Spotkanie i dialog miejscem odkrycia transcendencji filozofii dialogu
Samo słowo dialog, ma przeróżne znaczenia. Jedno z nich to rozmowa, komunikacja, a inne to otwarcie się człowieka na innego człowieka. Na dialog składa się spotkanie i rozmowa. Przez spotkanie rozumiemy bezpośredni kontakt co najmniej dwóch podmiotów, który niesie ze sobą egzystencjalne konsekwencje. Natomiast rozmowa jest tworzywem spotkania i daje przestrzeń dla jego rozwoju1. W filozofii dialogu spotkanie i rozmowa to nie tylko naczelny temat poszukiwań filozoficznych, ale przede wszystkim punkt wyjścia i zasada wszelkiego filozofowania.
W XX wieku zaczął kształtować się nowy nurt filozoficzny, który otrzymał nazwę filozofii dialogu. Do rozwoju tej myśli przyczyniły się inspiracje z chrześcijaństwa i z judaizmu. Ważne jest też, iż filozofia spotkania stała się „samodzielną myślą" dopiero po I wojnie światowej. Ta myśl filozoficzna sprzeciwiała się zwłaszcza neokantyzmowi, filozofii Hegla, a później nawet fenomenologii Husserla i ontologii fundamentalnej Heideggera. Przedstawicieli filozofii dialogu i spotkania można zaliczyć do szeroko rozumianej filozofii egzystencji, gdyż zasadniczo odwoływali się do doświadczeń egzystencjalnych.
Ważną postacią okazał się Ludwik Feuerbach, który jako pierwszy odważył się skrytykować heglowski idealizm. Dialog człowieka z człowiekiem stał się zasadą filozofii. Filozof skrytykował obecny naturalizm i ateizm. Chciał on wprowadzić pewną nowość. Uważał, że nie tylko człowiek jest w relacji do drugiego człowieka, ale również do świata, przyrody i do Boga. Opisał dialog człowieka z przyrodą oraz dialog człowieka z Bogiem, uważając je z ważne w życiu każdego człowieka. Uważa się, że to co powiedział Feuerbach stało się fundamentem dla dialogiki. Wielu filozofów uważa, że myśl Ludwika Feuerbacha, stała się inauguracją, odkryciem „Ty", które nazwane zostało później „przewrotem kopernikańskim" w nowoczesnym myśleniu i fundamentalnym wydarzeniem, równie owocnym w następstwa jak odkrycie „Ja" przez idealizm, które po raz drugi dało nowy początek europejskiemu myśleniu"2. Czołowymi postaciali działu filozofii zajmującej się dialogiem i spotkaniem są między innymi: Ferdynand Ebner, Franz Rosenzweig, Martin Buber czy Józef Tischner. Oprócz nich są jeszcze inny jak np. wspomniany Ludwik Feuerbach czy Emmanuel Levinas.
Prekursorem myśli dialogicznego pojmowania rzeczywistości jest Ebner Ferdynand. Ujął on Boga jako „wieczne ty". Jego drogą poszedł Martin Buber. Andrzej Gielarowski zauważył, iż Ebner „wykładając swoją teorię relacji ja - ty podkreśla, że „idealne ja" filozofii nie istnie poza relacją do ty". Zatem ja istnieje o ile jest odniesione do ty. Ebner rozważając „ja idealne" stwierdza, iż jest tylko oderwaną abstrakcją, mydlaną bańką rozumu spekulatywnego, którą pierwszy lepszy podmuch wiatru może zmieść ze świata rzeczywistości ludzkiego życia. Ja zwrócone ku sobie samemu to owoc zamknięcia się ja przed ty. Odwrócenie się od ty powoduje, że ja popada w samotność, która jest stanem wtórnym wobec jego pierwotnej jedności z ty. Samotność należy do tych doświadczeń, które dowodzą pierwotności związku między ja i ty"3. Filozof, pojęcie dialogu rozumie dosłownie, jako słowo wypowiedziane do siebie przez ja i ty. Słowa są źródłem mocy do życia, należy do porządku duchowego, nadprzyrodzonego. Szczególną rolę odgrywa tutaj Bóg, gdyż on jest dawcą słowa. Wynika z tego, iż życie duchowe człowieka związane jest z mową. To mowa powoduje, że człowiek staje się człowiekiem. Człowiek z natury pragnie przemawiać. W swoich rozważaniach filozof stwierdza, iż Bóg dał człowiekowi etos i łaskę. Etos jest swojego rodzaju zadaniem, które człowiek winien wypełnić, natomiast łaska uzdalnia go do tego zadania. Fundamentem scalającym etos i łaskę jest słowo i miłość. Człowiek dzięki słowu rozjaśnia swoją świadomość, co w konsekwencji prowadzi do samoświadomości. Miłość jest odpowiedzią człowieka na dar stworzenia przez Boga. Tylko w uczciwej duchowości, człowiek może dojść do przekonania, iż to Bóg jest prawdziwym TY, i że nie jest wstanie żyć w oderwaniu od Niego. Człowiek zamykając się na TY, staje się tylko dla siebie. Bóg oczekuje słów człowieka, i wsłuchuje się w to co powie. Modlitwa stanowi dialog człowieka z Bogiem. Relacja jaka zachodzi między ja do TY, jest zawsze relacją osobową. Ebner w swojej filozofii stawia człowieka przed konsekwentnym wyborem, odrzuceniem istnienia Boga lub przyjęciem Go.
Franz Rosenzweig jest twórcą tak zwanej „nowej filozofii", której kluczowym zagadnieniem jest wolność. Owa wolność jest umacniana przez objawienie. Tak rozumując filozof doszedł do przekonania, iż „konieczne są „wspólnoty wiernych", które przyspieszą nadejście „Królestwa". Tymi wspólnotami (...), są judaizm i chrześcijaństwo, które otrzymały dar objawienia"4. Zasadniczym źródłem prawdy w „nowej filozofii. jest objawienie. Filozof w swoich dociekaniach dochodzi do wniosku, iż filozofia do tej pory zajmowała się jedynie idealizującymi teoriami, pomijając konkrety życia. Za pierwsze doświadczenie człowieka uważa śmierć i trwogi, a nie doświadczenie myślenia. Dla filozofa każdy człowiek jest oryginalny i niepowtarzalny, jedyny w swoim rodzaju. Przeciwstawia się heglowskiej teorii totalności człowieka, zastępując ją metaetycznością. Umiejscawia człowieka poza światem, poza system i poza Bogiem. Każdy człowiek w swoim życiu doświadcza następujących relacji: objawienia - związku między Bogiem a człowiekiem, stworzenia - miedzy Bogiem a światem stworzonym i zbawienia - między stworzonym światem a człowiekiem. Filozofia Rosenzweiga to filozofia prawdy religijnej, ponieważ dążył do najwyższej prawdy, której w żaden sposób nie da się udowodnić. Prawdę określa mianem Absolutu, który każdemu człowiekowi może być dany w inny sposób. Mimo, iż prawda może być człowiekowi objawiona na różne sposoby, nigdy nie jest prawdą relatywną. Dzięki dialogowi z drugą osobą mogę dojść do poznania tego, czego sam nie otrzymałem w swoim objawieniu. Cała prawda o Bogu będzie dana człowiekowi dopiero po śmierci.
Podobną drogą w filozofii dialogu poszedł Martin Buber. Centralne miejsce w filozofii Bubera zajęła myśl antropologiczna5. Filozof ten uważa, że postawa ludzka jest dwojaka, tak jak i podstawowe słowa, np. słowo „ja" i „ty". Buber analizował język mowy, swoje badania rozpoczął od wyszukania podstawowych słów, albo jak sam filozof nazwał „słów-zasad". Stwierdził, że są dwa sposoby odnoszenia się człowieka do rzeczywistości: człowiek mówi o czymś i człowiek mówi do kogoś. W relacji zawsze, nawet w spotkaniu z przyrodą, spotykamy się z tym, co realnie żyje „naprzeciw" człowieka a nie z wrażeniem albo z wytworem ludzkiej wyobraźni. Relacja z ludźmi, która ma dla Bubera szczególne znaczenie przybiera już kształt słowa i jest jawna. „Z trzech sfer jedna jest wyjątkowa: życie z ludźmi. Tutaj, w mowie i odpowiedzi, spełnia się język jako następstwo. Tylko tutaj uformowane językowo słowo spotyka swoją odpowiedź. Tylko tutaj podstawowe słowo biegnie jednakowo tam i z powrotem, w jednym języku żywe jest podstawowe słowo zagadnięcia i podstawowe słowo odpowiedzi,
Ja i Ty pozostają nie tylko w relacji, lecz również w trwałej „mówioności"6. Jako ludzie możemy przecież dawać i przyjmować. Buber podkreśla, że do zaistnienia dialogu, potrzebna jest łaska. Koncepcja „pomiędzy" stanowi centralny punkt filozofii dialogu Bubera. Podstawowym fenomenem relacji, czyli tego, co wydarza się „między" ja i ty jest miłość, która nie zawiera się w towarzyszących jej uczuciach, lecz stanowi metafizyczny oraz metapsychiczny fakt.
Większość tego, co ludzie nazywają Buber nazywa gadaniną. Na ogół ludzie nie mówią naprawdę do siebie. Zafałszowanie ludzkiej mowy, a w efekcie międzyludzkiego dialogu, wynika z występowania wśród ludzi postaw uniemożliwiających ten dialog. Wejściu w rzeczywisty dialog z drugim człowiekiem, zdaniem Martina Bubera, przeszkadzają m.in. takie postawy jak: „pozorowanie", niedoskonałość postrzegania człowieka i narzucanie innym swoich poglądów. „Pozorowanie" to rodzaj ludzkiego istnienia polegający na tym, że życie człowieka jest określone przez to, jak człowiek chce być widziany. Dla Bubera postawą prowadzącą do prawdziwego spotkania i do rzeczywistego dialogu między uczestnikami relacji jest bycie autentycznym. W prawdziwym spotkaniu ludzie przedstawiają się sobie jako to, czym są. Podstawowym i najważniejszym warunkiem zaistnienia prawdziwej rozmowy jest prawdziwe, pewne postrzeganie partnera rozmowy jako określonego człowieka. Ważne jest, aby dostrzec, że ten człowiek jest istotowo inny niż ja sam. Jest on inny na swój własny i niepowtarzalny sposób. Dostrzegając inność partnera w dialogu akceptuję go jako człowieka, którego postrzegłem, tak że mogę z całą powagą skierować do niego, moje słowa. W naszych czasach trudno o właściwe postrzeganie człowieka jako osoby, jako całości, w jego jedności i niepowtarzalności. Jest to utrudnione, gdyż w kontaktach międzyludzkich dominuje analityczne i redukcyjne spojrzenie na człowieka. Buber uważa, że aby zaistniał dialog niepotrzebne użycia ani głosu, ani gestu. Może odbywać się dialog na poziomie zmysłowym. Buber ogólnie wyróżnia trzy rodzaje dialogu:
- dialog prawdziwy - istnieje wtedy, gdy rzeczywiście osobom chodzi o nawiązanie relacji. Każdy z uczestników obejmuje myślą drugiego w jego bycie.
- dialog techniczny - wynika z potrzeby porozumienia się związanej z ludzką egzystencją
- dialog będący monologiem - to np. dyskusja, w której nie chodzi o wspólne poszukiwanie. W dialogice nie chodzi o komunikację - chodzi o coś więcej. Jest sposobem postępowania ludzi wobec siebie.
Buber głosi, że człowiek nie jest bytem skończonym i zamkniętym w sobie, lecz konstytuuje się poprzez odpowiednie, tzw. dialogowe relacje z innymi ludźmi, światem, a ostatecznie z Bogiem. Relacje te Buber opisuje za pomocą pary słów Ja-Ty, wskazując, iż druga strona traktowana jest w nich zawsze jako inne Ja, nie zaś jako przedmiot. W sposób najdoskonalszy człowiek realizuje się w spotkaniu z absolutnym, nieustannie obecnym Ty Boga.
Kolejnym przedstawicielem filozofii dialogu jest Emmanuel Levinas. Jego myśli dotyczące spotkania można podzielić na trzy etapy: pierwszy - gdy uważał spotkanie z innym za wyzwolenie z samotności, drugi - gdy przeciwstawia ontologie metafizyce, w tym okresie powstaje dzieło: „Całość i nieskończoność", i trzeci - gdy spotkanie z innymi rozumiał jako otwieranie się na nieskończoność. Zasadniczym pojęciem, którym zajmował się Lewina to pojęcie: „Innego". Filozof dużo uwagi poświęca doświadczeniu spotkania Ja z Innym. Wiadomo, że Inny jest odmienny od ja. Ze słabości wynika relacja etyczna między ja a Innym. Inny pozostawia po sobie ślad we mnie. Spotkanie z innym nigdy nie jest obojętne, bez znaczenia. Spotkanie z Innym daje nam możliwość poznanie ja. Spotkanie ma wymiar konkretny, może rodzić dobro, prawdę, wzywa do odpowiedzialności wobec i za Innego7. Dużo uwagi poświęca również pojęciu „ twarzy". To właśnie w spotkaniu z twarzą doświadczamy Innego. Twarz jest kluczem do tego co nieskończone, właśnie dzięki twarzy innego, jej epifanii możemy spotkać Boga. Zatem w twarzy ujawnia się ślad Boga, niemożliwego do spotkania w twarzą w twarz. Spotkanie z Innym jest zatem aktem religijnym8. Levinas stworzył projekt metafizyki związanej z etyką. Za podstawowe doświadczenie metafizyczne uznał spotkanie "twarzą w twarz" z innym człowiekiem. Uważał, że spotkanie takie wyrywa jednostkę z kręgu jej własnego ja, kierując ją ku Transcendencji i w ostatecznym rozrachunku buduje jej więź z Bogiem.
Polskim filozofem, który podjął koncepcje Levinasa w duchu chrześcijaństwa, był Józef Tischner. Filozof przedstawił koncepcję ludzkiego życia jako spotkania i dialogu. Swoje przemyślenia zawarł w książkach: „Spór o istnienie człowieka" i „Filozofia Dramatu". Owe publikacje były odpowiedzią na egzystencjalizm, który zdaniem filozofa nazywał istotne problemy współczesnego człowieka, ale nie przedstawiał dróg wyjścia z kryzysu. Myśli Józefa Tischnera kształtowała świadomość współczesnej inteligencji, inspirowała też wielu artystów9. Poglądy filozoficzne i społeczne Tischnera odznaczały się szerokością spojrzenia, umiarem i skłonnością do pojednawczego dialogu, dzięki czemu zyskały uznanie i popularność.
Filozofia dialogu i filozofia spotkania rozwijała się bardzo dynamicznie zwłaszcza podczas I wojny światowej, ale i później np. w latach 20. I 30. XX wieku. Jest to wiedza uprawiana od niedawna. Współcześnie zyskała jednak dość duże znaczenie nie tylko w filozofii, ale również w pedagogice, literaturze, socjologii i innych naukach. Można powiedzieć, że powstała z dwojakiej inspiracji: po pierwsze był reakcją na filozofię subiektywistyczną, a po drugie wynikała z tradycji dialogicznej w judaizmie. Złoty wiek filozofii dialogicznej reprezentują m.in.: M. Buber, F. Rosenzweig, E. Grisebach, E. Levinas,
J.L. Marion, M. Theunissen, w pewnym sensie również K. Jaspers, współcześnie zaś w Polsce J. Tischner10. Kończąc tę pracę można jeszcze przytoczyć ciekawą definicję „spotkania" zaproponowaną przez Jana Bukowskiego: „Spotkanie to nagłe, nieredukowalne, wzajemne, emocjonalne, niedyskursywne, bezpośrednie otwarcie się dla siebie dwóch osób; odczuwają one łączność ze sobą, przejawiającą się poczuciem nie zastępowalności drugiej osoby oraz aksjologiczne i moralne przewyższenie siebie w obliczu Absolutu"11.
Z jednej strony filozofowie wskazywali na potrzebę syntezy czy też w głębszym rozumieniu potrzebę wskazania podstawy, dzięki której możliwe byłoby poznanie czy raczej poznawanie drugiego człowieka. Z drugiej strony nauki szczegółowe, nawet te najmądrzejsze i najpiękniejsze, jak psychologia czy socjologia, raczej unikały problematyki aksjologicznej, problematyki wartości. Filozofia raz jeszcze musiała zatem podjąć fundamentalne badania, wskazując na poznawczą wartość spotkania międzyosobowego, przedstawiając warunki konieczne, aby takie spotkanie zaistniało, jak również zadając pytanie
o wartości, które ujawniają się w owym spotkaniu - dialogu.
Ciekawostką jest, że w książce Władysława Tatarkiewicza, poświęconej filozofii nowożytnej, brak jest jakiegokolwiek rozdziału czy choćby najmniejszej notatki poświęconej filozofii dialogu jaki i przedstawicieli tego nurtu. Sama filozofia co prawda jest dość młoda (ma zaledwie kilkadziesiąt lat), jednak miała (i ma) ogromny wpływ na myśl europejską.
BIBLIOGRAFIA
Buber Martin, Ja i Ty, tł. J. Doktór, Warszawa 1992.
Bukowski Jerzy, Zarys filozofii spotkania, Kraków 1987.
Gielarowski Andrzej, Historia filozofii nowożytnej i współczesnej - Filozofia dialogu, Kraków 2006.
Kopciński Jacek, Przeszłość to dziś - XX wiek, Warszawa 2004.
Kuziak Michał, Emmanuel Levinas, W: Słownik Myśli Filozoficznej,
red. S. Rzepczyński i in., wyd. II, Bielsko Biała 2006.
Popkin Richard, Historia Filozofii Zachodniej, tłum. pol. M. Kaczyński,
Poznań 2003.
Stachewicz Krzysztof, Fenomenologia a dialog, artykuł ze strony: http://www.tezeusz.pl/cms/tz/index.php?id=2167, 30.05.2007.
Tatarkiewicz Władysław, Historia Filozofii - Filozofia XX wieku i współczesna, tom III, Warszawa 2005.
Słownik Encyklopedyczny - Język polski, red. Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś, Warszawa 1999.
Encyklopedia Internetowa Portal Wiedzy: http://portalwiedzy.onet.pl/70370,,,,buber_martin,haslo.html, 30.05.2007.
Mały Słownik Etyczny, red. Ewa Klimowicz i in., red. nauk. Stanisław Jedynak, Bydgoszcz 1999.
1 Por. K. Stachewicz, Fenomenologia a dialog, http://www.tezeusz.pl/cms/tz/index.php?id=2167, 30.05.2007.
2 Por. A. Gielarowski, Historia filozofii nowożytnej i współczesnej - Filozofia dialogu, Kraków 2006, s. 2.
3 Por. Tamże, s. 2.
4 Por. A. Gielarowski, Historia filozofii nowożytnej i współczesnej - Filozofia dialogu, Kraków 2006,
s. 6.
5 Por. Hasło: Buber Martin, ze strony: http://portalwiedzy.onet.pl/70370,,,,buber_martin,hasło.html, 30.05.2007.
6 M. Buber, Ja i Ty, tł. J. Doktór, Warszawa 1992, s. 56.
7 Por. M. Kuziak, Emmanuel Levinas, W: Słownik Myśli Filozoficznej, red. S. Rzepczyński i in., wyd. II,
Bilsko - Biała 2006, s. 456-467.
8Tamże, s. 458.
9 Por. J. Kopciński, Przeszłość to dziś - XX wiek, Warszawa 2004, s. 249.
10 Por. Słownik Encyklopedyczny - Język polski, red. Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś, Warszawa 1999.
11 J. Bukowski, Zarys filozofii spotkania, Kraków 1987, s. 154.