Opis a wyjaśnianie
Katarzyna Kaniowska, Opis- klucz do rozumienia kultury
Według autorki tekstu aby opis spełnił wymogi poprawności musi być skonstruowany zgodnie z podstawowymi zasadami logicznej budowy takiej wypowiedzi. Opis musi pojawiać się również w odpowiednim miejscu i na odpowiednim etapie procesu badawczego.
Cytując za Nikitin’a proces badawczy polega na przechodzeniu od wiedzy empirycznej do wiedzy teoretycznej. Można tutaj zaobserwować tradycyjny obraz dyscypliny jaką jest etnologia. Przedstawienie struktury badawczej można sprowadzić do czterech podstawowych elementów takich jak: obserwacja, opis, wyjaśnienia i prognozowania. Każdy z tych elementów ma taką samą wagę.
W badaniach etnologicznych opis i interpretacja są elementami najistotniejszymi. Jednak opis jest pojęciem, które posiada różną „postać”. Może go stworzyć badacz-etnolog jak i sam informator. Według Nikitin’a opis przybiera jedno z czterech następujących znaczeń:
Opis stanowi utrwalenie rezultatów doświadczeń
Słowem opis oznacza się często poszczególne twierdzenie, wzięte w stosunku do pewnego systemu sądów, którego jest ono elementem. Opis byłby więc w tym znaczeniu swoistym uzupełnieniem, dookreśleniem fragmentu rozumowania, które to uzupełnienie jest ważne w odniesieniu do całego toku rozumowania.
Opis rozumie się jako dowolne, proste stwierdzenie faktu jakiegoś poszczególnego twierdzenia naukowego bez wskazania na jakiekolwiek jego stosunki z jakimikolwiek elementami pozostałego systemu nauki lub z tym systemem w ogóle. Opis stanowi każda wypowiedz, nie tylko ta, która zdaje sprawę z wyników poznania empirycznego.
Opis jako odzwierciedlenie w języku dowolnych rezultatów poznania w ogóle lub odzwierciedlenie samego procesu naukowego i cały system danej nauki w ogóle.
Umiejętność wykorzystywania nowych faktów i związków między nimi trzech ostatnich sposobów rozumienia opisu jest znikoma. Pomieszane są tam etapy postępowania badawczego. Według autorki tekstu najtrafniejszym znaczeniem opisu jest to zaprezentowane przez Nikitin’a jako pierwsze. Poprawny opis wymaga istnienia trzech komponentów: danych doświadczenia, systemu oznaczeń i pojęć nauki, związanych z tymi systemami oznaczeń.
Opis wymaga analizy danych doświadczenia, doboru parametrów interesujących badacza przy jednoczesnym abstrahowaniu od innych parametrów, korelacji porównania poszczególnych elementów doświadczenia z odpowiednimi pojęciami nauki, oznaczania elementów doświadczenia określonymi terminami i znakami oraz utrwalenia ich za pomocą znaków, czyli – dokonania zapisu. Opis zawieszony jest między procedurami teoretycznymi, w szczególności pomiędzy doświadczeniem a wyjaśnianiem.
Granice między opisem a wyjaśnieniem trudno przeprowadzić nawet w modelowym ujęciu procesu badawczego ponieważ:
Wyjaśnianie nie jest możliwe bez poprzedzającego je opisu;
Opis dokonuje się zawsze dla późniejszego wyjaśnienia przedmiotu badania; sam opis nie byłby opisem naukowym;
Rzeczywisty opis naukowy jest niemożliwy bez poprzedzającego go wyjaśnienia.
Konsekwencjami tego jest odrzucenie myśli o istnieniu czystego opisu oraz zaznacza się szczególny status logiczny opisu w procedurze badawczej.
Opis zawsze obciążony jest jakąś teoriom, której zadaniem jest wyjaśnić rezultaty opisu, a samo opisywanie nie byłoby możliwe bez znajomości istniejących teorii i doświadczeń.
Policykliczność badania polega na tym, że nie rozpoczyna się ono od doświadczenia (obserwacja, pomiar, opis), ale od jakiegoś uprzedniego wyjaśnienia stwarzającego podstawy nowemu doświadczeniu, które z kolei wyjaśnienie da początek innemu jeszcze.
W dalszej części Katarzyna Kaniowska pisze o modelu wyjaśniania za pomocą praw. Wyjaśnianie za pomocą takiego modelu wymaga takiego opisu, który wynika z opisu prawa ogólnego i opisu warunków początkowych. Jeśli więc pytamy o coś to pytamy o prawa i warunki początkowe zajścia danego zjawiska. W literaturze przedmiotu można wyróżnić trzy typy wyjaśniania przez prawa:
Dedukcyjno-nomologiczne
Dedukcyjno-statystyczne
Nomologiczno-statystyczne
Krytyka modelu wyjaśniania przez prawa opiera się na przeświadczeniu, że prawa będąc twierdzeniami dotyczącymi klas zjawisk nie mają tej mocy wyjaśniającej, jaka potrzebna jest przy tłumaczeniu zdarzeń historycznych, zjawisk społecznych czy kulturowych. Krótko mówiąc - tam gdzie mamy odczyniania z faktami konkretnymi, niepowtarzalnymi, odwołującymi się do wiedzy na pytanie, dlaczego fakty te miały miejsce. Im bardziej zindywidualizujemy opis przyczyn danego zjawiska tym bardziej uniemożliwimy wyjaśnienie go przez odwołanie się do ogólnego prawa. Amsterdamski podaje taki przykład: Prosząc lekarza by wyjaśnił, dlaczego pacjent umarł, nie zadowolimy się odpowiedzią: był on człowiekiem, wszyscy ludzie są śmiertelni. Choć jest rzeczą oczywistą, że odpowiedź ta spełnia warunki poprawnego wyjaśnienia nomologicznego. Wyjaśnienie faktu tej konkretnej śmierci było niezadowalające. Wyjaśnienie wymagałoby tu rozbudowania i uszczegółowienia wyjaśnienia a to z kolei wyklucza zawierzeniu prawu ogólnemu.
Rozwój nauk społecznych spowodował konieczność rewizji przydatności modelu nomologicznego oraz konieczność uzmysłowienia sobie, że wyjaśniając indywidualne konkretne zdarzenia stajemy przed alternatywą: albo nasze wyjaśnienie jest niekompletne, albo nie spełnia warunków nakładanych przez model wyjaśnienia nomologicznego. Koncepcja ta nie jest przyjęta przez przedstawicieli nauk społecznych i humanistycznych, którzy sądzą, że celem tych nauk jest dostarczanie rozumienia konkretnych zdarzeń i procesów, wyjaśnianie ich ludzkiego sensu.
Następnie Katarzyna Kaniowska pisze o przykładzie koncepcji wyjaśniania naukowego, w której model nomologiczny poszerza się o pewne warunki, których spełnienie powinno przezwyciężyć ograniczenia tegoż modelu. Powołuje się ona na Scrivena. Według niego model wyjaśniania jest niezadowalający kiedy pominiemy trzy niezbędne kategorie: kontekst, sądzenie, rozumienie. W ujęciu Scrivena wyjaśnienia naukowe i te stosowane w życiu (potoczne) nie różnią się między sobą, a życie potoczne ma dostarczać wzorca. Uzasadniając tę tezę mówi, że wyjaśnienie jest pewnym typem informowania i różni się od zwykłego podawania informacji tym, że dostarcza informacji właściwej. Zaś informacja właściwa zależy od kontekstu, który przesądza o typie tej informacji i pomaga orzec, czy jest ona właściwa czy nie.