przepisach wykonawczych wyraźne odwołanie do „bezpośrednich” kontaktów między organami sądowymi (np. Francja, Hiszpania, Niderlandy, Polska, Słowacja, Szwecja), a nie za pośrednictwem organu centralnego. Zob. więcej Implementation of the Framework Decision of the Council of the European Union of 22 July 2003 (2003/577/JHA) on the execution in the European Union of orders freezing property or evidence Information provided to the General Secretariat, Brussels, 7 December 2010, Nr 16921/10.↩

668. A. Lach, Zabezpieczenie dowodów i mienia na terytorium Unii Europejskiej, s. 398.↩

669. Dz.U. Nr 13, poz. 94 ze zm.

     ↩

670. Dz.U. z 2003 r. Nr 46, poz. 394. Konwencja weszła w życie 1.9.1993 r. Jej stronami są wszystkie państwa członkowskie RE oraz Australia. Polska jest nią związana od 1.4.2001 r.↩

671. Dz.U. z 2008 r. Nr 165, poz. 1028. Konwencja weszła w życie 1.5.2008 r. Na dzień 12.1.2010 r. związało się nią 16 państw, w tym Polska.↩

672. Dz.U. z 2005 r. Nr 18, poz. 158. Konwencja ONZ z 2000 r. została przyjęta z inicjatywy Polski, weszła w życie 29.9.2003 r., jej stronami jest 147 państw.↩

673. Dz.U. z 2007 r. Nr 84, poz. 563. Konwencja ONZ z 2003 r. weszła w życie 14.12.2005 r., jej stronami jest 130 państw, w tym Polska.↩

674. Więcej na ten temat por. E. Zielińska, Konfiskata dochodów z przestępstwa w świetle Konwencji antykorupcyjnej ONZ z 2003 r. a przepisy polskiego prawa dotyczące przepadku przedmiotów lub korzyści z przestępstwa, [w:] W kręgu teorii i praktyki prawa karnego. Księga poświęcona pamięci prof. Andrzeja Wąska, Lublin 2005, s. 411.↩

675. Dz.U. Nr 93, poz. 1027.

     ↩

676. Dz.Urz. WE C 12 z 15.1.2001 r., s. 10–22.

     ↩

677. Dz.Urz. UE L 328 z 24.11.2006 r., s. 59–78.

     ↩

678. Z. Ćwiąkalski, [w:] A. Zoll (red.), G. Bogdan, Z. Ćwiąkalski, P. Kardas, J. Majewski, J. Raglewski, M. Szewczyk, W. Wróbel, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. I. Komentarz do art. 1–116, s. 1294, Kraków 2004.↩

679. Dz.Urz. UE L 68 z 15.3.2005 r., s. 49–51.

     ↩

680. Więcej na temat zgodności przepadku rozszerzonego z prawami podstawowymi por. E. Bell, The ECHR and the Proceeds of Crime Legislation, Criminal law Review 10/2000, s. 793.↩

681. Dz.U. z 2003 r., Nr 111, poz. 1061.

     ↩

682. Dz.Urz. UE L 76 z 22.3.2005 r., s. 16–30.

     ↩

683. Dz.Urz. WE L 190 z 18.7.2002 r., s. 1–20.

     ↩

684. Dz.Urz. UE L 327 z 5.12.2008 r., s. 27–46.

     ↩

685. Dz.Urz. UE L 337 z 16.12.2008 r., s. 102–122.

     ↩

686. Por. R. Kierzynka, T. Ostropolski, Zasada podwójnej karalności w III filarze UE, EPS 2008, Nr 9, s. 23.↩

687. Więcej na ten temat por. R. Kierzynka, T. Ostropolski: Zasada podwójnej karalności.↩

688. Dz.U. z 2009 r. Nr 8, poz. 39.

     ↩

689. Dz.U. Nr 197, poz. 1661 ze zm.

     ↩

690. Dz.U. z 2009 r. Nr 55, poz. 456.

     ↩

691. Por. Program przedsięwzięć ukierunkowanych na wdrożenie zasady wzajemnego uznawania decyzji w sprawach karnych (Dz.Urz. UE C 12 z 15.1.2001 r., s. 10–22);↩

692. Art. 1 lit. a pkt ii, iii.

     ↩

693. Por. np. A. Adamski, J. Bojarski, P. Chrzczonowicz, M. Filar, P. Girdwoń, Prawo karne i wymiar sprawiedliwości państw Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia, Toruń 2007, s. 89–92, 324–326.↩

694. R. Kierzynka, Wzajemne uznawanie kar o charakterze pieniężnym, EPS 2009, Nr 8, s. 15.↩

695. Dz.Urz. UE L 12 z 16.1.2001 r., s. 1–23.

     ↩

696. Do nakazu załączony jest formularz zawierający zaświadczenie. Por. projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw z 3.11.2006 r. oraz projekt rozp. Ministra Sprawiedliwości z 28.12.2006 r. w sprawie określenia wzoru zaświadczenia stosowanego w razie wystąpienia do państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie orzeczenia o karze grzywny, karze pieniężnej, środkach karnych nawiązki lub świadczenia pieniężnego lub też orzeczenia zasądzającego od skazanego lub ukaranego podmiotu zbiorowego koszty sądowe.↩

697. Podobnie zdecydowano w Konwencji RE z 28.5.1970 r. o międzynarodowej mocy wyroków karnych, CETS 070 (art. 47).↩

698. Art. 611fb § 2 KPK.

     ↩

699. R. Kierzynka, T. Ostropolski, Zasada podwójnej karalności, s. 26–27.

     ↩

700. Por. decyzja ramowa Rady 2009/299/WSiSW z 26.2.2009 r. zmieniająca decyzje ramowe 2002/584/WSiSW, 2005/214/WSiSW, 2006/783/WSiSW, 2008/909/WSiSW oraz 2008/947/WSiSW i tym samym wzmacniająca prawa procesowe osób oraz ułatwiająca stosowanie zasady wzajemnego uznawania do orzeczeń wydanych pod nieobecność danej osoby na rozprawie (Dz.Urz. UE L 81 z 27.3.2009 r., s. 24–36); pkt 5.2.

     rozdziału o europejskim nakazie wykonawczym.↩

701. Dz.U. Nr 214, poz. 1344.

     ↩

702. R. Kierzynka, Wzajemne uznawanie kar, s. 14.

     ↩

703. R. Kierzynka, Wzajemne uznawanie kar, s. 18.

     ↩

704. Por. G. Jaworski, A. Sołtysińska, Postępowanie, s. 482.

     ↩

705. Por. uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw z 3.11.2006 r.↩

706. Por. G. Jaworski, A. Sołtysińska, Postępowanie, s. 477, 491.

     ↩

707. Dz.U. Nr 197, poz. 1661 ze zm.

     ↩

708. T.j. Dz.U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 ze zm.

     ↩

709. Dz.U. z 1999 r. Nr 76, poz. 854 ze zm.

     ↩

710. Dodać należy, że według art. 1 Protokołu Dodatkowego do Konwencji z 1959 r. państwa strony tej umowy międzynarodowej nie mogą odmówić wykonania wniosku rekwizycyjnego tylko na tej podstawie, że dotyczy on przestępstwa, które państwo wezwane uznaje za przestępstwo skarbowe, Dz.U. z 1999 r. Nr 76, poz. 854. ³ Zob. H. Kuczyńska, Wspólny obszar, s. 121–122.↩

711. W. Schomburg, Are we on the Road to a European Law-Enforcement Area, s. 54.

     ↩

712. Zob. H. Kuczyńska, Wspólny obszar, 120.

     ↩

713. Zob. szerzej A. Lach, Europejska, s. 104; B. Hetzer, Nationale Strafverfolgung, s. 114–116.↩

714. Dz.Urz. WE C 197 z 12.7.2000 r., s. 3–23.

     ↩

715. Pkt 36 konkluzji posiedzenia Rady Europejskiej 15–16.10.1999 r.; R. Belfiore, Movement of Evidence, s. 3.↩

716. Dz.Urz. WE L 82 z 22.3.2000 r., s. 1–4 ze zm.

     ↩

717. Dz.Urz. UE L 350 z 30.12.2008 r., s. 72–92. Państwom członkowskim dano termin do 19.1.2011 r. w celu wykonania przepisów ww. decyzji ramowej (art. 23).↩

718. Por. N. Kotzurek, Gegenseitige Anerkennung, s. 123–129; N. Gazeas, Die Europäische Beweisanordnung, s. 18–22; R. Belfiore, Movement of Evidence, s. 1–22. Zob. też rozważania zawarte w książce A. Górski, Europejskie ściganie karne. Zagadnienia ustrojowe, Warszawa 2010; tenże, Istota europejskiego nakazu dowodowego, Warszawa 2010, s. 63–67 i s. 396–397.↩

719. R. Belfiore, Movement of Evidence, s. 3–4.

     ↩

720. Odmiennie A. Serzysko, Europejski nakaz dowodowy – kwestie implementacyjne, cz. 1, Pal. 2011, Nr 3–4, s. 79. Autorka ogranicza możliwość współpracy na podstawie END tylko do przedmiotów, dokumentów i danych które zostały uzyskane w następstwie przeszukania lub zatrzymania. Z pewnością takiego wniosku nie można wyprowadzić z art. 2 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW, w którym została zawarta definicja legalna przeszukania i zajęcia. Wszak bowiem dotyczy on jedynie tych sytuacji, gdy przedmioty, dokumenty i dane zostały pozyskane w drodze tzw. przymusu prawnego. Jedynie na marginesie należy wskazać, że zgodnie z art. 2 lit. e ww. decyzji ramowej „przeszukanie lub zajęcie” obejmuje wszelkie środki w ramach procedury karnej, które skutkują pod przymusem prawnym wymogiem dostarczenia przez osobę prawną lub fizyczną przedmiotów, dokumentów lub danych albo uczestniczenia w ich dostarczeniu i które w wyniku niezastosowania się do nich mogą być wykonalne bez zgody takiej osoby oraz mogą skutkować zastosowaniem sankcji.↩

721. Tj. organ, który zgodnie z prawem krajowym jest właściwy w sprawach uznawania lub wykonywania europejskiego nakazu dowodowego.↩

722. Tych ostatnich dotyczy przyjęta już decyzja ramowa w sprawie wymiany danych z rejestru skazanych, zob. decyzję ramową Rady 2009/315/WSiSW z 26.2.2009 r. w sprawie organizacji wymiany informacji pochodzących z rejestru karnego pomiędzy państwami członkowskimi oraz treści tych informacji (Dz.Urz. UE L 93 z 7.4.2009 r., s. 23–32).↩

723. Dz.Urz. UE L 322 z 9.12.2005 r., s. 33–37.

     ↩

724. Dz.U. z 1999 r. Nr 76, poz. 854 ze zm.

     ↩

725. Dz.U. z 2004 r. Nr 139, poz. 1476.

     ↩

726. Zob. A. Grzelak, T. Ostropolski, Współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych, Warszawa 2009, s. 1–102.↩

727. Por. S. Peers, EU Justice, s. 714; J. Quwerkerk, Quid Pro Quo?, s. 83–85. Należy dodać, że już w pierwszym zdaniu Explanatory Memorandum to the Commission’s proposal for a Council Framework Decision on the European Evidence Warrant for obtaining objects, documents and data for use in proceedings in criminal matters – COM (2003), 688 final, s. 2 – wskazano, że END będzie bazował na zasadzie wzajemnego uznawania oraz dążył do zastąpienia istniejącego mechanizmu pomocy prawnej w sferze dowodowej.↩

728. Dz.U. z 2010 r. Nr 112, poz. 740 ze zm.

     ↩

729. Dz.U. z 2004 r. Nr 263, poz. 2620.

     ↩

730. Dz.Urz. WE L 164 z 22.6.2002 r., s. 3–7.

     ↩

731. Dz.Urz. UE L 69 z 16.3.2005 r., s. 65–71.

     ↩

732. Dz.Urz. WE L 185 z 24.7.1996 r., s. 5–7.

     ↩

733. Dz.Urz. UE L 196 z 2.8.2003 r., s. 45–55.

     ↩

734. Por. A. Demenko, P. Nalewajko, Transfer dowodów między państwami Unii Europejskiej, s. 98. Z tego przepisu wynika odmienny mechanizm w stosunku do art. 4 ust. 1 Konwencji z 29.5.2000 r. o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi UE, ponieważ rozwiązanie przyjęte w tej umowie międzynarodowej stanowi, że państwo członkowskie wezwane do udzielenia pmocy stosuje formalności i procedury wyraźnie wskazane przez państwo członkowskie wzywające, o ile postanowienia konwencji nie stanowią inaczej oraz pod warunkiem, że takie formalności oraz procedury nie będą sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego państwa członkowskiego wezwanego. Należy jednocześnie nadmienić, że A. Górski (Europejskie ściganie karne. Zagadnienie ustrojowe, s. 65) z art. 7 lit. b. decyzji ramowej wywodzi argument stosowania wyłącznie prawa państwa procesowania, nie zaś państwa dokonania czynności procesowej. Trzeba przyznać, że ten pogląd trudno utrzymać, mając na uwadze brzmienie cytowanego tu artykułu.↩

735. Chodzi tu o takie zachowanie sprawcze jak: udział w organizacji przestępczej, terroryzm, handel ludźmi, wykorzystywanie seksualne dzieci i pornografia dziecięca, nielegalny obrót środkami odurzającymi i psychotropowymi, nielegalny obrót bronią, amunicją i materiałami wybuchowymi, korupcja, nadużycia finansowe, w tym na szkodę interesów finansowych Wspólnot Europejskich w rozumieniu Konwencji z 26.7.1995 r. w sprawie ochrony interesów finansowych Wspólnot Europejskich, pranie wpływów pieniężnych z przestępczości, fałszowanie pieniędzy, w tym euro, prze-↩

736. Zielona księga dotycząca tego problemu jest dość ograniczona merytorycznie, zob. Green Paper on obtaining evidence in criminal matters from one Member State to another and securing its admissibility, COM (2009) 624, s. 1–8.↩

737. Zob. A. J. Szwarc, Eurodefensor – Unterstützung der Verteidigung, [w:] B. Schünemann (red.), Ein Gesamtkonzept, s. 181–191 oraz zamieszczony tam koreferat J. Mitchella, s. 191–204.↩

738. W pkt 2.1. wcześniej referowanego Programu. Według Programu haskiego zasada ta miała być stosowana od 1.1.2008 r.↩

739. Na temat tej zasady zob. zwłaszcza V. Mistilegas, Databases in the Area of Freedom, Security and Justice: Lessons for the Centralisation of Records and their Maximum Exchange, [w:] C. Stefanom, H. Xanthaki (red.), Towards a European Criminal Records, Cambridge 2008, s. 326–332; M. Böse, Der Grundsatz der Verfügbarkeit von Informationen in der Strafrechtlichen Zusammenarbeit der Europeaischen Union, s. 62–66.↩

740. Program haski, passim.

     ↩

741. Zielona Księga Komisji o zbliżaniu, wzajemnym uznawaniu i wykonywaniu sankcji karnych w Unii Europejskiej, COM (2004), 334 final. Por. także liczne opraco-↩

742. Agreement on the Application Between European Communities of the Council of the Europe Convention on the Transfer of Sentenced Persons, Bulletin of the European Communities 1987, Nr 5, s. 113.↩

743. M. Płachta, Przekazywanie, s. 265.

     ↩

744. Konwencja wykonawcza do Porozumienia z 14.6.1985 r. między Rządami Państw Unii Ekonomicznej, Federalnej Republiki Niemiec i Francji, w sprawie systematycznego znoszenia kontroli na ich wspólnych granicach (Dz.Urz. WE L 309 z 9.12.2000 r.). O uzupełniającym charakterze postanowień Konwencji stanowi m.in. art. 67 mówiący, iż przepisy stosuje się do państw członkowskich, które są równocześnie stronami Konwencji z 1983 r.↩

745. Konwencja między państwami członkowskimi Wspólnot Europejskich w sprawie wykonywania zagranicznych postanowień w sprawach karnych z 13.11.1991 r., WSiSW 10175.↩

746. Por. S. Peers, EU Criminal Law, s. 511; M. Kaiafa-Gbandi, The Treaty Establishing, s. 483–514; J. Długosz, Współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych w regulacjach Traktatu reformującego Unię Europejską, [w:] B. Guzik, N. Buchowska, P. Wiliński (red.), Prawo wobec wyzwań współczesności, t. V, Materiały z sesji nauko wej, Poznań 2008, s. 392–393.↩

747. Europejski nakaz wykonania i przekazywanie osób skazanych. Rezolucja legislacyjna Parlamentu Europejskiego w sprawie inicjatywy Republiki Austrii, Republiki Finlandii i Królestwa Szwecji, dotyczącej decyzji ramowej Rady w sprawie europejskiego nakazu wykonania i przekazywania osób skazanych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C 300 E z 9.12.2006 r., s. 201–215, poprawka 7.↩

748. Dz.Urz. UE L 76 z 22.3.2005 r., s. 16–30.

     ↩

749. Dz.Urz. UE L 328 z 24.11.2006 r., s. 59–78.

     ↩

750. Europejski nakaz wykonania i przekazywanie osób skazanych. Rezolucja legislacyjna Parlamentu Europejskiego w sprawie inicjatywy Republiki Austrii, Republiki Finlandii i Królestwa Szwecji, dotyczącej decyzji ramowej Rady w sprawie europejskiego nakazu wykonania i przekazywania osób skazanych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C 300 E z 9.12.2006 r., s. 201–215, poprawka 7).↩

751. Por. np. A. Adamski, J. Bojarski, P. Chrzczonowicz, M. Filar, P. Girdwoń, Prawo karne i wymiar sprawiedliwości państw Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia, To ruń 2007, s. 92–93, 185–186.↩

752. Rozwiązanie to przypomina przepisy Konwencji strasburskiej. Konwencja strasburska przewiduje, że z wnioskiem o przekazanie może się zwrócić zarówno państwo skazania, jak i państwo wykonania. Przekazanie ma się więc odbywać na mocy swojego rodzaju porozumienia między państwami. Wpisuje się w generalne zobowiązanie do współpracy między państwami członkowskimi, które wyrażone jest w art. 2 ust. 1 Konwencji strasburskiej z 1983 r. Życzenie przekazania może także wyrazić osoba skazana. Nie jest to wprawdzie rozumiane jako zobowiązujący wniosek do dokonania przekazania, może jednak w ten sposób przyciągnąć uwagę organów państwowych do zaistnienia takiej potrzeby. Por. L. Gardocki, Zagadnienia internacjonalizacji odpowiedzialności karnej za przestępstwa popełnione za granicą, Warszawa 1979, s. 95–96; M. Płachta, Przekazywanie, s. 195–202.↩

753. Por. P. Binas, Wykonywanie zagranicznych rozstrzygnięć w sprawach karnych w Unii Europejskiej, s. 181.↩

754. Zaświadczenie znajdujące się w załączniku decyzji ramowej zawiera takie informacje jak (por. załącznik Nr 1 do decyzji ramowej): określenie państwa wydającego nakaz i wykonującego go, określenie sądu, który wydał podlegający przekazaniu wyrok, informacje o organie, z którym należy kontaktować się w kwestiach dotyczących zaświadczenia (takie jak jego adres i język korespondencji), informacje dotyczące osoby, wobec której orzeczono karę oraz jej obecnego miejsca pobytu, związku z wcześniej wydanym europejskim nakazem aresztowania (jeśli taki istnieje), powody przekazania wyroku, szczegóły dotyczące wyroku skazującego – liczbę przypisanych nim przestępstw, ich charakter i kwalifikację prawną, ewentualne wydanie wyroku zaocznego, informacje dotyczące długości kary oraz warunkowego przedterminowego zwol nienia oraz okoliczności dotyczące wysłuchania osoby skazanej.↩

755. Państwo wydające ponownie uzyskuje prawo do wykonania kary jedynie w przypadku uzyskania informacji od państwa wykonującego o częściowym niewykonaniu kary w przypadku ucieczki osoby skazanej.↩

756. Na ten temat obszerna literatura: P. Kardas, O kolizjach między przepisami stanowiącymi wynik implementacji decyzji ramowych a umowami międzynarodowymi (rozważania o zakresie zastosowania procedury exequatur w razie zwrotnego przeka-↩

757. Por. np. A. Adamski, J. Bojarski, P. Chrzczonowicz, M. Filar, P. Girdwoń, Prawo karne i wymiar sprawiedliwości, s. 108–109, 191, 336.↩

758. Por. Draft Council Framework Decision on the European enforcement order and the transfer of sentenced persons betwenn Member States of the EU, COPEN 13 5597/05, 24.1.2005 r., art. 9 ust. 1.↩

759. W pierwotnej wersji decyzji ramowej Rady 2008/909/WSiSW przyjęto węższą pulę przesłanek odmowy, nie wprowadzając przesłanek 9), 10) i 11). Por. Draft Council Framework Decision on the European enforcement order and the transfer of sentenced persons between Member States of the EU, COPEN 13 5597/05, 24.1.2005 r., art. 9 ust. 1.↩

760. Por. V. Mitsilegas, The third wave, s. 543; A. Grzelak, Unia Europejska na drodze do Przestrzeni Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości, Warszawa 2009, s. 18. Polski rząd uzależniał poparcie dla tej decyzji ramowej od możliwości odmowy przyjęcia skazanego, jeśli jego przekazanie rażąco udaremniałoby cel resocjalizacyjny oraz od utrzymania regulacji ograniczających automatyzm przekazywania wyroków.↩

761. Decyzja ramowa Rady 2009/299/WSiSW z 26.2.2009 r. zmieniająca decyzje ramowe 2002/584/WSiSW, 2005/214/WSiSW, 2006/783/WSiSW, 2008/909/WSiSW oraz 2008/947/WSiSW i tym samym wzmacniająca prawa procesowe osób oraz ułatwiająca stosowanie zasady wzajemnego uznawania do orzeczeń wydanych pod nieobecność danej osoby na rozprawie (Dz.Urz. UE L 81 z 27.3.2009 r., s. 24–36).↩

762. R. Kierzynka, T. Ostropolski, Zasada podwójnej karalności, s. 29.

     ↩

763. P. Binas, Ochrona interesów podejrzanego i pokrzywdzonego w tzw. postępowaniu transgranicznym, [w:] A. Szwarc (red.), Unijna polityka karna, s. 141.↩

764. Europejski nakaz wykonania i przekazywanie osób skazanych. Rezolucja legislacyjna Parlamentu Europejskiego w sprawie inicjatywy Republiki Austrii, Republiki Finlandii i Królestwa Szwecji, dotyczącej decyzji ramowej Rady w sprawie europejskiego nakazu wykonania i przekazywania osób skazanych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C 300 E z 9.12.2006 r., s. 201–215, poprawka 33).↩

765. W projekcie decyzji o europejskim nakazie wykonawczym przyjęto, że nie będzie możliwe przekazanie wyroku do wykonania, jeśli osoba skazana przebywa w państwie wydania wyroku i brak jest jej zgody na przekazanie (chyba że przekazanie ma być połączone z deportacją). Por. Draft Council Framework Decision on the European enforcement order and the transfer of sentenced persons betwenn Member States of the EU, COPEN 13 5597/05, 24.1.2005 r., art. 4 ust. 2; por. też. A. Lach, Europejskie prawo karne, s. 94.↩

766. V. Mitsilegas, The third wave, s. 542.

     ↩

767. Dz.Urz. UE C 300 E z 9.12.2006 r., s. 201–215.

     ↩

768. Annex to the White Paper on exchanges of information on convictions and the effect of such convictions in the European Union; COM (2005) 10 final z 25.1.2005 r., s. 25–27.↩

769. Tak M. Królikowski, A. Sakowicz, Komentarz do art. 114a Kodeksu karnego,

     [w:] M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. We wniosku dotyczącym decy-↩

770. Na dzień 5.5.2011 r. Europejska konwencja o międzynarodowej ważności wyroków karnych z 28.5.1970 r. była ratyfikowana przez 22 państwa, spośród których 13 należy do UE. Polska nie jest stroną konwencji.↩

771. Dz.U. z 1999 r. Nr 76, poz. 854 ze zm.

     ↩

772. Biała księga w sprawie wymiany informacji o orzeczeniach skazujących w sprawach karnych i ich uznawania i wykonywania w Unii Europejskiej, Bruksela, 25.1.2005 r., KOM (2005) 10 wersja ost., s. 4–5.↩

773. Ibidem, s. 5. ² Ibidem.

     ↩

774. Dz.Urz. UE L 220 z 15.8.2008 r., s. 32–34.

     ↩

775. A. Grzelak, T. Ostropolski, Współpraca, s. 1.–121. ³ Tak J. Quwerkerk, Quid Pro Quo?, s. 64–64.

     ↩

776. Według stanu na 16.12.2008 r., konwencja obowiązuje w 19 państwach członkowskich RE, a mianowicie w Albanii, Austrii, Belgii, Bośni i Hercegowinie, Chorwacji, Czechach, Czarnogórze, Estonii, Francji, Włoszech, Luksemburgu, Macedonii, Niderlandach, Portugalii, Serbii, Słowacji, Słowenii, Szwecji i na Ukrainie. Polska nie podpisała konwencji.↩

777. Dz.Urz. UE C 12 z 15.1.2001 r., s. 10–22.

     ↩

778. Dz.Urz. UE L 337 z 16.12.2008 r., s. 102–122.

     ↩

779. Por. np. wyr. z 6.10.2009 r. w sprawie C-123/08, Wolzenburg (Dz.Urz. UE C 282 z 21.11.2009 r., s. 8–9).↩

780. Dz.Urz. UE C 193 z 6.8.2005 r., s. 3–4.

     ↩

781. Por. uwagi pisemne Komisji z 17.3.2010 r. do sprawy C-105/10, Gataev & Gataeva, pkt 70.2, niepubl.↩

782. Od 1.1.2012 r. artykuł stanowi: „Zakaz wstępu na imprezę masową obejmuje wszelkie imprezy masowe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz mecze piłki nożnej rozgrywane przez polską kadrę narodową lub polski klub sportowy poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej”. Zob. Dz.U. z 2011 r. Nr 217, poz. 1280.↩

783. Por. decyzja ramowa Rady 2002/584/WSiSW z 13.6.2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi (Dz.Urz. WE L 190 z 18.7.2002 r., s. 1–20) oraz decyzja ramowa Rady 2008/909/WSiSW z 27.11.2008 r. o stosowaniu zasady wzajemnego uznawania do wyroków skazujących na karę pozbawienia wolności lub inny środek polegający na pozbawieniu wolności – w celu wykonania tych wyroków w Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE L 327 z 5.12.2008 r., s. 27–46).↩

784. Więcej na ten temat por. R. Kierzynka, T. Ostropolski, Przekształcanie kary orzeczonej w innym państwie członkowskim UE a zasada wzajemnego uznawania – uwagi na tle uchwały SN z 3.03.2009 r., Europejski Przegląd Sądowy 8/201, s. 36.↩

785. H. Kuczyńska, Mutual Recognition of Judicial Decisions in Criminal Matters with Regard to Probation Measures and Alternative Sanctions, Eucrim 1-2/2009, s. 43.↩

786. Por. R. Kierzynka, T. Ostropolski, Zasada podwójnej karalności, s. 23.

     ↩

787. Dz.Urz. UE L 294 z 11.11.2009 r., s. 20–40.

     ↩

788. Green Paper on mutual recognition of non-custodial pre-trial supervision measures, COM (2004) 562 final. Oficjalne tłumaczenie na stronach UE: „Zielona księga w sprawie wzajemnego uznania środków nadzoru przedprocesowego niepolegających na pozbawieniu wolności” z 17.8.2004 r.: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/pl/ com/2004/com2004_0562pl01.pdf. Por. też. H. Kuczyńska, Wspólny obszar, s. 188– –189; A. Grzelak, Tworzenie europejskiej przestrzeni sądowej w sprawach karnych – dotychczasowe osiągnięcia i problemy, s. 67–74.↩

789. Pkt 1.1.

     ↩

790. W załączniku do wniosku dotyczącego decyzji ramowej Rady w sprawie zastosowania europejskiego nakazu nadzoru w postępowaniu przedprocesowym pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej ocenia się, że w każdym roku kalendarzowym prawie 10 000 obywateli UE jest tymczasowo aresztowanych w krajach UE innych niż ich kraj stałego pobytu. W dowolnym momencie liczba ta wynosi ok. 4500 obywateli UE. Niewątpliwe, niektórzy z 10 000 corocznie tymczasowo aresztowanych obywateli UE zostaliby zatrzymani, nawet gdyby byli mieszkańcami kraju, w którym są podejrzani o popełnienie przestępstwa. Zob. KOM (2006) 468 wersja ostateczna.↩

791. Dz.Urz. UE L 294 z 11.11.2009 r., s. 20–40.

     ↩

792. Art. 275 § 2 KPK w brzmieniu ustalonym przez ustawę z 5.11.2009 r. (Dz.U. Nr 206, poz. 1589 ze zm.).↩

793. Art. 18 § 2 pkt 1 lit. e w zw. z § 1 i art. 27 ustawy z 26.10.1982 r. – Postępowanie w sprawach nieletnich (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze zm.).↩

794. Por. P. Nalewajko, Idea wzajemnego uznawania rozstrzygnięć w sprawach karnych na obszarze Unii Europejskiej, [w:] A. Szwarc (red.), Unijna polityka karna, który mówi o modyfikacji zasady wzajemnego uznawania w taki sposób, by w rezultacie uznana decyzja mieściła się w „granicach akceptowalności”, s. 91.↩

795. Decyzja ramowa Rady 2002/584/WSiSW z 13.6.2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi (Dz.Urz. UE L 190 z 18.7.2002 r., s. 1–20).↩

796. R. Kierzynka, T. Ostropolski, Zasada podwójnej karalności, s. 29.

     ↩

797. J. Kosonoga, [w:] J. Skupiński, J. Jakubowska-Hara (red.), Alternatywy, s. 266– –308.↩

798. KOM (2004) 334 final, pkt 2.1.9.

     ↩

799. Rozdział ten powstał w oparciu o dwa Rozdziały (VII i VIII) monografii: A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem prawie karnym, Białystok 2011.↩

800. Por. P. Nalewajko, Idea wzajemnego uznawania rozstrzygnięć w sprawach karnych na obszarze Unii Europejskiej, [w:] A. J. Szwarc (red.), Unijna polityka karna. Materiały konferencyjne (Poznań, 8–9.1.2009 r.), Poznań 2009, s. 83; S. Buczna, Zasada wzajemnego uznawania orzeczeń między państwami członkowskimi UE, Ius Novum 2009, Nr 2, s. 68; A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem prawie karnym…, s. 191−244 oraz wskazana tam literatura.↩

801. Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167.

     ↩

802. Dz.U. z 2003 r. Nr 42, poz. 364.

     ↩

803. Por. D. Oehler, Recognition of Foreign Penal Judgments and Their Enforcement, [w:] V. P. Nanda (red.), A Treatise on International Criminal Law, t. II, Jurisdiction and Cooperation, Springfield−Illinois 1973, s. 262; M. Płachta, Wykonywanie zagranicznych wyroków karnych – zarys historycznego rozwoju instytucji, Nowe Prawo 1985, Nr 11–12, s. 107.↩

804. M. Płachta, Wykonywanie zagranicznych wyroków…, s. 107. Umowa z 1869 r. nie jest ona jedynym przykładem wykonywania „obcych” orzeczeń na terytorium własnego państwa. Wcześniejszym przykładem jest den bayrisch-württembergischen Vertrag z 1821 r. zawarty między państwami niemieckim w zakresie kar majątkowych, zob. szerzej F. Lammasch, Auslieferungspflicht und Asylrecht, t. I, Lepipzig 1887, s. 826.↩

805. A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem prawie karnym…, s. 89−106 oraz wskazana tam literatura.↩

806. M. Płachta, Wykonywanie zagranicznych…, s. 109.

     ↩

807. Dz.U. WE L 239, s. 19.

     ↩

808. Por. szerzej na temat Karty Praw Podstawowych: A. Wróbel (red.), Karta Praw Podstawowych w europejskim i krajowym porządku prawnym. Materiały konferencyjne (Warszawa, 2008.06.23−24), Warszawa 2009, passim. J. Barcz (red.), Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2008, passim.↩

809. Z. Knypl, Komentarz do Europejskiej Konwencji o Międzynarodowej Ważności Wyroków Karnych, [w:] E. Zielińska (red.), Standardy prawne Rady Europy. Teksty i komentarze, t. III, Prawo karne, Warszawa 1997, s. 370.↩

810. Do chwili obecnej została ratyfikowana przez 5 państw (Cypr, Danię, Francję, Rumunię i Szwecję). Weszła w życie 18.7.1972 r. European Conention on the Punishment of Road Traffic Offences, E.T.S. Nr 52, Council of Europe, Strasburg 1970, passim.↩

811. Konwencja otwarta do podpisu w Hadze 28.5.1970 r., weszła w życie 26.7.1974 r. (3 ratyfikacje) łączy 14 państw (Austrię, Cypr, Danię, Estonię, Grecję, Gruzję, Islandię, Litwę, Holandię, Norwegię, Rumunię, San Marino, Szwecję i Turcję).↩

812. Por. Ch. van den Wyngeart, G. Stessens, The International Non Bis In Idem Principle: Resoling Some of the Unanswered Questions, International and Comparatie Law Quarterly 1999, Vol. 48, s. 786−787 M. Płachta, Przekazywanie skazanych…, s. 243−244.↩

813. Z. Knypl, Komentarz do Europejskiej Konwencji o Międzynarodowej Ważności Wyroków Karnych, [w:] E. Zielińska (red.), Standardy prawne Rady Europy..., s. 361.↩

814. Explanatory Report, s. 28.

     ↩

815. Z. Knypl, Komentarz do Europejskiej Konwencji o Międzynarodowej Ważności Wyroków Karnych, [w:] E. Zielińska (red.), Standardy prawne Rady Europy..., s. 362.↩

816. Zob. R. K. Kniebühler, Transnationales „ne bis in idem”…, s. 346; S. F. Jagla, Auf dem Weg zu einem zwischenstaatlichen ne bis in idem im Rahmen der Europäischen Union, Frankfurt am Mein 2007, s. 73−74; B. Specht, Die zwischenstaatliche Geltung des Grundsatzes ne bis in idem, Berlin 1999, s. 94−96; F. J. Pauli, Das Europäische↩

817. W rezolucji Kongresu IX International de Droit Pénal (AIDP) w Hadze w dniach 23−30.8.1964 r. postulowano zrównania orzeczeń zagranicznych z krajowymi w zakresie m.in. recydywy, zastosowania i odwołania warunkowego zwolnienia, e-RIAPL 2006, D-01, s. 60.↩

818. Do chwili obecnej została ratyfikowana przez 5 państw (Cypr, Danię, Francję, Rumunię i Szwecję). Weszła w życie 18.7.1972 r.; European Convention on the Punishment of Road Traffic Offences, E.T.S. Nr 52, Council of Europe, Strasburg 1970, passim.; zob. M. Płachta, Przekazywanie skazanych…, s. 242−243.↩

819. Konwencja została otwarta do podpisu w Strasburgu 15.5.1972 r., weszła w życie 30.3.1978 r. (3 ratyfikacje); łączy 16 państwa (Albanię, Austrię, Cypr, Czechy, Danię, Estonię, Łotwę, Litwę, Holandię, Norwegię, Rosję Słowację, Hiszpanię, Szwecję, Turcję i Ukrainę). Tekst Konwencji znajduje się w książce: E. Zielińska (red.), Standardy prawne Rady Europy. Teksty i Komentarze. Prawo karne, t. III, Warszawa 1997, s. 375–393.↩

820. ETS Nr 156. Konwencja weszła w życie 1.5.2000 r. Do chwili obecnej została podpisana przez13 państw europejskich, wśród których nie ma Polski.↩

821. Dz.U. z 2003 r. Nr 46, poz. 394; ETS Nr 141. Konwencja weszła w życie↩

822. .9.1993 r. Została ratyfikowana przez 48 państw członkowskich, w tym Polskę.↩

823. Pkt 64 Explanatory Report, ETS Nr 141.

     ↩

824. ETS Nr 51. Konwencja weszła w życie 22.8.1975 r. Do chwili obecnej została ratyfikowana przez 19 państw, wśród których nie ma Polski.↩

825. Dz.U. z 1994 r. Nr 70, poz. 307.

     ↩

826. Dz.Urz. UE L 1 z 4.1.2003 r., s. 1. Zob. szerzej G. di Federico, EU Competition Law and the Principle of Ne Bis in Idem, European Public Law 2011, Nr 2, s. 241−260.↩

827. Wyr. ETS z 29.6.2006 r. w sprawie C-289/04 P, Showa Denko KK v. Komisji Wspólnot Europejskiej, Zb. Orz. 2006, s. I-5859, pkt 50.↩

828. Wyr. ETS z 7.1.2004 r. w sprawach połączonych C-204/00 P, C-205/00 P, C-211/00 P, C-213/00 P, C-217/00 P i C-219/00 P, Aalborg Portland A/S, Irish Cement Ltd, Ciments français SA, Italcementi − Fabbriche Riunite Cemento SpA, Buzzi Unicem SpA i Cementir − Cementerie del Tirreno SpA v. Komisji Wspólnot Europejskich, Zb. Orz. 2004, s. I-123, pkt 338.↩

829. Pkt 61−63 uzasadnienia wyr. ETS z 27.9.2006 r. w sprawie T-59/02, Archer Daniels Midland Co. v. Komisji Wspólnot Europejskich, Zb. Orz. 2006, s. II-3627.↩

830. J. Schwarze, A. Weitbrecht, Grundzüge des europäischen Kartellverfahrensrecht, Baden-Baden 2004, s. 154.↩

831. Por. M. Król-Bogomilska, Zmiany w systemie orzekania kar pieniężnych w polskim prawie antymonopolowym po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, Studia Iuridica 2006, Nr XLVI, s. 158−159.↩

832. Zob. H. Brokelmann, Enforcement of Articles 81 and 82 EC under Regulation 1/2003: The Case of Spain and Portugal World Competition 2004, Nr 4, s. 541; J. Faull, A. Nikpay, The EC Law of Competition, New York−Oxford 2007, s. 162; M. Petr, The ne bis in idem principle in Competition Law…, s. 397−398. Wskazuje się przy tym, że wydanie decyzji przez Komisję powinno eliminować możliwość pociągnięcia podmiotu do odpowiedzialności przed organem krajowym, zob. D. J. Gerber, P. Cassinis, The „Modernisation” of European Community Competition Law: Achieving Consistency in Enforcement, European Competition Law Review 2006, Vol. 27, Nr 1, s. 53; S. F. Jagla, Auf dem Weg zum einem zwischenstaatlichen ne bis in idem…, s. 64−70.↩

833. Tekst konwencji znajduje się na stronie Rady Unii Europejskiej, zob. http://www. consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/docs/polju/EN/EJN319.pdf. W literaturze zob. także szerzej Ch. van den Wyngeart, G. Stessens, The international non bis idem principle..., s. 787; A. Eicker, Transstaatliche Strafverfolgung: ein Beitrag zur Europäisierung, Internationalisierung und Fortentwicklung des Grundsatzes ne bis in idem, Sankt Gallen 2004, s. 75; H.-H. Kühne, Strafprozessrecht – Eine systematische Darstellung des deutschen und europäischen Strafverfahrensrechts, Heidelberg 2003, Nb 60; W. Schomburg, O. Lagodny, S. Gleß, T. Hackner, Internationale Rechtshilfe in Strafsachen. Kommentar, München 1998, s. 888.↩

834. Art. 5 konwencji.

     ↩

835. Zob. S. F. Jagla, Auf dem Weg zu einem zwischenstaatlichen ne bis in idem…,

     s. 51−52; R. Kniebüler, Transnationales „ne bis in idem”…, s. 309.↩

836. Zob. w tej kwestii B. Nita, Prawo europejskie a odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych, [w:] A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie przestępczości w Unii

     Europejskiej. Współpraca sądowa i policyjna w sprawach karnych, Warszawa 2006, s. 125.↩

837. Explanatory Report on the Convention on the fight against corruption involving officials of the European Communities or officials of Member States of the European↩

838. Powtórzenie tej myśli nastąpiło w § 30 wyroku ETS z 9.3.2006 r. w sprawie C-436/04, postępowanie karne v. Leopold Henri Van Esbroeck (Zb. Orz. 2006, s. I-2333) oraz § 30 wyroku ETS z 28.9.2006 r. w sprawie C-467/04, postępowanie karne v. Giuseppe Francesco Gasparini i innym (Zb. Orz. 2006, s. I-9199); zob. też analizę orzecznictwa ETS na gruncie art. 54 Konwencji Wykonawczej np. B. Nita, Orzeczenia uruchamiające zakaz wynikający z zasady ne bis in idem w art. 54 Konwencji Wykonawczej z Schengen, Przegląd Prawa Europejskiego i Międzynarodowego 2008, Nr 1, s. 6 i in.; taż, Artykuł 54 konwencji wykonawczej z Schengen w wyrokach ETS z 28.9.2006 r. w sprawach: C-467/04 postępowanie karne przeciwko Giuseppe Francesco Gasparini i innym oraz C-150/05 Jean Leon Van Straaten przeciwko Niderlandom i Republice Włoskiej, Europejski Przegląd Sądowy 2006, Nr 9, s. 44–52; M. WąsekWiaderek, Granice zakazu ne bis in idem uregulowanego w art. 54 Konwencji Wykonawczej do układu z Schengen w świetle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, [w:] W. Czapliński, A. Wróbel (red.), Współpraca sądowa w sprawach cywilnych i karnych, Warszawa 2007, s. 457−479.↩

839. Pkt 38 wyr. ETS z 11.2.2003 r. w sprawie C-187/01 oraz C-385/01, postępowania karne v. Hüseyin Gözütok (C-187/01) i Klaus Brügge, Zb. Orz. 2003, s. I-1345.↩

840. Zob. wyr. ETS z 9.3.2006 r. w sprawie C-436/04, postępowanie karne v. Leopold Henri Van Esbroeck, Zb. Orz. 2006, s. I-2333, pkt 34; wyr. ETS z 28.9.2006 r. w sprawie C-150/05, Jean Leon Van Straaten v. Staat der Nederlanden i Republiek Italië, Zb. Orz. 2006, s. I-9327, pkt 46.↩

841. Konieczność jednolitej interpretacji aktów prawnych przyjętych przez UE wyklucza w razie wątpliwości, by tekst przepisu był rozpoznawany oddzielnie – wprost↩

842. Zob. M. Mansdörfer, Das Prinzip des ne bis in idem im europäischen Strafrecht, Berlin 2004, s. 183 wraz ze wskazanym tam orzecznictwem; a w literaturze polskiej↩

843. Wyrok ETS z 10.3.2005 r. w sprawie C-469/03, postępowanie karne v. Filomeno Mario Miraglia (Zb. Orz. 20005, s. I-2009); zob. też A. Lach, Glosa do wyr. ETS z 10.3.2005 r. w sprawie C-469/03, postępowanie karne v. Filomeno Mario Miraglia, Prokuratura i Prawo 2007, Nr 2, s. 168−173; M. Wąsek-Wiaderek, Granice zakazu…, s. 464−466.↩

844. Pkt 120 opinii rzecznika generalnego E. Sharpston z 15.6.2006 r. w sprawie C-467/04, postępowanie karne v. Giuseppe Francesco Gasparini i innym (Zb. Orz. 2006, s. I-9199).↩

845. Pkt 27 wyroku ETS z 28.9.2006 r. w sprawie C-467/04, postępowanie karne

     v. Giuseppe Francesco Gasparini i innym (Zb. Orz. 2006, s. I-9199).↩

846. Zob. H.-H. Kühne, Ne bis in idem in den Schengener Vertragsstaaten, JZ 1998, Heft 18, s. 877; A. Sołtysińska, Zasada ne bis in idem…, s. 38; B. Nita, Rozstrzyganie problemów…, s. 65.↩

847. Np. pkt 33 wyroku ETS z 11.2.2003 r. w sprawach połączonych C-187/01 oraz C-385/01, postępowania karne v. Hüseyin Gözütok i Klaus Brügge (Zb. Orz. 2003, s. I-1345); pkt 30 wyroku ETS z 9.3.2006 r. w sprawie C-436/04, postępowanie karne

     v. Leopold Henri Van Esbroeck (Zb. Orz. 2006, s. I-2333).↩

848. Tak C. van den Wyngaert, G. Stessens, The International Non Bis In Idem Principle…, s. 79.↩

849. Tak np. K. Ligeti, Strafrecht und strafrechtliche Zusammenarbeit in der Europäischen Union, Berlin 2005, s. 107−108; M. Böse, Der Grundsatz „ne bis in idem” in der Europäischen Union, Goldtammer’s Archiv für Strafrecht 2003, s. 758 i n.; A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem w prawie karnym…, s. 341−342.↩

850. A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem w prawie karnym…, s. 346.

     ↩

851. Zob. szerzej A. Kalisz, Wykładnia i stosowanie prawa wspólnotowego, Warszawa 2007, s. 160−176 oraz podane tam orzecznictwo.↩

852. Zob. też uwagi na gruncie tego wyroku: B. Nita, Rozstrzyganie problemów wiążących się z kolizją jurysdykcji…, s. 54−57; taż, Artykuł 54 konwencji wykonawczej↩

853. Pkt 24 wyroku ETS z 9.3.2006 r. C-436/04, postępowanie karne v. Leopold Henri Van Esbroeck (Zb. Orz. 2006, s. I-2333).↩

854. Por. R. M. Kniebühler, Transnationales „ne bis in idem”…, s. 303; S. Ebensperger, Strafrechtliches „ne bis in idem”…, s. 184. ² L. Gardocki, Zarys, s. 140–158.↩

855. L. Gardocki, Zarys, s. 194.

     ↩

856. CETS Nr 073.

     ↩

857. Stworzona została także umowa między państwami członkowskimi Wspólnot Europejskich dotycząca przekazywania postępowań w sprawach karnych, podpisana w 1990 r., jednak z powodu braku jej ratyfikacji nie weszła w życie.↩

858. Dz.Urz. UE C 219 z 12.9.2009 r., s. 7–17.

     ↩

859. European Convention on the Transfer of Proceedings in Criminal Matters, CETS Nr 073, Explanatory Report. ² Ibidem.↩

860. Ibidem.

     ↩

861. L. Moreillon, A. Willi-Jayet, Cooperation judiciaire penale dans l’Union europeenne, Paris 2005, s. 316.↩

862. European Convention on the Transfer of Proceedings in Criminal Matters, CETS Nr 073, Explanatory Report.↩

863. Już po zaakceptowaniu wniosku państwo wezwane może wycofać swoją akceptację, jeśli dopiero w tym momencie staną się mu wiadome podstawy uzasadniające odrzucenie wniosku lub jeśli okaże się, że nie można zapewnić obecności osoby ściganej na rozprawie w państwie wezwanym lub nie będzie możliwe wykonanie zapadłego w tym postępowaniu wyroku (art. 12 Konwencji z 1972 r.).↩

864. A. Lach, Glosa, s. 168; tenże, Europejskie, s. 91.

     ↩

865. E. Janczur, Przejęcie, s. 75.

     ↩

866. W formularzu tym udziela się następujących informacji: danych dotyczących państwa i organu przekazującego formularz, oraz przyjmującego, danych dotyczących uprzednich konsultacji, danych osób podejrzanych oraz informacje o tym, czy zostały poinformowane o ewentualnym przekazaniu postępowania, opisu domniemanego przestępstwa oraz danych dotyczących tego przestępstwa, pozwalających na określenie, czy przekazanie będzie możliwe na podstawie kryteriów przekazania określonych w decyzji ramowej, etapu, na jakim znajduje się postępowanie oraz wszelkich działań proceduralnych podjętych w państwie członkowskim państwa przyjmującego, informacji o zebranych dotąd dowodach, danych dotyczących pokrzywdzonych oraz tego, czy został on poinformowany o przekazaniu postępowania.↩

867. Por. K. Kruk, Zgoda pokrzywdzonego, s. 60.

     ↩

868. P. Binas, Ochrona interesów podejrzanego i pokrzywdzonego w tzw. postępowaniu transgranicznym, [w:] A. Szwarc (red.), Unijna polityka karna, s. 143–144.↩

869. Dz.Urz. UE L 328 z 15.12.2009 r., s. 42–47.

     ↩

870. Por. A. Szwarc, Wyłączenie „multipostępowań karnych” w Unii Europejskiej przeciwko tej samej osobie z tytułu popełnienia tego samego czynu, [w:] A. Szwarc (red.), Unijna polityka karna, s. 141.↩

871. Dz.U. z 1999 r. Nr 76, poz. 854 ze zm.

     ↩

872. Dz.U. z 1994 r. Nr 70, poz. 307 ze zm.

     ↩

873. Więcej na ten temat J. Garstka, [w:] F. Jasiński, K. Smoter (red.), Obszar wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości Unii Europejskiej. Geneza, stan i perspektywy rozwoju, Warszawa 2005, s. 341–342.↩

874. Por. E. Zielińska, Uwagi na temat Konwencji Unii Europejskiej dotyczącej wzajemnej pomocy w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi, a Unią Europejską oraz drugiego protokołu dodatkowego do Europejskiej Konwencji Rady Europy o pomocy w sprawach karnych, Warszawa 2002, s. 1.↩

875. Dz.U. z 2007 r. Nr 135, poz. 950.

     ↩

876. Zob. A. Lach, Europejska pomoc prawna w sprawach karnych, Toruń 2007, s. 41– –42.↩

877. Por. M. Płachta, Przekazywanie, s. 203–204.

     ↩

878. Więcej na temat zasady podwójnej karalności w instrumentach prawnych UE zob. R. Kierzynka, T. Ostropolski, Zasada podwójnej karalności, s. 23.↩

879. Więcej na ten temat: A. Lach, Europejska pomoc prawna, s. 115–175.

     ↩

880. Dz.U. z 2004 r. Nr 139, poz. 1476.

     ↩

881. Konwencja z 1959 r. została ratyfikowana przez wszystkie państwa członkowskie RE, natomiast Drugi protokół dodatkowy nie został ratyfikowany przez szereg państw, w tym UE (np. Niemcy, Włochy, Francję czy Wielką Brytanię).↩

882. Zob. art. 82 i inne TfUE.

     ↩

883. Protokół dodatkowy został przez Polską przyjęty wraz z samą Konwencją, stąd ich publikacja nastąpiła w tym samym Dz.U. Weszły one w życie w stosunku do Polski 17.6.1999 r.↩

884. Art. 2 lit. a Konwencji wyłącza stosowanie zasad pomocy prawnej do przestępstw skarbowych. Niemniej w art. 1 Protokołu dodatkowego z 1978 r. przyjęto, iż strony nie będą odmawiać udzielenia pomocy wyłącznie z powodu przestępstw skarbowych.↩

885. Więcej na temat tej formy pomocy prawnej zob. kolejny podrozdział.

     ↩

886. Językami urzędowymi RE są język angielski i francuski – por. Rada Europy. 800 milionów Europejczyków, Biuro Informacji Rady Europy, Warszawa 2005, s. 10.↩

887. Istnieje możliwość złożenia deklaracji odnośnie do art. 5 ust. 1, art. 7 ust. 3, art. 15 ust. 6, art. 16 ust. 2, art. 24, 25 ust. 3 i 4, art. 26 ust. 4 Konwencji z 1959 r.↩

888. Polska w odniesieniu do Konwencji z 1959 r. złożyła oświadczenie, iż za organy sądowe uważa także organy prokuratury (art. 24), jak również, iż doręczenie wezwania do stawiennictwa osobie ściganej może zostać przekazane w terminie krótszym niż 50 dni od daty stawiennictwa (art. 7 ust. 3). Pozostałe oświadczenia zob. J. Ciszewski, Obrót prawny z zagranicą. Zbiór umów międzynarodowych, Sopot 1997, t. I, s. 641. ³ Informacje te dostępne są na stronie internetowej RE: http://conventions.coe.int/ Treaty/Commun/ChercheSig.asp?NT=030&CM=8&DF=15/06/2010&CL=ENG (data pobrania 15.6.2010 r.).↩

889. Dz.Urz. WE C 78 z 30.3.1995 r., s. 2–10.

     ↩

890. Dz.Urz. WE C 313 z 23.10.1996 r., s. 12–23.

     ↩

891. Por. S. Buczma, Zasada wzajemnego uznawania orzeczeń między państwami członkowskimi Unii Europejskiej. Etapy kształtowania, zakres funkcjonowania i podstawowe cechy, Ius Novum 2009, Nr 2, s. 67.↩

892. Wspólne działania zostały wprowadzone do katalogu instrumentów prawnych UE na mocy TUE. Wskutek jednak wątpliwości, jakie budziła ta forma aktu prawnego zostały usunięte na mocy TA i stopniowo zastąpione przez decyzje ramowe – więcej na ten temat por. A. Grzelak, Trzeci filar Unii Europejskiej. Instrumenty prawne, Warszawa 2008, s. 222–223.↩

893. Dz.Urz. WE L 191 z 7.7.1998 r., s. 1–3.

     ↩

894. Dz.Urz. WE L 191 z 7.7.1998 r., s. 4–7.

     ↩

895. Polska przekazała Radzie oświadczenie w 2002 r., które Sekretariat Generalny Rady przekazał państwom członkowskim UE 11.3.2003 r.↩

896. Por. art. 2 ust. 2 Konwencji z 2000 r.

     ↩

897. Konwencja z 2000 r. wyprzedziła zmiany wprowadzone do Konwencji z 1959 r. na mocy art. 1 Drugiego protokołu dodatkowego, który w analogiczny sposób posze rza zakres podmiotowy i przedmiotowy Konwencji.↩

898. Polska złożyła oświadczenie, w którym uzależnia możliwość przekazania osoby pozbawionej wolności od jej zgody.↩

899. Polska w trybie art. 10 ust. 9 Konwencji z 2000 r. oświadczyła, iż nie będzie występowała z wnioskami o przesłuchanie podejrzanego lub oskarżonego w drodze wide okonferencji, ani nie będzie wykonywała takich wniosków.↩

900. Przestępstwa ekstradycyjne nie są definiowane na potrzeby omawianych konwencji, wobec czego należy odwołać się do tekstu źródłowego, jaki stanowi Konwencja o ekstradycji między państwami członkowskimi UE, zgodnie z którą przestępstwem ekstradycyjnym jest czyn zagrożony w prawie państwa wzywającego karą pozbawienia wolności lub środkiem polegającym na pozbawieniu wolności, którego górna granica wynosi co najmniej 12 miesięcy, zaś w państwie wezwanym co najmniej 6 mie sięcy (art. 2).↩

901. Polska złożyła oświadczenie, w którym jako właściwe organy wskazała Prokura tury Okręgowe, zaś jako punkty kontaktowe Komendantów Wojewódzkich Policji.↩

902. Dz.Urz. WE L 176 z 10.7.1999 r., s. 36–62.

     ↩

903. Dz.Urz. UE L 26 z 29.1.2004 r., s. 3–9.

     ↩

904. Dz.Urz. UE L 181 z 19.7.2003 r., s. 34–42.

     ↩

905. Dz.Urz. UE L 39 z 12.2.2010 r., s. 20–35.

     ↩

906. Dz.Urz. UE L 196 z 2.8.2003 r., s. 45–55.

     ↩

907. Dz.Urz. UE L 350 z 30.12.2008 r., s. 72–92.

     ↩

908. Zgodnie z art. 23 ust. 1 decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW nastąpić to miało do 19.1.2011 r. Polska nie dokonała jej implementacji.↩

909. Por. dokument 9288/10 COPEN 117.

     ↩

910. Więcej na ten temat T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2003, s. 1440.↩

911. Por. S. Steinborn, [w:] J. Grajewski, L. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. II, Kraków 2006 (komentarz do art. 587 KPK).↩

912. Dz.U. z 2002 r. Nr 197, poz. 1661 ze zm.

     ↩

913. Nowelizacja KPK nastąpiła ustawą z 10.1.2003 r. (Dz.U. Nr 17, poz. 155 ze zm.).

     ↩

914. Nowelizacja KPK nastąpiła ustawą z 16.4.2004 r. (Dz.U. Nr 93, poz. 889 ze zm.) – w celu implementacji decyzji ramowej Rady 2002/465/WSiSW z 13.6.2002 r. o wspólnych zespołach śledczych (Dz.Urz. UE L 162 20.6.2002 r., s. 1–3).↩

915. Dz.U. z 2004 r. Nr 171, poz. 1800 ze zm.

     ↩

916. T.j. Dz.U. 2010 r. Nr 182, poz. 1228.

     ↩

917. T.j. Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.

     ↩

918. Dz.U. Nr 143, poz. 1203.

     ↩

919. Więcej S. Buczma, Zasada wzajemnego uznawania orzeczeń, s. 76.

     ↩

920. Por. S. Buczma, Zasada wzajemnego uznawania orzeczeń między państwami członkowskimi Unii Europejskiej, s. 65.↩

921. Por. H. Kuczyńska, Wspólny obszar, s. 193.

     ↩

922. Więcej na ten temat źródeł wymiany informacji w sprawach karnych w aktach prawa międzynarodowego zob. M. Płachta, Europejski Rejestr Karny, s. 98–102.↩

923. Dz.U. z 1999 r. Nr 76, poz. 854 ze zm.

     ↩

924. Protokół dodatkowy opublikowano również w Dz.U. z 1999 r. Nr 76, poz. 854 ze zm.↩

925. Por.: http://www.giodo.gov.pl/data/filemanager_en/15.pdf (pobrano 20.6.2010 r.). ³ Por. M. Leciak, Problematyka, s. 95–96.

     ↩

926. Dz.U. z 2007 r. Nr 135, poz. 950. Polska podpisała i ratyfikowała Konwencję i Protokół do niej.↩

927. Dz.Urz. WE C 12 z 15.1.2001 r., s. 10–22.

     ↩

928. Komisja, Biała księga w sprawie wymiany informacji o orzeczeniach skazujących w sprawach karnych i ich uznawania i wykonywania w Unii Europejskiej – COM (2005) 10 końcowy.↩

929. Komisja, Biała księga, ust. 18.

     ↩

930. Dz.Urz. UE L 322 z 9.12.2005 r., s. 33–37.

     ↩

931. Posiadanie obywatelstwa więcej niż jednego państwa powodowało konieczność przekazania informacji do każdego z państw, którego dana osoba jest obywatelem. ³ Por. A. Grzelak, T. Ostropolski, System prawa Unii Europejskiej, s. 1–122.↩

932. Dz.Urz. UE L 220 z 15.8.2008 r., s. 32–34.

     ↩

933. Decyzja ramowa 2008/675/WSiSW została implementowana do prawa polskiego na mocy ustawy z 20.1.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz ustawy – Kodeks karny skarbowy (Dz.U. Nr 48, poz. 245).↩

934. Dz.Urz. UE L 93 z 7.4.2009 r., s. 23–32.

     ↩

935. Por. uzasadnienie wniosku Komisji dot. decyzji ramowej Rady w sprawie organizacji wymiany informacji pochodzących z rejestru skazanych pomiędzy państwami członkowskimi oraz treści tych informacji, COM (2005) 690 wersja ostateczna, s. 2.↩

936. Por. A. Grzelak, T. Ostropolski, Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości Unii Europejskiej, s. 1–122.↩

937. Wymóg ten obejmuje wyroki skazujące przekazane temu państwu zgodnie z art. 4 po 27.4.2012 r., jak również przekazane przed 27.4.2012 r. i przechowywane zgodnie z art. 5 decyzji ramowej 2009/315/WSiSW.↩

938. Polska złożyła do art. 13 Konwencji z 1959 r. oświadczenie, w którym wskazała, iż przekazaniu podlegają jedynie informacje ujawnione w Centralnym Rejestrze Karnym (obecnie: Krajowym Rejestrze Karnym). Pozostałe oświadczenia zob. J. Ciszewski, Obrót prawny, s. 641.↩

939. Na ten temat por. M. Zreda w podrozdziale X.6.

     ↩

940. Dz.Urz. UE L 93 z 7.4.2009 r., s. 33–48.

     ↩

941. Por. także uzasadnienie projektu decyzji Rady w sprawie ustanowienia europejskiego systemu przekazywania informacji z rejestru skazanych (ECRIS), zgodnie z art. 11 decyzji ramowej 2008/XX/WSiSW – dokument 10122/08, COM (2008) 322 wersja ostateczna, s. 6.↩

942. T.j. Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 292 ze zm.

     ↩

943. Zmiany te zostały dokonane ustawą z 29.6.2007 r. o zmianie ustawy o Krajowym Rejestrze Karnym (Dz.U. Nr 136, poz. 957).↩

944. A. Grzelak, T. Ostropolski, Współpraca wymiaru sprawiedliwości.

     ↩

945. Zob. dokument 17024/09 JAI 896 POLGEN 229.

     ↩

946. Zob. motyw 7 decyzji ramowej Rady 2009/315/WSiSW.

     ↩

947. Zob. W. Gliniecki, Prawo pokrzywdzonego do uczciwego procesu karnego, s. 275– –288.↩

948. Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ Nr 40/34 z 29.11.1985 r.

     ↩

949. CETS Nr 116. Niestety, Polska nie podpisała ani nie ratyfikowała tej konwencji.

     ↩

950. Zob. wyr. ETPCz z 26.3.1985 r. w sprawie 8978/80, X. Y. v. Holandii oraz z 15.5.1996 r. w sprawie 24950/94, Kinnunem v. Finlandii.↩

951. Dz.Urz. WE L 82 z 22.3.2001 r., s. 1–4.

     ↩

952. Wyr. ETS z 16.6.2005 r. w sprawie C 105/03, Zb. Orz. 2005, s. 5285.

     ↩

953. Wyr. ETS z 28.6.2007 r. w sprawie C-467/05, Zb. Orz. 2007, s. I-05557.

     ↩

954. Zob. wyr. ETS z 21.10.2010 r. w sprawie C-205/09, pytanie prejudycjalne w sprawie v. Emilowi Eredicsowi.↩

955. Zob. wyr. ETS z 9.10.2008 r. w sprawie C-404/07, Győrgy Katza v. Istvánowi Rolandowi Sósowi, Zb. Orz. 2008, s. I-07607.↩

956. Dz.Urz. UE L 261 z 6.8.2004 r., s. 2.

     ↩

957. Por. orzeczenie prejudycjalne ETS w sprawie 186/87, Ian Covan v. Tresor Public, Zb. Orz. 1989, s. 195, gdzie turyście angielskiemu nie przysługiwało prawo domagania się odszkodowania od francuskiego skarbu państwa w związku ze szkodą odniesioną wskutek napadu w metrze. Trybunał uznał, że takie wyłączenie w prawie krajowym jest naruszeniem zakazu dyskryminacji w prawie unijnym.↩

958. P. Janda, A. Kiełtyka, Ustawa, s. 18.

     ↩

959. Dz.U. Nr 169, poz. 1415 ze zm.

     ↩

960. P. Janda, A. Kiełtyka, Ustawa, s. 20.

     ↩

961. Ustawa z 11.4.2008 r. o zmianie ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych (Dz.U. Nr 96, poz. 608).↩

962. P. Janda, A. Kiełtyka, Ustawa, s. 21.

     ↩

963. Ustawa z 3.4.2009 r. o zmianie ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych (Dz.U. Nr 79, poz. 665).↩

964. W 2006 r. kwota zasądzonych odszkodowań nie przekroczyła 72 000 zł, natomiast w 2007 r. 155 000 zł.↩

965. Dz.Urz. UE L 13 z 20.1.2004 r., s. 44–48.

     ↩

966. Zob. np. T. Cielecki (red.), Poszanowanie.

     ↩

967. Zob. A. Biederman, Rzetelna, s. 148–162. ⁵ A. Biedermann, Rzetelna, s. 160–162.

     ↩

968. Zob. H. Paluszkiewicz, Nowe, s. 33.

     ↩

969. Dz.U. Nr 5, poz. 24 ze zm.

     ↩

970. Por. art. 4 ust. 3 decyzji ramowej Rady 2001/220/WSiSW. ⁴ Szerzej na ten temat H. Paluszkiewicz, Nowe, s. 35–36.

     ↩

971. Zob. http://ms.gov.pl/Data/Files/_public/prawa_i_obowiazki/post_kar/obywatelw-post-karnym-calosc.pdf.↩

972. Dostępna na stronie: http://dzieckoswiadek.pl/page.php?PID=51.

     ↩

973. Dz.Urz. Nr 4, poz. 15.

     ↩

974. Council of the European Union, Initiative for a directive of the European Parliament and of the Council on the European Protection Order, 17513/09, COPEN 247, Brussels, 5 January 2010.↩

975. Dyrektywa ma stanowić uzupełnienie dwóch innych instrumentów unijnych: decyzji ramowej Rady 2008/947/WSiSW oraz decyzji ramowej Rady 2009/829/WSiSW.↩

976. Zob. np. Justice, European Protection Order. Briefing and Suggested Amendments, February 2010, http://www.justice.org.uk/images/pdfs/European%20Protection%20Order%20briefing.pdf.↩

977. Komisja Europejska, Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiające normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw, KOM (2011) 275 oraz Komisja Europejska, Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wzajemnego uznawania środków ochrony w sprawach cywilnych, KOM (2011) 276 wersja ostateczna. Zob. też Komisja Europejska, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomicznego. Wzmacnianie praw ofiar, KOM (2011) 274 wersja ostateczna.↩

978. Zob. art. 185a i 185b KPK.

     ↩

979. Wskazane poniżej orzeczenia dostępne są w języku angielskim lub francuskim na oficjalnej stronie internetowej ETPCz pod adresem: http://www.echr.coe.int (dzień dostępu: 1.6.2011 r.).↩

980. Wyr. ETPCz z 28.11.1976 r. (skargi Nr 6210/73, 6877/75, 7132/75).

     ↩

981. Orzeczenie ETPCz z 19.12.1989 r. (skarga Nr 10964/84).

     ↩

982. Wyr. ETPCz z 19.12.1989 r. (skarga Nr 9783/82).

     ↩

983. Wyr. ETPCz z 24.9.2002 r. w sprawie 32771/96, Cuscani v. Wielkiej Brytanii.

     ↩

984. Dz.Urz. UE C 303 z 2007 r., s. 17–35.

     ↩

985. Dz.Urz. UE L 280 z 26.10.2010 r., s. 1–7.

     ↩

986. KOM (2004) 328 wersja ostateczna z 28.4.2004 r.

     ↩

987. KOM (2009) 338 wersja ostateczna z 8.7.2009 r.

     ↩

988. KOM (2010) 82 wersja ostateczna z 9.3.2010 r.

     ↩

989. J. Grajewski, Kodeks postępowania karnego. Objaśnienia, s. 28.

     ↩

990. P. Wiliński, Zasada, s. 27 i n. oraz wskazana tam literatura.

     ↩

991. Przedstawiona definicja prawa do obrony zakłada również, że zachowanie rozumiane jest jako przyjęcie przez podejrzanego lub oskarżonego biernej postawy procesowej, korzystanie z tzw. prawa do milczenia.↩

992. Ibidem, s. 37.

     ↩

993. Ilekroć w tekście będzie mowa o oskarżonym, należy rozumieć przez to również podejrzanego, chyba że w indywidualnych przypadkach te pojęcia zostaną wyraźnie rozróżnione.↩

994. Zob. wyr. z 13.2.2001 r. w sprawie Krombach v. Francji (skarga Nr 29731/96) oraz z 13.10.2009 r. w sprawie Dayanan v. Turcji (skarga Nr 7377/03).↩

995. Standardy orzecznictwa ETPCz w zakresie dostępu osoby pozbawionej wolności do adwokata, opracowanie opublikowane na oficjalnej stronie Ministerstwa Sprawiedliwości, http://bip.ms.gov.pl/pl/prawa-czlowieka/europejski-trybunal-praw-czlowieka/ opracowania-i-analizy-standardy-w-zakresie-ochrony-praw-czlowieka (data dostępu:↩

996. .9.2011 r.).↩

997. Ibidem.

     ↩

998. Wyr. z 14.10.2010 r. w sprawie Brusco v. Francji (skarga Nr 1466/07). ³ P. Wiliński, Zasada, s. 128.

     ↩

999. Ibidem.

     ↩

1000. Dz.Urz. UE C 303 z 14.12.2007 r., s. 17–35.

      ↩

1001. M. Wąsek-Wiaderek, Unijne i krajowe prawo karne, s. 12–13.

      ↩

1002. Dz.Urz. UE C 295 z 4.12.2009 r., s. 1–3.

      ↩

1003. KOM (2010) 392 wersja ostateczna.

      ↩

1004. KOM (2011) 326 wersja ostateczna.

      ↩

1005. Zob. m.in. wyr. z 13.3.2007 r. w sprawie Castravet v. Mołdawii (skarga Nr 23393/05) oraz z 27.3.2007 r. w sprawie Istratii i in. v. Mołdawii (skargi Nr 8721/05, 8705/05, 8742/05).↩

1006. Por. Inicjatywa Królestwa Belgii, Republiki Bułgarii, Republiki Estońskiej, Królestwa Hiszpanii, Republiki Austrii, Republiki Słowenii i Królestwa Szwecji dotycząca dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady z 19.4.2010 r. w sprawie europej-↩

1007. Por. F. Zimmermann, S. Glaser, A. Motz, Mutual Recognition and its Implications for the Gathering of Evidence in Criminal proceedings: a Critical Analysis of the Initiative for a European Investigation Order, European Criminal Law Review 2011, vol. 1, s. 70–71.↩

1008. Dz.Urz. UE C 197 z 12.7.2000, s. 3.

      ↩

1009. Dz.Urz. UE L 162 z 20.6.2002, s. 1.

      ↩

1010. Por. F. Zimmermann, S. Glaser, A. Motz, Mutual Recognition and its Implications for the Gathering of Evidence in Criminal proceedings…, s. 69.↩

1011. Por. F. Zimmermann, S. Glaser, A. Motz, Mutual Recognition and its Implications for the Gathering of Evidence in Criminal proceedings…, s. 73.↩

1012. Tamże, s. 79.

      ↩

1013. Przedstawione informacje dotyczące Europejskiego Komitetu ds. Problemów z Przestępczością pochodzą ze strony internetowej: http://www.coe.int/t/dghl/standard setting/cdpc/default_en.asp [data dostępu: 1.6.2011 r.].↩

1014. Dz.Urz. WE L 63 z 6.3.2002 r., s. 1–13.

      ↩

1015. Tak M. Górka, System instytucjonalny Unii Europejskiej, [w:] J. Barcz (red.), Ustrój Unii Europejskiej, Warszawa 2010, s. II-137.↩

1016. A. Grzelak, Organy ochrony prawnej w obszarze wolności, bezpieczeństwa i spra wiedliwości Unii Europejskiej, s. 385.↩

1017. Szerzej zob. V. Mitsilegas, EU Criminal Law, s. 187 i n.

      ↩

1018. Szerzej zob. A. Gruszczak, III filar Unii Europejskiej, s. 1.

      ↩

1019. Initiative of the Federal Republic of Germany with a view to the adoption of a Council Decision setting up a Eurojust team, OJ C 206, 19.7.2000 r., s. 1–2.↩

1020. Initiative of the Portuguese Republic, the French Republic, the Kingdom of Sweden and the Kingdom of Belgium with a view to adopting a Council Decision setting up Eurojust with a view to reinforcing the fight against serious organised crime, OJ C 243, 24.8.2000 r., s. 15–20.↩

1021. Por. European Parliament legislative resolution on the initiative of the Portuguese Republic, the French Republic, the Kingdom of Sweden and the Kingdom of Belgium with a view to adopting a Council decision setting up Eurojust with a view to reinforcing the fight against serious organised crime (10357/2000 – C5-0396/2000 – 2000/0817(CNS)), OJ C 34E, 7.2.2002 r., s. 347–355.↩

1022. Rules of procedure of Eurojust, OJ C 286, 22.11.2002 r., s. 1–7.

      ↩

1023. Council Decision 2000/799/JHA of 14 December 2000 setting up a Provisional Judicial Cooperation Unit, OJ L 324, 21.12.2000 r., s. 2–3.↩

1024. Szerzej na temat historii powstania Eurojustu zob. m.in. A. Gruszczak, s. 102.

      ↩

1025. Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy (Dz.Urz. UE C 310 z 16.12.2004 r.,

      s. 1–474). Szerzej zob. J. Barcz, Przewodnik po Traktacie Konstytucyjnym, Warszawa 2005.↩

1026. Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (Dz.Urz. UE C 306 z 17.12.2007 r., s. 271). Szerzej zob. m.in. J. Barcz, Unia Europejska na rozstajach. Traktat z Lizbony, Warszawa 2010; P. Craig, The Lisbon Treaty Law, Politics, and Treaty Reform, Oxford 2010.↩

1027. Zwykła procedura ustawodawcza zastąpiła stosowaną dotychczas procedurę współdecydowania (dawny art. 251 TWE).↩

1028. Szerzej na temat rozporządzeń jako aktów prawa wtórnego UE zob. m.in.: A. Łazowski, Rozporządzenie jako źródło prawa Wspólnot Europejskich, EPS 2007, Nr 3, s. 12.↩

1029. Zważywszy, iż chodzi tu o decyzję uchwaloną w ramach byłego III filaru UE.

      ↩

1030. Program Sztokholmski – Otwarta i Bezpieczna Europa dla dobra i ochrony obywateli (Dz.Urz. UE C 115 z 4.5.2010 r., s. 1–38).↩

1031. Decyzja Rady 2009/426/WSiSW z 16.12.2008 r. w sprawie wzmocnienia Eurojustu i w sprawie zmiany decyzji 2002/187/WSiSW ustanawiającej Eurojust w celu zintensyfikowania walki z poważną przestępczością (Dz.Urz. UE L 138 z 4.6.2009 r., s. 14–32).↩

1032. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości dla europejskich obywateli. Plan działania służący realizacji programu sztokholmskiego, KOM (2010) 171 wersja ostateczna.↩

1033. Szerzej na temat tego rodzaju aktu prawnego zob. A. Grzelak, Trzeci filar Unii Europejskiej, s. 207 i n.↩

1034. Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego w sprawie roli Eurojustu i europejskiej sieci sądowej w walce z przestępczością zorganizowaną i terroryzmem w Unii Europejskiej, KOM (2007) 644 wersja ostateczna.↩

1035. Szerzej zob. Eurojust. Sprawozdanie za rok 2009, s. 42–43.

      ↩

1036. Por. Komunikat Komisji Europejskiej w sprawie Eurojustu, s. 3–4.

      ↩

1037. House of Lords. Judicial Cooperation in the EU: the role of Eurojust. Report with Evidence, Londyn 2004, s. 18.↩

1038. W celu zapewnienia pomocy zainteresowanym właściwym władzom krajowym przez prowadzenie konkretnego postępowania karnego, w którym uczestniczyć mogą właściwe zainteresowane władze krajowe.↩

1039. Jak wynika to explicite z art. 9e ust. 1 lit. b decyzji o Eurojust chodzi tu o zasady dotyczące podziału uprawnień między policję, prokuraturę oraz sędziów, jak również zasady w przedmiocie funkcjonalnego podziału zadań między organy ścigania oraz zasady dotyczące struktury federalnej, jeśli takowa występuje w danym państwie członkowskim.↩

1040. Zob. decyzja ramowa 2002/465/WSiSW Rady z 13.6.2002 r. w sprawie wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych (Dz.Urz. WE L 162 z 20.6.2002 r., s. 1–3). Szerzej zob. C. Rijken, G. Vermeulen (red.), Joint Investigation Teams in the European Union. From Theory to Practice, The Hague 2006.↩

1041. Decyzja Rady 2009/371/WSiSW z 6.4.2009 r. ustanawiająca Europejski Urząd Policji (Europol) (Dz.Urz. UE L 121 z 15.5.2009 r., s. 37–66).↩

1042. Eurojust. Sprawozdanie za rok 2009, s. 51.

      ↩

1043. Lista obejmuje także nielegalny handel narkotykami, nielegalne działania związane z praniem pieniędzy, przestępstwa związane z substancjami jądrowymi i radioaktywnymi, przemyt nielegalnych imigrantów, handel ludźmi, przestępstwa związane z pojazdami silnikowymi, zabójstwo, spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, nielegalny obrót organami i tkankami ludzkimi, porwanie, bezprawne przetrzymywanie i branie zakładników, rasizm i ksenofobię, rozbój w formie zorganizowanej, nielegalny handel dobrami kultury, w tym antykami i dziełami sztuki, oszustwo i przywłaszczenie mienia, wymuszenie rozbójnicze, podrabianie produktów i piractwo, fałszowanie dokumentów urzędowych i obrót takimi dokumentami, fałszowanie pieniędzy i środków płatniczych, przestępczość komputerową, korupcję, nielegalny handel bronią, amunicją i materiałami wybuchowymi, nielegalny handel zagrożonymi gatunkami zwierząt, nielegalny handel zagrożonymi gatunkami i odmianami roślin,↩

1044. Funkcję tę może pełnić sam przedstawiciel krajowy albo jego zastępca lub asystent (który jest uprawniony do zastępowania przedstawiciela krajowego).↩

1045. Zob. także Przepisy regulaminu węwnętrznego Eurojustu dotyczące przetwarzania i ochrony danych osobowych (tekst przyjęty jednomyślnie przez kolegium Eurojustu↩

1046. Zb. Orz. 2005, s. I-02077.

      ↩

1047. Szerzej zob. art. 36 decyzji o Eurojust.

      ↩

1048. Agreement between Eurojust and Europol, tekst niepublikowany w Dz.Urz. UE, dostępny w internecie pod adresem: http://www.eurojust.europa.eu/official_documents/Agreements/Eurojust-Europol-Agreement_2009-10-01.pdf.↩

1049. Practical Agreement on arrangements of cooperation between Eurojust and OLAF, tekst niepublikowany w Dz.Urz. UE, dostępny w internecie pod adresem: http://www.eurojust.europa.eu/official_documents/Agreements/OLAF-EJ_Agreement_24sept08.pdf.↩

1050. Memorandum of Understanding on co-operation between Eurojust and the European Judicial Training Network, tekst niepublikowany w Dz.Urz. UE, dostępny w internecie pod adresem: http://www.eurojust.europa.eu/official_documents/Agreements/ MOU_EJ-EJTN_7feb08.pdf.↩

1051. Memorandum of Understanding on cooperation between Eurojust and the European Police College (CEPOL), tekst niepublikowany w Dz.Urz. UE, dostępny w internecie pod adresem: http://www.eurojust.europa.eu/official_documents/Agreements/ Eurojust-CEPOL-MoU_2009-12-07.pdf.↩

1052. Agreement between Eurojust and Republic of Croatia, niepublikowany w Dz.Urz. UE, tekst dostępny w internecie pod adresem: http://www.eurojust.europa.eu/official_ documents/Agreements/EurojustCroatiaAgreement_9nov07.pdf.↩

1053. Agreement on Cooperation between Eurojust and the former Yugoslav Republic of Macedonia, niepublikowany w Dz.Urz. UE, tekst dostępny w internecie pod adresem: http://www.eurojust.europa.eu/official_documents/Agreements/Eurojust-FYROM_ Agreement_2008-11-28.pdf.↩

1054. Agreement between Eurojust and Switzerland, niepublikowany w Dz.Urz. UE, tekst dostępny w internecie pod adresem: http://www.eurojust.europa.eu/official_documents/Agreements/EJ-Switzerland_Agreement_27112008.pdf.↩

1055. Agreement between Eurojust and the Republic of Iceland, niepublikowany w Dz.Urz UE, tekst dostępny w internecie pod adresem: http://www.eurojust.europa. eu/official_documents/Agreements/051202%20EJ-Iceland%20Agreement.pdf.↩

1056. Agreement between the Kingdom of Norway and Eurojust, niepublikowany w Dz.Urz. UE, tekst dostępny w internecie pod adresem: http://www.eurojust.europa. eu/official_documents/Agreements/050428%20EJ-Norway%20Agreement.pdf.↩

1057. Agreement between Eurojust and the United States of America, niepublikowany w Dz.Urz. UE, tekst dostępny w internecie pod adresem: http://www.eurojust.europa. eu/official_documents/Agreements/061106_EJ-US_co-operation_agreement.pdf.↩

1058. Dz.Urz. WE L 191 z 7.7.1998 r., s. 4–7.

      ↩

1059. Dz.Urz. WE L 105 z 27.4.1996 r., s. 1–2.

      ↩

1060. Decyzja ustanawiającą Eurojust z 2002 r. została znowelizowana decyzją Rady 2009/426/WSiSW z 16.12.2008 r.↩

1061. Dz.Urz. UE L 348 z 24.12.2008 r., s. 130–134.

      ↩

1062. Po wejściu w życie TL, zgodnie z jego art. 5 oraz załączonymi tabelami ekwiwalencyjnymi, dawny art. 31 TUE został zastąpiony przez art. 82, 83 i 85 TfUE, zaś dawny art. 34 TUE został uchylony.↩

1063. Zob. http://www.ejn-crimjust.europa.eu/ejn/ [data dostępu: 1.6.2011 r.].

      ↩

1064. Por. B. Srebro, Ochrona.

      ↩

1065. Por. Additional Commission contribution to the Intergovernmental Conference on institutional reforms – The criminal protection of the Community’s financial interests:

      A European Prosecutor, 29.9.2000, COM (2000) 608.↩

1066. Green Paper on criminal-law protection of the financial interests of the Community and the establishment of a European Prosecutor, COM (2001) 715 final.↩

1067. Follow-up Report on Green Paper on criminal-law protection of the financial interests of the Community and the establishment of a European Prosecutor, COM (2003) 128 final.↩

1068. Art. 86 TfUE w oficjalnym tłumaczeniu na j. polski posługuje się rusycyzmem „w oparciu o Eurojust”.↩

1069. Warto jednak pamiętać, iż zarówno Zjednoczone Królestwo, jak też Irlandia i Dania mają szczególny status w tym obszarze. Szerzej zob. m.in. S. Peers, Mission accomplished?, s. 661.↩

1070. Mechanizm wzmocnionej współpracy po wejściu w życie TL użyty dwukrotnie.

      ↩

1071. Dotychczasowe doświadczenia np. z pracami nad dyrektywą w przedmiocie prawa do tłumaczenia ustnego oraz pisemnego pokazują, iż możemy mieć do czynienia z konkurencyjnymi projektami przedstawionymi przez państwa członkowskie oraz Komisję Europejską.↩

1072. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości dla europejskich obywateli. Plan działania służący realizacji programu sztokholmskiego, s. 19.↩

1073. Dz.Urz. UE L 93 z 7.4.2009 r., s. 33–48.

      ↩

1074. Polska ratyfikowała niniejszą konwencję w wersji zmienionej przez Protokół dodatkowy w 1999 r. (Dz.U. Nr 76, poz. 854 ze zm.).↩

1075. KOM (2005) 10 wersja ostateczna z 21.1.2005 r.

      ↩

1076. Dz.Urz. UE L 322 z 9.12.2005 r., s. 33–37.

      ↩

1077. KOM (2005) 690 wersja ostateczna z 22.12.2005 r.

      ↩

1078. Dz.Urz. UE L 93 z 7.4.2009 r., s. 23–32.

      ↩

1079. Motyw 6 Preambuły decyzji 2009/316/WSiSW.

      ↩