Nazizm - charakterystyka

Przyczyny nazizmu w Niemczech:
- powszechne przekonanie o krzywdzie wyrządzonej Niemcom w traktacie wersalskim (zwłaszcza bolesne upokorzenie ze strony mniejszych narodów, np. Polaków, Czechów),
- niestabilność gospodarcza powojennych Niemiec (Republiki Weimarskiej - nazwa od 1919),
- szczególnie gwałtowne objawy kryzysu światowego w gospodarce (lala 1929-1933),
- podatność społeczeństwa na idee totalitaryzmu

NSDAP:
- Narodowosocjalistyczna Partia Robotnicza Niemiec założona w 1920,
- od 1921 przywódca i ideolog partii - Adolf Hitler,
- rozwiązana w 1923, zorganizowana ponownie w 1925,
- poparcie: lumpenproletariat, burżuazja, chłopi, później całe społeczeństwo,
- liczebność: 1920 -64 osoby, 1930 - 125 tyś., 1935 8,5 mln.

Ideologia narodowo-socjalistyczna (nazizm) :
- program NSDAP, zawarty w książce Hitlera „Moja walka" (Mein Kampf) pisanej w więzieniu 
- najistotniejsze elementy nazizmu: militaryzm, rasizm (oczyszczenie państwa z elementów obcych rasowo), rządy silnej ręki (ślepa wiara w wodza, dyscyplina społeczna, stworzenie tysiącletniej Rzeszy ku zwycięstwie rewolucji narodowo-socjalistycznej.

Organizacje para militarne wiązane z NSDAP:
-SS- sztafety ochronne, kierowane przez H. Himmlera 1923,
-SA- oddziały szturmowe, początkowo konkurencyjne wobec SS, po wymordowaniu kierownictwa na rozkaz Hitlera straciły na znaczeniu 
-SD- służba bezpieczeństwa SS, kierowana przez R. Heydricha (data zał.1931).

Przejęcie władzy przez Hitlera;
- pierwsza próba zagarnięcia władzy przez NSDAP i Hitlera - tzw. pucz monachijski (Hitler w więzieniu, NSDAP zdelegalizowana) - 1923,
- reorganizacja NSDAP wznowienie legalnej działalności, oparcie się na ideologii nazizmu - 1925,
- rozbudowa formacji paramilitarnych związ. z NSDAP - do 1931,
- udział NSDAF w kolejnych wyborach parlamentarnych (1928- 12 mandatów, 1930-23 mandatów),
- wobec realnej groźby objęcia rządów przez komunistów prezydent P. von Hindenburg powierzył Hitlerowi stanowisko kanclerza (komuniści zadowoleni z tego faktu sądzili, że rządy Hitlera będą farsą i najlepszym pretekstem do przejęcia władzy po NSDAP) 
- styczeń 1933 - nowe wybory do parlamentu - terror i prowokacje bojówek hitlerowskich (m.in. podpalenie Reichstagu), NSDAP zdobywa 44% miejsc w parlamencie - marzec 1933,
- dekretem prezydenta Hitler wyposażony w specjalne pełnomocnictwa (potwierdzone także przez Reichstag)-1933.
-„Noc Długich Noży" - Hitler zlikwidował opozycję wewnątrzpartyjną w SA-czerwiec 1934,
- Hitler Fuhrerem i Kanclerzem Rzeszy - sierpień 1934.

Nazistowskie państwo totalitarne:
- III Rzesza państwem jednolitym i scentralizowanym (zlikwidowano federacyjny charakter państwa),
- administracja państwowa podporządkowana NSDAP,
- rząd całkowicie nazistowski (zlikwidowano partie polityczne i związki zawodowe niezwiązane z nazistami)
- powołano organizacje młodzieżowe wprowadzające ideologię narodowo-socjalistyczną (np. Hitlerjugend),
- wzmożone prześladowania opozycji politycznej oraz ludności żydowskiej (ustawy o ochronie krwi niemieckiej - Żydzi obywatelami drugiej kategorii.
- propaganda nazistowska we wszystkich dziedzinach życia 
- szczególna rola GESTAPOO - tajnej policji państwowej utworzonej w 1933,
- zachowanie pozorów demokracji 

Faszyzm i totalitaryzm jako systemy polityczne w Europie międzywojennej

Faszyzm - doktryna polityczna powstała w okresie międzywojennym we Włoszech, sprzeciwiająca się demokracji parlamentarnej, głosząca kult państwa (statolatrię, silne przywództwo oraz solidaryzm społeczny). Faszyzm podkreślał niechęć wobec zarówno liberalizmu, jak i komunizmu - nie zaprzeczał jednak, że w jego doktrynie wpływy liberalne są silne (Giovanni Gentile twierdził nawet, że faszyzm i liberalizm są sobie bardzo bliskie jako "ideologie ofensywne" sprzeciwiające się "defensywnym" ideologiom socjalizmu i konserwatyzmu). Początkowo nazwa odnosiła się tylko do włoskiego pierwowzoru, później była stosowana wobec pokrewnych ruchów w latach 20. i 30. XX wieku, zwłaszcza narodowego socjalizmu w Niemczech, oraz współczesnych ruchów wywodzących się z partii faszystowskich (neofaszyzm). Trwają jednak spory, czy szersze zastosowania terminu "faszyzm" są poprawne.

    Przed dojściem Hitlera do władzy w Niemczech w 1933 r. centrum faszyzmu promieniującym na kraje Europy były oczywiście Włochy. Idee Mussoliniego znalazły podatny grunt w Austrii i Jugosławii, w Albanki, Grecji, Czechosłowacji, Rumunii, Bułgarii, nawet na Litwie, Łotwie i Estonii, w Finlandii, ponadto na Węgrzech i w Polsce.

    Komunistka niemiecka Klara Zetkin uznając, że w tych wszystkich krajach zapanował rzeczywiście faszyzm (przeważnie komuniści nadużywali tej nazwy), wyodrębnia podstawowe cechy systemu.

"Jest oczywiste, że faszyzm w poszczególnych krajach w zależności od istniejących tam konkretnych warunków posiada różnorakie oblicze. Dwie podstawowe cechy są jednak wspólne faszyzmowi wszędzie, we wszystkich krajach, gdzie występuje pozornie rewolucyjny program, który niezwykle zręcznie nawiązuje do nastrojów, interesów i żądań najszerszych mas społeczeństwa, oraz stosowanie jak najbardziej brutalnego terroru, jak najdalej idącej przemocy.

    Nie ulega wątpliwości, że jest to ogromne uproszczenie. Takich uproszczeń było jednak wiele i dlatego  zbyt beztrosko rozmaite systemy określano jako faszystowskie. Ani wpływy włoskie w jakimś kraju ani poszczególne elementy upodabniające dany ustrój do włoskiego nie upoważniają jeszcze do zakwalifikowania go jako faszystowski.

    Mussolini mógł bez ograniczeń i bez konkurencji pozyskiwać sympatyków za granicą, tworzyć stronnictwa, snuć dalekosiężne plany polityczne, występować w roli arbitra lub promotora ale tylko do 1933 r. Odkąd Hitler został kanclerzem Rzeszy, między dyktatorami zaczęły się kształtować stosunki na dwóch płaszczyznach: przyjaźni i współpracy oraz rywalizacji prowadzącej niekiedy do ostrych starć. Mussolini długo żył złudzeniem, że jest równorzędnym partnerem Hitlera.

    Ujęcie w cudzysłów słowa "faszyzm" przypomina, że użycie tego terminu nie zawsze jest adekwatne do treści w odniesieniu do krajów o władzy dyktatorskiej. Penetracja faszystowska w Europie niekoniecznie miała na celu narzucenie własnego modelu ustrojowego. Popieranie nacjonalizmów i prawicowych ruchów politycznych miało na celu raczej zyskanie sojusznika, uzależnienie słabszego państwa, a nawet podbój. Wreszcie, obecność włoska  w świecie miała sławić wielkość Włoch i ich wodza. Mussolini utrzymywał, że faszyzm jest zjawiskiem czysto włoskim i w swej doskonałej formie nie może być nigdy powtórzony. Niemniej mówiło się wówczas o faszyzmie bułgarskim, węgierskim, chorwackim, itp.

    Jedną z cech różniących systemy autorytarne (Węgry, Polska, Rumunia, Jugosławia i in.) od faszystowskiego jest występowanie w nich dyktatury z programami odnowy, uzdrowienia, przy czym dyktatorzy wywodzą się ze starej kadry polityków lub wojskowych. Mussolini zaś był człowiekiem spoza tej kadry, wskoczył na najwyższy urząd w państwie błyskawicznie, nie mając żadnego doświadczenia (podobnie Hitler). Faszyzm pragnął uchodzić za religię narodu i bardzo pragnął wyrwać społeczeństwo spod wpływów Kościoła. Ale Mussolini rozumiał specyficzną sytuację swojego kraju, gdzie chrześcijaństwo było mocno zakorzenione i gdzie rezydował papież.

    I wreszcie warto się zastanowić, czy w Polsce był faszyzm i faszyści. Co do faszystów to z całą pewnością byli, jeśli za takich uznamy zwolenników czystej ideologii Mussoliniego, ale tacy byli na całym świecie  - fanatycy oczarowani zwolennicy nowości politycznych, naiwni. Trudno natomiast zauważyć system faszystowski w rządzeniu państwem, nawet po przewrocie majowym, nawet po uchwaleniu konstytucji kwietniowej w 1935 r. Etykietkę rządów faszystowskich przypinali ówczesnym władzom przede wszystkim komuniści, którzy jako posłowie opozycyjni w pomajowym parlamencie bardzo często wykrzykiwali - "Precz z faszystowską dyktaturą Piłsudskiego".

W Polsce po zamachu majowym aż do drugiej wojny światowej pozostał parlament, a w nim reprezentacji partii opozycyjnych (którzy dostali się tam mimo mało demokratycznej ordynacji wyborczej), pozostała prasa opozycyjna, niezależne od władzy organizacje społeczne, niezależna kultura. Rządy zaś nie opierały się na żadnej partii, lecz na wojsku wspierającym Marszałka. Nie istniał ów religijny kult wodza, jedynie szacunek do człowieka najbardziej zasłużonego w walce o odbudowanie państwa polskiego po latach niewoli. Zresztą sam Piłsudski nigdy nie wymagał kultu dla swojej osoby, pozostając w gruncie rzeczy człowiekiem skromnym. Owszem wśród polityków sanacyjnych byli zwolennicy Mussoliniego, pełni uznania dla jego pomysłów rozwiązywania problemów społecznych, a nawet faszystowskiej polityki zagranicznej, ale to nie sanacja upodobniała się do faszyzmu, lecz Narodowa Demokracja.

    Hitleryzm i stalinizm były ideologiami, które odcisnęły wielkie piętno na życiu ludzkiej społeczności XX w. Ich wspólną cechą było stworzenie państwa totalitarnego (łac. totalis - całkowity), które poddawało wszechogarniającemu wpływowi miliony obywateli. W państwie niemieckim system władzy był oparty na nieograniczonych kompetencjach Hitlera jako Fűhrera (wodza), a w ZSRR Stalina - formalnie sekretarza WKP(b), faktycznie otoczonego kultem dyktatora. W prywatne życie milionów ludzi w III Rzeszy i w ZSRR ingerowało państwo. Już 10-letnie dzieci zmuszano do przynależności do Hitlerjugend i poddawano nazistowskiej indoktrynacji, podobnie jak całe szkolnictwo. Gdy jakiś przeciwnik mówi: nie przejdę na waszą stronę - odpowiadam spokojnie - twoje dziecko już do nas należy - mówił w 1933 r. Hitler.

Totalitaryzm - charakterystyczny dla XX-wiecznych reżimów dyktatorskich system rządów dążący do całkowitego podporządkowania społeczeństwa państwu za pomocą monopolu informacyjnego i propagandy, ideologii państwowej, terroru tajnych służb i masowej monopartii. Termin został utworzony przez włoskiego filozofa Giovanniego Gentile, ideologa Włoch faszystowskich - samych faszystowskich Włoch nie uważa się jednak przeważnie za państwo totalitarne. Głównymi teoretykami genezy totalitaryzmu są, np.: Hannah Arendt i Karl Popper.

Totalitaryzm charakteryzuje państwa, w których ambicje modernizacyjne i mocarstwowe idą w parze z brakiem tradycji demokratycznej lub - w przypadku państwa zachodniego (jak III Rzesza) - rozczarowania demokracją, jej kryzysem lub niedostatkiem. Przykładami państw totalitarnych były narodowo-socjalistyczne Niemcy, stalinowski Związek Radziecki lub Chiny Mao Zedonga. Totalitarny system rządów istnieje do chwili obecnej w Korei Północnej.

Przeciwnicy systemu totalitarnego trafiali do obozów koncentracyjnych w Niemczech i łagrów w ZSRR. Ludzie, którzy znaleźli się w obozach, byli poddawani różnym formom terroru, zwanego "reedukacją". Wystarczyły często donosy lub podejrzenia o "wypowiedzi antypaństwowe", "obrazę Fűhrera", by bez dochodzenia prawdy przed sądem, tylko decyzją administracyjną zostać wcielonym do obozu koncentracyjnego na czas nieokreślony. Obozy były zarówno miejscami pracy niewolniczej jak i terroru fizycznego i psychicznego. Funkcje te wypełniały zarówno hitlerowskie obozy koncentracyjne, jak i stalinowskie łagry.

Totalitarne stanowienie o jednostce prowadziło do strachu i zniewolenia całych społeczeństw. System ten nie dawał możliwości obrony. Ograniczone lub uchylone prawa obywatelskie świadczyły o zanikaniu praworządności w skali państwowej.

            W 1939 r. Nie było w III Rzeszy i w ZSRR wolnego parlamentu, ani wolnej prasy, nie działały partie polityczne i wolne związki zawodowe. Natomiast był system jednopartyjny, rozbudowany aparat polityczny, zmilitaryzowane społeczeństwo i scentralizowana gospodarka.

            Cechą stalinizmu w przeciwieństwie do głoszonych idei był wielki terror, którego doświadczyły różne grupy ludności: kułacy - chłopi broniący swej ziemi przed kolektywizacją, wojskowi, inteligencja, nawet współtowarzysze z partii, mogący zagrozić pozycji "największego człowieka wszechczasów" , jak zamordowany na rozkaz Stalina S. Kirow. Ludźmi z otoczenia Stalina byli: W. Mołotow, przez długie lata minister spraw zagranicznych, K. Woroszyłow - ludowy komisarz obrony, M. Susłow - główny ideolog partii. Współczesny historyk rosyjski R. Miedwiediew tak pisał o "ludziach Stalina":Zdemoralizowała ich jednak ni tylko ogromna władza, jaką rozporządzali sami i której nie mogli się już wyrzec, ale i nieograniczona władza "wodza", któremu podlegali i który mógł w każdej chwili zlikwidować każdego z nich. Od zbrodni do zbrodni prowadziła tych ludzi nie tylko próżność i ambicja, lecz także strach.

            Największe nasilenie terroru stalinowskiego przypadło na lata 1936-1938. Czystki w aparacie władzy, pokazowe procesy na podstawie sfabrykowania dowodów, masowe wysyłki do obozów pracy, a nawet zmiana kodeksu karnego, by dopuścić wykonywanie wyroków śmierci na dzieciach od 12-go roku życia - oto świadectwa terroru, który ogarnął jedną dwudziestą mieszkańców Rosji.

            Było swego rodzaju paradoksem, że komuniści, opuszczający na skutek prześladowań swoje kraje, przybywając do ZSRR tracili wolność a często i życie. Tak było w przypadku komunistów węgierskich (Béla Kun), polskich (Maria Koszutska, Julian Leszczyński), niemieckich i wielu innych.

Rozwój przemysłu na ziemiach polskich w XIX i XX wieku

Do połowy XX wieku żadna część Europy Wschodniej nie mogła uchodzić za teren, na którym przemysł odgrywałby role dominującą w życiu gospodarczym lub społecznym. W odróżnieniu od krajów Europy Zachodniej, w których zasadnicza rewolucja przemysłowa w wielu przypadkach dokonała się o sto lat wcześniej, na wschodzie uprzemysłowienie często odwlekało się i nie przebiegało bez zakłóceń. Na ziemiach polskich, gdzie pierwsze słabo rozwinięte zakłady przemysłowe pojawiły się w latach czterdziestych XVIII w. Postępowało z przerwami ponad dwa następne stulecia.

I stadium rozwoju przemysłu przypada na okres lat czterdziestych XVIII w. Do 1815r., charakteryzowało się szeregiem lokalnych prób podejmowanych na mała skalę, głównie przez magnatów ziemskich w celu podreperowania stanu prywatnych majątków. Nie wchodziły tu w grę żadne zasadnicze zmiany gospodarcze, następował natomiast postęp w dziedzinie techniki, nauki, rozwoju handlu, kapitału i organizacji pracy, kładąc podwaliny pod przyszły rozwój przemysłu. Pierwsze zakłady przemysłowe były ogniwami łączącymi tradycyjne rzemiosło i chałupnictwo z późniejszymi formami masowej produkcji. Następne stadium, które rozpoczęło się w 1815r. Trwało do chwili wybuchu II wojny światowej, to okres zwany pierwszym uprzemysłowieniem Polski. Okres ten nie przyniósł pełnych skutków i dlatego nie zasługuje na miano przemysłowej rewolucji a jedynie przewrotu. Stadium ostatnie obejmujące okres po roku 1945, to stadium drugiego uprzemysłowienia, podjętego przez PRL, które trwa do dziś 
Głównego ośrodka I uprzemysłowienia należy szukać na terenie Królestwa Kongresowego, tu także można wyróżnić 3 fazy. W fazie pierwszej od 1815 do 1864 podejmowane były próby popierania rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych i w niektórych przypadkach przejmowania prawa ich własności i zarządzania nie przyniosły zadawalających wyników, w Polsce brakowało kapitałów jak i wsparcia ze strony bazy przemysłu ciężkiego. Do 1850 inicjatywa zaczęła znów przechodzić w ręce prywatne, najczęściej były to konsorcja tworzone z połączenia rodzimego kapitału z majątków ziemskich i manufaktur z zagranicznymi koncernami. Następne dziesięciolecia przyniosły gwałtowny rozwój przemysłu górniczego, włókienniczego i metalowego, ale zwłoka we wprowadzeniu reformy agrarnej oraz utrzymywanie się na wpół feudalnej struktury społecznej nie pozwalały na żadną radykalną zmianę w kierunku zwiększenia liczebności populacji zatrudnionej w sektorze przemysłowym.

W drugiej fazie w latach 1864-1918 ustąpiło wiele ze wcześniejszych zahamowań i przemysł polski został wciągnięty na szerszy rynek europejskiego handlu, kapitału i pracy. W latach 1864-83 nastąpił masowy napływ zachodniego kapitału i maszyn. Ziemie polskie leżały w tym okresie na linii głównego podziału przemysłowej mapy Europy, oddzielającej wysoko rozwinięte tereny Niemiec do zacofanych połaci Rosji i Austrii. W 1880 tę linię pogłębiła prowadzona przez Rosję ochronna bariera celna, za która prosperowało dawne Królestwo Kongresowe. Na przestrzeni tych dziesięcioleci poprzedzających I wojnę światową manufaktury polskie odgrywały wybitną rolę w gospodarce całego cesarstwa rosyjskiego. Sieć kolei szybko się rozbudowywała. Kwitła mechanizacja. Skupiska przemysłu przeobrażały krajobraz poszczególnych obszarów geograficznych. Kapitał inwestycyjny stawał się dostępny dzięki spadkowi dochodów z rolnictwa. Przedsiębiorstwa prywatne były wchłaniane przez publiczne spółki akcyjne. Małe fabryczki łączono w większe kompleksy. Chociaż prywatne rolnictwo i drobne przedsiębiorstwa produkujące na niewielką skalę nadal przeważały w ogólnym systemie gospodarki, w 1913 sektor przemysłowy osiągnął szczyt wydajności. 
Już w 1781 Rzeczpospolita miała 33 wielkie kuźnie, z których każda produkowała około 200 ton żelaza rocznie. Metal dwukrotnie rozgrzewany w czasie dwóch kolejnych procesów obróbki był wysokiej jakości. Polski przemysł żelazny rozwijał się w cieniu pruskich przedsiębiorstw na terenie sąsiedniego Śląska, był on ściśle związany z nazwiskiem Stanisława Staszica, który był dyrektorem generalnym Wydziału Przemysłu i Kunsztów Królestwa Kongresowego, to on przystąpił do budowy na ziemiach polskich kombinatu żelaznego przemysłu ciężkiego. W ciągu zaledwie ośmiu lat jego administracji unowocześniono wszystkie piece Staropolskiego Okręgu Przemysłowego w Kaniowie wybudowano nowy piec hutniczy, któremu na cześć ówczesnego namiestnika gen. Zajączka nadano imię Józef, uregulowano rzekę Kamienną, dzięki czemu jej silny prąd stał się źródłem energii napędowej. Węgiel i koks sprowadzano z kopalni w Będzinie i Dąbrowie Górniczej, znajdujących się na terenach uzyskanych od Prus. W Białogonie uruchomiono produkcję miedzi i srebra, co posłużyło jako wsparcie reformy pieniężnej. W Warszawie otwarto politechnikę, zapraszano licznych inżynierów z zagranicy oferując im korzystne kontrakty. Mimo zmiennego powodzenia tych planów przyszłość polskiego przemysłu ciężkiego została zapewniona. W latach 30-tych XIX w. Bank Polski poważnie inwestował w produkcję stali. Ogromna Huta Bankowa, wybudowana w 1840r. W Dąbrowie była jednym z największych przedsiębiorstw przemysłowych tego typu w Europie, tak wielkim że jej pełną moc przerobową można było wykorzystać dopiero 20 lat później. Na przestrzeni XIX wieku przemysł ciężki rozwijał się we wszystkich 3 częściach obszaru Śląska, leżących u zbiegu granic państw rozbiorowych, jednak wzajemne powiązania miedzy nimi były bardzo słabe, surowce zamiast być dostarczane z jednej części do drugiej wielokrotnie były dostarczane z odległych terenów wewnętrznych danego państwa rozbiorowego.

Rozwój przemysłu włókienniczego przeszedł przez analogiczne stadia, 
pod koniec XVIII w. Pozycja dawnych tkaczy i prządków pogarszała się wraz ze wzrostem liczby drobnych kupców i pośredników oraz przez magnatów budujących pierwsze fabryki tekstylne(Radziwiłłowie) 
W 1807r w Ozorkowie koło Łęczycy spróbowano stworzyć pierwszy ośrodek przemysłu włókienniczego(teren składający się z młyna, dworu i 12 hektarów ziemi-dawny majątek rodu Szczawińskich). Teren wynajęto konsorcjum złożonemu z 10 sukienników i 2 krawców, po dziesięciu latach zakłady zapewniały pracę ponad 2 tyś. ludzi. W 1818 w pobliskim Zgierzu założono podobną osadę producentów tkanin wełnianych, rozwijała się równie pomyślnie. Te dwa miasta stały się prekursorami kilku innych, które miały się w najbliższym czasie rozwinąć w jeden z najbardziej przodujących rejonów przemysłu włókienniczego w Europie. 
Następnym ośrodkiem przemysłu włókienniczego w Polsce była Łódź. Jej niezwykły rozwój w drugiej połowie XIX w. który nastąpił po kilku nieudanych startach, jest świetnym przykładem skomplikowanego charakteru procesu uprzemysłowienia w Polsce i koniecznego zbiegu okoliczności, które go ostatecznie umożliwiły. W 1793 w osadzie mieszkały 193 osoby, w 1840 po 20 latach poparcia ze strony państwa 20 tyś. Ale potem już wzrost ludności był ogromny, w 1900 315 tyś., 1939, 673 tyś. a w 1971 765 tyś. 
Kolejne eksperymenty z przemysłem na terenach Łodzi były dziełem Rajmunda Rembielińskiego prezesa komisji woj. Mazowieckiego który podczas inspekcji postanowił założyć nowe miasto włókiennicze. Próbowano zwabić tkaczy dobrymi umowami dzierżawczymi, rząd zobowiązał się wybudować bielarnie i farbiarnie. W 1824 przedłożono ofertę dostawy sukna na mundury dla wojska polskiego. W 1829 roczna produkcja osiągnęła wartość 35 milionów złotych. 
Pionierów sukiennictwa prześladowała plaga stałego braku surowca a później problem braku rynku zbytu(Rosja) wywołany powstaniem listopadowym. 
Kolejnym planem Rembielińskiego był pomysł wytwarzania płótna, który zaczęto wdrażać w 1824r. ,udzielano wielkich pożyczek na budowę kompleksu włókienniczego, już w 1829 wyprodukowano 120 tyś. m. Płótna, jednakże projekt ten także upadł wraz z upadkiem powstania listopadowego. 
Trzecim projektem Rembielińskiego była produkcja bawełny. Kolejne pożyczki przyciągnęły inwestorów. Jeden z nich Geyer przyjechał do Łodzi wraz z rodziną i wybudował dzięki pożyczkom dwie przędzalnie i koła wodnego. W 1829 zmechanizowane zakłady wyposażone w 192 potężne przędzarki dostarczały surowca ręcznym krosnom stu tkaczy. W tym przypadku solidna mechanizacja wspierana kredytem poważnej niemieckiej spółki pozwoliła przetrwać kryzys. Geyer wystąpił o kredyt w wysokości miliona złotych, po uzyskaniu go zamówił w Belgii wyposażenie całego kombinatu przędzalniczego z przędzarkami napędzanymi maszyną parową o mocy 50 KM. Od tej chwili Łódź przerzuciła niemal całkowicie na produkcję bawełny. Reorganizacja i modernizacja korzystnie zbiegły się w czasie z uruchomieniem w 1845 pierwszej polskiej linii kolejowej, biegnącej z Warszawy do Skierniewic i Rogowa. Kolejny kamień milowy przyniósł rok 1854, kiedy to zakłady włókiennicze Geyera i Scheiblera przeszły na system mechanicznych tkalni. 
Z czasem w Łodzi zaczęły powstawać coraz to nowe fabryki tekstylne, miasto rosło w siłę.

Dobry okres przeżywał także przemysł wełniany, tkacze przenieśli się z Łodzi do Białegostoku, miasto to stało się ważnym ośrodkiem produkcji sukna, na początku wieku XX liczyło wraz ze swoimi satelitami kompleks miejski liczący ponad 100 tyś. mieszkańców. 
Miasta, w których także rozwinął się przemysł włókienniczy to: Legnica, Prudnik, Bielsko, Biała. Jednak pomimo tak gwałtownego wzrostu przemysłu nie możemy przeceniać, w kraju wciąż jeszcze przeważała gospodarka rolna, tartaki, młyny, rafinerie cukru, browary, gorzelnie, garbarnie i zakłady papiernicze można było spotkać w każdym mieście i były one bardzie powszechne niż kopalnie czy hutnicze piece. 
Przemysł naftowy rozwinął się dość póżno, ropę naftową odkryto po raz pierwszy w 1850r. W pobliżu Borysławia, już w 1853 sale miejskiego szpitala we Lwowie oświetlano naftowymi lampami. Dalsze pokłady odkryto wzdłuż północnych stoków Karpat. Technika głębokiego wiercenia przywieziona z Kanady przez inżyniera MacGarveya przyniosła wspaniałe rezultaty. Produkcja wzrosła z 2.300 ton w 1883r. Do 2.053.000 ton w 1909r. Galicja w tym okresie stała się czwartym w skali światowej producentem ropy naftowej. W 1914r. Wielkie międzynarodowe konsorcja konkurowały ze sobą o koncesję, inwestując wielkie sumy pieniędzy. W rezultacie fundusze te poszły na marne gdyż wycofujące się w 1915 roku wojska rosyjskie podpaliły szyby. Po wojnie spółką francuskim, którym udało się wyprzeć konkurencję nie udało się zebranie kapitału potrzebnego na usunięcie strat. Produkcja osiągnęła poziom z 1909r dopiero w 1960 pod zarządem radzieckim. 
Inicjatywa zagraniczna odgrywała wielką role w rozwoju polskiego przemysłu, na przełomie wieków udział obcych kapitałów wynosił ok. 60%. Największy wkład miał kapitał niemiecki, polskie banki miały powiązania z bankami zachodnimi.

W przemyśle istotną rolę odgrywały brytyjskie umysły, pieniądze i maszyny. Bracia Evans w 1882 założyli fabrykę maszyn rozwiniętą później w gigantyczną spółkę Lilpop, Rau i Loewenstein, John MacDonald uruchomił pierwszą w Polsce fabrykę maszyn w Zwierzyńcu koło Zamościa (1805). 
I wojna światowa była dla przemysłu zarówno bodźcem i katastrofą. Z jednej strony zapotrzebowanie gospodarki wojennej spowodowało wzrost produkcji i zapewniało dodatkowe miejsca pracy. Z drugiej strony taktyka spalonej ziemi stosowana przez wojska rosyjskie, które wycofując się w 1915 zabrały cały tabor i spustoszenie dokonane przez wojska niemieckie, które wywiozły do Niemiec całe fabryki szczególnie z terenów Łodzi poczyniły wielkie szkody. Powojenny zastój był wręcz katastrofalny. W 1920 produkcja węgla wynosiła zaledwie 72% produkcji przedwojennej, produkcja bawełny 44%, produkcja surówki 36%, produkcja ropy naftowej 69%.

W latach 1918-39 przemysł polski zaczął rozwiązywać swe problemy dopiero w przededniu wybuchu wojny, w fazie obejmującej okres międzywojenny, władzę państwowe nowo powstałej Rzeczypospolitej prowadziły trudną walkę o połączenie trzech odrębnych systemów przemysłowych w jedną zintegrowaną całość i dysponując niewystarczającymi zasobami o zbudowanie skutecznej infrastruktury. Ich krokom brutalnie położyła kres II wojna światowa, która zaaplikowała Polsce ponowne katastrofy gospodarcze lat 1914-18 i to w zwiększonym wymiarze. Niemal wszystkie dziedziny życia gospodarczego znalazły się w stanie beznadziejnego paraliżu z powodu fizycznego zniszczenia fabryk, zdziesiątkowania i rozproszenia siły robotniczej, demontażu i wywózki całego wyposażenia zakładów produkcyjnych. Po zakończeniu wojny okazało się, że w przemyśle podobnie jak innych dziedzinach życia w Polsce, że trzeba wszystko zaczynać od samego początku. Trzeba jednak przyznać, że w momencie, w którym ustały walki powojenny rząd pod pewnymi względami był w lepszej sytuacji niż jego przedwojenni poprzednicy. Surowce mineralne uzyskane na zachodzie były bogatsze od tych utraconych na wschodzie, zniszczenie przestarzałych urządzeń zapewniło miejsce nowemu wyposażeniu, obecność w kraju milionów osób pozbawionych stałego zamieszkania, które można było osiedlać tam, gdzie życzyli sobie tego planiści, stworzyło okazję do zwiększenia warstwy proletariatu miejskiego oraz do zlikwidowania przeludnienia wsi. Drugie uprzemysłowienie Polski mogło rozpocząć się pod nowymi rządami i w całkowicie nowych warunkach.

W latach powojennych, gdy Polska stała się państwem satelitarnym ZSRR, 
Priorytet przyznano przemysłowi ciężkiemu, co związane było z szybką rozbudową armii. Jedna po drugiej powstawały nowe huty(huta Lenina -Kraków, huty w Katowicach, Częstochowie, Gliwicach itd. ) kopalnie(Katowice, Bytom cały Śląsk). 
W ciągu 3 dziesięcioleci po wojennych liczba ludności wzrosła z 23,9mln do 35,1. W 1971r. Liczba osób zatrudnionych w przemyśle wyniosła 42% ( rolnictwo 29,5%). Przemysł rozwinął się bardzo szybko, globalny wskaźnik produkcji przemysłowej z wartości 100 w 1950 wzrósł do 200 pod koniec planu 6 letniego, w 1960 wyniósł 317, w 1965-475, w 1970-708 aż w końcu w 1974 wyniósł 940. 
Liczne gałęzie przemysłu - chemiczny, maszynowy, elektroniczny czy zbrojeniowy, które praktycznie nie istniały przed wojną, obecnie osiągnęły stan rozkwitu. Szybko wzrasta import zachodnich urządzeń i technologii, co jest sprzeczne z programem politycznym partii, która tłumaczy to złą postawą pracowników do pracy(zła organizacja pracy, nadmierne zużycie surowców, niewystarczający poziom innowacji technicznych). 
Po zmianie systemu w 1989r., w latach 90-tych państwo nie jest w stanie utrzymać wielkich molochów(większość z nich przynosi straty) wiec zostaje wprowadzony w życie program powszechnej prywatyzacji przemysłu polskiego, program ten prowadzony ze zmiennym skutkiem prowadzony przez kolejne rządy trwa do dziś.

Sytuacja polityczna w okresie międzywojennym

1. Faszyzm we Włoszech:

Przyczyny: 
             - frustracje po „kalekim zwycięstwie" w IWŚ
             - rozdrobnienie polityczne - brak silnego rządu
             - strajki na północy Włoszech
             - weterani organizują się w związki (fasci  - związek)
Przebieg przewrotu : 
             - powstanie związku weteranów po wodzą Mussoliniego (program: progresja 
              podatkowa , wielkie Włochy, konfiskata majątku kościelnego) - połączenie 
              haseł narodowościowych z lewicowymi. 
            - powstawanie zbrojnych bojówek zwalczanie socjaldemokracji
             - starcia między „czarnymi koszulami" a „czerwonymi"
             - 1921 powstanie Narodowej Partii Faszystowskiej

- X.1922 r marsz na Rzym - król WEII proponuje Mussoliniemu objęcie posady premiera
- zdelegalizowano partię komunistyczną 
- wybory w 1924 - zwycięstwo faszystów - krytykowani przez socjalistów
- zabójstwo Matteottiego - szef socjalistów -  rozdziewiczenie systemu
- 1925 - Mussolini przejmuje pełnię władzy + zniesienie wolności prasy
- zakaz działalności partii poza faszystowską - po próbie zamach na M. 
- 1929 - pakty laterańskie - normalizacja stosunków z kościołem
- kult państwa - tworzenie korporacji

             Charakterystyka ustroju:

- rozbudowanie ustawodawstwo socjalne
- terror polityczny o umiarkowanym natężeniu 
- współistnienie z monarchią i kościołem
- w gospodarce korporacjonizm
- prace społeczne dla bezrobotnych

2. Niemcy - dojście do władzy Hitlera.

Stosunki wewnętrzne po IWŚ:
- dezaprobata dla Socjaldemokratycznej Partii Niemiec ( „cios w plecy" ,
krwawa rozprawa z komunistami
- hiperinflacja za nią odpowiedzialny rząd republiki
- zajęcie przez Francję zagłębia Ruhry 
- próba puczu w Bawarii 
- reformy planu Dawesa naprawa Niemiec
- 1925 - Hindenburg prezydentem, aprobata społeczeństwa dla republiki

 - 1925 - wydanie dzieła Hitlera „Mein Kampf" 
             Dojście Hitlera do władzy: 
                          - rosnące poparcie dla hitlerowców w wyborach
                          - czynnik decydujący o dojściu Hitlera do władzy - wielki kryzys
                          - ulice à arena walki między S.A., komunistami i SPD
                          - wybory 1933 Hindenburg daje Hitlerowi stanowisko kanclerza
                          - pokazowe oskarżenie komunistów o podpalenie Reichstagu 
                          - pożar pretekstem do rozpisania wyborów
                          - zwycięstwo NSDAP - 44% głosów
                          - rząd ma specjale pełnomocnictwa - prawo wydawania ustaw i uchylania
                            konstytucji

               Organizacja III Rzeszy:            
                          - ludzie Hitlera ( propaganda - Goebbels, marszałek Goring, zastępca 
                             Hitlera Hess, dowódca policji i SS Himmler)
                          - organizowanie manifestacji dla umocnienia więzi narodowych
                          - nowe symbole (swastyka) i pozdrowienia „Hail Hitler"
                          - powstanie Gestapo - tajna policja państwowa
                          - konflikt Hitlera  z S.A. - noc długich noży - 29/30 VI.1934
                          - 1935 - ustawy norymberskie - pozbawienie żydów jakichkolwiek praw
                          - XI 1938 pogrom żydów w całych Niemczech - „kryształowa noc"
                          - jednostki elitarne SS przejmują większość stanowisk adm. w kraju    
 3. Sytuacja w ZSRR
             Komunizm wojenny:
                          - reglamentacja żywności
                          - monopolizacja i centralizacja gospodarki
                          - głód 
                          - powstania chłopskie
                          - bunty marynarzy w Kronsztadzie
             NEP - Nowa Ekonomiczna Polityka
                          - hasło „bogaćcie się" 
                          - zezwolenie ni drobną działalność gospodarczą (Nepmani) i własność 
                            chłopską (Kułacy)
                          - zlikwidowano przymus pracy
                          - wprowadzenie w 1921, istniała do 1927
                          - 1922 - powstanie ZSRR w miejsce Rosji Radzieckiej
                          - śmierć Lenina w 1924, walka o przywództwo między Trockim a Stalinem
                          - terror
             Wielki Skok 1927- 1935
                          - wyprowadzenie kraju z głodu à zasługa NEP'u
                          - nastawienie gospodarki na samowystarczalność
                          - 1927 chłopi zatrzymują sprzedaż zboża (niskie ceny)
                          - partia wprowadza przymusowy skup zboża
                          - 1928 à plan pięcioletni - budowa przemysłu ciężkiego
                          - XII.1928 r. plan Stalina,kolektywizacja rolnictwa (pretekst: głód)
                          - walka z kułakami - 10 mln ofiar
                          - 1932 - paszportyzacja,chłopi nie mogą się swobodnie poruszać po kraju
                          - zaostrzenie walki z religią -1927 podporządkowanie cerkwi 
             Czas Normalizacji od 1935 
                          - zniesiono system kartkowy  
                          - zezwolono na uprawianie prywatnych działek ogrodowych - znaczne 
                            zwiększenie produkcji żywności 
                          - współzawodnictwo wśród robotników 
                          - kult Stalina
                          - 1936 - nowa konstytucja - na papierze wszystkie swobody demokratyczne 
                            w praktyce terror
                          - wielka czystka, aresztowanie działaczy mogących zagrozić Stalinowi
                          - terror wobec ludności cywilnej 

4. Ekspansja Niemiec:

             Stabilizacja:
                          - przed wielkim kryzysem wszystko O.K.
                          - 1927 - Pakt B-K, międzynarodowy pocałunek - deklaracje pokoju
                          - zaniechanie programu odszkodować wojennych (reparacji)
             Przełom:
                          - dojście do władzy Hitlera 
                          - X 1933 - Niemcy występują z Ligi Narodów - wolna ręka w podważaniu 
                            traktatu wersalskiego
                          - nie podpisanie „ paktu czterech" - niechęć kompromisu
             Sojusz z Japonią i Włochami:                   
                          - naturalne zbliżenie krajów nastawionych na ekspansję
                          - Hitler wzmacnia państwo (zbrojenia, obowiązek powszechnej służy woj.)
                          - 1935 - Włochy zajmują Etiopię - słabość międzynarodowa - zachęta dla H.
                          - pakt J-N XI.1936 - antykominternowski
                          - Włochy wchodzą do paktu 7.IX 1937 
                          - Węgry przyłączają się  I. 1939
                          - 22.V.1939 - W- N traktat o charakterze militarnym
                          - 27.IX .1940 - Pakt trójstronny - zwieńczenie konstrukcji OSI Wojna w Hiszpanii:

                          - poligon doświadczalny przed IIWŚ
                          - zaangażowanie Niemiec i ZSRR
                          - krwawa wojna
             Ekspansja Niemiec:
                          - próba przejęcia władzy w Austrii -1934 
                          - III. 1938 - wkroczenie wojsk niemieckich do Austrii - przyłączenie
                          - silny ruch nazistowski w Sudetach - wywieranie nacisku na rząd czeski
                          - Czechosłowacja w sojuszach z Francją i W.B.
                          - IX. 1938 spotkanie w Monachium - nie chciano dopuścić do konfliktu 
                         zbrojnego
                          - Niemcy  mają zezwolenie na zajęcie Sudetów
                          - 1938 - arbitraż wiedeński - Niemcy i Włoch dają Węgrom Ukrainę 
                         Zakarpacką i południową Słowację
                          - III.1939 - ultimatum dla Czech - poddanie się Niemcom lub wojna
                          - Słowacja chroniona przez Niemców odrywa się od Czech
                          - zajęcie Czech przez Niemców  

W 1918 roku władze państwowe nakazały rozwiązania wszelkich partii poza RosyjskąPartią Robotniczą, która to stała się jedyną siłą polityczną w państwie. Poza tym wprowadzono cenzurę prewencyjną, aby stłumić w zarodku wszelkie ruchy kontrrewolucyjne. W państwie panował wielki terror i strach. Masowe aresztowania i doraźne sądy stały na porządku dziennym. Bolszewicy dopuścili się mordu na rodzinie carskiej. Na mocy nowej konstytucji z lipca 1918 roku, wprowadzono oficjalnie dyktaturę proletariatu, której głównym hasłem stało się motto: „kto nie pracuje ten nie je”. Wszelcy właściciele ziemscy, fabrykanci, a nawet duchowni cerkiewni zostali pozbawienie całego majątku i wszelkich praw obywatelskich. Handel i przemysł uległy masowej nacjonalizacji. Państwo wprowadziło również system reglamentacji żywności, która wydawana była na kartki. 

W marcu 1919 roku powstała III Międzynarodówka Komunistyczna. Jej głównym założeniem programowym było podporządkowanie wszystkich partii komunistycznych świata jednemu organowi – Kominternowi w Moskwie. Po porażce w wojnie polsko-bolszewickiej plany rozszerzenia komunizmu na cały świat poszły w odstawkę. Władze komunistyczne w latach 1921-1929 zamierzały zrealizować plan Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP). W ramach tego programu przywrócono na terenie Rosji wolny handel, państwo zezwoliło też na własność prywatną w niektórych sektorach gospodarki. Przymus pracy i reglamentacja towarów zostały zniesione. Okres ten przyniósł ożywienie gospodarcze, a także unowocześnienie na ziemie rosyjskie.

1922 to rok bardzo istotny w historii świata, wtedy to właśnie powstał Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Państwem związkowym, składającym się z pozornie niepodległych i niezależnych republik, dowodziła Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia, na której czele po śmierci Włodzimierza Lenina w 1924 roku stanął Józef Stalin. 

W 1934 roku Stalin ogłosił koniec budowy socjalizmu w ZSRR. Nie było to jednak państwo socjalistyczne. Stalin, który szybko okazał się być dyktatorem, sprawował swoje rządy jako I sekretarz za sprawą tajnej policji NKWD i terroru. W zupełności kontrolował on życie całego społeczeństwa. Był odpowiedzialny m.in. za czystki etniczne, eliminację jakiejkolwiek opozycji, tępienie religii i przejawów życia duchowego obywateli, a także wprowadził obozy pracy przymusowej i zasadę odpowiedzialności zbiorowej. Jednak to właśnie za jego rządów w latach 30. ZSRR stał się światową potęgą gospodarczą, polityczną i militarną, respektowaną przez największe państwa świata. 

Z punktu widzenia gospodarki najważniejszym wydarzeniem dwudziestoleciamiędzywojennego był wielki kryzys gospodarczy. Rozpoczął się on 24 października 1929 roku (data ta przeszła do historii jako „czarny czwartek”) od krachu na nowojorskiej giełdzie Wall Street. Wydarzenie to spowodowało tak wielką panikę akcjonariuszy, że na sprzedaż wystawiono blisko siedemdziesiąt milionów akcji. Ponieważ gospodarka światowa już wtedy była bardzo powiązana, kryzysy natychmiast przeniósł się do Europy. Jeśli przyjrzymy się jego gospodarczym konsekwencjom (spadkowi produkcji, bezrobociu, bankructwu wielu przedsiębiorstw, upadkowi banków, zaprzestaniu udzielania kredytów, spadkowi dochodu narodowego niemal wszystkich państw), to jednak jego polityczne konsekwencje okazały się dużo straszniejsze. 

We Włoszech kryzys przyczynił się wydatnie do pogorszenia, i tak trudnej już, sytuacji społeczeństwa. Niezadowolenie wreszcie sięgnęło zenitu, gdy na Półwyspie Apenińskim pojawiły się pierwsze hasła rewolucji. Wtedy też w narodzie włoskim obudził się duch nacjonalizmu. Zapragnęli wodza, który umiałby poprowadzić ich przez trudne czasy. Tak narodził się faszyzm. Benito Mussolini, który stał na czele Włoskich Związków Bojowych (w języku włoskim słowo „fasci” oznacza związek), ogłosił ideę budowy wielkich Włoch. Jego populistyczne hasła natychmiast trafiły do społeczeństwa. Dlatego też powstała w 1921 roku Narodowa Partia Faszystowska cieszyła się wielkim poparciem. Rok po tym wydarzeniu Mussolini ogłosił marsz „czarnych koszul” (bojówek faszystowskich) na Rzym w celu przejęcia władzy w państwie. Ostatecznie w 1925 roku partia Mussoliniego zwyciężyła w wyborach powszechnych druzgocącą większością. Od tego momentu rozpoczęła się dyktatura „Duce” (oznacza to „wodza”, tak nazywano Mussoliniego). Siłą zlikwidował on wszelką opozycję polityczną. Rozwiązał wszystkie partie polityczne poza swoją. Wymagał bezwzględnego posłuszeństwa społeczeństwa. Dyktator zrealizował jednak część swoich obietnic wyborczych. Poprzez przymusowe prace publiczne, rozbudowę przemysłu, rekultywację zdegradowanych trenów i modernizację rolnictwa postawił gospodarkę Włoch na nogi.

Kryzys gospodarczy przyczynił się w wielkiej mierze do powstania kolejnego systemu totalitarnego w Europie. W upokorzonym traktatem wersalskim narodzie niemieckim narastała frustracja, którą wielka zapaść ekonomiczna tylko pogłębiała. Odpowiedzią na potrzeby Niemców okazał się być Adolf Hitler. Założona przez niego w 1919 roku Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza (NSDAP) z każdym rokiem zyskiwała nowych zwolenników. Działo się tak za sprawą programu ugrupowania, które obiecywało odbudowę wielkich Niemiec. W sowim programie NSDAP posiadało wyraźne zapisy o rasizmie, antysemityzmie, wyższości narodu niemieckiego nad innymi, podporządkowanie się woli wodza, lecz to nie przeszkadzało wyborcom. W rekordowym okresie poparcia NSDAP liczyło nawet osiem i pół miliona członków. W 1932 roku partia Hitlera weszła do Reichstagu (niemieckiego parlamentu) z poparciem 38%. Rok później Adolf Hitler został kanclerzem III Rzeszy. W wyniku nowych wyborów jego ugrupowanie uzyskało 44% miejsc w parlamencie, co zapoczątkowało system jednej partii. 

Hitler był dyktatorem bezwzględnym nie tylko wobec politycznej opozycji, ale nawet swojego najbliższego otoczenia, o czym świadczą wydarzenia z nocy z 29 na 30 czerwca 1934 roku, określanych jako „noc długich noży”. Rozprawił się wówczas z oddziałami SA (terrorystyczne bojówki, które służyły Hitlerowi zanim osiągnął władzę) poprzez swoją przyboczną straż – SS. Podobnie jak w pozostałych dyktaturach postrach w społeczeństwie siała tajna policja, w przypadku Niemiec nosiła ona nazwę Gestapo. 

Za pielęgnowanie kultu Hitlera odpowiedzialne były instytucje państwowe. Najważniejszą z nich pod tym względem było Ministerstwo Propagandy dowodzone przez Josepha Goebbelsa. Za rządów NSDAP istnieć mogła tylko jedna partia, tylko jedna kultura (kultura masowa) i tylko jedna ideologia (nazizm). Hitler rozpoczął realizację planu ekspansji terytorialnej, ponieważ uważał, że naród niemiecki dysponuje zbyt małym obszarem do rozwoju. Aby tego dokonać nakazał wielkie przygotowania do wojny i militaryzację, nie bacząc na prawo międzynarodowe. Przemysł ciężki i zbrojeniowy, w którym pracę znalazły miliony Niemców, spowodował wielki wzrost gospodarczy i wyjście z kryzysu. Dzięki temu Hitler cieszył się nieograniczonym poparciem społeczeństwa.