Joanna Wróbel
RYS HISTORYCZNY ZIOŁOLECZNICTWA
Ziołolecznictwo nazywane też fitoterapią lub fito farmakologią jest działem medycyny zajmującym się wytwarzaniem leków ziołowych z naturalnych lub przetworzonych surowców.
Człowiek, zaspokajając głód, przypadkiem odkrywał różne właściwości roślin zapierające, przeczyszczające, napotne, tamujące krew, przeciwbólowe, gojące, trujące itp. Zapamiętując poszczególne rośliny i ich właściwości mógł je później, już świadomie wykorzystywać. Możemy więc przyjąć, że lecznictwo powstało jednocześnie z pojawieniem się człowieka
Pierwsze zapiski o ziołach tj. rumianek, lulek, szafran, piołun, lukrecja, babka, ,nagietek, pozostawili Sumerowie, ale za kolebkę wiedzy lekarskiej uważany jest starożytny Egipt. Źródłem wiedzy o stanie lecznictwa egipskiego są napisy i rysunki zachowane na budowlach, odnalezione na papirusach oraz dzieła starożytnych pisarzy:Herodota i Pliniusza Starszego. W starożytnym Egipcie lekami zajmowali się kapłani. Najwięcej wiadomości przekazuje papirus Ebersa, zawierający około 900 recept różnych leków. Wśród surowców wymieniano jałowiec, , korę granatowca, bylicę piołun, tatarak zwyczajny, mięte pieprzową, lulek czarny, mirrę, mak polny, aloes. Do poznania właściwości leczniczych roślin przyczyniły obserwacje wpływu różnych roślin na zwierzęta, w tym również na zwierzęta chore. Zauważono, że wiele roślin wpływa na polepszenie ich stanu.
Za ojca europejskiej farmakognozji uważany jest Grek Dioskorydes (I w. n.e.), lekarz który napisał pracę na temat roślin leczniczych, wykorzystując doświadczenia medycyny egipskiej, a pośrednio sumeryjskiej, asyryjskiej i babilońskiej, zebrał wszystkie wiadomości o środkach leczniczych pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i mineralnego, jakie znane były w owym czasie. Najwięcej uwagi poświęcił roślinom, opisując ponad 600 gatunków i uzupełniając opisy rysunkami. Dotrwała ona do naszych czasów w tłumaczeniu łacińskim.
Jak można wnioskować z opisów takich uczonych i pisarzy, jak np. Katon Starszy (IIIII w. p.n.e.) czy Pliniusz Starszy (I w. p.n.e.) w rzymskiej medycynie również szeroko stosowane były rośliny lecznicze dziko rosnące, a następnie uprawiane, w znacznej mierze przywożone nawet z tak odległych krajów jak Chiny. W medycynie starorzymskiej za czołową postać należy uznać lekarza i filozofa Klaudiusza Galena (130210 r. p.n.e.), autora wielu dzieł z zakresu medycyny i farmacji. Opisał on 304 środki lecznicze pochodzenia roślinnego, 80 pochodzenia zwierzęcego i 60 mineralnego. Galen w przeciwieństwie do Hipokratesa uważał, że w roślinach obok leczniczych znajdują się również zbyteczne, a nawet w niektórych przypadkach szkodliwe substancje balastowe, starał się więc wydzielić substancje użyteczne przez wytwarzanie z roślin takich form leków, jak odwary, nalewki, wyciągi itp. Metody jego weszły szeroko do praktyki przygotowywania leków i Galen podobnie, jak Dioskorydes, pozostał autorytetem w medycynie aż do XIX wieku, a określenie galenowa w odniesieniu do części farmacji zajmującej się sporządzaniem prostych preparatów, głównie z surowców roślinnych, używane jest do dnia dzisiejszego.
Znanych jest kilka zielarskich ksiąg chińskich, tzw. Pensao (księga zielarska). Najciekawszą z nichSynLin Pensao napisano w 695 r. Zebrane są w niej i opracowane wiadomości z książek wcześniej wydanych. Zawiera ona opis 844 leków roślinnych i stanowi w zasadzie pierwszą w świecie farmakopeę państwową, opracowaną przez zespół specjalistów. Należałoby wymienić tu jeszcze wiekopomne dzieło Pentsao~HangMu napisane w XVI wieku przez LiShiChena po 27 latach pracy, w którym również przedstawiono doświadczenia zgromadzone przez lekarzy chińskich na przestrzeni wieków.
Także na lekach roślinnych opierała się medycyna indyjska, która mogła czerpać z niezwykle bogatej i różnorodnej przyrody Indii. Starożytna medycyna indyjska znała ponad 800 roślin leczniczych, jak wynika z zachowanego do naszych czasów w odpisach dzieła staroindyjskich lekarzy AyurVeda (Nauki o życiu), pochodzącego sprzed 2,5 tys.3 tyś. lat. Dzieło to było wielokrotnie poprawiane i uzupełniane, a najbardziej znane wersje pochodzą z I w. n.e.: opracowana przez hinduskiego lekarza Czaraka, zawiera opisy 500 roślin leczniczych i przez lekarza Suszruta, która zawiera dane dotyczące 700 roślin leczniczych. Z zawartych w wedach dokładnych opisów leków i wskazań do ich stosowania oraz zabiegów leczniczych niektóre jeszcze do dziś wykorzystywane są w praktyce lekarskiej. W okresie od VIII do XIII wieku wiele zasług w poszerzeniu wiedzy o roślinach leczniczych i w ich rozpowszechnieniu położyli Arabowie, zajmujący się pośrednictwem w handlu ziołami. Wprowadzili oni szereg nowych surowców, zwłaszcza w Azji PołudniowoWschodniej, jak np. nasiona kulczyby. Wprowadzili również szereg nowych form leków, jak syropy, soki zagęszczone; upowszechnili proces destylacji, stosowanie spirytusu, stworzyli nowe terminy używane do dziś w chemii, jak np. alkohol, aldehyd, alkalia i inne. Na trwałe weszli do historii medycyny tacy uczeni, jak Ibn Bajtar, Pers Ibn Sina (Avicenna) zwany Galenem Arabów i Abu Bekr el Rhazi (Rhazes). Byli to lekarze z przygotowaniem przyrodniczym. Znali i opisali około 1800 środków leczniczych.
Przełomowej zmiany w dziejach ziołolecznictwa dokonał Paracelsus, który uważał, że Bóg dał ludziom lek (arcanum) na każdą chorobę i aby ułatwić im szukanie, dodał odpowiednie znaki zewnętrzne (sygnatury). W związku z tym Paracelsus ordynował rośliny o liściach nerkowatych na choroby nerek, surowce żółte na żółtaczkę, a makówki na bóle głowy. Paracelsus opracowywał też metody przetwarzania surowców roślinnych tak, aby wydobyć z nich to, co dziś nazwalibyśmy substancją aktywną.
Rozwój zielarstwa w Polsce datuje się dopiero w czasach średniowiecza, wraz z przybyciem do Polski zakonu benedyktynów, cystersów czy augustianów. Zakonnicy przywieźli ze sobą wiele roślin pochodzenia śródziemnomorskiego, które po aklimatyzacji szybko rozpowszechniły się w uprawach przydomowych. Zaczęto wydawać pierwsze książki (zwane Herbarzami), medyczno - botaniczne z zakresu ziołolecznictwa. Te bogato zdobione i obszerne w treść – początkowo pisaną- Herbarze, oprócz przepisów leczenia ziołami, zawierały porady i wskazówki o zastosowaniu ziół i roślin w kosmetyce, farbiarstwie, garbarstwie i gospodarstwie domowym.
Najsłynniejsze herbarze minionych okresów to m.in. dzieła Stefana Falimirza (1534), Marcina z Urzędowa (1595) oraz Szymona Syreniusza (1613). Księgi te były pisanie po łacinie. Były bogato zdobione w rysunki oraz charakteryzowały się szczegółowymi opisami znanych ziół w owych czasach.
Te swoiste księgi medyczne czasów średniowiecza były dostępne tylko niewielkiej grupie lekarzy i aptekarzy , którzy przeważnie byli mnichami lub osobami wysoko postawionymi.
Osobami najbardziej zasłużonymi w dziedzinie upowszechniania ziołolecznictwa w okresie międzywojennym w Polsce to : Jan Biegański (1863-1939), aptekarz i pionier zielarstwa oraz Jan Muszyński (1884-1957), profesor farmakognozji i uprawy roślin leczniczych a także Wacław Strażewicz (1889—1950). profesor farmakognozji. Z pod jego pióra wyszło wiele prac naukowych i popularyzatorskich, które do dnia dzisiejszego stanowią wartościowe opracowania z zakresu zielarstwa.
Źródła:
http://www.mcg.biz.pl/
http://pl.wikipedia.org/wiki/Zio%C5%82olecznictwo
http://www.ziola.lap.pl/index.php/historia-ziol