KSIĘGA JOZUEGO

Wstęp do Księgi Jozuego.

Joz 1. Zadanie Jozuego. Warunki pomocy Bożej. Pomoc pokoleń zajordańskich.

Joz 2. Wywiadowcy Jozuego w Jerychu. Umowa między Rachab a zwiadowcami. Powrót zwiadowców..

Joz 3. Przygotowanie. Ostatnie polecenia. Cudowne przejście rzeki.

Joz 4. Dwanaście kamieni pamiątkowych. W GILGAL. Jozue wyjaśnia znaczenie przejścia.

Joz 5. Przerażenie mieszkańców Palestyny zachodniej. Obrzezanie Izraelitów w Gilgal. Obchód Paschy. ZDOBYCIE JERYCHA.. "Wódz zastępów Pańskich".

Joz 6. Okrążenie i zdobycie miasta obłożonego klątwą. Uratowanie Rachab. Klątwa rzucona na Jerycho.

Joz 7. Klęska pod Aj karą za świętokradztwo. Pokuta Jozuego i starszych. Bóg nakazuje badanie. Przestępstwo i ukamienowanie Akana.

Joz 8. Nowy plan przeciw Aj. Zasadzka na Aj i zajęcie miasta. Rozmiary klęski. Miasto obłożone klątwą na zawsze. Ołtarz na górze Ebal i czytanie Prawa.

Joz 9. Podstęp Gibeonitów.. Zawarcie przymierza i odkrycie podstępu. Gibeonici będą służyć przy świątyni.

Joz 10. Koalicja przeciw Gibeonowi. Zwycięstwo Jozuego. Zdobycie sześciu miast południowych. Zwycięstwo na południu Palestyny.

Joz 11. Sprzymierzeni królowie ponoszą klęskę. Zajęcie Chasoru i innych miast galilejskich. Wyjątek dla miast na wzgórzach. PRZEGLĄD WALK O PALESTYNĘ. Zwycięstwo Jozuego. Klęska Anakitów..

Joz 12. Królowie zwyciężeni na wschód od Jordanu. Królowie zwyciężeni na zachód od Jordanu.

Joz 13. PODZIAŁ ZIEMI OBIECANEJ. Kraj pozostały do zdobycia. Pokolenia zajordańskie. Pokolenie Rubena. Pokolenie Gada. Połowa pokolenia Manassesa.

Joz 14. PIERWSZY PODZIAŁ W GILGAL. Wprowadzenie. Dział Kaleba.

Joz 15. Pokolenie Judy. Kalebici zajmują terytorium Hebronu. Wykaz miejscowości pokolenia Judy.

Joz 16. Pokolenie Efraima.

Joz 17. Pokolenie Manassesa. Potomkowie Józefa zajmują lasy.

Joz 18. DRUGI PODZIAŁ W SZILO.. Opis ziemi pozostałych siedmiu pokoleń. Pokolenie Beniamina. Miasta Beniamina.

Joz 19. Pokolenie Symeona. Pokolenie Zabulona. Pokolenie Issachara. Pokolenie Asera. Pokolenie Neftalego. Pokolenie Dana. Dział Jozuego.

Joz 20. Miasta ucieczki.

Joz 21. MIASTA LEWICKIE. Wprowadzenie. Miasta Kehatytów.. Miasta pozostałych rodów Kehatytów.. Miasta Gerszonitów.. Miasta Merarytów.. Wypełnienie obietnic Bożych.

Joz 22. OSTATNIE POLECENIA JOZUEGO.. Odesłanie pomocy zajordańskiej. Jozue błogosławi odchodzących. Ołtarz nad brzegiem Jordanu. Zarzuty przeciw pokoleniom zajordańskim.. Usprawiedliwienie szczepów zajordańskich. Porozumienie między pokoleniami.

Joz 23. Religijno-społeczny testament Jozuego. Groźby i sankcje.

Joz 24. Przypomnienie powołania narodu. Konieczny wybór zostaje dokonany. Przymierze w Sychem.. TRADYCJE O GROBIE JOZUEGO, JÓZEFA I ELEAZARA..

Śmierć Jozuego. Pochowanie kości Józefa i kapłana Eleazara.

Wstęp do Księgi Jozuego

Księga Jozuego nawiązuje wprawdzie do wydarzeń opisanych w Pwt, ale nie jest ona zwykłym jej dalszym ciągiem, lecz rozpoczyna nowy kompleks literacki, który tradycja izraelska określa mianem "proroków wcześniejszych" (w odróżnieniu od tzw. "późniejszych", działających i piszących od VIII w. przed Chr.). Treściowo Księga Jozuego obejmuje opis zdobywania Ziemi Obietnicy (1-12 [->Joz 1,1]), następnie podziału Kanaanu pomiędzy poszczególne pokolenia (13-21 [->Joz 13,1]), a wreszcie wspomnienie duchowego testamentu Jozuego (22-24 [->Joz 22,1]).

Uważniejsza lektura, a tym bardziej analiza literacka pierwotnego tekstu prowadzą do wniosku, że Księga Jozuego jest owocem stopniowego narastania, przebiegającego równolegle z duchownym i religijnym dojrzewaniem Izraela zapewne na przestrzeni co najmniej kilku pierwszych wieków jego istnienia narodowego. Wskazuje na to z jednej strony często zmieniający się styl księgi i jej słownictwo, typowe dla nurtów duchowych ze ściśle określonych środowisk i epok, z drugiej zaś porównanie zawartych w Księdze Jozuego opisów zdobywania Kanaanu z odnośnymi wzmiankami z innych ksiąg, zwłaszcza Sędziów. Okazuje się, że zdobywanie Kanaanu nie było dziełem jednego zwycięskiego pochodu, lecz procesem stopniowej infiltracji Izraelitów oraz ich powolnego mieszania się z pierwotnymi grupami etnicznymi i wcielania ich do swej wspólnoty teokratycznej. Wspomnienia o tych wydarzeniach przechowywano mniej lub więcej wiernie zwłaszcza w środowiskach kultowych (np. w Gilgal, Sychem).

Wkrótce zaczęto snuć refleksje teologiczne nad narodowym, a zwłaszcza religijnym sensem wydarzeń z okresu zajmowania Kanaanu. Z biegiem czasu zacierały się szczegóły wydarzeń, zaczęto wydarzenia te idealizować i upiększać. Równocześnie zaś podkreślano w opowiadaniach coraz mocniej, że zdobycie Kanaanu, które przerastało wszelkie czysto ludzkie możliwości Izraela, było właściwie dziełem samego Boga, który walczył za Izraela. Równolegle do tego procesu zacierały się coraz bardziej granice chronologiczne poszczególnych wydarzeń. Ważne było, że Kanaan został prędzej czy później zdobyty. Tym tłumaczy się, że porządek geograficzny Księgi Jozuego (kolejne zajmowanie Kanaanu centralnego, potem południowego i północnego) został ostatecznie przedstawiony w kolejności porządku chronologicznego jako zwycięski pochód Izraela, zdobywającego cały Kanaan. Żeby to osiągnąć, posłużyły się pokolenia autorów, pracujących nad powstaniem Księgi Jozuego, przyjętym wówczas sposobem pisania, mianowicie powiązały poszczególne wyprawy wojenne i przemówienia z imieniem Jozuego.

Skądinąd nie ulega wątpliwości istotny udział Jozuego w zdobywaniu Kanaanu. Pięcioksiąg przedstawia Jozuego jako wiernego współpracownika Mojżesza i jego następcę. Archeologia zaś Palestyny potwierdza zburzenie miast kananejskich i nastanie nowego okresu kultury pod koniec XIII w., zarówno w częściach centralnych ówczesnego Kanaanu, jak i w jego stronach południowych i północnych.

Księga Jozuego przedstawia zatem prawdziwe wydarzenia historyczne. Niemniej cel, jaki przyświecał wszystkim kolejnym autorom, którzy przyłożyli rękę do jej skrystalizowania w dzisiejszej postaci, odbiegał poważnie od dzisiejszej historiografii. Chodziło im przede wszystkim o wykazanie na podstawie opisanych wydarzeń, że Bóg wywiązał się wiernie z obietnic, jakie niegdyś złożył protoplastom narodu, a potem wielokrotnie odnawiał, oddając obecnie ich potomkom Kanaan jako kraj, gdzie będą mogli swobodnie wypełniać przykazania z pierwszym przykazaniem na czele: wyłącznej czci swego Boga. Ponadto chce księga dowieść, że Bóg kontynuuje obecnie tę samą, raz w stosunku do Izraela obraną, linię swego postępowania.

Zdobycie Kanaanu było prawdziwym spełnieniem dawnych obietnic. Izrael dostrzegł jednak wkrótce, że treść tych obietnic przerastała znacznie tę rzeczywistość, w jakiej Izraelitom przyszło obecnie żyć. Żywa wiara w wierność Boga względem własnych postanowień (obietnic) oraz w potęgę, z jaką je realizował, sprawiała, że Księga Jozuego stała się wielką księgą nadziei, której perspektywy sięgały coraz bardziej nieskończoności. Izrael uświadamiał sobie stopniowo, że "odpoczynek" po zdobyciu i osiedleniu się w Kanaanie był tylko etapem przejściowym w pochodzie, w którym Bóg prowadzi swój lud z niczym niezachwianą stałością i wiernością do innej Ziemi Obietnicy, w której Izrael spocznie, tym razem bez obawy zamącenia osiągniętego pokoju, sam na sam z Panem, Bogiem swoim. Księga Jozuego jest zatem jednym z istotnych etapów przygotowawczych wybranego narodu na przyjście innego "Jozuego" (hebrajskie "Jehoszua" znaczy: Jahwe (jest) wybawieniem) - Jezusa Chrystusa, który doprowadzi nowego Izraela - Kościół do ostatecznego "odpoczynku" w nowym, wiecznym, niebieskim Jeruzalem (por. Hbr 3,12-4,11; Ap 21n).

Joz 1

Zadanie Jozuego

1 Po śmierci Mojżesza, sługi Pana, rzekł Pan do Jozuego, syna Nuna, pomocnika Mojżesza: Pwt 34

1,1 Po śmierci Mojżesza. Księga przedstawia się jako kontynuacja Pwt. I rzeczywiście, w stylu Pwt oraz w zgodzie z jej myślami przewodnimi będzie ona opowiadać o wejściu do Ziemi Obiecanej i osiedleniu się w niej, wykorzystując w tym celu część starszych tradycji, zwłaszcza dotyczących pokoleń Palestyny centralnej.

— pomocnika Mojżesza. „Pomocnik”, meszaret, to najczęstszy tytuł nadawany Jozuemu (por. Wj 24,13; 33,11; Lb 11,28); rzeczonego tytułu, bardziej honorowego niż ebed, „sługa” (z wyjątkiem wyrażenia „Sługa Jahwe”), używa się także w odniesieniu do urzędników królewskich (1 Krn 27,1) albo w celu wskazania czyichś funkcji liturgicznych. — Na temat imienia, roli Jozuego w spenetrowaniu Ziemi Obiecanej, jego wierności i wyznaczenia go na następcę Mojżesza por. Wj 17,9; 24,13; 33,11; Lb 11,28; 13,8.16; 14,5n.30.38; 27,15-23; Pwt 3,21. 28; 31,7-8.14.23; 34,9. — W grec. i w Wulgacie jest on nazywany „synem Nawe” wskutek błędu kopisty w pierwszych rkpsach Sept, gdzie NAUH zamiast NAUN.

2 Mojżesz, sługa mój, umarł; teraz więc wstań, przepraw się przez ten oto Jordan, ty i cały ten lud, do ziemi, którą Ja daję Izraelitom. 

3 Każde miejsce, na które zstąpi wasza noga, Ja wam daję, jak zapowiedziałem Mojżeszowi. Pwt 11,24-25

4 Od pustyni i od Libanu aż do Wielkiej Rzeki, rzeki Eufrat, cała ziemia Chittytów aż do Wielkiego Morza, w stronę zachodzącego słońca, będzie waszą krainą. Rdz 15,18; Pwt 1,7

1,4 Granice terytorium, które ma być przedmiotem podboju, są też idealnymi granicami Ziemi Obiecanej (por. Rdz 15,18; Pwt 1,7; 11,24; zob. też Sdz 20,1+). Rzeczywistość okaże się o wiele skromniejsza: terytorium podzielone między pokolenia (rozdz. 13-19) jest mniejsze. — (cała ziemia Chittytów). Określenie, pominięte w grec, jest glosą, najprawdopodobniej pochodzenia kapłańskiego.

1,4. Ziemia Obiecana. „Pustynia” otacza obszar Ziemi Obiecanej od południa i wschodu. Terytorium Libanu i rzeka Eufrat wyznaczają granicę północną na wschodzie i zachodzie. W podobnych opisach granic ziemi (zob. komentarz do Pwt 1,7) Eufrat oznacza obszar, w którym rzeka zakręca ku północy w stronę Emaru. Wielkie Morze (Morze Śródziemne) tworzy granicę zachodnią. Ziemia Chetytów oznacza najprawdopodobniej Syrię, w której osiedliło się wiele grup Chetytów po upadku imperium chetyckiego ok. 1200 przed Chr.

5 Nikt się nie ostoi przed tobą przez wszystkie dni twego życia. Jak byłem z Mojżeszem, tak będę z tobą, nie opuszczę cię ani nie porzucę. Pwt 7,24; Wj 3,12 Joz 1,9; Joz 1,17; Joz 3,7; Joz 6,27

Warunki pomocy Bożej

6 Bądź mężny i mocny, ponieważ ty rozdasz temu ludowi w posiadanie ziemię, którą poprzysiągłem dać ich przodkom. Pwt 3,28; Pwt 31,7-8 Pwt 31,23

7 Tylko bądź mężny i mocny, przestrzegając wypełniania całego Prawa, które nakazał ci Mojżesz, sługa mój. Nie odstępuj od niego ani w prawo, ani w lewo, aby się okazała twoja roztropność we wszystkich przedsięwzięciach. Pwt 5,32; Pwt 29,8

8 Niech ta Księga Prawa będzie zawsze na twych ustach; rozważaj ją w dzień i w nocy, abyś ściśle spełniał wszystko, co w niej jest napisane, bo tylko wtedy powiedzie ci się i okaże się twoja roztropność. Pwt 6,6n; Pwt 17,18n Pwt 31,7; Pwt 31,23

1,8. Księga Prawa. Zwykle wyobrażamy sobie księgę z kartami, szyciem i oprawą. Takie księgi nie istniały w świecie starożytnym. Hebrajski termin, który został tutaj użyty, może oznaczać każdy dokument: inskrypcję, zwój, papirus, tabliczkę glinianą lub kamienną. Księga Prawa była kopią poleceń przekazanych Mojżeszowi w Księdze Powtórzonego Prawa i umieszczonych przed Arką Przymierza (zob. komentarz do Pwt 31,26).

9 Czyż ci nie rozkazałem: Bądź mężny i mocny? Nie bój się i nie drżyj, bo z tobą jest Pan, Bóg twój, wszędzie, gdziekolwiek pójdziesz. Pwt 1,21+; Pwt 1,29n; Pwt 7,21; Pwt 20,13; Pwt 31,6

Pomoc pokoleń zajordańskich

 10 Jozue rozkazał wówczas zwierzchnikom ludu, mówiąc: Pwt 16,18

1,10 zwierzchnikom ludu. Dosł.: „pisarzom ludu”. Ich zadanie polega na prowadzeniu rekrutacji do wojska i na zajmowaniu się administracją (por. Pwt 20,5.8). Słowo to oznacza także urzędników wymiaru sprawiedliwości, sekretarzy trybunału albo komisarzy dodanych do pomocy sędziemu (por. Pwt 16,18; 1 Krn 23,4).

11 Przejdźcie przez obóz i nakażcie ludowi: Przygotujcie sobie żywność, gdyż po trzech dniach przeprawicie się tu przez Jordan, abyście zajęli ziemię, którą Pan, Bóg wasz, daje wam w posiadanie. 

12 Następnie Jozue przemówił do Rubenitów, Gadytów i połowy pokolenia Manassesa: Lb 32; Pwt 3,18-20

13 Przypomnijcie sobie rozkaz, jaki dał wam Mojżesz, sługa Pana, gdy rzekł: Pan, Bóg wasz, daje wam odpoczynek i obdarza tą ziemią. 14 Wasze żony, dzieci i trzody mogą pozostać w kraju, który dał wam Mojżesz za Jordanem. Wy jednak musicie wyruszyć uzbrojeni na czele swych braci, wszyscy zdolni do boju mężczyźni, i musicie im pomóc,

1,14 Według Joz podbój Kanaanu ma być dziełem całego ludu, a nie rezultatem nieskoordynowanych wysiłków poszczególnych pokoleń, wysiłków podejmowanych na rozmaitych odcinkach. W Sdz właśnie ta druga wersja.

15 aż Pan użyczy pokoju braciom waszym, jak i wam, i aż oni również posiądą ziemię, którą da im Pan, Bóg wasz. Wtedy możecie wrócić do kraju, który do was należy i który dał wam Mojżesz, sługa Pana, po drugiej stronie Jordanu, ku wschodowi słońca. Joz 22

16 Odpowiedzieli więc Jozuemu tymi słowami: Wszystko, coś nam rozkazał, uczynimy i gdziekolwiek nas poślesz, pójdziemy. 

17 Jak posłuszni byliśmy we wszystkim Mojżeszowi, tak będziemy posłuszni i tobie. Oby tylko Pan, Bóg twój, był z tobą, jak był z Mojżeszem. Pwt 34,9 Joz 1,5

18 Ktokolwiek sprzeciwi się twojemu głosowi i nie będzie posłuszny twemu słowu we wszystkim, co mu rozkażesz, musi umrzeć. Tylko bądź mężny i mocny. Pwt 17,12

1,16-18. Przysięga wierności. Na podstawie starożytnych dokumentów pochodzących z Bliskiego Wschodu wiemy, że gdy na tronie zasiadał nowy król, wasale poprzedniego władcy byli proszeni o złożenie przed nim przysięgi wierności. Praktyka ta jest potwierdzona w przypadku egipskich faraonów i królów państw-miast istniejących na obszarze ówczesnej Palestyny.

Joz 2

Wywiadowcy Jozuego w Jerychu

1 Jozue, syn Nuna, wysłał potajemnie z Szittim dwu zwiadowców, dając im polecenie: Idźcie i obejrzyjcie okolicę Jerycha. Poszli więc i przybyli do domu nierządnicy imieniem Rachab i udali się tam na spoczynek. Joz 7,2; Lb 13; Sdz 18,2 Mt 1,5

2,1 —9,27 W tych rozdziałach są skupione tradycje pochodzące z sanktuarium Beniaminitów w Gilgal (4,19+). — W historii zdobycia Jerycha są zmieszane dwie tradycje: 1. wysłanie wywiadowców i historia Rachab (rozdz. 2) łącznie z zakończeniem (6,22-25); 2. historia, sama w sobie niejednorodna, przejścia przez Jordan i zajęcia Jerycha (rozdz. 3-4 i 6). Ten pełen cudów epizod zajmuje — jak się zdaje — miejsce jakichś działań militarnych, które były kontynuacją historii Rachab i o których wspomina się w 24,11.

2,1 z Szittim. Nazwa znaczy: „akacje”, i odnosi się do części stepu graniczącej z północno-wschodnim wybrzeżem Morza Martwego (Lb 25,1; 33,49).

2,1. Szittim. Pełna nazwa tego miejsca brzmiała Abel-Szittim (Lb 33,49). Stanowiło ono punkt wyjścia dla misji wywiadowców Jozuego oraz do wkroczenia Izraelitów do Kanaanu (Joz 2,1; 3,1; Mi 6,5). Józef Flawiusz umieszcza Szittim w odległości 11,5 km od rzeki Jordan. Faktyczna lokalizacja pozostaje niepewna, być może jest to Tell el-Hamman nad Wadi Kefrein.

2,1. Jerycho. Jerycho położone jest nad oazą (er-Riha) oddaloną ok. 8 km na zachód od rzeki Jordan, nad Wadi Kelt, i 9,5 km na północ od Morza Martwego. Stoi ono na straży strategicznego przejścia łączącego dolinę Jordanu i centralną krainę górzystą z zachodem (m.in. Jerozolimą, położoną ok. 25 km na południowy zachód, i Betel, znajdującym się w tej samej odległości, lecz po stronie północno-zachodniej). Jerycho strzegło również głównego brodu prowadzącego poprzez rzekę Jabbok nad Morze Martwe. Chociaż średnia rocznych opadów wynosi tam jedynie ok. 125 mm, Jerycho ma wystarczające zasoby wody dzięki systemowi źródeł nazywanemu dzisiaj Ain es-Sultan. Wzgórze, które pozostało po starożytnym mieście, nosi nazwę Tell es-Sultan. Jerycho jest położone 248 m p.p.m. i uważane za najniżej położone miasto na świecie. Wzgórze o prostokątnym kształcie zajmuje powierzchnię ok. 40 000 m² i ma obwód długości ok. 800 m. W mieście tej wielkości mogły mieszkać nawet dwa tysiące ludzi. Wielu zamieszkiwało także okoliczne osady i wioski. Zob. komentarz do Joz 6,1, gdzie podajemy więcej informacji archeologicznych.

2 Doniesiono o tym królowi Jerycha w tych słowach: Oto mężowie spośród Izraelitów przybyli tu tej nocy, by wybadać kraj.

2,2. Wywiadowcy na Bliskim Wschodzie. Wywiadowcy działający na Bliskim Wschodzie regularnie zbierali informacje na temat ruchów nieprzyjaciela oraz liczebności jego oddziałów. Nie było niczym niezwykłym, że wywiadowcy przenikali do wojsk nieprzyjaciela, podając się za dezerterów lub uchodźców. Przeprowadzając rekonesans na mieście, interesowali się jego urządzeniami obronnymi, zapasami żywności i wody, liczbą wojowników oraz ogólną gotowością do odparcia ataku lub oblężenia. Najważniejsza informacja dotyczyła zapasów i sposobów zaopatrzenia w wodę. Gdyby zaopatrzenie w wodę mogło zostać odcięte lub ograniczone, oblężenie miałoby znacznie lepsze widoki powodzenia.

3 Posłał więc król Jerycha do Rachab rozkaz: Wydaj tych ludzi, którzy przyszli do ciebie i weszli do domu twego, bo przybyli oni w celu obejrzenia całego kraju. Lb 13

2,3. Królowie państw-miast. Kanaan nie był w tym okresie organizmem jednolitym politycznie, składał się raczej z wielu małych „królestw” - państw-miast, tj. głównych ufortyfikowanych miast wraz z okolicznymi wioskami i gospodarstwami. Każde z takich państw-miast miało króla i armię. W skład listów z Amarny (XIV w. przed Chr.) wchodzi korespondencja pomiędzy wieloma takimi kananejskimi państwami-miastami a egipskim faraonem, którego były one wasalami.

4 Lecz kobieta wzięła tych dwu mężczyzn i ukryła ich. Rzeczywiście, odrzekła, przybyli do mnie ci ludzie, ale nie wiedziałam, skąd byli. 

5 Gdy jednak miano zamknąć bramy miasta o zmierzchu, oni wyszli i nie wiem, dokąd się udali. Pośpieszcie za nimi jak najrychlej, a dościgniecie ich.

2,5. Zamykanie bram miasta o zmierzchu. Zamykanie bram o zmierzchu nie było czymś niezwykłym w przypadku warownych miast. Praktyki tej przestrzegano szczególnie rygorystycznie, gdy do miasta zbliżały się wojska nieprzyjaciela. W tekstach Chetytów czytamy o staranności, z jaką wykonywano to zadanie. Najwyżsi rangą urzędnicy miejscy osobiście nadzorowali zamykanie i opieczętowywanie bram. Ponieważ były one zwykłe masywnymi konstrukcjami obejmującymi pomieszczenia znajdujące się w kilku przejściach, strażnicy, a nawet urzędnicy, spali tuż przy bramie.

6 Sama zaś zaprowadziła ich na dach i ukryła pod łodygami lnu, które tu rozłożyła.

2,6. Architektura domostw. Typowy dom Izraelitów pojawiający się od 1200 przed Chr. miał konstrukcję czteroizbową. Był wykonany z nieociosanego kamienia lub wypalanej cegły. W części środkowej znajdował się otwarty dziedziniec otoczony pomieszczeniami (czasami położonymi na dwóch kondygnacjach). Domostwo miało płaski dach. Nieco mniej wiadomo na temat dawniejszych domów kananejskich, chociaż i one miały otwarty dziedziniec oraz okalające go pomieszczenia. Mury zewnętrzne wykonane były z większych kamieni (czasami mur składał się tylko z jednej warstwy, niekiedy miał jednak nawet kilkanaście centymetrów szerokości) i mniejszych, którymi wypełniano szpary. Z zewnątrz mur zwykle pokrywała warstwa błota, od wewnątrz zaś tynk. Drzwi były drewniane i obracały się na kamiennych zawiaskach umieszczonych w ziemi. Domostwa te zwykle nie miały okien. Pomieszczenia oddzielał od wewnętrznego dziedzińca szereg drewnianych lub kamiennych filarów, czasami z zasłonami pełniącymi rolę przepierzenia. Ziemna podłoga była niekiedy pokrywana tynkiem, chociaż w pomieszczeniach kuchennych stosowano kamienne płyty.

2,6. Łodygi lnu. Len był rośliną wykorzystywaną do wytwarzania płótna. Z młodych roślin wytwarzano płótno wysokiej jakości, zaś dojrzałe, twardsze, służyły do produkcji mocnych materiałów, np. powrozów. Chociaż w kalendarzu z Gezer pojawia się wzmianka o uprawie lnu, duże ilości surowca sprowadzano z Egiptu. Ścięte rośliny musiały zostać rozłożone w celu wyschnięcia przed „moczeniem” - procesem polegającym na rozmiękczaniu łodyg w stojącej wodzie w celu oddzielenia użytecznych włókien. Później, przed kolejnymi fazami procesu, łodygi ponownie suszono. Smród i rozmokła postać łodyg lnu powodowały, że chowanie się pod nim było wyjątkowo nieprzyjemnym doświadczeniem, porównywalnym, być może, do ukrycia się w pomyjach dla świń.

7 Ludzie królewscy natomiast ścigali ich w kierunku Jordanu aż ku brodom, a bramę miasta zamknięto po wyjściu ścigających.

2,7. Brody na rzece Jordan. W czasach gdy nie znano mostów, brody umożliwiające przeprawę przez rzekę były miejscami o strategicznym znaczeniu. Na odcinku między południowym krańcem Jeziora Galilejskiego a rzeką Jarmuk przeprawa przez Jordan nie należy do łatwych. Na odcinku pomiędzy Jarmukiem a Wadi Dżalud (strumień Heroda) na południu istnieje kilka brodów, szczególnie w rejonie Bet-Szean, które umożliwiają przejście doliną Jizreel do Gileadu. W południowej części tego obszaru góry zbliżają się do doliny uskoku, aż do miejsca, w którym do Jordanu wpada Jabbok. W Adam, poniżej ujścia Jabboku, znajdują się brody. Później, po każdej stronie Jordanu, obszar staje się trudny do przebycia aż do brodów w okolicy Jerycha położonych niemal 30 km dalej na południe.

Umowa między Rachab a zwiadowcami Hbr 11,31; Jk 2,25

8 Zwiadowcy tymczasem jeszcze nie zasnęli, gdy Rachab weszła do nich na dach 

9 i tak do nich powiedziała: Wiem, że Pan dał wam ten kraj, gdyż strach przed wami padł na nas i wszyscy mieszkańcy kraju struchleli przed wami. Joz 9,9-10; Wj 14

10 Słyszeliśmy bowiem, jak Pan wysuszył wody Morza Czerwonego przed wami, gdy wychodziliście z Egiptu, i co uczyniliście dwom królom amoryckim po drugiej stronie Jordanu, Sichonowi i Ogowi, których obłożyliście klątwą. Pwt 2,26n; Lb 21,23n;

2,10. Sichon i Og. Nie istnieją pozabiblijne informacje historyczne na temat Sichona i Oga. Byli oni królami Amorytów, którzy zostali pokonani przez Izraelitów na terenie Zajordania. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Lb 21,21-35.

11 Na wieść o tym zatrwożyły się serca nasze i zabrakło nam odwagi wobec was, ponieważ Pan, Bóg wasz, jest Bogiem wysoko na niebie i nisko na ziemi. Joz 5,1 Pwt 4,39+

2,11 W księdze włożone w usta Rachab wyznanie wiary w stylu Pwt (por. Pwt 4,39). Została ona zbawiona dzięki swojej wierze (Hbr 11,31), usprawiedliwiona przez swoje uczynki (Jk 2,25). Ta cudzoziemka, która przez wiarę i miłość zapewnia zbawienie całemu swojemu domowi, stała się u Ojców obrazem Kościoła. — W języku hebr. pisownia jej imienia różni się od pisowni „Rahab”, nazwy mitycznego potwora (Hi 9,13; 7,12+) i symbolicznego określenia Egiptu (Ps 87,4).

2,11. Wyznanie Rachab. Rachab wyraża bojaźń przed Bogiem Izraela i uznaje Go za Pana nieba i ziemi. W kontekście myśli religijnej Bliskiego Wschodu wyznanie takie umieszcza Jahwe w kategorii kosmicznych bóstw i uznaje za potężne opiekuńcze bóstwo narodu. Wieści, które dotarły do Kananejczyków, sugerowały, że Jahwe mógł wywierać wpływ na pogodę i wody, choroby i zwierzęta. Chociaż wyznanie Rachab wskazuje, jak wielkie wrażenie wywoływała władza i moc Jahwe, stwierdzenie to dalekie jest od deklaracji monoteizmu. Rachab nie wyrzeka się dawnych bogów ani nie obiecuje, że ich usunie. Nie przyrzeka wierności Jahwe, lecz zwraca się do niego o pomoc. Nie zna obowiązków wynikających z Prawa. Nie ma też powodu, by sądzić, że jest świadoma rewolucyjnego charakteru systemu religijnego, który powstał w Izraelu. Krótko mówiąc, jej mowa nie oznacza, że wzbiła się ponad wyobrażenia typowe dla politeizmu - dostrzega jednak przejawy mocy Jahwe. Często wierzono, że bóstwo jako mocarz wojny poprzedza wojska idące do zwycięskiej bitwy, siejąc trwogę wśród nieprzyjaciół. Teksty egipskie przypisują sianie takiego postrachu bogowi Amonowi-Re (inskrypcje Totmesa III). Motyw boskiego wojownika wywołującego trwogę w sercach wrogów pojawia się także w tekstach chetyckich, asyryjskich i babilońskich.

12 Dlatego teraz przysięgnijcie mi na Pana, że jak ja okazałam wam życzliwość, tak i wy okażecie życzliwość domowi mego ojca; dacie mi znak jako rękojmię, 13 że zostawicie przy życiu mego ojca i moją matkę, moich braci i moje siostry, że zachowacie wszystko, co do nich należy, i uchronicie nas od śmierci. 14 Odpowiedzieli jej ci mężowie: Życiem naszym ręczymy za was, jeśli tylko nie wydacie tej naszej sprawy. A gdy Pan odda nam tę ziemię, okażemy ci życzliwość i wierność. 

15 Po czym spuściła ich na powrozie z okna, gdyż dom jej przylegał do muru miejskiego i jakby w murze mieszkała. Joz 6,22-25; 1Sm 19,12; Dz 9,25; 2Kor 11,33

2,15. Dom przylegający do muru miejskiego. Domy przylegające do murów miasta były typowe dla tego okresu. Budowle takie dostarczały korzyści miastu, zwiększając szerokość murów i dodatkowo je podpierając. Mieszkańcy otrzymywali w zamian mocny mur, na którym można było oprzeć całą konstrukcję. Prace archeologiczne prowadzone w Jerychu doprowadziły do odkrycia domostw wzniesionych na gipsowym wale obronnym pomiędzy dwoma murami, ze ścianami przylegającymi do wewnętrznej części muru zewnętrznego (zob. komentarz do Joz 6,1).

16 Udajcie się w góry – rzekła do nich – aby was nie spotkali ścigający, i ukryjcie się tam przez trzy dni, aż do ich powrotu, po czym pójdziecie w swoją drogę. 17 Zwiadowcy powiedzieli: Tak wywiążemy się z tej przysięgi, którą kazałaś nam złożyć: 18 gdy wejdziemy do kraju, uwiążesz powróz z nici purpurowych u okna, przez które nas spuściłaś, i zgromadzisz u siebie w tym domu: ojca twego, matkę twoją, braci twoich i całą rodzinę. 

19 Jeżeli ktokolwiek wyjdzie poza drzwi twego domu, krew jego spadnie na jego głowę, a my będziemy niewinni. Kto jednak w domu z tobą pozostanie, krew jego spadnie na naszą głowę, jeżeli czyjaś ręka go dotknie. 2Sm 1,16+

20 Gdybyś jednak sprawę naszą wydała, będziemy wolni od przysięgi, którą od nas przyjęłaś. 21 Na to odpowiedziała: Niech tak będzie, jak mówicie, i zakończyła rozmowę, a oni się oddalili. Wtedy ona uwiązała purpurowy powróz u okna.

2,21 W. 17-21 byłyby logicznie bardziej na miejscu przed w. 15. O purpurowym powrozie nie będzie już więcej mowy. Niektórzy Ojcowie — zgodnie ze swoją alegoryczną egzegezą historii Rachab — widzieli w nim symbol krwi Chrystusa (por. przyp, do w. 11).

Powrót zwiadowców

22 Oni zaś poszli, przybyli w góry i pozostali tam przez trzy dni, aż powrócili ludzie wysłani na ich poszukiwanie. Ci zaś przeszukali całą drogę, ale nikogo nie znaleźli. 

23 Wtedy powrócili również dwaj mężowie. Zeszli z góry, przeprawili się przez rzekę, a gdy przybyli do Jozuego, syna Nuna, opowiedzieli mu wszystko, co ich spotkało. Joz 6,2; Joz 8,7; Joz 10,8

24 I rzekli do Jozuego: Pan oddał cały ten kraj w nasze ręce i już wszyscy mieszkańcy struchleli przed nami. Joz 5,1

Joz 3

Przygotowanie

1 Wczesnym rankiem Jozue i wszyscy Izraelici wyruszyli z Szittim, przybyli nad Jordan i przenocowali tam przed przeprawą.

3,1 —5,12 Opowieść o przekroczeniu Jordanu i wejściu do Kanaanu oraz opis Wyjścia z Egiptu tworzą pewnego rodzaju paralelizm, wyraźnie podkreślany przez redaktora (3,7; 4,14.23): Jahwe wstrzymuje bieg Jordanu (3,7 — 4,18), tak jak niegdyś osuszył Morze Trzcin (Wj 14,5-31); Arka Jahwe jest niesiona na czele ludu przekraczającego Jordan (3,6-17; 4,10-11), tak jak słup obłoku i ognia prowadził wychodzących z Egiptu (Wj 13,21-22; 14,19-20); Jozue (3,7; 4,14) odgrywa taką samą rolę jak Mojżesz przy Wyjściu; obrzezanie, któremu według redaktora Joz został poddany cały lud opuszczający Egipt, jest ponowione dla jego potomków urodzonych na pustyni (5,2-9); manna — pokarm na pustyni (Wj 16) — ustaje z chwilą, gdy lud wszedł do Kanaanu (5,12), a Paschę obchodzi się w Gilgal po drugim „przejściu” (5,10), tak jak obchodzono ją w Egipcie przed pierwszym „przejściem” (Wj 12,1-28; 13,3-10). Ten paralelizm między wydarzeniami początku i końca Wyjścia sprawił, iż z tymże Wyjściem połączono cud wody analogiczny do tego, który się wydarzył przy przeprawie przez Jordan (por. Wj 14+). — Z uwagi na to, że męka i zmartwychwstanie Chrystusa są odnowieniem na płaszczyźnie duchowej wydarzeń Wyjścia (por. 1 Kor 10,1), Jozue, który dał im pierwsze wypełnienie, został uznany przez Ojców Kościoła za figurę Jezusa — swego imiennika.

3,4 W BJ zgodnie z logiką przestawione zdania w w. 4: najpierw 4b, a potem 4a. Dwa tysiące łokci — odległość, jaką można przebyć w szabat. To zdanie, nadające się do umieszczenia w nawiasie i sprzeczne zw.3 i 4b, jest wyrazem pewnego skrupułu, wywołanego myślą o budzącej grozę transcendencji Jahwe, obecnego nad arką (2 Sm 6,7+).

3,1. Szittim. Zob. komentarz do Joz 2,1.

2 Po upływie trzech dni przeszli zwierzchnicy przez obóz Joz 1,10+

3 i wydali polecenie ludowi: Gdy ujrzycie Arkę Przymierza Pana, Boga waszego, i niosących ją kapłanów-lewitów, wyruszcie i wy z waszego postoju i postępujcie za nią. Joz 8,33

4 Zostawcie jednak przestrzeń około dwu tysięcy łokci między sobą a arką i nie zbliżajcie się do niej. Tak więc poznacie drogę, którą macie iść, bo nigdy przedtem nią nie szliście.

3,4. Dwa tysiące łokci. Dwa tysiące łokci odpowiadają odległości ok. 1000 m.

5 Wtedy rzekł Jozue do ludu: Uświęćcie się, gdyż jutro Pan sprawi cuda wśród was. Wj 19,10; Wj 19,15

6 Następnie powiedział Jozue do kapłanów: Weźcie Arkę Przymierza i idźcie na czele ludu. Ci wzięli Arkę Przymierza i wyszli na czoło ludu.

Ostatnie polecenia

7 Pan oznajmił Jozuemu: Dziś zacznę wywyższać cię w oczach całego Izraela, aby poznano, że jak byłem z Mojżeszem, tak będę i z tobą. Joz 1,5; Joz 1,17

8 Ty zaś dasz następujące polecenie kapłanom niosącym Arkę Przymierza: Skoro dojdziecie do brzegu wód Jordanu, w Jordanie się zatrzymajcie. 9 Następnie Jozue zwrócił się do Izraelitów: Przybliżcie się i słuchajcie słów Pana, Boga waszego. 

10 Po tym poznacie, rzekł Jozue, że Bóg żywy jest pośród was i że wypędzi z pewnością przed wami Kananejczyków, Chittytów, Chiwwitów, Peryzzytów, Girgaszytów, Amorytów i Jebusytów: Wj 34,9-10 Pwt 7,1+

3,10. Mieszkańcy ziemi. Podana tutaj lista ludów przypomina listy pojawiające się często na kartach Pięcioksięgu. Spośród siedmiu ludów zamieszkujących Kanaan, trzy są dobrze znane, o czterech pozostałych wiemy bardzo niewiele. Być może wzmianki o Kanaanie pojawiają się już na tabliczkach z Ebla (XXIV w. przed Chr.), jednak pierwsza pewna informacja zawarta jest w tekstach z Mari (XVIII w. przed Chr.). Kananejczycy byli głównie mieszkańcami umocnionych miast Ziemi Obiecanej, chociaż nie wydaje się, by byli je j rdzennymi obywatelami. Królowie z tego obszaru w listach z Amarny (połowa II tysiąclecia przed Chr.) określają samych siebie mianem Kinanu, odpowiednikiem słowa Kinami używanego w egipskich inskrypcjach z tego okresu. Dobrze znani Chetyci wywodzili się z Anatolii (dzisiejsza Turcja), Chetytami były jednak nazywane również grupy zamieszkujące różne obszary w Syrii i Kanaanie (które mogły, lecz nie musiały, być z pierwszymi spokrewnione). Chetyci mieszkający w Kanaanie nosili imiona semickie, zaś Chetyci z Anatolii byli ludem indoeuropejskim. Chiwwici są czasami wiązani z Chorytami, mogą być wówczas Hurytami. Nadal trwają dyskusje, czy określenie Peryzzyci ma charakter etniczny, czy socjologiczny (oznaczający ludzi mieszkających w pozbawionych umocnień osadach). Niewiele wiadomo o Girgaszytach, chociaż ich istnienie potwierdzają teksty z Ugarit. Amoryci (w Mezopotamii znani jako Amurru lub Martu) pojawiają się w dokumentach pisanych już w połowie III tysiąclecia przed Chr. Większość uczonych sądzi, że wywodzili się oni z Syrii, skąd wyruszyli, zajmując wiele terenów Bliskiego Wschodu. Termin ten mógł zostać użyty w odniesieniu do obszaru geograficznego („mieszkańcy Zachodu”) lub grupy etnicznej, chociaż obydwa znaczenia nie muszą być ze sobą związane. Niektórzy Amoryci byli nomadami, jednak w Syrii już u schyłku III tysiąclecia przed Chr. istniały również amoryckie państwa-miasta. Jebusyci zamieszkiwali obszar związany później z pokoleniem Beniamina, szczególnie miasto Jerozolimę, często też ukazywano ich jako spokrewnionych z Peryzzytami, którzy mieszkali w tym samym rejonie. Poza Biblią nie zachowały się wzmianki historyczne na temat Peryzzytów, Chiwwitów ani Jebusytów.

11 oto Arka Przymierza Pana całej ziemi przejdzie przed wami Jordan. Joz 4,2

12 Wybierzcie teraz dwunastu mężczyzn spośród pokoleń Izraela, po jednym z każdego pokolenia. 13 Skoro tylko stopy kapłanów niosących Arkę Pana, Boga całej ziemi, staną w wodzie Jordanu, oddzielą się wody Jordanu płynące z góry i staną jak jeden wał.

Cudowne przejście rzeki

14 Gdy więc lud wyruszył ze swoich namiotów, by przeprawić się przez Jordan, kapłani niosący Arkę Przymierza szli na czele ludu. 15 Zaledwie niosący arkę przyszli nad Jordan, a nogi kapłanów niosących arkę zanurzyły się w wodzie przybrzeżnej – Jordan bowiem wezbrał aż po brzegi przez cały czas żniwa –

3,15 Jordan... wezbrał. Jest to skutek topnienia śniegu na zboczach Hermonu w marcu-kwietniu, podczas gdy w dolnej części doliny rzeki trwają żniwa.

16 zatrzymały się wody płynące z góry i utworzyły jakby jeden wał na znacznej przestrzeni od miasta Adam leżącego w pobliżu Sartan, podczas gdy wody spływające do morza Araby, czyli Morza Słonego, oddzieliły się zupełnie, a lud przechodził naprzeciw Jerycha. Wj 14,21

3,16 Niektórzy wskazują na zbieżność tej opowieści z tym, co według pewnego kronikarza arabskiego wydarzyło się w 1267 r.: Jordan zatrzymał się na dziesięć godzin, ponieważ obsunięcie się gruntu zablokowało dolinę, i to dokładnie w okolicy Adama-Damieh.

3,16. Rozdzielenie wód Jordanu. Wydarzenia te rozegrały się na wiosnę (zob. Joz 4,19), kiedy śnieg topniejący w górach Anty-Libanu powodował wylewy rzeki. Przypadki obsunięcia się ziemi w wyniku powodzi (silnego strumienia podmywającego skarpy) lub aktywności sejsmicznej zakłócały czasami bieg Jordanu dokładnie w miejscu, o którym wspomina się w tekście (ostatnio takie zjawisko miało miejsce w 1927). Inne podobne wydarzenia, które zostały udokumentowane, spowodowały zatrzymanie wód Jordanu na kilka dni.

3,16. Adam w pobliżu Sartan. Adam to dzisiejsza Tell ed-Damija położona na wschodnim brzegu Jordanu na południe od dopływu rzeki Jabbok, 19 km na północ od brodów Jerycha. Strome brzegi Jordanu są w tym miejscu szczególnie narażone na obsunięcia ziemi, ponieważ łączą się tam olbrzymie masy wody z dwóch rzek. Sartan często utożsamia się z Tell es-Saidija oddalonym o ok. 19,5 km na północ od tego miejsca; niekiedy wskazuje się również na Tell Umm Hamad na północnym brzegu Jabboku.

17 Kapłani niosący Arkę Przymierza Pańskiego stali mocno na suchym łożysku w środku Jordanu, a tymczasem cały Izrael szedł po suchej ziemi, aż wreszcie cały naród skończył przeprawę przez Jordan. Wj 14,22; 2Krl 2; 2Krl 8

3,17. Po suchej ziemi. Istnieje interesująca inskrypcja asyryjskiego króla Sargona II (XVIII w. przed Chr.), w której twierdzi on, że w czasie wylewu przeprowadził swoje wojska przez Tygrys i Eufrat suchą stopą.

3,17. Rola Arki Przymierza. W motywie boskiego wojownika/mocarza wojny bóstwo samo stacza bój i pokonuje swych nieprzyjaciół. W Asyrii królem bitwy jest Nergal, zaś Isztar boginią wojny. Boskimi wojownikami są też kananejski Baal i babiloński Marduk. Nie należy tego łączyć z pojęciem „świętej wojny”, bowiem na Bliskim Wschodzie innej wojny nie znano. W większości sytuacji wznoszono modlitwy i badano znaki, by upewnić się o obecności bogów. Wojska niosły zwykle znaki lub posągi bóstwa, symbolizujące jego obecność. Arka Przymierza jako znak Jahwe symbolizowała Pana, oczyszczającego drogę przed Izraelitami i prowadzącego ich wojska do Kanaanu. Wyobrażenie to jest pokrewne asyryjskiemu poglądowi, że bogowie udzielają mocy broni króla oraz toczą bój przed nim lub u jego boku.

Joz 4

Dwanaście kamieni pamiątkowych

1 Gdy wreszcie cały naród skończył przeprawę przez Jordan, Pan rzekł do Jozuego: 2 Wybierzcie dwunastu mężów spośród ludu, po jednym z każdego pokolenia, 3 i dajcie im takie polecenie: Podnieście stąd, ze środka Jordanu, z miejsca, gdzie stały nogi kapłanów, dwanaście kamieni, przenieście je ze sobą i połóżcie w miejscu, gdzie rozłożycie się obozem, by spędzić noc. 4 Wtedy Jozue wezwał dwunastu mężczyzn, których wyznaczył spośród Izraelitów, po jednym z każdego pokolenia, 5 i rzekł do nich Jozue: Przejdźcie przed Arkę Pana, Boga waszego, aż do środka Jordanu i niech każdy wyniesie na ramieniu jeden kamień odpowiednio do liczby pokoleń synów Izraela. 

6 Niech to będzie znakiem pośród was. A gdy w przyszłości synowie wasi zapytają was: Czym są dla was te kamienie? – Joz 4,21-24; Wj 12,26; Pwt 6,20

7 odpowiecie im, że wody Jordanu rozdzieliły się przed Arką Przymierza Pańskiego. Gdy przechodziła ona przez Jordan, rozdzieliły się wody Jordanu, a te kamienie są pamiątką na zawsze dla Izraelitów. 8 I Izraelici uczynili tak, jak im polecił Jozue. Wzięli dwanaście kamieni ze środka Jordanu, jak Pan rozkazał Jozuemu, według liczby pokoleń Izraelitów, przynieśli je ze sobą na miejsce nocnego postoju i tam je położyli. 9 Dwanaście kamieni położył również Jozue pośrodku Jordanu, na miejscu, na którym stały nogi kapłanów niosących Arkę Przymierza. Są tam one aż do dnia dzisiejszego.

4,9 W opowieści połączone dwa różne elementy: 1. wyjaśnienie dotyczące ułożonych w krąg kamieni, które można było oglądać w Gilgal (4,19+) — powiązano je z przejściem dwunastu pokoleń; 2. wyjaśnienie dotyczące kamieni widocznych w korycie Jordanu — połączono je z przeprawą arki przez rzekę (4.9).

10 Kapłani niosący arkę stali pośrodku Jordanu, aż wszystko zostało wykonane, co Pan nakazał Jozuemu obwieścić ludowi zgodnie z poleceniami, jakie Mojżesz dał Jozuemu. Tymczasem lud przeszedł pośpiesznie. 11 A gdy cały lud skończył przeprawę, przeszła również i Arka Pańska z kapłanami i stanęła na czele ludu. 12 Synowie Rubena, synowie Gada i połowa pokolenia Manassesa przeszli uzbrojeni na czoło synów Izraela, jak Mojżesz im rozkazał. 13 Około czterdziestu tysięcy uzbrojonych wojowników przeszło przed obliczem Pana, by walczyć na stepach Jerycha.

4,13. Czterdzieści tysięcy wojowników. Hebrajskie słowo przetłumaczone jako „tysiąc” czasami może również oznaczać oddział wojskowy. Może tutaj chodzić właśnie o drugie ze znaczeń, chociaż zagadnienie to jest bardziej złożone. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Wj 12,37. Liczbę tę można porównać z szacunkową liczbą mieszkańców Jerycha ocenianą na 1500 lub 2000 osób.

4,13. Stepy Jerycha. Jerycho jest oddalone o ok. 8 km od Jordanu, między miastem a rzeką znajduje się szeroka równina.

14 W owym dniu Pan wywyższył Jozuego w oczach całego Izraela i bali się go, jak się bali Mojżesza przez wszystkie dni jego życia. 15 I rzekł Pan Jozuemu: 16 Rozkaż kapłanom niosącym Arkę Świadectwa, by wyszli z Jordanu. 17 Wtedy Jozue polecił kapłanom: Wyjdźcie z Jordanu. 18 Skoro tylko kapłani niosący Arkę Przymierza Pańskiego wyszli z Jordanu, a stopy ich nóg dotknęły suchej ziemi, wróciły wody Jordanu znów do swego łożyska, wypełniając je jak przedtem – aż po brzegi.

4,18. Powrót wód Jordanu. Jeśli zatrzymanie wód Jordanu było spowodowane obsunięciem się ziemi, musiały się nagromadzić olbrzymie masy wody. Gdy ziemny wał runął pod naporem wody, rzeka wylała ze zdwojoną siłą.

W GILGAL

Jozue wyjaśnia znaczenie przejścia

19 Dziesiątego dnia miesiąca pierwszego lud wyszedł z Jordanu i rozłożył się obozem w Gilgal na wschód od Jerycha.

4,19-24 Słowo gilgal znaczy: „krąg kamieni”; stało się ono nazwą własną wielu miejscowości (por. Pwt 11,30; 2 Krl 2,1). Gilgal Jozuego znajduje się między Jordanem a Jerychem „na wschodnim krańcu (terytorium) Jerycha”, jednak jego dokładna lokalizacja jest nieznana. To starożytne miejsce kultu stało się głównym sanktuarium Beniamina; wiązano z nim pamięć o obrzezaniu i pierwszej Passze w Kanaanie (5,9-10) a także o przysiędze złożonej Gibeonitom (9,6). To pierwsze obozowisko po przekroczeniu Jordanu stanie się punktem wyjścia podboju Kanaanu (10,6; 14,6). Gilgal pozostało wielkim centrum politycznym i religijnym za czasów Saula (por. 1 Sm 11,15+). Uprawiany tam kult krytykowali prorocy (Oz 4,15; 9,15; 12,12; Am 4,4; 5,5).

4,19. Dziesiąty dzień pierwszego miesiąca. Poprzednia uwaga chronologiczna znajdowała się w Pwt 1,3 („w czterdziestym roku, jedenastym miesiącu, pierwszym dniu miesiąca”). Po wygłoszeniu tej mowy Mojżesz poszedł na górę i umarł (Pwt 32,48), lud zaś opłakiwał go przez trzydzieści dni (Pwt 34,8). Można przyjąć, że obecnie mamy pierwszy miesiąc czterdziestego pierwszego roku, dwa miesiące od śmierci Mojżesza. Pierwszy miesiąc to Nisan (przełom marca-kwietnia), pora obchodów Święta Paschy. Był to dobry czas na prowadzenie wojny, bowiem wojska mogły żywić się płodami na polu. Jeśli opowiemy się za wcześniejszą datą Wyjścia (zob. omówienie daty wyjścia Izraelitów z Egiptu w artykule dotyczącym Wj 12), byłby to 1400 przed Chr. Jeśli poprawna jest data późniejsza, byłoby to około 1240 przed Chr.

4,19. Gilgal. Do tej pory nie udało się zlokalizować miejsca, w którym znajdowało się Gilgal. Niektórzy umieszczają je na północny wschód od Jerycha w pobliżu Chirbet el-Mefdżer, gdzie są wystarczające źródła wody, pokłady krzemienia (zob. Joz 5,2) oraz ruiny pochodzące z czasów starożytnych (jednak dopiero od 1200 przed Chr.). Inni badacze łączą biblijne Gilgal z Chirbet ed-Dawwara, położonym w centrum obszaru zakreślonego wokół Jerycha, Aj, Gibeonu, Jerozolimy, w odległości nie większej niż 9,5 km od każdego z nich. Hipoteza ta wydaje się jednak mało prawdopodobna.

EGIPSKIE PRZEKAZY NA TEMAT KANAANU I IZRAELA. Na początku XVIII dynastii w połowie XVI w. przed Chr. Egipcjanie stworzyli przyczółek w Kanaanie, który rozszerzał się i kurczył na przestrzeni czterech kolejnych wieków. Egipt wielokrotnie prowadził tam zbrojne ekspedycje, a w pewnych okresach jego obecność przybierała formę wojskowych garnizonów, rozlokowanych w strategicznych punktach wzdłuż szlaków handlowych. Za panowania Totmesa III (XV w. przed Chr.) obszar Syro-Palestyny stał się egipską prowincją. Po czasach upadku w okresie Amarna (XIV w. przed Chr.), początek (początek XIII w. przed Chr.) XIX dynastii przyniósł odnowienie aktywności wojskowej. Kanaan pełnił wówczas rolę bazy wypadowej dla operacji wojskowych przeciwko Chetytom podczas zmagań o zdobycie kontroli nad Syrią. Oprócz tekstów z Amarny, które dostarczają bezcennych informacji na temat sytuacji politycznej w Kanaanie oraz znaczącej roli odgrywanej przez Egipt w tym regionie, zapiski egipskie wzbogacają naszą ogólną wiedzę o tym okresie. (1) Plany przemieszczania się wojsk podczas kampanii egipskich często wyliczają miasta, o których wspomina Biblia. Listy miast z okresu kampanii wojennych Totmesa III wymieniają ponad sto miast Kanaanu. Czasami opisy ruchów wojsk pomagają w zlokalizowaniu jakiegoś miasta, bowiem skazują inne, znajdujące się w jego sąsiedztwie. W innych miejscach podczas prowadzonych prac archeologicznych nie odnaleziono żadnych śladów zasiedlenia w tym okresie, wspomina się o nich jednak w egipskich opisach wędrówek, wiemy więc, że istniały. (2) Egipskie reliefy z XIII w. przed Chr. ukazują kananejskie twierdze i umocnione miasta, na które musiał natrafić Jozue. (3) Słynna zwycięska stela Merenptaha (druga połowa XIII w. przed Chr.) stanowi najwcześniejszą wzmiankę na temat Izraela, pojawiającą się w źródłach pozabiblijnych. Odkryty w 1896 granitowy monument z czarnego granitu, o wysokości 2,30 m, szczegółowo wylicza kampanie faraona przeciwko mieszkańcom Libanu i Ludom Morza. Wspomina o zwycięstwach nad Aszkelonem, Gezer, Janoam i Izraelem, opisując złupienie Kanaanu przez Egipcjan. Jeden z egiptologów (F. Yurco) sugerował, że kampanie Merenptaha zostały również wyryte na murach Karnaku. Jeśli przypuszczenie to jest prawdziwe, byłoby to najstarsze przedstawienie Izraelitów.

20 Owe zaś dwanaście kamieni, które zabrano z Jordanu, Jozue ustawił w Gilgal. 

21 Rzekł on wtedy do Izraelitów: Jeżeli kiedyś potomkowie wasi zapytają ojców swoich: Czym są dla was te kamienie? Joz 4,6-7

22 wy pouczycie synów swoich, mówiąc: Izrael przeszedł przez ten Jordan jak po suchej ziemi, 

23 gdyż Pan, Bóg wasz, wysuszył przed wami wody Jordanu, aż przeszliście, podobnie jak to uczynił Pan, Bóg wasz, z Morzem Czerwonym, które osuszył przed naszymi oczami, aż przeszliśmy. Wj 14,21

24 Dlatego wszystkie ludy ziemi winny poznać, że potężna jest ręka Pana, a wy sami zawsze powinniście się bać Pana, Boga waszego. Wj 14,31

Joz 5

Przerażenie mieszkańców Palestyny zachodniej

1 Gdy wszyscy królowie amoryccy, mieszkający za Jordanem w zachodniej krainie, i wszyscy królowie kananejscy, zamieszkali wzdłuż morza, usłyszeli, że Pan osuszył wody Jordanu przed Izraelitami, aż się przeprawili, zatrwożyły się ich serca i nie mieli już odwagi wobec Izraelitów. Joz 2,11

5,1 aż się przeprawili. Tak qere, rkpsy hebr. oraz przekłady starożytne. Ketib: „aż się przeprawiliśmy”.

5,1. Królowie Amorytów i Kananejczyków. W tym okresie na obszarze Kanaanu istniało wiele małych państw-miast mających własnego króla, wojsko i terytorium. Amoryci zamieszkiwali krainę górzystą, zaś Kananejczycy pas równin przybrzeżnych. Miasta kananejskie znajdowały się w strategicznych punktach kraju, bowiem główne szlaki handlowe biegnące z Egiptu przechodziły przez równiny nadmorskie. Izraelici w znacznie większym stopniu opanowali krainę górzystą niż niziny nadmorskie. W listach z Amarny jest wiele informacji na temat państw-miast Kanaanu z XIV w. przed Chr. W wielu pismach owi królowie proszą Egipt o przysłanie dodatkowych oddziałów do pomocy w walce z Apiru/Habiru, którzy wzniecali niepokoje. „Habiru” to termin oznaczający ludzi wyzutych z ziemi, pojawiający się w ponad 250 tekstach z całego II tysiąclecia przed Chr. od Egiptu i Anatolii po Tygrys na wschodzie. Z pewnością Izraelici byli zaliczani do Habiru. Najważniejszymi królami Palestyny wymienianymi w archiwach z Amarny byli Milkilu (Gezer), Abdi-Heba (Jerozolima), Labaju (Sychem) i Abdi-Tiszri (Chasor). Egipcjanie mieli tam kilka miast pełniących rolę ośrodków administracyjnych, w tym Gazę i Jafę na wybrzeżu, oraz Bet-Szean, w którym dolina Jizreel (i szlak handlowy) łączyła się z Jordanem.

Obrzezanie Izraelitów w Gilgal

2 W owym czasie rzekł Pan do Jozuego: Przygotuj sobie noże z krzemienia i ponownie dokonasz obrzezania Izraelitów. Rdz 17,10+

5,2 i ponownie. BJ: „na nowo (po raz drugi)”. W nawiasie glosa za tekstem hebr. Wyjaśnia ona wyrażenie przed nawiasem.

5,2. Noże z krzemienia. Najstarszymi narzędziami z epoki kamienia były odłupane kawałki kamienia, które uzyskiwano, uderzając krzemienne buły pod odpowiednim kątem. Krawędzie odłupanych kawałków krzemienia były bardzo ostre, powszechnie dostępne i stosunkowo trwałe. Noże z krzemienia używane były podczas obrzędu obrzezania w Izraelu i Egipcie nawet w okresie, gdy powszechnie dostępne były narzędzia wykonane z metalu. Kamienne ostrza mogły nawiązywać do długiej tradycji poprzedzającej upowszechnienie się metalowych ostrzy lub zwyczajnie wynikać z potrzeby jednoczesnego użycia wielu narzędzi. Sugerowano, że w tekście chodzi o obsydian (czarne lub szare szkliwo wulkaniczne), ceniony ze względu na gładkie ostre krawędzie, które można było z niego uzyskać.

5,2. Obrzezanie. Obrzezanie było szeroko praktykowane na Bliskim Wschodzie jako obrzęd związany z osiągnięciem dojrzałości, płodnością i małżeństwem. Egipskie reliefy pochodzące z III tysiąclecia przed Chr. przedstawiają rytuał obrzezania, dokonywany przez kapłanów na kilkunastoletnich chłopcach przy użyciu krzemiennych noży. Chociaż Izraelici nie byli jedynym ludem Bliskiego Wschodu, który obrzezywał swoich synów, obrzezanie pełniło u nich znak przynależności do wspólnoty przymierza. Ze wzmianek o obrzezaniu, które padają w kontekście małżeństwa, wynika (wskazuje na to zastosowana terminologia), że było ono dokonywane przez teściów męża i oznaczało, że zawierając związek małżeński, dostawał się pod ochronę ich rodziny. Obrzezanie niemowląt miało raczej charakter ran rytualnych niż zabiegu wykonywanego ze względów zdrowotnych. Ważne było również przelanie krwi sygnalizujące, że jest to obrzęd ofiarny, który mógł funkcjonować jako substytut ofiary z ludzi praktykowanej przez inne ludy. Obrzezanie może być jednym z przykładów przekształcenia przez Boga powszechnej praktyki przez nadanie jej nowego (chociaż niekoniecznie oderwanego od dawnego) sensu, by objawić samego siebie i związek ze swoim ludem.

5,2. „Ponownie”. Pytania budzi wzmianka o „ponownym” dokonaniu obrzędu obrzezania. Słowa te mogą oznaczać ponowne wprowadzenie rytuału obrzezania (zob. w. 5) lub przeprowadzenie bardziej radykalnego zabiegu chirurgicznego. W Egipcie obrzęd obrzezania polegał jedynie na nacięciu napletka, nie zaś na jego całkowitym usunięciu. Wersety 5-8 przemawiają przeciwko drugiej z podanych hipotez.

3 Jozue przygotował sobie noże z krzemienia i obrzezał Izraelitów na pagórku Aralot.

5,3. Aralot (Gibea). Nazwa Aralot oznacza „Wzgórze Napletków”. Jego lokalizacja pozostaje nieznana.

4 A ta była przyczyna, dla której Jozue dokonał obrzezania. Wszyscy mężczyźni zdolni do noszenia broni, którzy wyszli z Egiptu, umarli na pustyni, w drodze po wyjściu z Egiptu. 5 Ci bowiem wszyscy z ludu, którzy wyszli, byli obrzezani; natomiast ci z ludu, którzy się urodzili na pustyni w drodze po wyjściu z Egiptu, nie byli obrzezani.

6 Czterdzieści bowiem lat Izraelici błąkali się po pustyni, póki nie wymarł cały naród, który wyszedł z Egiptu, mianowicie mężczyźni zdolni do noszenia broni. Nie słuchali oni głosu Pana, który poprzysiągł, że nie pozwoli im ujrzeć tej ziemi, którą poprzysiągł ich przodkom; że da nam ziemię opływającą w mleko i miód. Lb 14,20-38 Wj 3,8

5,6. Ziemia opływająca w mleko i miód. Kanaan opisany został jako ziemia „opływająca w mleko i miód”. Określenie to nawiązuje do urodzajności kraju i jego przydatności do pasterskiego trybu życia, niekoniecznie dla osiadłego rolnictwa. Mleko jest produktem stad kóz, zaś miód oznacza zasoby naturalne - przypuszczalnie raczej syrop z daktyli niż miód pszczeli. Podobne wyrażenie pojawia się w ugaryckim eposie o Baalu i Mocie, w który odzyskanie przez ziemię dawnej żyzności opisano w kategoriach strumieni opływających w miód. Już wczesne teksty egipskie (np.Opowieść o Sinuhe) opisują ziemię Kanaan jako krainę bogatą w zasoby naturalne oraz płody rolne.

7 Na ich miejsce wzbudził ich synów i tych Jozue obrzezał. Nie byli oni obrzezani, w drodze bowiem ich nie obrzezano. 8 Gdy więc dokonano obrzezania całego narodu, pozostali oni, odpoczywając w obozie aż do wyzdrowienia.9 I rzekł Pan do Jozuego: Dziś zrzuciłem z was hańbę egipską. Miejsce to otrzymało nazwę Gilgal, po dzień dzisiejszy.

5,9 Gra słów Gilgal i gallôti, „zrzuciłem”. — „Hańba” polega na nieobrzezaniu, jak to miało miejsce — zdaniem autora — u Egipcjan.

Obchód Paschy

10 Rozłożyli się obozem Izraelici w Gilgal i tam obchodzili Paschę czternastego dnia miesiąca wieczorem, na stepach Jerycha.

5,10. Pascha. Święto Paschy upamiętniające wyzwolenie Izraelitów z niewoli w Egipcie mogło stanowić równocześnie obrzęd oczyszczenia, będący przygotowaniem do podboju Ziemi Obiecanej. Zob. komentarz do Wj 12,1-11.

11 Następnego dnia Paschy jedli z plonu tej krainy, chleby przaśne i ziarna prażone tego samego dnia. Wj 16,1+

12 Manna ustała następnego dnia, gdy zaczęli jeść plon tej ziemi. Nie mieli już więcej Izraelici manny, lecz żywili się tego roku plonami ziemi Kanaan.

5,12 Spożywanie chlebów przaśnych i prażonego ziarna, będące znakiem tego, że Izrael znalazł się na terenach uprawnych, przybierało charakter religijny z powodu Paschy i wymagało obrzezania. Ustanie manny oznaczało koniec okresu pustyni.

5,12. Manna. Na temat szerszego omówienia tego zagadnienia zob. komentarz do Wj 16,4-9. Fakt, że Izraelici żywili się manną, wędrując przez rozmaite krainy, podważa różne naturalne wyjaśnienia podawane przez badaczy.

ZDOBYCIE JERYCHA

"Wódz zastępów Pańskich"

13 Gdy Jozue przebywał blisko Jerycha, podniósł oczy i ujrzał przed sobą męża z mieczem dobytym w ręku. Jozue podszedł do niego i rzekł: Czy jesteś po naszej stronie, czy też po stronie naszych wrogów? Lb 22,23; 1Krn 21,16

5,13-15 Wiersze — pozostałość zaginionej tradycji: ta teofania przynosiła zapewne jakieś objawienie i rozkazy dane Jozuemu (w. 14), które niewątpliwie dotyczyły podboju Kanaanu, podboju rozumianego jako osobiste dzieło Jahwe. Podobny do niniejszego jest również odosobniony epizod z Sdz 2,1-5. I tu, i tam widać nową paralelę z Wyjściem: scena przypomina wizję krzaka ognistego oraz misję Mojżesza.

14 A on odpowiedział: Nie, gdyż jestem wodzem zastępów Pańskich i właśnie przybyłem. Wtedy Jozue upadł twarzą na ziemię, oddał mu pokłon i rzekł do niego: Co rozkazuje mój pan swemu słudze? Wj 23,20; Dn 12,1; Ap 19,11-16

5,14. Wódz. Nadprzyrodzona postać wodza zastępów Pańskich, spotkana przez Jozuego, jest jeszcze jednym dowodem, że Jahwe objął dowodzenie, i że to właśnie Jemu należy przypisać sukcesy militarne Izraelitów. Podobnie jak Mojżesz, który ujrzał gorejący krzew i usłyszał Boży plan wyprowadzenia Izraelitów z Egiptu, spotkanie Jozuego dostarcza objawienia Bożego planu podboju Kanaanu. Przesłanie wodza zastępów Pańskich zawierało strategię zdobycia Jerycha (opisaną we fragmencie rozpoczynającym się w Joz 6,2). Na Bliskim Wschodzie wojnę ukazywano jako przedsięwzięcie rozpoczynane z polecenia bogów i prowadzone zgodnie z ich planami. Boskie nawiedzenie w wigilię bitwy przybierało jednak najczęściej formę wyroczni, a w przebiegu samej walki dopatrywano się obecności bogów. W ugaryckim eposie Keret, bóg El ukazuje się władcy we śnie, podając polecenia dotyczące bitwy. Jeszcze bliższą paralelą do tekstu biblijnego jest narracja o babilońskim królu Samsuilunie (XVIII w. przed Chr.), który przyjmuje boskich posłańców od Enlila, przekazujących mu wskazówki dotyczące kolejnych kampanii przeciwko Larsowi i Esznunnie. Żadne z opisanych zdarzeń nie dokonuje się jednak w przeddzień bitwy - gdy trzeba było jeszcze gromadzić wojska.

15 Na to rzekł wódz zastępów Pańskich do Jozuego: Zdejmij obuwie z nóg twoich, albowiem miejsce, na którym stoisz, jest święte. I Jozue tak uczynił. Wj 3,5; Wj 19,12+

Joz 6

Okrążenie i zdobycie miasta obłożonego klątwą

1 Jerycho było silnie umocnione i zamknięte przed Izraelitami. Nikt nie wychodził ani nie wchodził.

6,1-16 U początków tej opowieści znajduje się tradycja przekazywana w sanktuarium w Gilgal wyjaśniająca, że zrujnowanie murów Jerycha jest skutkiem pierwszego czynu wojennego Jahwe w Kanaanie (w. 2-10.15-16.20-21), arka zaś to znak obecności Tego, który działa tylko sam. Ta opowieść — typ opisu świętego podboju — została przekształcona w opowieść kultową na skutek wielu dodatków, podkreślających rolę kapłanów. Tekst hebr. jest o wiele dłuższy niż tekst Sept, w której pominięto wszystkie powtórzenia. Opowieść ta nawet w swojej pierwotnej formie nie jest historyczna w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, z czego jednak nie wynika, że w rzeczywistości nie miało miejsca zdobycie Jerycha (por. 24,11 i przyp. 2,1 — 9,27). Archeologia nie daje wprawdzie żadnej wskazówki co do jego zniszczenia pod koniec XIII w. przed Chr., jednak jej milczące świadectwo nie przesądza sprawy, gdyż warstwy pochodzące z tej epoki mogły ulec erozji.

6,1. Jerycho. Początki zasiedlenia Jerycha sięgają IX tysiąclecia przed Chr., co czyni je najstarszym miastem świata. Jerycho wzbudza do dziś liczne kontrowersje. Sytuację utrudnia silna erozja powodująca zanik całych warstw zasiedlenia, które dla archeologów stanowią podstawę badań. Erozja ta doprowadziła w niektórych miejscach do całkowitego zniszczenia dużej liczby dowodów archeologicznych. Prace wykopaliskowe prowadzone przez Kenyona w latach 50. wykazały, że czwarte miasto uległo gwałtownemu zniszczeniu (odnaleziono ślady wskazujące na trzęsienie ziemi i pożary) ok. 1550 przed Chr. (schyłek okresu środkowego brązu). Później, aż do IX w. przed Chr., miejsce to było jedynie sporadycznie zaludnione. Sytuacja taka nastręcza problemy zarówno dla późnego, jak i wczesnego datowania wyjścia Izraelitów z Egiptu i podboju Ziemi Obiecanej. Najbardziej znaczący jest brak pozostałości naczyń ceramicznych sprowadzanych z Cypru w warstwie odpowiadającej okresowi późnego brązu. Niektórzy uczeni tłumaczą to faktem zachowania się licznych fragmentów ceramicznych produkcji miejscowej z okresu późnego brązu (1550-1200 przed Chr.). Nadał istnieje wiele pytań, na które nie znamy odpowiedzi. Czwarte miasto było otoczone kamienną ścianą oporową (o wysokości ok. 4,5 m, na której wznosił się mur z cegły mułowej o wysokości kolejnych 2,5 m), podpartą gipsowym walem wznoszącym się na wysokość 4,5 m i przylegającym do drugiego, górnego muru wykonanego z cegły mułowej. Jeśli czwarte miasto nie zostało zniszczone w czasach Jozuego, możliwe, że jego mury były w dalszym ciągu używane. Na gipsowym wale między dwoma murami znajdowały się domy. O Jerychu nie ma wzmianki w tekstach z Amarny ani w egipskich opisach trasy wędrówek z owego okresu. Zob. komentarz do Joz 2,1 na temat informacji geograficznych.

2 I rzekł Pan do Jozuego: Spójrz, Ja daję w twoje ręce Jerycho wraz z jego królem i dzielnymi wojownikami. 3 Wy wszyscy, uzbrojeni mężowie, będziecie okrążali miasto codziennie jeden raz. Uczynisz tak przez sześć dni. 4 Siedmiu kapłanów niech niesie przed arką siedem trąb z rogów baranich. Siódmego dnia okrążycie miasto siedmiokrotnie, a kapłani zagrają na trąbach.

6,3-4. Siedem dni marszu w milczeniu. W ugaryckim eposie Keret (epos był przypuszczalnie znany mieszkańcom Jerycha) wojska Kereta przybywają do miasta Udm i zostają pouczone przez boga Ela, by przez sześć dni zachowywały spokój, nie wystrzeliwując w stronę oblężonych żadnego pocisku. Siódmego dnia mieszkańcy miasta mieli wysłać poselstwo i zaproponować daninę, jeśli napastnicy odejdą.

6,4. Rola kapłanów. Obecność kapłanów była niezbędna dla zachowania świętości Arki Przymierza. Ich rola polegała na dostarczaniu kolejnego przypomnienia, że jest to bitwa Jahwe, nie zaś Izraelitów. Na temat symbolicznego znaczenia Arki Przymierza zob. komentarz do Joz 3,17.

5 Gdy więc zabrzmi przeciągle róg barani i usłyszycie głos trąby, niech cały lud wzniesie gromki okrzyk wojenny, a mur miasta rozpadnie się na miejscu i lud wkroczy, każdy wprost przed siebie.

6,5 gromki okrzyk wojenny. Na temat tego okrzyku jednocześnie religijnego i wojennego por. Lb 10,5+.

6,4-5. Sygnał trąb. Trąby, o których tutaj mowa, to rogi baranie (sofary). Na trąbach można było wygrywać różne dźwięki, nie można było jednak zagrać melodii - używano ich więc głównie w celu wzywania ludu do odprawiania kultu lub na wojnę. Róg barani zmiękczano w gorącej wodzie, a następnie wyginano i spłaszczano w celu nadania mu charakterystycznego kształtu. Podczas wojny stosowano rozmaite sygnały. Sygnałami do walki posługiwano się zarówno w garnizonach stacjonujących w twierdzach, jak i na otwartym polu. W owych czasach podstawowe komendy wydawano wzniesioną laską lub oszczepem. Wiadomo, że sygnały trąb były stosowane w Egipcie w okresie późnego brązu (gdy rozgrywały się opisywane tutaj wydarzenia) w kontekście militarnym i religijnym. Określony sygnał składał się z kombinacji długich i krótkich dźwięków.

6 Jozue, syn Nuna, wezwał kapłanów i rzekł im: Weźcie Arkę Przymierza, a siedmiu kapłanów niech niesie siedem trąb z rogów baranich przed Arką Pańską. 7 Po czym rozkazał ludowi: Wyruszcie i okrążcie miasto, a zbrojni wojownicy niech idą przed Arką Pańską. 8 I stało się, jak Jozue rozkazał ludowi. Siedmiu kapłanów, niosących przed Panem siedem trąb z rogów baranich, wyruszyło, grając na trąbach, Arka zaś Przymierza Pańskiego szła za nimi. 9 Zbrojni wojownicy szli przed kapłanami, którzy grali na trąbach, a tylna straż szła za arką, i tak posuwano się przy dźwięku trąb. 10 A Jozue dał ludowi polecenie: Nie wznoście okrzyku, niech nie usłyszą głosu waszego i niech żadne słowo nie wyjdzie z ust waszych aż do dnia, gdy wam powiem: Wznieście okrzyk wojenny! I wtedy go wzniesiecie. 11 I tak Arka Pańska okrążyła miasto dokoła jeden raz, po czym wrócono do obozu i spędzono tam noc. 12 Jozue wstał wcześnie rano, kapłani wzięli Arkę Pańską, 13 a siedmiu kapłanów niosących siedem trąb z rogów baranich szło przed Arką Pańską, grając bez przerwy na trąbach w czasie marszu. Zbrojni wojownicy szli przed nimi, a tylna straż szła za Arką Pańską i posuwano się przy dźwięku trąb. 14 I tak okrążyli miasto drugiego dnia jeden raz, po czym wrócili do obozu. Przez sześć dni codziennie tak czynili. 15 Siódmego dnia wstali rano wraz z zorzą poranną i okrążyli miasto siedmiokrotnie w ustalony sposób; tylko tego dnia okrążyli miasto siedem razy. 16 Gdy kapłani za siódmym razem zagrali na trąbach, Jozue zawołał do ludu: Wznieście okrzyk wojenny, albowiem Pan wydaje wam miasto! 

17 Miasto będzie obłożone klątwą dla Pana, ono samo i wszystko, co w nim jest. Tylko nierządnica Rachab zostanie przy życiu – ona sama i wszyscy, którzy są wraz z nią w domu, albowiem ukryła zwiadowców, których wysłaliśmy. Kpł 27,28-29 Joz 2,1-21

6,17-21 Klątwa, hebr. cherem, polega na wyrzeczeniu się wszelkiego łupu wojennego i na oddaniu go Bogu: ludzi i zwierzęta się uśmierca, a cenne przedmioty składa w sanktuarium. Jest to akt religijny, jedna z reguł świętej wojny. Obłożenie klątwą jest następstwem albo rozkazu Bożego (Pwt 7,1-2; 20,13n; 1 Sm 15,3), albo ślubu złożonego, by zapewnić sobie zwycięstwo (Lb 21,2). Każde niewypełnienie klątwy równa się świętokradztwu, i to bezwzględnie karanemu (rozdz. 7; por. 1 Sm 15,16-23). Tę surową regułę jednak często się interpretuje łagodniej (Lb 31,15-23; Pwt 2,34-35; 3,6-7; 20,13-14; Joz 8,26-27). Owa pierwotna koncepcja absolutnego władztwa Boga zostanie skorygowana przez objawienie Jego miłosiernego ojcostwa (por. Mdr 1,13, zwłaszcza w NT Mt 5,44-45).

18 Ale wy strzeżcie się rzeczy obłożonych klątwą, aby nie ogarnęła was chęć wzięcia czegoś z dobra obłożonego klątwą, bo wtedy uczynilibyście przeklętym sam obóz izraelski i sprowadzilibyście na niego nieszczęście. Joz 7,1-26

6,18 aby nie ogarnęła was chęć. Za grec. (por. 7,21; Pwt 7,25). Tekst hebr.: „abyście się nie stali przeklęci”.

19 Całe zaś srebro i złoto, sprzęty z brązu i z żelaza są poświęcone dla Pana i pójdą do skarbca Pańskiego. 

20 Lud wzniósł okrzyk wojenny i zagrano na trąbach. Skoro tylko lud usłyszał dźwięk trąb, wzniósł gromki okrzyk wojenny i mury rozpadły się na miejscu. A lud wpadł do miasta, każdy wprost przed siebie, i tak zajęli miasto. Hbr 11,30

6,20. Mury miasta. Starożytnymi fortyfikacjami rozwiniętymi w okresie środkowego brązu i stosowanymi w okresie późnego brązu były strome wały ziemne (niektóre sięgające nawet 15 m), stanowiące przedmurze murów właściwych, oraz otaczający je rów sięgający kamiennego podłoża. Umocnienia takie utrudniały zbliżenie się machin oblężniczych oraz drążenie tuneli pod murami. Mury obronne zbudowane z cegły mułowej, stojące na kamiennym fundamencie, miały do 7,5 m szerokości i 9 m wysokości. W tekstach chetyckich zachowała się podobna relacja o bóstwie, które wymierzyło ludziom sprawiedliwość, powodując, że mury miasta (drewniane) runęły.

21 I na mocy klątwy przeznaczyli pod ostrze miecza wszystko, co było w mieście: mężczyzn i kobiety, młodzieńców i starców, woły, owce i osły.

6,21. Ostrzem miecza. Biblijne wyrażenie oznaczające „paszczę” lub „ostrze” miecza wskazuje, że ówczesne miecze nie były proste i nie miały dwóch ostrzy. Ostrze znajdowało się na czubku, zaś ostra krawędź na zewnętrznej stronie wygiętego miecza o kształcie sierpa. Była to typowa broń sieczna.

Uratowanie Rachab Joz 2,1-21

22 Jozue powiedział dwu zwiadowcom, którzy wybadali kraj: Wejdźcie do domu owej nierządnicy i wyprowadźcie stamtąd tę kobietę wraz ze wszystkimi, którzy do niej przynależą, jak jej przysięgliście.

6,22-25 Mamy tu zakończenie historii Rachab i wywiadowców (rozdz. 2), o których wspomnienie zachowało się w istnieniu rodu Rachab (w. 25).

23 Weszli więc młodzi ludzie, zwiadowcy, i wyprowadzili Rachab, jej ojca i matkę, jej braci i tych wszystkich, którzy do niej przynależeli. Również wszystkich jej krewnych wyprowadzili i umieścili ich poza obozem izraelskim.

24 Następnie miasto i wszystko, co w nim było, spalili, tylko srebro i złoto, jak i sprzęty z brązu i żelaza oddali do skarbca domu Pańskiego. Lb 31,22

6,21-24. Na mocy klątwy (cherem). „Klątwa” jest słowem, którego w języku polskim używa się na oznaczenie całkowitego zniszczenia nakazanego w wersecie 2 i rozwiniętego szerzej w wersetach 5-6. Podobnie jak pewne ofiary należały wyłącznie do Pana, inne zaś były dzielone między kapłana i ofiarodawcę, niektóre łupy trzeba było oddzielić od pozostałych jako wyłączną własność Boga. Podobnie jak ofiara całopalna była w całości spalana na ołtarzu, klątwa wymagała dokonania całkowitego zniszczenia obłożonego nią przedmiotu. Ponieważ wojna została nakazana przez Jahwe i oznaczała Jego sąd nad Kananejczykami, Izraelici uczestniczyli w Bożej misji pod wodzą Pana. Skoro była to Jego wojna, nie zaś ich, to On był zwycięzcą i do Niego należały łupy. Chociaż motyw mocarza wojny/boskiego wojownika pojawia się na całym obszarze starożytnego Bliskiego Wschodu, pojęcie cherem (klątwa) ma bardziej ograniczony zasięg - występuje tylko w Starym Testamencie i na moabickiej inskrypcji króla Meszy. Pojęcie całkowitego zniszczenia można jednak odnaleźć również w materiałach Chetytów. W pewnych miejscach, np. w Gezer, odkryto wyraźnie widoczną wypaloną warstwę, którą archeolodzy łączą z późnym okresem brązu. Podczas oblężenia w mieście panowały fatalne warunki sanitarne, często obfite żniwo zbierały również choroby. W zwyczaju całkowitego palenia zdobytego miasta mógł być zatem również zawarty element zdrowotny. Najlepszą analogią, umożliwiającą zrozumienie pojęcia cherem, może być dla nas skażenie radioaktywne. Wybuch bomby atomowej spowodowałby znaczne zniszczenia, lecz skażeniu uległby jeszcze większy obszar. Odraza i ostrożność, z jaką traktowalibyśmy przedmioty skażone promieniowaniem, przypomina postawę, którą Izraelici mieli okazywać w stosunku do tego, co zostało obłożone klątwą. Stosując personifikację, można by powiedzieć, że jeśli coś zostanie narażone na działanie promieniowania, nie będzie tego można odkupić. Taki właśnie stan ściągnął na siebie Akan, zabierając przedmioty obłożone klątwą.

25 Nierządnicę Rachab, dom jej ojca i wszystkich, którzy do niej przynależeli, pozostawił Jozue przy życiu. Zamieszkała ona wśród Izraela, aż po dzień dzisiejszy, ponieważ ukryła zwiadowców, których wysłał Jozue, by wybadali Jerycho.

Klątwa rzucona na Jerycho

26 W owym czasie Jozue wypowiedział do ludu przysięgę: Niech będzie przeklęty przed obliczem Pana człowiek, który podjąłby się odbudowania miasta Jerycho: Za cenę życia swego pierworodnego [syna] położy fundamenty, za cenę życia najmłodszego syna postawi bramy. 1Krl 16,34

6,26. Przekleństwo rzucone na tego, kto chciałby odbudować miasto. Inskrypcje asyryjskie często wyrażają życzenie, by zniszczone miasto nigdy nie zostało odbudowane, nigdzie jednak nie towarzyszy temu przysięga, jak to ma miejsce w tekście biblijnym. W dokumencie chetyckim, mówiącym o podboju Hattusa (początek II tysiąclecia przed Chr.), Anitta rzuca przekleństwo na każdego króla, który odbuduje miasto.

6,26. Związek odbudowy miasta i utraty pierworodnego. Zob. 1 Krl 16,34. Sądzono, że obrzęd poświęcenia domu łączył się ze złożeniem w ofierze dziecka należącego do rodziny. Wyjaśniałoby to obecność szczątków, szkieletów dziecięcych, odnajdywanych pod progiem domów. Dzisiaj hipoteza ta została w dużym stopniu zarzucona. Niektórzy badacze dopatrują się związku przekleństwa ze schistosomatozą. Chorobę tę wywołują przywry (robak z gromady Trematoda) przenoszone przez ślimaki, które w dużej ilości występują w okolicach Jerycha. Robaki te powodowały infekcję układu moczowego, wywierając negatywny wpływ na płodność i powiększając śmiertelność dzieci.

27 Pan był z Jozuem, którego sława rozeszła się po całym kraju. Joz 1,5+

Joz 7

Klęska pod Aj karą za świętokradztwo

1 Izraelici dopuścili się przestępstwa na rzeczach obłożonych klątwą. Akan, syn Karmiego, syna Zabdiego, syna Zeracha z pokolenia Judy, przywłaszczył sobie coś z dobra obłożonego klątwą, dlatego zapłonął gniew Pana przeciw synom Izraela.

7,1 Epizod związany z Akanem był początkowo niezależny od zdobycia Jerycha i Aj: Akan był Judejczykiem, a równina Akor znajduje się w Judzie, daleko od Aj i od Jerycha. To jakaś szczegółowa tradycja, przekazywana prawdopodobnie w pokoleniu Beniamina, gdyż jest wroga wobec Judy.

7,1. Rzeczy obłożone klątwą. Zob. komentarz do Joz 6,21-24.

7,1. Odpowiedzialność zbiorowa. Na Bliskim Wschodzie tożsamość człowieka łączyła się zwykle z przynależnością do określonej grupy. Wspólnota i współzależność uważane były za ważne wartości, zaś każda z grup traktowana jako jedna całość. W rezultacie, postępowanie człowieka nie było rozpatrywane w oddzieleniu od grupy, do której przynależał. Kiedy Izraelita dopuścił się grzechu, odpowiadała za niego cała wspólnota. Pojęcie odpowiedzialności zbiorowej odzwierciedlało nie tylko sposób pojmowania życia społecznego, lecz wynikało również ze związku przymierza, łączącego Izraela z Panem. Prawo zawierało wiele wskazówek dotyczących postępowania jednostki; zawsze gdy ktoś dopuszczał się naruszenia przymierza, zagrożone były korzyści całego ludu Izraela.

2 Jozue wysłał mężów z Jerycha do Aj, które leży obok Bet-Awen, na wschód od Betel, i rzekł im: Idźcie w góry i wybadajcie tę okolicę. Ludzie ci poszli i przypatrzyli się miastu Aj, Joz 2,1

7,2 do Aj. Znaczy: „ruina”. Dzisiejsze et-Tell (w języku arabskim takie samo znaczenie): miejsce to w epoce Jozuego było już od dawna w ruinie, dlatego trudno tej opowieści przypisać walor historyczny. Jest ona paralelna do opisu zdobycia Gibea (Sdz 20); prawdopodobnie opowiadano ją sobie w Betel, by opisem jakiegoś chlubnego faktu, który umiejscowiono w epoce podboju Kanaanu, zrównoważyć wspomnienie klęski Beniamina. — które leży obok Bet-Awen. Glosa przygotowująca przezwisko-przydomek „dom nicości”, którym w późniejszych czasach określano Betel (Oz 4,15; itd.; por. Am 5,5).

7,2. Aj. Miasto Aj utożsamia się zwykle z miejscem nazywanym Et-Tell - kopcem o powierzchni 110 000 m², położonym 43,5 km na północny wschód od Jerycha, ok. 16 km na północ od Jerozolimy. Największe jego zasiedlenie datowane jest na 111 tysiąclecie przed Chr. (okres wczesnego brązu). Aj zostało zniszczone przed czasami patriarchów. Nie ma tam innych śladów zasiedlenia aż do 1200 przed Chr., kiedy to na szczątkach murów obronnych, które zachowały się z wczesnego okresu brązu, założona została niewielka wioska. Nic zatem nie wskazuje, że miejsce to było zamieszkane we wszystkich potencjalnych okresach podboju Kanaanu. Wspomniane fakty archeologiczne wzbudziły pewne podejrzenia co do autentyczności relacji biblijnej, jednak niektórzy uczeni wątpią, czy w ogóle są to ruiny starożytnego miasta Aj. W ciągu ostatniego wieku analizowano wiele alternatywnych lokalizacji, nie pojawiła się jednak żadna wiarygodna hipoteza.

7,2. Bet-Awen. Miasto Bet-Awen nie zostało do tej pory odnalezione. Sposób jego ukazania w tekście biblijnym wskazuje, że miasto to było ważniejsze od Aj. Wśród kandydatów najczęściej wymienia się Tell Marijam. Nie prowadzono tam prac archeologicznych, odnaleziono jednak pewne ślady z epoki żelaza. Uczeni sądzą, że prorok Ozeasz używał nazwy Bet-Awen w odniesieniu do Betel (Oz 4,15; 5,8; 10,5).

7,2. Betel. Zob. komentarz do Joz 8,9.

3 a wróciwszy do Jozuego, donieśli mu: Niech nie wyrusza cały lud. Około dwóch lub trzech tysięcy ludzi niech pójdzie, a zdobędą Aj. Nie trudź całego ludu, bo ich tam jest niewielu. 

4 Wyruszyło więc z ludu około trzech tysięcy mężczyzn, musieli jednak uciec przed mieszkańcami Aj. Sdz 20,20-21

5 Mieszkańcy Aj zabili z nich około trzydziestu sześciu ludzi, ścigając ich od bramy aż do Szebarim i bijąc ich na stoku góry. Przeraziło się serce ludu i stało się jak woda. Sdz 20,26

7,5. Kamieniołomy. W niektórych przekładach Izraelici chronią się w kamieniołomach (hebrajskie słowo znaczy „odłamki”; inni [BT] tłumaczą je jako nazwę miejsca, „Szebarim”). Kamieniołomy często występują w tym rejonie, nie jest to jednak najbardziej typowe znaczenie tego hebrajskiego słowa. Jeden z archeologów (Z. Zevit) sugerował, że wyraz ten należy tłumaczyć jako „ruiny”, oraz że oznacza on ruiny murów miasta z wczesnego okresu brązu, leżące poniżej mniejszej osady z okresu późnego brązu. Z tekstu biblijnego nie wynika, że mężczyźni z Aj ścigali Izraelitów od bramy miasta (jak sugeruje wiele przekładów, także BT), lecz że ścigali ich „obok bram aż do ruin”. Jeśli tak było, brama mogła być również wrotami wadi, z miasta pochodzącego z czasów wczesnego brązu.

Pokuta Jozuego i starszych

6 Wtedy Jozue rozdarł swoje szaty i padł twarzą na ziemię przed Arką Pańską, [pozostając] aż do wieczora, on sam i starsi Izraela. I posypali prochem swe głowy.

7,6-9 Modlitwa w w. 7-9 jest podobna do tej, którą w podobnych okolicznościach zanosił Mojżesz (Wj 32,11; Lb 14,13-16; Pwt 9,6), istnieją jednak między nimi ważne różnice, szczególnie fakt, że tam Jahwe proponował Mojżeszowi danie mu innego ludu, natomiast Mojżesz odrzucał to i wstawiał się za Izraelem, podczas gdy tu Jozue ulega zniechęceniu, a Jahwe musi go podnosić na duchu (por. 1 Krl 19,4; Jr 15,10.18; 20,7-18).

7,6. Żałoba. Starożytne praktyki żałobne polegały na rozdzieraniu szat, płaczu, posypywaniu głowy prochem oraz przywdziewaniu pokutnego wora. Wór pokutny wykonany był z sierści kozła lub wielbłąda, szorstki i niewygodny. W wielu przypadkach wór pokutny zastępowała jedynie przepaska biodrowa. Oficjalny okres żałoby wynosił trzydzieści dni, żałobnik mógł go jednak dowolnie wydłużyć, jeśli pragnął dalej opłakiwać zmarłego.

7 I mówił Jozue: Ach, Panie, Boże! Dlaczego przeprowadziłeś ten lud przez Jordan? Czyż po to, aby wydać nas w ręce Amorytów na wytępienie? Ach, gdybyśmy postanowili pozostać raczej za Jordanem! Wj 32,11-14

8 Przebacz, Panie! Co mam teraz powiedzieć, gdy Izrael podał tyły swoim wrogom?

7,7-8. Amoryci i Kananejczycy. Amoryci i Kananejczycy byli głównymi mieszkańcami Ziemi Obiecanej. Na temat tła etnicznego zob. komentarz do Joz 3,10; na temat tła politycznego zob. komentarz do Joz 5,1.

9 Jeśli usłyszą o tym Kananejczycy i wszyscy mieszkańcy kraju, otoczą nas zewsząd i zgładzą imię nasze z ziemi. A cóż wtedy uczynisz dla wielkiego imienia Twego?

Bóg nakazuje badanie

10 I rzekł Pan do Jozuego: Wstań! Dlaczego tak leżysz twarzą do ziemi? 11 Izrael zgrzeszył: złamali przymierze, jakie z nimi zawarłem, wzięli sobie z tego, co było obłożone klątwą – ukradli to, zataili i schowali między swoje rzeczy.12 Dlatego Izraelici nie będą mogli się ostać wobec wrogów swoich i podadzą tyły swoim wrogom, gdyż ściągnęli na siebie klątwę. Nie będę nadal z wami, jeśli nie wytępicie wśród siebie dotkniętych klątwą.

7,12 Złamanie klątwy to świętokradztwo (6,17+); zmaza spoczywa na całej wspólnocie, przez obecność przedmiotów ukradzionych ona sama stała się „klątwą”. W celu uwolnienia się od zmazy należy wykonać klątwę na tym, który zawinił.

13 Powstań, oczyść lud i rozkaż mu: Oczyśćcie się na jutro, bo tak mówi Pan, Bóg Izraela: Rzeczy obłożone klątwą są wśród ciebie, Izraelu; przeto nie ostoicie się wobec wrogów swoich, jeśli nie usuniecie spośród siebie rzeczy obłożonych klątwą.

7,13. Oczyszczenie. Oczyszczenie obejmowało czynności, które przywracały czystość rytualną. Polegały one na obmyciu się i unikaniu kontaktu z przedmiotami, które powodowały skalanie. Zwykle oczyszczenie stanowiło wstęp do czynności o charakterze rytualnym. W przypadku Izraelitów oczyszczenie obejmowało ofiary, świąteczne obchody lub czynności, w których uczestniczył Jahwe, np. wojnę lub zasięganie wyroczni.

14 Dlatego jutro z rana wystąpicie pokoleniami, a z pokolenia, które Pan wskaże losem, wystąpią poszczególni mężczyźni. 1Sm 14,10-42

7,14 Losem został wyznaczony na króla Saul (1 Sm 10,20-21), los także wskazał na Jonatana jako na winnego (1 Sm 14,40-42). W tym ostatnim przypadku jest wyraźne, a w innych prawdopodobne, że owo wyznaczenie dokonuje się poprzez losy sakralne, za pomocą których zasięga się opinii Boga (por. 1 Sm 2,28+). Por. także Jon 1,7.

15 U kogo zaś znajdą rzeczy obłożone klątwą, będzie spalony wraz ze wszystkim, co do niego należy, bo złamał przymierze Pana i popełnił zbrodnię w Izraelu.

Przestępstwo i ukamienowanie Akana

16 Jozue wstał wcześnie rano i kazał wystąpić Izraelitom pokoleniami. Wskazane losem zostało pokolenie Judy.17 Następnie kazał wystąpić rodom Judy i został wskazany losem ród Zeracha. Po czym kazał wystąpić rodowi Zeracha rodzinami i została wskazana losem rodzina Zabdiego,

7,17 rodom Judy. Za grec. Tekst hebr.: „rodowi Judy”. — rodzinami. Według rkpsów hebr., przekładu syr. i Wulgaty. Tekst hebr.: „poszczególnym mężczyznom”.

18 a wtedy kazał wystąpić poszczególnym mężczyznom z jego rodziny i wskazany został losem Akan, syn Karmiego, syna Zabdiego, syna Zeracha z pokolenia Judy.

7,14-18. Procedura wyboru za pomocą wyroczni. W tekście biblijnym nie wspomniano, za pomocą jakiego mechanizmu dokonano wyboru poszczególnych grup lub jednostek, chociaż w niektórych przekładach dodano, że zostały one „wskazane losem” [BT], Jednakże w Izraelu losów używano zwykle jedynie wówczas, gdy chciano dokonać przypadkowego wyboru. Tutaj, w przeciwieństwie do wspomnianej sytuacji, Izraelici zasięgają wyroczni Bożej, by uzyskać Jego kierownictwo/informację (zob. komentarz do Rdz 24,12-21). Wystąpieniu pokolenia lub rodu przed Panem towarzyszyłoby pytanie: „Czy winny znajduje się w tej grupie?”. Jeśli dokonywano tego w sposób podobny do stosowania urim i tummim (zob. komentarz do Wj 28,30), wyrocznia Boża wypowiedziałaby się jedynie wówczas, gdyby doszło do zaprzeczenia zasadzie prawdopodobieństwa (np. gdyby ten sam wynik nie powtórzył się kilka razy pod rząd). Na Bliskim Wschodzie stosowano czasami losy w celu uzyskania wyroczni, chociaż częściej osiągano ten cel za pomocą wróżb (np. badania wnętrzności zwierząt ofiarnych, by znaleźć przychylne lub nieprzychylne znaki). W kontekście obrzędu oczyszczenia, poprzedzającego opisany tutaj proces, wydaje się, że nie istniał żaden mechanizm, lecz raczej bezpośrednie porozumiewanie się z Jahwe.

19 Rzekł więc Jozue do Akana: Synu mój, daj chwałę Panu, Bogu Izraela, i złóż przed Nim wyznanie. Powiedz mi: Coś uczynił? Nic nie ukrywaj przede mną! 20 Odpowiedział Akan Jozuemu: Istotnie zgrzeszyłem przeciw Panu, Bogu Izraela. Oto co uczyniłem: 21 Ujrzałem między łupem piękny płaszcz z Szinearus, dwieście syklóws srebra i pręt złoty wagi pięćdziesięciu syklów. Zapragnąłem ich i zabrałem je. Są one zakopane w ziemi na środku mego namiotu, a srebro pod nimi.

7,21 płaszcz z Szinearu. Szinear — okolica położona w Górnej Mezopotamii (dziś Dżebel Sindżar), w Biblii jednak termin ten oznacza na ogół Babilonię (Rdz 10,10; 11,2; Dn 1,2). Takie znaczenie ma to słowo również tutaj, gdyż Babilonia słynęła ze zbytku, czyli chodzi o płaszcz luksusowy.

7,20-21. Łup Akana. Szlachetne metale z miast kananejskich miały zostać przekazane na rzecz przybytku, Akan przywłaszczył sobie zatem rzeczy należące do Pana. W skrytce Akana znajdowało się 2,5 kg srebra oraz ok. 1,3 kg sztabek złota. Przeciętny robotnik potrzebowałby całego życia na zgromadzenie takiego majątku. Płaszcze babilońskie z tego okresu miały frędzle i były upięte na jednym ramieniu. Drugą połę trzymano przewieszoną przez rękę.

22 Wtedy wysłał Jozue posłańców, którzy pobiegli do namiotu, i rzeczywiście rzeczy te były zakopane w jego namiocie, a srebro pod nimi. 23 I zabrali je ze środka namiotu, przynieśli do Jozuego i do wszystkich Izraelitów i złożyli je przed Panem. 24 Wziął więc Jozue Akana, syna Zeracha, srebro, płaszcz i pręt złoty, jego synów i córki, jego woły, osły i owce, jego namiot i wszystko, co do niego należało. Wszyscy Izraelici im towarzyszyli. I wywiedli ich w dolinę Akor.25 Jozue powiedział: Jak nas wprowadziłeś w nieszczęście, tak niech dziś Pan ciebie w nieszczęście wprowadzi. I wszyscy Izraelici go ukamienowali, a ich spalili i obrzucili kamieniami.

7,25 a ich spalili i obrzucili kamieniami. Glosa, która odnosi się do rodziny i do dóbr Akana.

7,25. Ukamienowanie jako forma egzekucji. Ukamienowanie stanowi wspólnotową formę egzekucji, która najczęściej pojawia się w Piśmie Świętym. Karę tę stosowano za przestępstwa przeciwko całej wspólnocie, które stanowiły pogwałcenie przymierza (odstępstwo, Kpł 20,2; czary, Kpł 20,27). W wymierzeniu kary musiały uczestniczyć wszystkie pokrzywdzone osoby. Ponieważ nie można było ustalić, czyj kamień zabił skazańca, nikt nie ponosił winy za spowodowanie śmierci. Teksty mezopotamskie nie wspominają o ukamienowaniu, lecz o takich formach egzekucji, jak utopienie, wbicie na pal, ścięcie i spalenie.

7,25. Egzekucja całej rodziny. Karą za naruszenie klątwy było dostanie się pod jej działanie. Klątwa wymagała wymazania całej linii rodowej. Chociaż Prawo zakazywało karania dzieci za grzechy ich rodziców (Pwt 24,16), miało zarazem na celu ograniczenie pewnych konkretnych praktyk. Na przykład według Kodeksu Hammurabiego, jeśli człowiek spowodował śmierć czyjegoś syna, zabite musiało zostać jego własne dziecko. Innym przykładem są przypadki, w których prawo zemsty krwi rozciągało się na całą rodzinę zabójcy. W ten sposób prawo Boże narzucało pewne rozwiązania systemowi prawa cywilnego. Wspomniany incydent biblijny to zdarzenie o zupełnie innym charakterze, bowiem sam Bóg dokonuje tutaj osądzenia sprawy. Wymazanie całej linii rodu było karą, którą tylko Bóg mógł wymierzyć.

26 I wznieśli nad nim wielki stos kamieni, który jest aż do dnia dzisiejszego. I zaniechał Pan swego gwałtownego gniewu. Miejsce to otrzymało nazwę doliny Akor, aż do dnia dzisiejszego.

7,26 wznieśli nad nim wielki stos kamieni. Pogrzeb przestępcy (por. króla Aj, 8,29; Absaloma, 2 Sm 18,17); analogicznie potraktowano pięciu królów kananejskich (Joz 10,27).

— doliny Akor. Por. Iz 56,10; Oz 2,17. Nazwa wyjaśniona tu przez ’akar, „przynosić nieszczęście” (w. 25). Dolina Akor jest równiną rozciągającą się ponad urwiskiem Qumran; należała ona do Judy, lecz graniczyła z ziemiami Beniamina (por. w. 1+). Ta nazwa geograficzna wpłynęła na lekturę imienia Akan: w grec. i w tekście hebr. 1 Krn 2,7 brzmi ono „Akar”.

7,26. Dolina Akor. Lokalizacja doliny Akor jest niepewna. Jedną z propozycji jest El-Buqeia leżąca na Pustyni Judejskiej, w odległości ok. 16 km na południowy wschód od Jerozolimy, biegnąca z północy na południe bezpośrednio na zachód od Qumran. Niestety, miejsce to wydaje się położone zbyt daleko od Jerycha, poza tym z niewłaściwej strony. Inne biblijne wzmianki o Akor wskazują na granicę pomiędzy ziemiami pokolenia Judy i Beniamina (zob. Joz 15,7). El-Buqeia leży za daleko na południe, by mogło pasować do biblijnej narracji; z kolei miejsce położone w pobliżu Jerycha/Aj/Gilgal (takie jak Wadi Nueima) byłoby zbytnio oddalone na północ.

Joz 8

Nowy plan przeciw Aj

1 Wtedy Pan rzekł do Jozuego: Nie bój się i nie trać odwagi! Weź ze sobą wszystkich wojowników, powstań i wyrusz przeciw Aj. Patrz: oto wydaję w twoje ręce króla Aj, jego lud, miasto i kraj. Sdz 20,28

8,1. Aj. Zob. komentarz do Joz 7,2.

2 Postąpisz z Aj i jego ludem, jak postąpiłeś z Jerychem i jego królem. Możecie jednak wziąć sobie łupy i zwierzęta. Przygotuj zasadzkę na miasto od tyłu.

8,2. Zasadzka. Strategia wojenna stosowana przez Izraelitów często mieści się w granicach wojny podjazdowej, cechującej się raczej niespodziewanym atakiem z zasadzki, pozorowanym odwrotem, podstępnym zwabieniem wroga, przeniknięciem do szeregów nieprzyjaciela itd., zamiast oblężeniem lub stawaniem do otwartej bitwy. O tym, że taka taktyka wojenna była stosowana na Bliskim Wschodzie, wiemy z tekstów z Mari (XVIII w. przed Chr.), z egipskiego papirusu Anastasi (XIII w. przed Chr.) oraz tekstów środkowoasyryjskich (X w. przed Chr.).

3 Podniósł się więc Jozue ze wszystkimi wojownikami, by wyruszyć przeciw Aj. Jednocześnie wybrał Jozue trzydzieści tysięcy dzielnych wojowników i wysłał ich nocą,

8,3. Trzydzieści tysięcy dzielnych wojowników. 30 000 wojowników, posłanych przeciwko miastu, które miało nie więcej niż kilkuset żołnierzy, wydaje się wygórowaną liczbą. Z pewnością taka liczba wojowników byłaby niepraktyczna do przeprowadzenia skutecznego ataku z zaskoczenia. W wersecie 25 czytamy, że Izraelici zabili 12 000 mieszkańców Aj. Gdzie indziej Aj ukazano jako małe miasto, w którym mieszkało niewielu mężczyzn (Joz 7,3). Jeśli Aj było mniejsze od Jerycha, liczba jego mieszkańców mogła nie przekraczać tysiąca. Wszystko to wskazuje, że słowo, które przetłumaczono tutaj jako „tysiąc”, powinno być rozumiane w alternatywnym znaczeniu jako „drużyna” lub „oddział”. Sugerowano, że zamiast podawać konkretną liczbę, tekst biblijny wskazuje, iż każde pokolenie wystawiło oddział o liczbie wojowników odpowiadającej jego liczebności. W późniejszym okresie historycznym przyjęto, że oddział taki posiada standardowo 1000 wojowników, tutaj jednak w każdym oddziale mogło być tylko dziesięciu. Podczas pierwszego ataku na Aj, opisanego w Joz 7,4-5, kiedy do walki posłano trzy „tysiące” i doszło do masakry Izraelitów, poległo jedynie 36 z nich. W listach z Amarny królowie państw-miast błagają Egipt o posłanie 10 lub 12 żołnierzy, by wzmocnili ich wojska. Na temat trudności związanych z określeniem liczby Izraelitów zob. komentarz do Wj 12,37. Na temat analizy dużych liczb, o których wspomina narracja biblijna, zob. komentarz do 2 Krn 11,1; 13,2-20.

4 dając im następujący rozkaz: Uważajcie! Przygotujcie zasadzkę na miasto od jego tyłu, ale niezbyt daleko od miasta, i bądźcie wszyscy w pogotowiu. 

5 Ja zaś i cały lud ze mną przyciągniemy pod miasto. Gdy oni wyjdą przeciw nam, jak za pierwszym razem, rzucimy się do ucieczki przed nimi. Sdz 20,29-48

8,5 oni. Tak tekst hebr. W BJ: „ludzie z Aj”, za grec.

6 Oni będą nas ścigać i w ten sposób odciągniemy ich daleko od miasta, gdyż pomyślą: Uciekają przed nami jak za pierwszym razem. I będziemy uciekać przed nimi.

8,6 I będziemy uciekać przed nimi. Tak tekst hebr. W BJ pominięte za grec. jako glosa powstała wskutek dittografii z w. 5.

7 A wtedy wyjdziecie z zasadzki i zajmiecie miasto. Pan, Bóg wasz, odda je w wasze ręce. 8 Gdy zaś zajmiecie miasto, spalicie je. Uczyńcie według słowa Pana. Oto dałem wam rozkaz.

Zasadzka na Aj i zajęcie miasta

9 Jozue wysłał ich, a oni udali się na miejsce zasadzki i zatrzymali się między Betel i Aj, na zachód od Aj; Jozue zaś spędził tę noc wśród ludu.

8,9. Betel. Do wersetu 17, w którym mieszkańcy Betel przyłączają się do pościgu, tekst biblijny określa Betel jako miasto leżące w okolicy. W Księdze Jozuego nie ma wzmianki o zniszczeniu Betel, chociaż jego król został wymieniony wśród władców pokonanych przez Izraelitów (Joz 12,16). W Księdze Sędziów miasto zostało zaatakowane przez pokolenie Józefa. Betel utożsamia się zwykle z Beitin, położonym w odległości ponad 16 km na północ od Jerozolimy i ok. 2,3 km na wschód od et-Tell, miejsca tradycyjnie wskazywanego jako Aj. W okresie środkowego brązu znajdowało się tam ważne miasto warowne, zachowały się też ślady jego dwukrotnego zniszczenia w tym okresie (1550-1200 przed Chr.). Niektórzy badacze wysuwali wątpliwości, czy Beitin to starożytne Betel, trudno bowiem wskazać w okolicy miejsce, które nadawałoby się na lokalizację Aj (zob. komentarz do Joz 7,2). Główną alternatywą jest Bireh, leżące 1,6-3,2 Krn od Beitin.

10 A wstawszy wcześnie rano, dokonał przeglądu ludu i wraz ze starszymi Izraela na czele poprowadził lud przeciw Aj. 11 Wszyscy wojownicy, których miał, poszli w góry, przybyli pod miasto i rozłożyli się obozem po północnej stronie Aj. Między nimi i Aj była dolina. 12 Następnie wziął około pięciu tysięcy ludzi i umieścił ich jako zasadzkę między Betel i Aj, od zachodniej strony miasta.

8,12 Tu liczba bardziej prawdopodobna niż trzydzieści tysięcy z w. 3.

13 Lud rozłożył się obozem na północ od miasta, a jego część ostatnia na zachód od miasta. Jozue zaś spędził tę noc w środku doliny.

8,9-13. Zajmowanie pozycji przed bitwą. Szesnastokilometrowy marsz oddziału, który miał zaatakować Aj z zasadzki, Izraelici odbyli pod osłoną nocy. Zajęli pozycje na zachód od miasta (Jerycho i Gilgal leżały na wschód od Aj). Główne siły pomaszerowały następnego ranka na zachód, przez Wadi el-Asas, i rozłożyły się obozem na wzgórzu znajdującym się po północnej stronie Aj. Gdy wojownicy Aj opuścili miasto, wojska Izraelitów ruszyły na wschód, wracając do bazy i umożliwiając przeprowadzenie ataku z zasadzki.

14 Gdy to ujrzał król Aj, wyruszył pośpiesznie ze wszystkimi swoimi ludźmi do boju przeciw Izraelowi na zboczu, naprzeciw Araby. Nie wiedział jednak, że zasadzkę przygotowano na zachód od miasta.

8,14 na zboczu. Lektura morâd na zasadzie domysłu (por. 7,5). Hebr. moed, „miejsce spotkania”.

15 A wtedy Jozue i cały Izrael udali, że są pobici. Uciekali więc drogą ku pustyni. 16 Wtedy zwołano wszystkich ludzi z miasta, aby puścili się w pogoń za nimi, ale gdy ścigali Jozuego, oddalali się od miasta. 17 A w Aj i w Betel nie pozostał nikt, kto by nie wyruszył za Izraelitami. Zostawili miasto otwarte, a ścigali Izraela.

8,17 (i w Betel). W grec. pominięte jako glosa.

18 Wtedy rzekł Pan do Jozuego: Podnieś zakrzywiony nóż, który trzymasz w ręce, przeciw Aj, gdyż daję je w twoje ręce. I podniósł Jozue zakrzywiony nóż, który trzymał w ręce, przeciw miastu. Joz 8,26; Wj 17,8-15; 2Krl 13,14-19

8,18 Podnieś zakrzywiony nóż. To nie jest zwykły sygnał, ale gest sam w sobie skuteczny, podobnie jak gest Mojżesza w Wj 17,9.11.

8,18. Oszczep. W czasach Jozuego oszczep składał się z metalowego grota osadzonego na krótkim drewnianym drzewcu. Później pojawił się oszczep, którym ciskano za pomocą przymocowanej do niego pętli, by nadać mu ruch obrotowy, zwiększyć zasięg i celność rażenia (takich oszczepów jednak nie używano jeszcze w owym okresie). Wielu uczonych sugerowało, że broń opisana w tekście biblijnym nie była oszczepem, lecz dobrze znanym zakrzywionym mieczem o kształcie sierpa (mieczem sierpowym; na temat opisu zob. komentarz do Joz 6,21).

19 I zaledwie rękę wyciągnął, ludzie, którzy byli w zasadzce, pośpiesznie wyszli z ukrycia, przybiegli do miasta, zajęli je i od razu podpalili.

Rozmiary klęski

20 Gdy zaś obejrzeli się ludzie z Aj, spostrzegli, jak dym podnosi się z miasta ku niebu. Nie było można uciekać ani w tę, ani w tamtą stronę, a tymczasem lud, który uciekał na pustynię, zwrócił się przeciw ścigającym. 21 Skoro Jozue i cały Izrael ujrzeli, że ludzie z zasadzki zajęli miasto i że dym z miasta wznosi się w górę, odwrócili się i uderzyli na ludzi z Aj.22 Drudzy wyszli z miasta naprzeciw nich i ludzie z Aj znaleźli się w środku Izraelitów, mając ich po jednej i po drugiej stronie; tak zostali pobici, że nikt z nich nie został przy życiu ani nie uciekł. 23 Króla Aj schwytano żywcem i przyprowadzono do Jozuego. 24 Gdy Izraelici pobili mieszkańców Aj na otwartym polu, na pastwisku, po którym ich ścigano, i gdy wszyscy oni aż do ostatniego polegli od miecza, cały Izrael zwrócił się przeciw Aj i poraził je ostrzem miecza. 25 Ogółem poległych tego dnia, mężczyzn i kobiet, było dwanaście tysięcy, czyli wszyscy mieszkańcy Aj.

8,25. Dwanaście tysięcy poległych. Przypuszczalnie chodzi o dwanaście oddziałów. Zob. komentarz do Joz 8,3.

Miasto obłożone klątwą na zawsze

26 Jozue zaś nie cofnął ręki, w której trzymał zakrzywiony nóż, dopóki nie zgładzono, na skutek obłożenia klątwą, wszystkich mieszkańców Aj. 27 Tylko bydło i łupy z tego miasta rozdzielili między siebie Izraelici zgodnie z poleceniem Pana danym Jozuemu. 

28 A Jozue spalił Aj i uczynił z niego rumowisko na wieki, pustkowie aż do dnia dzisiejszego. Pwt 21,22-23; Joz 10,27

8,28. Spalenie miasta. W Et-Tell nie ma śladów zniszczenia przez ogień w okresie późnego brązu, nic nie wskazuje również, że spaleniu uległa osada z okresu żelaza. Zob. omówienie problemów archeologicznych związanych z Aj w komentarzu do Joz 7,2.

29 Króla Aj powiesił na drzewie, aż do wieczora. O zachodzie słońca rozkazał Jozue zdjąć jego trupa z drzewa, po czym rzucono go u wejścia do bramy miejskiej i wzniesiono nad nim wielki stos kamieni widoczny aż do dnia dzisiejszego. Joz 7,26+

8,29 powiesił na drzewie, aż do wieczora. To sromotne potraktowanie, często praktykowane na wrogu po jego śmierci (por. 10,26-27), było znakiem hańby. Zwyczaj ten znały także inne ludy (por. 1 Sm 31,10). Według prawa w Pwt 21,22-23 skazanych na powieszenie na drzewie trzeba było zdjąć przed nocą, do czego nawiązanie w J 19,31.

8,29. Powieszenie króla. W Joz 10,26 królowie zostali straceni, a następnie powieszeni, co wskazuje, że powieszenie nie było metodą egzekucji, lecz sposobem potraktowania ciał skazańców (zob. 2 Sm 21,12 oraz 1 Sm 31,10). Wielu uczonych sądzi, że chodzi tutaj o wbicie na pal - zwyczaj praktykowany później przez Asyryjczyków i Persów. Ciała skazańców były sporadycznie wystawiane na widok publiczny również przez Egipcjan. Takie postępowanie stanowiło wyraz ostatecznego upokorzenia i zbezczeszczenia (zob. Iz 14,19-20; Jr 7,33; 8,1-3), bowiem większość ludów starożytnych wierzyła, że odpowiedni, przeprowadzony we właściwym czasie pochówek decyduje o jakości życia pośmiertnego. Zob. komentarz do 1 Krl 16,4. W Eposie o Gilgameszu Enkidu, powróciwszy ze świata umarłych, opowiada Gilgameszowi, że ten, kto nie został właściwie pogrzebany, nie ma wytchnienia po śmierci, oraz że zmarli niemający krewnych, którzy by się o nich troszczyli, żywią się jedynie odpadkami wyrzucanymi na ulicę. Babilońskie przekleństwo wiąże pogrzeb z połączeniem ducha zmarłego z jego umiłowanymi. Wiemy, że nawet Izraelici wierzyli, że właściwy pochówek wypływa na życie pośmiertne człowieka i, podobnie jak ich sąsiedzi, grzebali ukochanych zmarłych z przedmiotami, które miały im ułatwić życie przyszłe - najczęściej z ceramicznymi naczyniami (napełnionymi pożywieniem) oraz biżuterią (mającą odstraszać złe moce); czasami dołączano również narzędzia i przedmioty osobiste.

8,29. Wzniesienie wielkiego stosu kamieni. Kopce pogrzebowe występowały powszechnie w Palestynie ok. 2000 przed Chr., głównie w południowej części Negebu i Synaju - na ziemi suchej i kamienistej. Kananejskie groby pochodzące z tego okresu to wykute w skale grobowce wielokrotnego użytku, w których chowano ciała wszystkich członków rodu. Zwykle znajdowały się one u podnóża pionowych ścian skalnych.

Ołtarz na górze Ebal i czytanie Prawa

30 Wtedy Jozue zbudował ołtarz dla Pana, Boga Izraela, na górze Ebal,

8,30-35 Te wiersze, będące przerwą w opowieściach o podboju (w 9,6 Jozue pozostaje jeszcze w obozie w Gilgal), pochodzą od redaktora, którego zainspirowały rozdz. 11, 27 i 31 Pwt. Wiersze, o jakich mowa, zostały być może włączone w miejsce jakiejś wcześniejszej wzmianki o Betel, której tu się oczekuje, ponieważ miejsce to leży w pobliżu Aj, usunięto jednak wszystko, co mogłoby się wydawać uznaniem prawdziwości sanktuarium potępionego w późniejszych czasach.

8,30. Funkcja ołtarza. Wydaje się, że ołtarz, o którym tutaj mowa, nie miał być budowlą stałą (inny powód użycia do jego budowy nieociosanych, polnych kamieni), lecz że wzniesiono go z myślą o tej jednej uroczystości. Złożono na nim ofiary całopalne (uwielbienia) i biesiadne (zob. komentarz do Kpł 3) - w tekście nie ma wzmianki o ofiarach oczyszczenia ani pojednania.

31 jak rozkazał Mojżesz, sługa Pana, Izraelitom, jak napisano w księdze Prawa Mojżesza: Ołtarz z kamieni nie ociosanych, których nie obrabiało żelazo. Na nim złożono Panu ofiary uwielbienia i biesiadne. Wj 20,25; Pwt 27,5-7

8,30-31. Współczesne odkrycia archeologiczne w Ebal. Niektórzy archeolodzy uważają, że udało się odnaleźć ruiny ołtarza na górze Ebal. Sądzą, że jest to budowla wzniesiona na jednym z wierzchołków góry, o powierzchni 7,5 x 10,5 m, z murami o szerokości 1,5 m i wysokości 2,7 m, wykonana z nieociosanych kamieni. Wewnątrz wypełniona jest ziemią i popiołem, zaś na jej szczyt prowadzi specjalny nasyp. Budowla otoczona jest dziedzińcem. W pobliżu odnaleziono kości zwierząt. Fragmenty ceramiczne, które tam odkryto, datowane są na 1200 przed Chr.

8,31. Ołtarz z kamieni surowych, nieociosanych żelazem. Podane tutaj polecenia odpowiadają zapisanym w Wj 20,25. Narzędzia żelazne wykorzystywane były do ociosywania kamieni - nadawania im kształtu, który uczyniłby budowlę bardziej trwałą. Ołtarze wykonane z ciosanego kamienia odkryto w Judzie (najlepszym przykładem jest ołtarz z Beer-Szeby). Ołtarz, o którym tutaj mowa, nie miał być związany z przybytkiem - odróżnieniu mogło służyć wykonanie go z nieociosanych kamieni.

32 Jozue sporządził tamże na kamieniach odpis Prawa, które Mojżesz spisał dla Izraelitów. Pwt 27,2-4; Pwt 27,8

8,32. Prawo zapisane na olbrzymich kamieniach. Kodeks Hammurabiego został wyryty na steli z diorytu o wysokości 2,5 m. Wystawiono ją na widok publiczny, by wszyscy mogli ją widzieć i odczytywać zapisane na niej prawa. Królewskie inskrypcje ustawiano zwykle w ważnych miejscach. W naszej kulturze tablice pamiątkowe umieszcza się na kamieniach nagrobnych, fasadach domów oraz w różnych miejscach o znaczeniu historycznym. Czyni się to, by ludzie je widzieli, zwracali na nie uwagę i zapamiętali, czego dotyczą. W przeciwieństwie do tego dokumenty traktatowe z Bliskiego Wschodu znajdowały się często w świętych miejscach, które były niedostępne dla ludu. Celem takiego postępowania było złożenie spisanego przymierza przed obliczem bogów - świadków jego zawarcia. Na temat dodatkowych informacji dotyczących kamieni granicznych/miedz oraz dokumentów przyznających własność ziemi zob. komentarz do 1 Sm 7,12.

33 Następnie cały Izrael i jego starsi, zwierzchnicy ludu i sędziowie stanęli z jednej i drugiej strony arki naprzeciw kapłanów i lewitów niosących Arkę Przymierza Pańskiego, zarówno przybysz, jak tubylec, połowa po stronie góry Garizim, a druga połowa po stronie góry Ebal, jak już uprzednio zarządził Mojżesz, sługa Pana, aby pobłogosławić lud Izraela. Pwt 27,9-26 Joz 3,3 Pwt 11,29

8,33 Scena ta rozgrywa się na zachód od Sychem, nad którym od północy wznosi się góra Ebal, a od południa Garizim. Na tej ostatniej stanie — być może już za czasów Nehemiasza — schizmatycka świątynia Samarytan. Sprofanuje ją Antioch Epifanes (2 Mch 6,2; por. 5,23). Jezus zrobi aluzję do tego kultu w J 4,21.

34 Następnie Jozue odczytał wszystkie słowa Prawa, błogosławieństwo i przekleństwo, wszystko dokładnie, jak napisano w księdze Prawa. Pwt 31,10-12

8,34. Publiczne odczytanie. W kulturach, w których wielu ludzi nie potrafiło czytać i pisać, i gdzie dosłownie nikt nie mógł przechowywać w domu dokumentów pisanych (poza podstawowymi dokumentami rodzinnymi), publiczne odczytywanie ważnych tekstów religijnych, kulturowych lub politycznych było czynnością o doniosłym znaczeniu. W kilku chetyckich dokumentach traktatowych zawarta jest klauzula, nakazująca publiczne odczytywanie ich co pewien czas - w jednym z tekstów nakazuje się czynienie tego trzy razy do roku, w innych pojawia się mniej precyzyjne wskazanie „zawsze i ustawicznie”.

35 Nie opuścił Jozue ani jednego polecenia danego przez Mojżesza, ale odczytał je wobec całego zgromadzenia Izraela, w obecności kobiet, dzieci i przybyszów, którzy wśród nich ciągnęli.

Joz 9

Podstęp Gibeonitów

1 Gdy dowiedzieli się o tym królowie zamieszkali za Jordanem, na wzgórzu, na nizinie i wzdłuż brzegu Wielkiego Morza aż do Libanu: Chittyci, Amoryci, Kananejczycy, Peryzzyci, Chiwwici i Jebusyci, Sdz 1,9 Pwt 7,1+

9,1. Sytuacja polityczna w okresie późnego brązu (1550-1200 przed Chr.). Epoka późnego brązu była okresem politycznej równowagi pomiędzy głównymi międzynarodowymi mocarstwami. Przez większą część tego okresu Egipt sprawował kontrolę nad Palestyną, próbując objąć tą kontrolą również obszar Syrii, na którym krzyżowały się ważne szlaki lądowe i morskie. Drugą znaczącą potęgą w tym regionie była koalicja Hurytów, znana jako państwo Mitanni, położona szerokim łukiem na północy, między Tygrysem a Morzem Śródziemnym. Wraz ze schyłkiem i ostatecznym upadkiem Mitanni (około 1350 przed Chr.) coraz większego znaczenia nabierała Asyria, zajmująca początkowo obszar wzdłuż górnego biegu Tygrysu i ostatecznie sięgająca do Eufratu. Imperium Chetytów wykorzystało upadek państwa Mitannii, by poszerzyć sferę swych wpływów na południe, obejmując nimi Anatolię, i rywalizować z Egiptem o kontrolę nad ważnym szlakiem, łączącym morskie porty Fenicji z ośrodkami handlowymi położonymi nad Eufratem. W całym tym okresie południowa Babilonia znajdowała się pod kontrolą Kassytów. W zmaganiach o władzę uczestniczyły wszystkie wymienione państwa z wyjątkiem niewielkich państw-miast na terenie Palestyny, które nie mogły mieć nadziei na odegranie politycznej roli. Region ten miał jednak ważne znaczenie strategiczne, znajdowały się tam bowiem władze administracyjne oraz zapasowe garnizony egipskie. Co więcej - tamtędy przebiegały nadal jedyne szlaki lądowe wiodące do i z Egiptu.

9,1. Listy z Amarna. Archiwum listów z Amarna zawiera niemal czterysta pism stanowiących korespondencję między kananejskimi królami państw-miast a egipskimi faraonami Amenhotepem III i Echnatonem, pochodzącą z 1. poi. XIV w. przed Chr. Dokumenty te odnaleziono w Tell el-Amarna, stolicy faraona Echnatona, położonym nad brzegiem górnego Nilu, około 320 km na południe od Kairu. Korespondencja dostarcza bezcennych informacji na temat ówczesnej sytuacji politycznej. Królowie maleńkich państewek Kanaanu niewiele się przejmowali międzynarodową rywalizacją o władzę, opisaną w poprzednim komentarzu. Bardziej niepokoiła ich groźba ze strony Habiru (zob. następny komentarz), która skłaniała ich do prośby o pomoc Egiptu. W listach z Amarna wyrażają oni niepokój, że różni czołowi władcy tego regionu mogą przejść na stronę wroga i sprzymierzyć się z Habiru. Taki sojusz stanowiłby wielką pokusę w kontekście zaniedbywania sojuszników przez ówczesny Egipt. Podobną troskę można dostrzec w związku z podbojem Kanaanu przez Izraelitów. Królowie państw-miast byli bardzo zaniepokojeni, widząc, jak nieprzyjaciel uzyskuje kontrolę nad kolejnymi ufortyfikowanymi miastami.

9,1. Habiru. Nazwa Habiru/Apiru, pojawiająca się w ponad 250 starożytnych dokumentach pochodzących z II tysiąclecia przed Chr., z obszaru od Egiptu po Anatolię i dalej, na wschód, aż do Eufratu, oznacza ludzi wyzutych z ziemi. W wielu listach z Amarna królowie Kanaanu proszą Egipt o wysłanie dodatkowych oddziałów, by pomogły im w walce z Habiru, którzy stanowili coraz większe zagrożenie. Izraelici zostaliby z pewnością zaliczeni do Habiru, możliwe też, że słowo „Hebrajczyk” w niektórych znaczeniach pochodzi właśnie od Habiru (zob. komentarz do Rdz 14,13 i Wj 21,2). Szeroki obszar geograficzny, na którym Habiru pojawiają się w 1. poi. II tysiąclecia przed Chr., gdy Izraelici znajdowali się w Egipcie, uniemożliwia łączenie tego terminu wyłącznie z nimi.

2 sprzymierzyli się ze sobą, by walczyć wspólnie przeciw Jozuemu i Izraelitom. 3 Również mieszkańcy Gibeonu dowiedzieli się, co Jozue uczynił z miastami Jerychem i Aj,

9,3 Całość tej opowieści nosi wyraźnie piętno redakcji deuteronomistycznej, która jednak wykorzystuje stare tradycje. Nie można ich jednoznacznie odgraniczyć, niemniej ich pochodzenie jest z całą pewnością beniaminickie. — „Gibeonici” mieszkali nie tylko w Gibeonie (el-Dżib, na północny zachód od Jerozolimy), ale i w trzech innych pobliskich miastach wspomnianych w w. 17. Stanowili oni enklawę niekananejską w kraju (por. w. 7; 11,19), co tłumaczy, dlaczego nie przystępują do koalicji antyizraelskiej, lecz przeciwnie — szukają przymierza z Izraelem. Istnienie takiego przymierza, i to dawnego, wynika z całą pewnością z opowieści 2 Sm 21, gdzie Dawid przyznaje im prawo do zadośćuczynienia za wcześniej doznane krzywdy. Prezentacja tego faktu odsłania tu pewien kłopot natury teologicznej: tego rodzaju traktat nie zgadzał się przecież z regułami świętej wojny (por. 6,17+), reguły te jednak nie dotyczyły grup ludności nie pochodzących z Kanaanu. Stąd zabawna historia o przebiegłości Gibeonitów: złożona im przysięga nie mogła przecież być złamana.

9,3. Gibeon. Miasto Gibeon jest zwykle utożsamiane ze współczesnym El-Dżib położonym w odległości 9,5 km na północny wschód od Jerozolimy i 11,5 km na południowy zachód od Aj. Prace archeologiczne prowadzone w tym rejonie doprowadziły do odkrycia podwójnego systemu wodnego datowanego na okres biblijnych sędziów. W skład wcześniejszego wchodzi wydrążone w wapieniu przejście sięgające na głębokość 10,5 m (zstępowano do niego schodami wijącymi się spiralnie wzdłuż muru), prowadzące do tunelu, który umożliwiał mieszkańcom dostęp do źródeł wody u stóp wzgórza. Drugi system, zbudowany w okresie późniejszym, zawiera tunel ze schodkami prowadzący do innego (bardziej pewnego) źródła. Starożytny system wodny jest mocnym argumentem przemawiającym za tym, że miejsce to jest starożytnym Gibeonem, zachowały się bowiem wzmianki o znanym „stawie gibeońskim” (zob. 2 Sm 2,13). Przypuszczenie to potwierdza dodatkowo odnalezienie uchwytów naczyń glinianych ze stemplem zawierającym nazwę tego miasta (należy zaznaczyć, że odkryto również uchwyty z pieczęciami innych miast, co można wyjaśnić głównym zajęciem Gibeonu: eksportem wina). Odnaleziono niewiele pozostałości, które można datować na czasy podboju Kanaanu, jednak prace archeologiczne (z końca lat 50.) prowadzone były na bardzo ograniczonym obszarze. Wzmianki o Gibeonie pojawiają się również w kilku źródłach pozabiblijnych. Faraon Szeszonk I (schyłek X w. przed Chr.) dodał Gibeon do listy miast zdobytych podczas wyprawy wojennej do Palestyny.

4 i postanowili użyć podstępu. Wybrali się w drogę i zaopatrzyli się w zapasy podróżne, i wzięli na swoje osły stare wory i zużyte bukłaki na wino, podarte i powiązane.

9,4 zaopatrzyli się w zapasy podróżne. Lektura wajjictajjadu na zasadzie domysłu (por. w. 11-12). Tekst hebr.: wajjictajjaru, co niezrozumiałe.

9,4. Wykorzystanie podstępu. Chociaż nie są znane inne przykłady zastosowania podobnego podstępu, literatura starożytna dostarcza licznych przykładów nieuczciwości i oszustw podczas zawierania traktatów.

5 Na nogach mieli zdarte i połatane sandały, a na sobie – znoszone szaty. Cały ich chleb, który mieli na pożywienie, był suchy i pokruszony. 6 W takim stanie przybyli do Jozuego i do obozu w Gilgal i rzekli do niego i do mężów izraelskich: Przybywamy z dalekiego kraju; zawrzyjcie z nami przymierze. 7 Lecz mężowie izraelscy odpowiedzieli Chiwwitom: A może wśród nas mieszkacie? Czyż więc możemy zawierać przymierze z wami?

9,7. Chiwwici. Chiwwici są często myleni z Chorytami, obydwu nazw używa się zamiennie, zaś Chiwwitów i Hurytów określa się również mianem Hurytów. Huryci byli ludem indoeuropejskim, który stworzył polityczne państwo Mitanni, istniejące w latach 1500-1350 przed Chr. (zob. komentarz do Joz 9,1 na temat sytuacji politycznej w okresie późnego brązu). Pewne pisma stanowiące korespondencję pomiędzy Hurytami z Mitanni a Egipcjanami zachowały się w archiwach z Amarny. Huryci stanowili jedną z głównych grup etnicznych, wchodzących w skład imperium chetyckiego, oraz główną grupę mieszkańców miasta Nuzi. W dokumentach egipskich pochodzących z tego okresu Kanaan jest często określany jako ziemia Hurm.

8 Oni zaś odpowiedzieli Jozuemu: Jesteśmy twoimi sługami. Jozue zapytał ich: Kim jesteście i skąd przybywacie?

9 Oni odrzekli: Z ziemi bardzo dalekiej przybywają twoi słudzy, w imię Pana, Boga twojego. Usłyszeliśmy bowiem o Jego sławie i wszystkim, co uczynił w Egipcie, Joz 2,10

10 oraz o wszystkim, co uczynił dwom królom amoryckim panującym za Jordanem, Sichonowi, królowi Cheszbonu, i Ogowi, królowi Baszanu w Asztarot.

9,10. Sichon i Og. Nie są znane pozabiblijne źródła zawierające wzmianki na temat Sichona i Oga. Byli to królowie amorejscy pokonani przez Izraelitów w Zajordaniu. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Lb 21,21-35.

9,10. Asztarot. Asztarot wskazuje się tutaj jako stolicę Baszanu. Miasto to zajmuje poczesne miejsce w tekstach egipskich pochodzących z tego okresu, w korespondencji z Amarny (jako miasto rządzone przez Ajjaba) oraz w późniejszych dokumentach asyryjskich. Niektórzy badacze sądzą, że wzmianka o Asztarot pojawia się również w starożytnym tekście z Ugarit, jako miejscu panowania boga Ela. Miasto, obecnie znane pod nazwą Tell Asztarah, leży nad rzeką Jarmuk, w odległości ok. 8 km na wschód od Jeziora Galilejskiego.

11 Wobec tego nasza starszyzna i wszyscy mieszkańcy naszego kraju powiedzieli nam: Weźcie ze sobą żywność na drogę, wyjdźcie im naprzeciw i powiedzcie do nich: Jesteśmy waszymi sługami, zawrzyjcie więc z nami przymierze.12 Oto nasz chleb: był jeszcze ciepły, gdy braliśmy go z domów naszych na drogę, w dniu, w którym wyszliśmy, by was spotkać, a oto teraz suchy i pokruszony. 13 A te bukłaki na wino były nowe, gdyśmy je napełniali, a oto popękały; nasze szaty i nasze sandały zupełnie się zdarły w dalekiej podróży.

Zawarcie przymierza i odkrycie podstępu

14 Mężowie spróbowali ich zapasów podróżnych, lecz wyroczni Pana nie pytali.

9,14 Mężowie. Tak tekst hebr. W BJ: „książęta”, za grec; tak również tekst hebr. w w. 15. — Zgadzając się na spożycie zapasów Gibeonitów, książęta Izraela tym samym zawarli z nimi przymierze (Rdz 31,46n).

9,14. Pytanie wyroczni Pana. Pana radzono się za pomocą wyroczni. W Izraelu używano w tym celu takich przedmiotów jak urim i tummim. Zob. komentarz do Joz 7,14-18.

15 Zgodził się więc Jozue na pokój z nimi i zawarł z nimi przymierze, zapewniając im życie, a książęta społeczności potwierdzili je przysięgą.

9,15 społeczności. BJ: „wspólnoty”. W tekście hebr. użyto tu terminu technicznego oznaczającego zgromadzenie Izraela, który się zebrał w jednym miejscu w celu sprawowania kultu lub by załatwiać jakieś wspólne sprawy (por. 1 Krl 12,20; Sdz 20,1; Joz 22).

16 Trzy dni upłynęły od zawarcia tego przymierza, gdy usłyszano, że byli ludem sąsiednim i mieszkali wśród Izraela.17 Wyruszyli synowie Izraela z obozu i po trzech dniach przybyli do ich miast. Miastami ich były: Gibeon, Kefira, Beerot i Kiriat-Jearim.

9,17. Miasta Gibeona. Dwa z trzech [BT: czterech] miast Gibeona można zlokalizować z pewnym stopniem pewności. Kefira to dzisiejsze Chirbet el-Kefira, położone w odległości ok. 9 km na zachód i nieco na południe od Gibeonu. Kiriat-Jearim, oddalone o kilka kilometrów na południe od Kefiry, to dzisiejsze Tell el-Azar. Sądzi się, że Beerot należy poszukiwać na północ od Kefiry, w okolicach Betel/Aj; być może miasto to znajdowało się w miejscu dzisiejszego El-Bireh lub Nebi Samwil.

18 Izraelici nie natarli na nich, ponieważ książęta społeczności przysięgli im na Pana, Boga Izraela. Ale cała społeczność szemrała przeciw książętom.

9,18. Wiążący charakter przysięgi. W kulturze, w której wierzono w działanie bogów, zaś bóstwa uważano za potężne i budzące lęk istoty, przysięgi miały bardzo poważny charakter. Przysięga mogła zostać złagodzona (Kpł 27; Lb 30), wiązała jednak człowieka, który ją złożył, pod groźbą zemsty bogów. Jeśli przysięga nie została dotrzymana, imię boga, którego wezwano podczas jej składania, stawało się pozbawione wartości i mocy. Panujący w XIV w. przed Chr. chetycki król Mursilis wojnę i plagę interpretował jako wynik złamania traktatów, które zostały przypieczętowane przysięgą. To, że Jozue miał słuszność, traktując tę przysięgę jako rzecz świętą, potwierdza tekst z 2 Sm 21, w której została ona złamana, co spowodowało przerażające konsekwencje.

Gibeonici będą służyć przy świątyni

19 Wszyscy książęta oświadczyli wobec całej społeczności: Skoro złożyliśmy im przysięgę na Pana, Boga Izraela, przeto nie możemy im uczynić krzywdy. 20 Tak więc chcemy z nimi postąpić: musimy darować im życie, aby nie spadł na nas gniew z powodu przysięgi, którą im złożyliśmy.

9,20 musimy darować. BJ: „Zostaw”. L. poj. w tekście hebr. sprawia trudności. Można przypuszczać, że mowa skierowana do „całej wspólnoty” została przerwana jakimś zdaniem adresowanym osobiście do Jozuego.

21 Wtedy zapewnili ich książęta, że zostaną przy życiu, ale będą rąbać drzewa i nosić wodę dla całej społeczności. Gdy książęta im to oświadczyli, Pwt 29,10

22 zawezwał ich Jozue i rzekł im: Dlaczego oszukaliście nas, mówiąc: Mieszkamy od was bardzo daleko – podczas gdy mieszkacie wśród nas? 23 Dlatego będziecie przeklęci i dlatego nikt z was nie przestanie być niewolnikiem, drwalem i noszącym wodę dla domu Boga mojego.

9,23 Gibeonitów, związanych z którymś sanktuarium, być może z wyżyną Gibeonu (1 Krl 3,4), nie należy utożsamiać z niewolnikami świątyni (Ezd 2,43.55) — powstanie tej instytucji Ezdrasz wiąże z Dawidem. Narzucono im niższy status społeczny (por. Pwt 29,10), o który zresztą sami prosili (w. 11) i który początkowo nie był żadną karą.

24 Wtedy dali Jozuemu taką odpowiedź: Słudzy twoi dokładnie się dowiedzieli o tym, co rozkazał Pan, Bóg twój, swemu słudze, Mojżeszowi: oddanie wam całej tej ziemi i wytracenie wszystkich mieszkańców kraju sprzed waszego oblicza. Obawiając się więc bardzo o nasze życie, postąpiliśmy w ten właśnie sposób. 25 Jesteśmy teraz w twoim ręku: uczyń z nami to, co wydaje ci się dobre i słuszne. 26 I Jozue tak postąpił z nimi. Wybawił ich z rąk Izraelitów, żeby ich nie pozbawili życia.

9,26 Saul zerwał ten pakt, co pociągnęło za sobą konieczność odpokutowania, a to uzyskali za czasów Dawida (2 Sm 21,1-14)

27 Wówczas uczynił ich Jozue drwalami i noszącymi wodę dla całej społeczności i dla ołtarza Pańskiego, aż po dzień dzisiejszy, na każdym miejscu, które [Pan] wybierze.

9,27. Drwale i noszący wodę. Utrzymanie nieprzerwanie płonącego świętego ognia oraz odpowiedniej ilości oczyszczającej wody, którą stale trzeba było wymieniać, wymagało wielkiej pracy. Zadanie dostarczania drewna i wody zlecono Gibeonitom. Pospolity charakter tej pracy przyznawał im trwałą, niską pozycję sług w społeczności izraelskiej, na co sami przystali.

Joz 10

Koalicja przeciw Gibeonowi Sdz 1,1-8

1 Gdy Adonisedek, król Jerozolimy, usłyszał, że Jozue zdobył Aj i obłożył je klątwą na zatracenie, postępując tak samo z Aj i jego królem, jak postąpił z Jerychem i jego królem, oraz że mieszkańcy Gibeonu zawarli pokój z Izraelitami i zamieszkali pośród nich,

10,1 —11,23 Oba rozdziały poprzez swój rodzaj literacki wykazują duże różnice w stosunku do poprzednich: z dwoma wyprawami przeciwko koalicji królów kananejskich wiążą one zdobycie całego południa i całej północy Ziemi Obiecanej, dokonane przez całość pokoleń izraelskich pod wodzą Jozuego. To nie zgadza się ani z innymi fragmentami samej Joz (np. z 13,1-6; 14,6-13; 15,13-19; 17,12.16), ani z obrazem naszkicowanym w Sdz 1, z czego wynika, że podbój w rzeczywistości był powolny i częściowy oraz że każde pokolenie przedsiębrało jakieś działania niezależne od siebie. To widzenie rzeczy jest bliższe historii, jednak tu powiązano z Jozuem fakty, z którymi nie miał on nic wspólnego lub które nastąpiły dopiero po nim, aby stworzyć obraz całości podboju.

10,1. Adonisedek. Imię to jest bardzo podobne do imienia króla Jerozolimy pojawiającego się w Rdz 14, Melchizedeka (Melchi = „mój król”; adonai = „mój pan”). W źródłach pozabiblijnych nie ma żadnej wzmianki o tym władcy.

10,1. Jerozolima w tekstach z Amarna. Wśród starożytnej korespondencji z Amarna znajduje się sześć listów (zob. komentarz do Joz 9,1) Abdi-Heba, króla Jerozolimy, do faraona, w których zwraca się o pomoc wojskową. Ostrzega, że egipska kontrola w tym regionie jest zagrożona przez Habiru i innych królów państw-miast, którzy są mniej lojalni i wykorzystują brak reakcji ze strony Egiptu. Jerozolima była jednym z głównych miast tego obszaru, konkurującym z Sychem o panowanie nad krainą górzystą.

10,1. Pozostałości z okresu późnego brązu w Jerozolimie. W okresie późnego brązu Jerozolima była zamieszkana jedynie na obszarze biegnącego z północy na południe grzbietu o powierzchni ok. 4 km2 (na południe od dzisiejszych murów miejskich). Liczba mieszkańców nie przekraczała tysiąca. Wierzchołek grzbietu miał jedynie 120 m szerokości i 450 m długości. Pozostałości z okresu późnego brązu są nieliczne i ograniczają się do obszaru położonego wzdłuż północno-wschodniej krawędzi grzbietu. Do zachowanych śladów należą fundamenty starożytnej budowli oraz masywna platforma kamienna.

2 wywołało to wielkie przerażenie, gdyż Gibeon było miastem wielkim, jak jedno z miast królewskich, większe było od Aj, a wszyscy mieszkańcy byli waleczni.

10,2. Strategiczne położenie Gibeonu. Jedno z głównych przejść prowadzących z krainy górzystej na równiny, z Bet-Choron do doliny Ajjalonu, przebiegało przez obszar kontrolowany przez Gibeon. Po pokonaniu Jerycha, Aj i Betel Izraelici uzyskali kontrolę nad głównym szlakiem biegnącym w poprzek Palestyny (z rowu Jordanu na wybrzeże).

10,2. Miasta królewskie. Miasta królewskie stanowiły ośrodki administracyjne większych obszarów. Egipcjanie mieli kilka takich miast, w których przebywali ich namiestnicy, w okresie Amarna, m.in. Gazę i Bet-Szean. Takie miasta jak Sychem i Chasor mogły być uważane za miasta królewskie z uwagi na znaczny obszar, który kontrolowały. Strategiczne położenie Gibeonu oraz jego umocnienia stwarzały przesłanki, by za takie miasto go uważano.

3 Przeto Adonisedek, król Jerozolimy, posłał wezwanie do Hohama, króla Hebronu, do Pirama, króla Jarmutu, do Jafii, króla Lakisz, i do Debira, króla Eglonu: Sdz 1,5

10,3. Sojusznicy: Hoham, Piram, Jafia i Debir. Żadna z tych postaci nie pojawia się w ówczesnych źródłach, chociaż wszystkie imiona przypominają imiona z tego okresu. Na przykład, imię Jafia można porównać do imienia króla Bejrutu, Jap-Hadda, o którym czytamy w listach z Amarna. Imiona często zawierały stwierdzenie dotyczące określonego boga. Imię Japa-Hadda oznacza, że (bóg) Hadda się ukazał. Imiona takie często skracano, opuszczając człon stanowiący imię bóstwa. Jeszcze bliższe wydaje się imię króla Gezer, Japahu, o którym dowiadujemy się z listów z Amarna.

10,3. Hebron. Tell Hebron jest miejscem o powierzchni 0,5 km², w którym znajdowało się starożytne miasto. Leży ono w odległości ok. 19,5 km na południe od Jerozolimy. Archeolodzy nie natrafili tam na żadne dowody zasiedlenia z okresu późnego brązu, jednak egipskie opisy wypraw Ramzesa II (XIII w. przed Chr.) wymieniają Hebron wśród miast tego regionu. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Rdz 13,18 oraz Lb 13,22.

10,3. Jarmut. Jarmut utożsamia się z dzisiejszym Chirbet el-Jarmuk, oddalonym o ok. 24 km na południowy zachód od Jerozolimy. To starożytne miasto było zamieszkane w okresie późnego brązu jako strategiczne miejsce pomiędzy dolinami Ela i Sorek, stanowiącymi dwa przejścia wiodące z Szefeli (niskich wzgórz oddzielających krainę górzystą od pasa nadmorskich równin) do miast nad Morzem Śródziemnym.

10,3. Lakisz. Oddalone o ok. 50 km na południowy wschód od Jerozolimy Lakisz (Tell ed-Duweir) było jednym z głównych miast Szefeli, o powierzchni ok. 1,2 km². Wraz z Hebronem Lakisz strzegło przejścia prowadzącego do krainy górzystej. W listach z Amarna Abdi-Heba z Jerozolimy pojawia się stwierdzenie, że Lakisz, obok Gezer i Aszkelonu, dostarczało zaopatrzenia Habiru (nie wiadomo, czy chodzi o daninę, czy o sojuszniczą pomoc). Z innego pisma wynika, że Habiru zabili króla Lakisz, Zimredda. W innych tekstach wspomniano o królu Szipti-Balu i Jabni-Izraelu. W archiwum z Amarna znalazło się pięć listów od królów Lakisz. Prace archeologiczne w tym miejscu doprowadziły do odkrycia potężnych fortyfikacji zniszczonych przez pożar u schyłku tego okresu (połowa XVI w. przed Chr.). Ślady zasiedlenia z czasów Amarna (okresu późnego brązu) wskazują, że znajdowało się tam wówczas znaczne, chociaż pozbawione umocnień miasto. Nie ma pozostałości, które świadczyłyby o zniszczeniu Lakisz w tym czasie (nie sugeruje tego również tekst biblijny). W całym wspomnianym okresie w Lakisz znajdowała się duża budowla świątynna.

10,3. Eglon. Tell Aitun, oddalone o ok. 11,5 km na południowy wschód od Lakisz, pomiędzy Lakisz a Hebronem, stanowi najbardziej prawdopodobne miejsce położenia starożytnego Eglonu. Nie ma o nim wzmianek w źródła pozabiblijnych. W Tell Aitun nie prowadzono wykopalisk archeologicznych.

4 Przybądźcie mi na pomoc, abyśmy razem zwalczyli Gibeonitów, ponieważ zawarli pokój z Jozuem i z Izraelitami.5 Połączyło się więc pięciu królów amoryckich: król Jerozolimy, król Hebronu, król Jarmutu, król Lakisz i król Eglonu – oni i całe ich wojsko oblegli Gibeon i uderzyli na nie.

10,5. Amoryci. Zob. komentarz do Joz 5,1.

Zwycięstwo Jozuego Joz 9,3-14

6 Mieszkańcy Gibeonu posłali prośbę do Jozuego do obozu w Gilgal: Nie cofaj swej ręki od sług twoich. Przybądź pośpiesznie do nas, uwolnij nas i pomóż, ponieważ wszyscy królowie amoryccy, którzy mieszkają w górach, sprzymierzyli się przeciw nam.

10,6. Gilgal. Lokalizacja starożytnego Gilgal nie jest znana; zob. komentarz do Joz 4,19.

7 Wyruszył Jozue z Gilgal wraz z całym swym zbrojnym ludem i wszystkimi dzielnymi wojownikami. 8 I rzekł Pan do Jozuego: Nie bój się ich, albowiem wydałem ich w twoje ręce, żaden z nich nie oprze się tobie. 9 I natarł na nich Jozue niespodziewanie po całonocnym marszu z Gilgal.

10,9. Marsz z Gilgal do Gibeonu. Ponieważ położenie Gilgal nie jest znane, trudno ustalić odległość, którą Izraelici pokonali tej nocy. Z Jerycha do Gibeonu jest ok. 24 km, Izraelici przebyli więc z pewnością nie więcej niż 32 Krn, chociaż droga mogła nie przekraczać nawet 8 km.

10 A Pan napełnił ich strachem na sam widok Izraela i zadał im wielką klęskę pod Gibeonem. Ścigano ich w stronę wzgórza Bet-Choron i bito aż do Azeki i Makkedy. Syr 46,4-6 Iz 28,21 Hi 38,22-23; Wj 9,18-26;

10,11 Bet-Choron. Leży przy drodze, którą normalnie obierały wojska najeźdźców (por. pościg Saula za Filistynami (1 Sm 14,23 (grec.).31)). Por. także najazd syr. (1 Mch 3,16.24).

10,10. Bet-Choron, Azeka, Makkeda. Przejście w Bet-Choron strzeżone jest przed dwa bliźniacze miasta: Górne Bet-Choron (Beit Ur el-Foka, oddalone o ok. 3,2 Krn na północny zachód od Gibeonu) i Dolne Bet-Choron (Beit Ur et-Tahta, położone o kolejne 2,4 km na północny zachód, 500 m poniżej pierwszego). Uczeni sugerowali, że w listach z Amarna miasto to pojawia się pod nazwą Bit-Ninurta. Przejście wiedzie do doliny Ajjalonu (w dokumentach z Amarna określanej jako Ajjaluna) - głównego szlaku wiodącego z krainy górzystej na nadmorskie równiny. W dolinie Ajjalonu Amo-ryci zawrócili na południe, przekroczyli dolinę Sorek i ruszyli w stronę oddalonej o ok. 19,5 km, położonej na południowy wschód od niej Azeki (leżącej o 1,6 km na zachód od rzeki Jarmuk)- miasta górującego nad doliną Ela. Szlak ten wiódł pomiędzy krainą górzystą a Szefelą. Makkedę utożsamia się z Chirbet el-Kom, leżącym w połowie drogi między Lakisz a Hebronem, zaledwie o 5 km na północny wschód od Eglonu. Makkeda znajdowała się zatem w punkcie centralnym dla miast uczestniczących w koalicji przeciwko Izraelowi. Azeka natomiast - w miejscu dzisiejszego Tell Zakarija, w którym natrafiono na ślady osad kananejskich, znaleziska archeologiczne rzucają jednak nikłe światło na ten okres dziejów.

11 Gdy w czasie ucieczki przed Izraelem byli na zboczu pod Bet-Choron, Pan zrzucał na nich z nieba wielkie kamienie aż do Azeki, tak że wyginęli. I więcej ich zmarło wskutek kamieni gradowych, niż ich zginęło od miecza Izraelitów. Iz 28,17; Iz 30,30

10,11. Kamienie gradowe. Wzmianka o kamieniach gradowych stanowiących sąd Boży, pojawiająca się w narracji o podboju Kanaanu, nie jest niczym wyjątkowym. W liście do swojego boga (As-sura) Sargon II, król Asyrii, donosi, że podczas wyprawy wojennej przeciwko Urartu (714 przed Chr.) bóg Adad natarł na jego nieprzyjaciół „kamieniami z nieba”, niszcząc ich doszczętnie. W bitwie tej uczestniczyła koalicja, która umknęła pościgowi Sargona w przesmykach i dolinach. Nieprzyjacielski król ukrył się ostatecznie w jaskiniach swojej góry.

12 Wtedy Jozue mówił do Pana w dniu, w którym Pan poddał Amorytów Izraelitom, rzekł on w obecności Izraelitów: Stań, słońce, nad Gibeonem! I ty, księżycu, nad doliną Ajjalonu! Ha 3,11-12

10,12. Gibeon i Ajjalon. Do interpretacji tego fragmentu potrzebne jest określenie względnej pozycji słońca i księżyca. Gibeon znajdował się na wschodzie, Ajjalon na zachodzie, co sugeruje, że słońce wschodziło, zaś księżyc zachodził. W fazie pełni księżyca to ciało niebieskie znika na zachodzie wkrótce po pojawieniu się słońca na wschodzie.

13 I zatrzymało się słońce, i stanął księżyc, aż pomścił się lud nad wrogami swymi. Czyż nie jest to napisane w Księdze Sprawiedliwego: Zatrzymało się słońce na środku nieba i prawie cały dzień nie śpieszyło do zachodu? 2Krl 20,10-11

10,13 w Księdze Sprawiedliwego. Stary zbiór poetycki, dziś zaginiony, cytowany jeszcze w 2 Sm 1,18. — Ta rytmizowana para wierszy, których wyjaśnienia nie ma sensu szukać w astronomii czy w kultach astralnych, jest poetyckim wyrażeniem — porównywalnym z tym z Wj 14 (kantyk Mojżesza) i z Sdz 5 (kantyk Debory, por. zwłaszcza w. 20) — nadprzyrodzonej pomocy udzielonej Izraelowi przez Jahwe (por. w. 11). Zrozumiał ją dosł. redaktor, podkreślający w ten sposób wielkość Jozuego (por. w. 14).

10,12-13. Słońce i księżyc jako omen. Na Bliskim Wschodzie miesiące nie miały równej, standardowej długości, lecz różniły się od siebie w zależności od fazy księżyca. Kalendarz księżycowy był co jakiś czas dostosowywany do roku słonecznego, by zachować właściwy związek miesięcy z porami roku. Początek nowego miesiąca ustalano na podstawie pojawienia się kolejnego nowiu księżyca. Nów przypadał zwykle w połowie miesiąca, co określano na podstawie faktu, że księżyc zachodził w chwilę po wschodzie słońca. Od dnia, w którym wystąpiło zjawisko nowiu, zależała liczba dni kolejnego miesiąca. Za dobry znak uważano, jeśli pełnia księżyca przypadała czternastego dnia miesiąca, bowiem wówczas nowy „półksiężyc” ukazywał się trzydziestego dnia, miesiąc miał więc „właściwą” długość i we wszystkim panowała harmonia. Jeśli czternastego dnia pojawiło się zjawisko „opozycji” (księżyc i słońce znajdowały się jednocześnie na przeciwnych horyzontach) przewidywano, że miesiąc będzie „pełny”, tj. składający się z dni o pełnej długości. Uważano zatem, że są dłuższe i krótsze dni w zależności od miesiąca. Z tego względu bardzo uważnie obserwowano horyzont w środkowym okresie miesiąca, mając nadzieję, że do opozycji słońca i księżyca dojdzie we właściwym (czternastym) dniu. Wystąpienie zjawiska opozycji w niewłaściwy dniu było traktowane jako omen zapowiadający różnego rodzaju katastrofy, m.in. klęski na wojnie i zburzenie miast. W ten sposób ruch słońca i księżyca dostarczał co miesiąc dobrych lub złych znaków. Mieszkańcy Bliskiego Wschodu przywiązywali wielką wagę do tych omenów i często kierowali się nimi, ustalając datę bitwy. W poprzednim komentarzu na temat Gibeonu i doliny Ajjalon zwróciliśmy uwagę, że pozycja słońca i księżyca, opisana w Księdze Jozuego, wskazuje, iż zbliżał się czas wschodu słońca zbieżny z fazą pełni księżyca.

10,12-13. Terminologia dotycząca omenów, związanych z ciałami niebieskimi. W mezopotamskich opisach omenów, związanych z ciałami niebieskimi, pojawiają się czasowniki (np. „czeka”, „stoi” i „zatrzymał się”), służące względnemu określeniu ruchu i pozycji planet. Gdy księżyc lub słońce nie czekały na siebie, księżyc znikał za horyzontem, zanim wzeszło słońce, nie wystąpiło więc zjawisko opozycji. Gdy księżyc i słońce czekały lub stały w miejscu, oznaczało to, że dojdzie do opozycji i będzie można określić dzień nowiu. W zbiorze starożytnych omenów znanym pod nazwą Enuma Anu Enlil często pojawiają się uwagi o przyspieszeniu lub zwolnieniu biegu księżyca w celu doprowadzenia lub uniknięcia opozycji ze słońcem. Podobnie w wersecie 13 czytamy, że słońce nie spieszyło się do zachodu, lecz zatrzymało się na środku nieba. Należy zauważyć, że tekst biblijny nie sugeruje, iż obserwowane zjawisko astronomiczne było pod jakimś względem wyjątkowe. Z wersetu 14 wyraźnie wynika, że najbardziej wyjątkowy był fakt, iż Pan zaakceptował strategię bitwy obmyśloną przez człowieka („Pan usłuchał głosu człowieka”). Ta sama terminologia dotycząca sądu Bożego pojawia się w mezopotamskiej lamentacji (I tysiąclecie przed Chr.) - niebiosa odpowiedziały łoskotem, ziemia zadrżała, słońce ukryło się za horyzontem, księżyc przystanął na niebie, a złe burze przetoczyły się po ziemi. Wiedza o tym, jak wielką wagę Amoryci przywiązywali do omenów, mogła skłonić Jozuego do poproszenia, by Pan ukazał znak, który złamie ich morale - np. by do zjawiska opozycji doszło w niewłaściwym dniu.

10,13. Księga Jaszar/Księga Sprawiedliwego. Sądzi się, że Księga Jaszar zawiera starożytne poetyckie relacje o heroicznych czynach (wzmianka o niej pojawia się jeszcze tylko w 2 Sm 1,18). Słowo „Jaszar” może być przymiotnikiem „sprawiedliwy” lub formą gramatyczną hebrajskiego czasownika „śpiewać”. Owa starożytna księga nie zachowała się do naszych czasów.

14 Nie było podobnego dnia ani przedtem, ani potem, gdy Pan usłuchał głosu człowieka. Rzeczywiście Pan sam walczył za Izraela. Wj 14,14; Pwt 1,30 Pwt 3,22

15 Jozue, a z nim cały Izrael, wrócił do obozu w Gilgal. 16 Pięciu owych królów uciekło i ukryło się w jaskini obok Makkedy.

10,16-27 Historia opowiedziana w tych wierszach przywołuje jakąś tradycję różną od tradycji relacjonującej bitwę pod Gibeonem (wzmianka o Makkedzie w w. 10 jest dodatkiem redakcyjnym). Miejscowość nie jest znana. Według 15,41 Makkeda znajdowała się w okolicach Eglonu i Lakisz, bardzo daleko od Gibeonu.

17 I powiadomiono Jozuego słowami: Pięciu królów znaleziono ukrytych w jaskini Makkedy. 18 Jozue odpowiedział: Wtoczcie wielkie kamienie w otwór jaskini i postawcie przy niej ludzi, aby ich strzegli. 19 Wy zaś nie stójcie bezczynnie, ścigajcie waszych wrogów, zabijajcie schwytanych i nie pozwalajcie im wejść do ich miast, ponieważ Pan, Bóg wasz, wydał ich w wasze ręce.

10,19. Uniemożliwienie wejścia do miast. Makkeda była oddalona zaledwie o kilka kilometrów od Lakisz, Eglonu i Hebronu. Jozue pragnął raczej uniemożliwić królom powrót do ich własnych miast, by nie mogli przygotować obrony. Miasta pozbawione przywódcy były łatwiejsze do zdobycia.

20 Jozue i Izraelici zadali im straszliwą klęskę, aż do całkowitego ich wyniszczenia, tak że tylko niektórzy uciekli żywi i skryli się w miastach warownych. 21 Wrócił więc wszystek lud zdrów i cały do obozu Jozuego w Makkedzie, a nikt nie odważył się nawet językiem napastować Izraelitów.

10,21 nikt nie odważył się nawet językiem napastować. Dosł.: „nikt (’isz. zamiast le’isz jak w tekście hebr.) nie ostrzył swego języka”.

22 Wówczas rzekł Jozue: Otwórzcie wejście do jaskini i wyprowadźcie z niej do mnie tych pięciu królów.23 Uczyniono tak i wyprowadzono do niego z jaskini owych pięciu królów: króla Jerozolimy, króla Hebronu, króla Jarmutu, króla Lakisz i króla Eglonu. 

24 Skoro przyprowadzono owych królów do Jozuego, Jozue wezwał wszystkich mężów izraelskich i rzekł do dowódców wojennych, którzy mu towarzyszyli: Przybliżcie się i postawcie wasze nogi na karkach tych królów. Przybliżyli się i postawili swe nogi na ich karkach. Ps 110,1

10,24. Symboliczne znaczenie postawienia nogi na karku. Król Asyrii Tukulti-Ninurta I (XIII w. przed Chr.) „położył swoją nogę na karku” wszystkich pokonanych królów, a także (w geście symbolicznym) na zdobytej ziemi, dając w ten sposób do zrozumienia, że stali się jego podnóżkiem. Z tego powodu opisany tutaj symboliczny gest można odczytać jako uczynienie nieprzyjaciół swym podnóżkiem (Ps 110,1).

25 Wtedy Jozue rzekł do nich: Odrzućcie bojaźń i strach, bądźcie mężni i mocni, gdyż tak uczyni Pan wszystkim wrogom waszym, z którymi walczyć będziecie. 26 Potem Jozue wymierzył im cios śmiertelny i kazał powiesić ich na pięciu drzewach, na których wisieli aż do wieczora.

10,26. Wystawienie ciał na widok publiczny. Pokonani królowie zostali najpierw straceni, a dopiero później powieszeni. Wskazuje to, że powieszenie nie było metodą egzekucji, lecz sposobem potraktowania ciał zabitych wrogów (zob. 2 Sm 21,12 oraz 1 Sm 31,10). Wielu uczonych sądzi, że chodzi tutaj o wbicie na pal - praktykę stosowaną później przez Asyryjczyków i Persów. Wystawianie ciał skazańców na widok publiczny było również sporadycznie stosowane przez Egipcjan. Stanowiło to ostateczne upokorzenie i zbezczeszczenie nieprzyjaciela (zob. Iz 14,19-20; Jr 7,33; 8,1-3), bowiem większość ludów Bliskiego Wschodu wierzyła, że właściwy, przeprowadzony w odpowiednim czasie pochówek decydował o jakości pośmiertnego życia zmarłego (zob. komentarz do Joz 8,29).

27 A o zachodzie słońca na rozkaz Jozuego zdjęto ich z drzew i wrzucono do jaskini, w której się ukrywali. Wejście do jaskini zasypano wielkimi kamieniami, które leżą tam aż do dnia dzisiejszego. Joz 8,29+

Zdobycie sześciu miast południowych

28 Tego samego dnia Jozue zdobył Makkedę i pobił ją ostrzem miecza, króla zaś jej i wszystkich żywych w mieście obłożył klątwą, tak że nikt nie ocalał. A z królem Makkedy postąpił tak jak z królem Jerycha.

10,28-39 Należy zauważyć schematyzm naszkicowanego w tych wierszach obrazu (por. 10,1+). Zdobycie Hebronu i Debiru nie może być przypisane Jozuemu (por. 15,13-17; Sdz 1,10-15). Co do Libny, Lakisz i Eglonu, to stały się one izraelskie o wiele później.

29 Następnie Jozue z całym Izraelem udał się z Makkedy do Libny i natarł na Libnę.

10,29. Libna. Miasto Libna, leżące przy drodze z Makkedy do Lakisz, utożsamia się zwykle z Tell Bornat - miejscem położonym w strategicznym punkcie nad Wadi Zeita, strzegącym najlepszego szlaku łączącego wybrzeże morskie z Hebronem. W Tell Bornat nie prowadzono dotąd żadnych poważniejszych prac archeologicznych, jednak pobieżne badania wykazały obecność śladów z okresu późnego brązu oraz okresu żelaza. Inni badacze wskazują inne miejsce oddalone o 8 km na wschód, Chirbet Tell el-Beida (położone w odległości 14,5 km na północny wschód od Lakisz).

30 I wydał ją Pan w ręce Izraela wraz z jej królem; zdobyli ją ostrzem miecza i zabili wszystkich żyjących, tak że nikt nie ocalał; a z królem jej postąpił tak, jak postąpił z królem Jerycha. 31 Jozue z całym Izraelem udał się następnie z Libny do Lakisz, oblegał je i natarł na nie. 32 I wydał Pan również Lakisz w ręce Izraela, który na drugi dzień zdobył je i zabił ostrzem miecza wszystkich żyjących w nim, zupełnie tak, jak uczynił z Libną. 

33 Wówczas Horam, król Gezer, przybył, aby wspomóc Lakisz, lecz Jozue zadał mu taką klęskę, iż z jego ludu nikt nie ocalał. Sdz 1,29+

10,33. Gezer. Gezer, odpowiadające dzisiejszemu Tell Dżezer, to liczące 1,33 km² wzgórze znajdujące się na zachodnim krańcu dolin Ajjalonu, w odległości 40-48 km na północ od obszaru koncentracji wojsk. Armia Gezer została pokonana przez Izraelitów, lecz samo miasto nie zostało zdobyte podczas tej kampanii (zob. Joz 16,10). Wzmianka o Gezer pojawia się w liście miast zdobytych przez faraona Merenptaha. W listach z Amarna Gezer jest jednym z najważniejszych miast Kanaanu (w archiwum zachowało się dziesięć listów jego króla, Japahu, do faraona). W miejscu tym prowadzono zakrojone na szeroką skalę wykopaliska archeologiczne. Silnie ufortyfikowane miasto z okresu środkowego brązu zostało zniszczone w wyniku pożaru pod koniec wspomnianego okresu (być może chodzi o zniszczenie miasta, które przypisywał sobie faraon Totmes III, XV w. przed Chr.). W okresie późnego brązu miasto było otoczone murami o szerokości 4 m i wysokości przekraczającej 4 m.

10,33. Horam. Horam, król Gezer, nie pojawia się w innych tekstach z tego okresu, chociaż jest to typowe imię zachodniosemickie.

34 Później Jozue, a z nim cały Izrael udali się z Lakisz do Eglonu, oblegali go i natarli na niego. 35 Zdobyli go tego samego dnia i pobili ostrzem miecza. Wszystko, co w nim żyło, tegoż dnia zostało obłożone klątwą, zupełnie tak jak w Lakisz. 

36 Z Eglonu udał się Jozue, a z nim cały Izrael do Hebronu i natarł na niego. Sdz 1,10-15 Joz 14,12n; Joz 15,13-14

10,36. Zniszczenie Hebronu. Na temat ogólnych informacji dotyczących Hebronu zob. komentarz do Joz 10,3. Ponieważ w miejscu starożytnego Hebronu nie zachowała się warstwa zasiedlenia pochodząca z okresu późnego brązu, archeologia dostarcza niewielu informacji na temat jego zniszczeń, dokonanych przez Jozuego i Izraelitów. Obecnie na miejscu starożytnego Hebronu znajduje się współczesne miasto, prowadzenie prac wykopaliskowych jest więc często niemożliwe.

37 I zdobyli go, i porazili ostrzem miecza jego króla oraz wszystkich mieszkańców jego osiedli, nie pozostawiając nikogo przy życiu, jak uczynił [Jozue] z Eglonem. Miasto i wszystko, co w nim żyło, zostało również obłożone klątwą.

38 Jozue wraz z całym Izraelem wrócił do Debiru i natarł na niego. Joz 15,15n

39 I zdobył go wraz z jego królem i wszystkimi przyległymi doń miastami: pobili go ostrzem miecza i obłożyli klątwą wszystko, co w nim żyło, nie oszczędzając nikogo. Jak postąpił z Hebronem, tak uczynił z Debirem i jego królem, podobnie jak przedtem uczynił z Libną i jej królem.

Zwycięstwo na południu Palestyny

40 W ten sposób Jozue podbił cały kraj: wzgórza i Negeb, Szefelę i stoki górskie, i wszystkich ich królów. Nie pozostawił nikogo przy życiu i obłożył klątwą wszystko, co żyło, jak nakazał Pan, Bóg Izraela. Sdz 1,9 Joz 6,17+; Pwt 7,1-2

10,40. Charakterystyka regionu i zasięg podboju. Miasta opisane w tym fragmencie znajdują się w południowej części górzystej krainy oraz w południowej części Szefeli. Nie wspomniano o zdobyciu takich miast jak Gezer i Jerozolima. Opis zatacza krąg, obejmując miasta całego regionu. Ponieważ królowie, którzy panowali nad tymi ziemiami, zostali pokonani, uznano je za własność Izraelitów. Użycie hiperboli do opisu całkowitego zniszczenia wrogów jest zjawiskiem typowym dla starożytnych narracji o podboju. Z samego tekstu biblijnego wynika, że autor posłużył się tutaj hiperbolą, bowiem w Joz 15,13-16 pojawia się ponownie wzmianka o mieszkańcach Hebronu i Debiru. Podobna hiperbola została zastosowana w odniesieniu do Izraela w inskrypcji faraona Merenptaha (w której utrzymuje się, że żaden z Izraelitów nie ocalał) oraz w inskrypcji Meszy (gdzie Izrael opisany został jako zniszczony na zawsze). Stwierdzenia tego rodzaju należały do typowej retoryki zwycięstwa - można je odnaleźć również w opisach kampanii wojennych prowadzonych przez Chetytów, Egipcjan i Asyryjczyków. Nie oznacza to, że podany opis jest nieprawdziwy, bowiem wszyscy starożytni czytelnicy rozpoznaliby znany styl retoryczny, którego używano do opisu wyniku bitwy.

41 Jozue pobił ich pod Kadesz-Barnea aż do Gazy, cały kraj Goszen aż do Gibeonu.

10,41. Od Kadesz-Barnea do Gazy. Kadesz-Barnea wyznacza granicę między częścią Ziemi Obiecanej, znajdującą się na obszarze Negebu, a Pustynią Synajską. Gaza (oddalona o ok. 97 km na północ) wytycza granicę pomiędzy Palestyną a egipskimi terytoriami na Synaju, rozciągającymi się wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego. Wspólnie miasta te określają południowo-zachodnią granicę Ziemi Obiecanej.

10,41. Od Goszen aż do Gibeonu. Nazwa Goszen nie oznacza obszaru o tej samej nazwie, położonego w rejonie delty Nilu, lecz fragment górzystego terytorium Judy (potwierdza to Joz 11,16 i Joz 15,51, w którym Goszen wyznacza południową granicę krainy górzystej). Gibeon symbolizuje ziemie wysunięte najdalej na północ, które zostały zdobyte podczas kampanii południowej. Goszen i Gibeon wyznaczają wspólnie wschodnią granicę terytoriów uzyskanych w wyniku tej wojny.

42 Wszystkich tych królów i ziemie ich zdobył Jozue w jednej wyprawie, ponieważ Pan, Bóg Izraela, walczył wraz z Izraelem. 43 Potem Jozue, a z nim cały Izrael wrócili do obozu w Gilgal.

10,16-43. Narracje o podboju z obszaru starożytnego Bliskiego Wschodu. Egipskie dzienniki wojenne opisują kampanie militarne, podobnie jak to czyni Księga Jozuego. Praktyka polegająca na zestawianiu dłuższych narracji z krótkimi doniesieniami posługującymi się tradycyjnymi, często powtarzanymi zwrotami, jest potwierdzona w dokumentach faraona Totmesa III. Analiza chetyckich i asyryjskich opisów kampanii wojennych wskazuje na znaczne podobieństwo stylistyczne. Wspólnym elementem wszystkich starożytnych opisów wojen jest podkreślanie, że wyprawa została nakazana przez bóstwo, że odniesione zwycięstwo jest zasługą bogów oraz że nieprzyjaciel poniósł sromotną porażkę (uwydatnioną w relacji o pościgu, podporządkowaniu i pobiciu wrogów). Wszystko to wskazuje, że biblijny autor doskonale znał starożytny styl i praktyki stosowane przez ówczesnych pisarzy.

Joz 11

Sprzymierzeni królowie ponoszą klęskę

1 Jabin, król Chasoru, usłyszawszy o tym, powiadomił Jobaba, króla Madonu, króla Szimronu, króla Akszafu

11,1-23 Ten rozdział, o zdobyciu północy, został skonstruowany według planu ściśle paralelnego do tego w rozdz. 10: koncentruje się wokół pewnego historycznego jądra, którym tu jest zwycięstwo nad wodami Meromu.

11,1 Chasoru. Na południowy zachód od jeziora Hule (por. 1 Krl 9,15; 2 Krl 15,29; Jr 49,28n). Wykopaliska w Chasorze (dziś Tell el-Kedah), najrozleglejsze w całej Palestynie (por. w. 10), potwierdzają, że to bardzo duże miasto zostało całkowicie zniszczone i spalone pod koniec „późnej epoki brązu”, w epoce zgodnie uważanej za okres najazdu izraelskiego. — Jabin z Chasoru niesłusznie się znalazł w opowieści w Sdz 4.

— Madonu. Tak tekst hebr. W BJ: „Meromu”, za grec.

11,1. Jabin. Może być to kolejne ze skróconych imion, które powstały w wyniku opuszczenia imienia boga (zob. komentarz do Joz 10,3 na temat sojuszników sprzymierzonych przeciwko Izraelowi). Podobne imię pojawia się w starożytnych tekstach z Amarna. Wspomina się tam o królu Lakisz, imieniem Jabni-Ilu („[bóg] II stworzył”). W dokumentach z Mari (XVIII w. przed Chr.) pojawia się wzmianka o królu Chasor, imieniem Jabni-Addu („[bóg] Adad stworzył”). Imię to można również odczytać w opisie wyprawy faraona Ramzesa II, w którym Ibni to imię króla Kiszon. Kiszon to przypuszczalnie inna nazwa Kedesz - miejsca, w którym Debora i Barak stoczyli bitwę z królem Jabinem, także związanym z miastem Chasor (Sdz 4,1-13).

11,1. Chasor. Chasor (Tell el-Keda) leży w odległości ok. 16 km na północ od Jeziora Galilejskiego, obok jednego z głównych szlaków handlowych przebiegających w tym regionie. Górne miasto, położone na szczycie wzgórza (tell), miało powierzchnię ok. 1 km², dolne miasto rozciągało się na obszarze kolejnych 7 km², co czyniło Chasor największym miastem Żyznego Półksiężyca.Tell (wzgórze) miało ok. 42 m wysokości. Mur wyższego miasta, pochodzący z okresu środkowego brązu, wykonany był z cegły mułowej i miał szerokość 7,5 m. Fragmenty dolnego miasta były chronione przez wal i fosę (suchą). W tekstach z Amarna Chasor ukazane zostało jako główne miasto w całym regionie. Jego król, Abdi-Tirszi, przyrzekał lojalność Egiptowi, był jednak wymieniany wśród tych, którzy potajemnie popierali Habiru. Oskarżano go również o to, że odebrał miasta Ajjabowi, królowi Asztarot (zob. komentarz do Pwt 1).

11,1. Madon. Z powodu różnic pojawiających się w rękopisach większość badaczy przyjmuje, że Madon i Merom, wspomniany w wersecie 5 jako miejsce obozowiska koalicji antyizraelskiej, oznaczają to samo. Obecnie za miejsce Merom przyjmuje się najczęściej Tell Karnei Hittin, oddalone o ok. 8 km na zachód od Tyberiady i Jeziora Galilejskiego. Prace archeologiczne prowadzone w tym rejonie doprowadziły do odkrycia śladów twierdzy z okresu późnego brązu, która została zniszczona w XIII w. przed Chr. Zdobycie Merom przypisywali sobie faraon Totmes III (XV w. przed Chr.) oraz asyryjski władca Tiglat-Pileser III (XVIII w. przed Chr.). Król Jobab nie pojawia się w innych źródłach starożytnych.

11,1. Szimron. Szimron (w tekstach z Amarna nazywany Szamhuna, wymieniany również w opisach trasy wyprawy Totmesa III) to Chirbet Sammunija położone na zachodnim krańcu doliny Jizreel, w odległości 8 km na zachód od Nazaretu i 27,5 km na południowy zachód od Qarnei Hittin. W rejonie tym natrafiono na ślady pochodzące z okresu późnego brązu.

11,1. Akszaf. Akszaf (Akszapa w tekstach z Amarna, wspominana również w opisach wyprawy Totmesa III) został wstępnie zlokalizowany jako Tell Keisan, oddalony o ok. 19,5 km na północny zachód od Szimronu i ok. 5 km od wybrzeża Morza Śródziemnego (równiny Akko). Papirus Anastasi I (XIII w. przed Chr.) potwierdza słuszność lokalizacji Akszafu na równinie Akko, chociaż zawarte tam informacje skłaniają do umieszczenia jej nieco dalej na południe niż Keisan. W rejonie tym odnaleziono szczątki pochodzące z okresu późnego brązu.

2 i królów zamieszkałych na północy, w górach i na równinie, na południu od Kinneret, w Szefeli i na wyżynach Doru na zachodzie, Pwt 7,1+

11,2. Opis regionu. Opis regionu podany w wersecie 2 zawiera wiele niewiadomych, wydaje się jednak, że chodzi o obszar rozciągający się od Chasor i Jeziora Galilejskiego na wschodzie, następnie skręcający na południowy zachód, przez obszar Galilei, aż do położonego na wybrzeżu Nafot Dor. Ostatnia nazwa jest przypuszczalnie jednym z określeń starożytnego Dor (Chirbet el-Burdż), które było ważnym portem morskim w okresie późnego brązu. Kinneret może oznaczać miasto położone na północno-zachodnim wybrzeżu jeziora lub samo jezioro. Araba to dolina w tektonicznym rowie Jordanu.

3 Kananejczyków na wschodzie i na zachodzie, Amorytów, Chittytów, Peryzzytów, Jebusytów na górze i Chiwwitów u stóp Hermonu w krainie Mispa.

11,1-3. Ludy. Na temat informacji dotyczących ludów Kanaanu zob. komentarz do Joz 3,10.

11,3. Chiwwici w Mispa. Region Mispa obejmuje dolinę, która przecina nieckę jeziora Hule, sąsiadującą z górą Hermon. Mieszkający w Mispa Chiwwici wywodzili się przypuszczalnie od Hurytów, którzy przenieśli się tam z państwa Mitanni. Zob. komentarz do Joz 9,7.

4 Wyruszyli oni z całym swym wojskiem, ludem mnogim jak piasek na wybrzeżu morza i z olbrzymią liczbą koni i rydwanów.

11,4. Rydwany z okresu późnego brązu. Kananejskie rydwany z okresu późnego brązu były lekkimi pojazdami, nieosłoniętymi pancerzem, z kołami o czterech szprychach. Do rydwanu zaprzęgano zwykłe parę koni. W przeciwieństwie do nich, rydwany z okresu żelaza miały pancerz i koła o sześciu szprychach, umożliwiające przewożenie większych ładunków.

5 Wszyscy ci królowie, umówiwszy się, przybyli i zajęli stanowiska nad wodami Meromu, aby walczyć z Izraelem.

11,5. Wody Merom. Jeśli starożytny Merom znajdował się w Karnei Hittin (zob. komentarz na temat Madon w Joz 11,1), wówczas wody Merom mogą oznaczać okoliczne źródła lub płynącą w pobliżu rzekę. Na północ od Karnei Hittin przez dolinę przepływa strumień.

6 I rzekł Pan do Jozuego: Nie bój się ich, albowiem jutro o tej porze sprawię, że oni wszyscy padną zabici przed Izraelem. Konie ich okulawisz, a rydwany ich spalisz.

11,6. Okulawianie koni. W starożytności konie nie były zabijane w humanitarny sposób, jak to ma miejsce dzisiaj. Izraelici nie potrzebowali ich, nie mogli ich też ze sobą zabrać. Z pewnością nie chcieli, by były w dalszym ciągu używane przez ich wrogów. Okulawienie mogło polegać na przecięciu tylnej części ścięgna w stawie skokowym (w miejscu odpowiadającym ścięgnu Achillesa).

7 Jozue wraz z całym swym zbrojnym ludem przybył niespodzianie nad wody Meromu i rzucił się na nich. Joz 17,16-18

11,7 nad wody Meromu. Chodzi o źródło, dostarczające wody Meromowi, który być może należy lokalizować w Tell el-Khureibeh, piętnaście km na zachód od Chasoru na płaskowyżu, umożliwiającym manewry rydwanów wojennych. — Wyjaśnienie izraelskiego zwycięstwa mimo wyższości militarnej Kananejczyków (por. 17,16: armia przed czasami Salomona nie miała rydwanów; 1 Krl 9,19; 10,26n) jest być może podane w w. 6-7 i 9, które należałoby odczytywać jako informację o przyczynie, a nie o konsekwencji zwycięstwa.

8 Pan wydał ich w ręce Izraela. Rozbili ich i ścigali aż do Sydonu Wielkiego i aż do Misrefot-Maim i do doliny Mispa na wschodzie. Rozgromiono ich całkowicie, tak że nikt nie ocalał.

11,8 Misrefot-Maim. Tę niezrozumiałą część zdania w BT uznano za nazwę geograficzną. BJ: „Misrefot na zachodzie”, mijjam, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: majîm, „wody”.

11,8. Trasa pościgu. Trasa pościgu wydaje się zataczać krąg, opasując obszar nazywany Górną Galileą, rozciągający się na zachód aż do wybrzeża morskiego, biegnąc poprzez dolinę Turan i dolinę Iftahel (dwie doliny położone na północ od Nazaretu); dalej biegnie wzdłuż wybrzeża aż do terytorium Sydonu, którego południową granicę stanowi rzeka Litani (Misrefot Maim?); na wschód od rzeki Litani skręca z kierunku północ-południe ku dolinie Hule (dolina Mispa, Mardż Ajjun), później zaś, ponownie, kieruje się na południe ku Chasor, by zająć miasta pokonanych królów.

9 Jozue postąpił z nimi, jak Pan powiedział Mojżeszowi: konie ich okulawił, a rydwany spalił w ogniu.

Zajęcie Chasoru i innych miast galilejskich

10 W tym samym czasie Jozue cofnął się i zdobył Chasor, a króla jego zabił mieczem; Chasor było niegdyś stolicą wszystkich tych królestw.

11,10-14 To, o czym tu mowa, jest jednym z epizodów osiedlania się plemion północnych, których historia przebiegała inaczej niż dzieje domu Józefa.

11 Ostrzem miecza wybili wszystko, co żywe, obłożywszy klątwą. Nie pozostawiono żadnej żywej duszy, a Chasor spalono.

11,11. Zniszczenie Chasor. Górne i dolne miasto Chasor spłonęło w XIII w. przed Chr. Dolne miasto nigdy już nie było zamieszkane. Prace budowlane prowadzone tam przez Salomona ograniczały się do obszaru górnego miasta.

12 Wszystkie miasta tych królów i samych ich królów zwyciężył Jozue i zdobył ostrzem miecza, obłożywszy ich klątwą, jak nakazał Mojżesz, sługa Pański.

11,12. Miasta królewskie. Miasta królewskie pełniły rolę głównych ośrodków administracyjnych. Egipcjanie mieli takie ośrodki w okresie Amarna. W miastach takich jak Gaza i Bet-Szean przebywali egipscy namiestnicy. Miasta Sychem i Chasor mogły być uważane za miasta królewskie z powodu znacznych obszarów, które kontrolowały. Podobny status mógł mieć Gibeon z racji swoich umocnień i strategicznego położenia.

Wyjątek dla miast na wzgórzach

13 Wszystkie jednak miasta położone na wzgórzach nie zostały przez Izraelitów spalone, z wyjątkiem Chasoru, spalonego przez Jozuego.

11,13. Miasta położone na wzgórzach. Wzgórza, o których tutaj mowa, to tell typowe dla wielu starożytnych miast. Miasto zbudowane na wzniesieniu było łatwiejsze do obrony. Oprócz naturalnego wzgórza każda kolejna warstwa zasiedlenia zwiększała wysokość wzniesienia. Gruzy zniszczonego miasta wyrównywano i wznoszono na nich kolejne miasto. W ciągu wieków, w miarę jak jedna warstwa nakładała się na drugą, sztuczny kopiec rósł coraz wyżej. W pewnych miejscach występuje ponad dwadzieścia warstw zasiedlenia. Praca archeologów polega na przekopaniu się przez nie w celu dokonania rekonstrukcji minionych dziejów.

14 Całą zdobycz tych miast i bydło podzielili Izraelici pomiędzy siebie, lecz wszystkich ludzi zgładzili ostrzem miecza doszczętnie, nie zostawiając żadnej żywej duszy. 15 To, co Pan nakazał słudze swemu, Mojżeszowi, a Mojżesz nakazał Jozuemu, Jozue wykonał, niczego nie zaniedbując z tego wszystkiego, co Pan nakazał Mojżeszowi.

PRZEGLĄD WALK O PALESTYNĘ

Zwycięstwo Jozuego

16 I opanował Jozue cały ten kraj: góry, cały Negeb, całą krainę Goszen, Szefelę, Arabę, góry izraelskie i ich równiny. 17 Od góry Chalak, wznoszącej się ku Seirowi, aż do Baal-Gad w dolinie Libanus, u stóp góry Hermon. A wszystkich ich królów zwyciężył i skazał na śmierć.

11,16-17. Zasięg podboju. W wersecie 16 wymieniono nazwy obszarów geograficznych obejmujących cały Kanaan z wyjątkiem fragmentu wybrzeża od Galilei na północy po Negeb na południu. Werset 17 posługuje się dwoma charakterystycznymi punktami, by określić zasięg podbitego terytorium. Góra Chalak znajduje się w pobliżu granicy Edomu (na południu) i jest powszechnie utożsamiana z Dżebel Halak. Ciągnie się wzdłuż Wadi Marra, pomiędzy Beer-Szebą a pustynią Sin. Baal-Gad leży na granicy północnej, w pobliżu Dan/Lajisz, na północ od Chasor. Czasami miejsce to utożsamia się z Banias leżącym na wschód od Dan. Dolina Libanu uważana jest zwykle za inną nazwę doliny Mispa (zob. komentarz do Joz 11,8), która łączy się z doliną Litani, rozciągającą się w stronę doliny Hule. Na temat całościowego charakteru zawartych tutaj informacji zob. komentarz do Joz 10,40.

18 Przez długi czas Jozue walczył z tymi wszystkimi królami. 

19 Żadne miasto nie zawarło pokoju z Izraelitami prócz Chiwwitów mieszkających w Gibeonie. Wszystkie zostały zdobyte zbrojnie. Joz 9,3+ Wj 4,21

20 Taki był zamiar Pana, który uczynił upartymi ich serca, tak że prowadzili wojnę z Izraelem i popadli pod klątwę bez miłosierdzia aż do wyniszczenia, jak Pan nakazał Mojżeszowi.

11,20 Por. Pwt 7,2n i 20,16-18, gdzie są podane racje tego wyniszczenia: podbój Kanaanu to święta wojna, kraj Jahwe winien być oczyszczony z wszelkiej obecności pogan, Izrael jest ludem świętym, a więc odizolowanym (Pwt 7,6+), mającym się wystrzegać jakiegokolwiek kompromisu, który doprowadziłby go do niewierności. To wszystko się jednak nie spełniło (por. przyp, do Joz 10 i Sdz 1). Motyw tego niepowodzenia (grzechy Izraela) i racja, dla której Bóg je dopuścił (próba nałożona na lud), są podane w Sdz 2,20 — 3,4 (zob. Sdz 2,6+).

Klęska Anakitów Pwt 1,28+; Joz 15,13-14; Sdz 1,10-15+

21 W owym czasie Jozue w walce zwyciężył Anakitów z gór, z Hebronu, z Debiru, z Anab i ze wszystkich gór judzkich, i ze wszystkich gór izraelskich. Na nich wszystkich wraz z ich miastami Jozue rzucił klątwę. Sdz 3,11+

11,21-23 Na temat Anakitów zob. Pwt 1,28+. Ta notatka redakcyjna (w. 21-22) jest niezgodna z tekstem o podboju Hebronu przez Kaleba (15,13-14; por. 10,28+).

11,21. Anakici. Potomkowie Anaka byli powszechnie uważani za „olbrzymów” (zob. Lb 13,21-33; Pwt 2,10-11; 2 Sm 21,18-22), przy czym bardziej właściwe wydaje się określenie „olbrzymiego wzrostu”. Nie ma o nich wzmianki w innych źródłach starożytnych, chociaż, być może, wymieniani są w egipskich tekstach złorzeczących. Oprócz tego egipski list z papirusu Anastasi I (XIII w. przed Chr.) opisuje walecznych wojowników Kanaanu o wzroście 2,10-2,70 m. Dwa szkielety kobiet odnalezione w Tell es-Saidija w Zajordaniu (datowane na XII w. przed Chr.) mają ok. 2,10 m wysokości.

11,21. Hebron, Debir, Anab. Położenie Hebronu i Debiru omówiliśmy w komentarzach do Joz 10,3 i Joz 10,38. Anab znajdowało się również w górzystej krainie Judy, przypuszczalnie w miejscu dzisiejszego Chirbet Anab es-Segira (Tell Rekesz), w odległości ok. 24 km na południowy zachód od Hebronu. Wzmianki o Anabie pojawiają się w tekstach egipskich pochodzących z tego okresu. Badania archeologiczne we wspomnianym rejonie doprowadziły do odkrycia śladów z okresu żelaza.

22 Anakici nie pozostali już w kraju Izraelitów, z wyjątkiem Gazy, Gat i Aszdodu.

11,22. Gaza, Gat, Aszdod. Gaza, Gat i Aszdod były trzema z pięciu stolic królów kananejskich, położonych wzdłuż południowych równin nadmorskich. Aszdod znajdował się w odległości ok. 5 km od wybrzeża, na wschód od Jerozolimy. Wzmianki o nim pojawiają się w tekstach ugaryckich, zaś prowadzone w tym miejscu wykopaliska archeologiczne doprowadziły do odkrycia dużej osady z okresu późnego brązu. Gaza leżała w odległości ok. 3,2 Krn od wybrzeża i 32 Krn na południowy zachód od Aszdod. Istnienie w tym miejscu współczesnego miasta uniemożliwia prowadzenie szerszych prac wykopaliskowych, jednak Aszdod jest dobrze znany z pozabiblijnych źródeł pochodzących z tego okresu. Gat, obecnie Tell es-Safi, leży w głębi lądu, w miejscu, w którym dolina Ela łączy się z Szefelą, 9 km na zachód od Azeki. W ostatnich czasach nie prowadzono tam prac wykopaliskowych.

23 Jozue zawładnął całym krajem według polecenia Pana, danego Mojżeszowi, a następnie oddał go Jozue w posiadanie Izraelowi, dzieląc odpowiednio do ich podziału na pokolenia. I kraj zaznał pokoju od wojny.

Joz 12

Królowie zwyciężeni na wschód od Jordanu

1 A oto królowie kraju, których zwyciężyli Izraelici i opanowali ich ziemię za Jordanem, od wschodu, od potoku Arnon aż do góry Hermon i wraz z całą Arabą ku wschodowi: Pwt 2,26-3,17

12,1-24 Cały ten rozdział wyszedł spod pióra redaktora deuteronomistycznego. W w. 1-6 wykorzystuje on dane zawarte w Pwt 2-3, w w. 7-24 układa listę pokonanych królów według opowieści o podbojach w Joz 1-10, dodaje jednak do niej parę nazw, które zaczerpnął z jakiegoś spisu administracyjnego miast, pochodzącego być może z epoki Salomona.

12,1. Od potoku Arnon aż do góry Hermon. Podbite przez Izraelitów obszary Zajordania rozciągały się od rzeki Arnon (na granicy Moabu i królestwa Sichona) na południu, po górę Hermon na północy (zob. Pwt 3,8), o łącznej długości 210 km w linii prostej. Taki obszar geograficzny odpowiadałby obszarowi od Dan do Beer-Szeby w opisach Palestyny.

2 Sichon, król amorycki, ze stolicą w Cheszbonie. Panował on od Aroeru, leżącego nad brzegiem potoku Arnon, od środka doliny i połowy Gileadu aż do potoku Jabbok, granicy synów Ammona, Pwt 2,36

3 a na wschodzie poprzez Arabę aż do morza Kinneret i morza Araby, czyli Morza Słonego, w kierunku Bet-Hajeszimot i dalej ku południowi do stóp zboczy Pisga.

12,2-3. Obszar geograficzny. Ponieważ nie jest znane dokładne położenie biblijnego Cheszbonu (w Tell Hesban nie odnaleziono śladów z epoki podboju Kanaanu), można stwierdzić jedynie, że północną granicą opisanego tutaj obszaru jest Morze Martwe leżące na ziemiach Moabitów (zob. komentarz do Lb 21,25-28). Wschodni obszar pozostający pod panowaniem Sichona rozciągał się od Aroeru, miasta granicznego położonego na krawędzi doliny Arnonu, kontrolującego handel w tym rejonie i przebiegające tamtędy szlaki handlowe, do części Gileadu, na południe od rzeki Jabbok. Jeśli idzie o wschodni brzeg Jabboku, Sichon miał panować na ziemiach rozciągających się na północ od rzeki aż do jeziora Kinneret (Jeziora Galilejskiego); na południe panowanie jego sięgało północno-wschodniego wybrzeża Morza Martwego, do zboczy góry Pisa, leżącej po przeciwnej stronie Jerycha.

4 Następnie Og, król Baszanu, jeden z ostatnich Refaitów, z siedzibą w Asztarot i Edrei, Pwt 1,28+

12,4 Następnie Og. BJ: „Og”, za grec. Tekst hebr.: „Terytorium Oga”.

12,4. Refaim/Refaici. W tekście biblijnym słowo Refaim/Refaici oznacza duchy zmarłych (Ps 88,10-12; Iz 26,14) lub, jak w omawianym fragmencie, jeden z dawnych ludów Baszanu leżącego na obszarze Zajordania (Rdz 14,5; Pwt 3,13). Lud ten był znany z rosłej budowy (Lb 13,33; 2 Sm 21,16). Refaici, podobnie jak Anakim i Emmim z Moabu, zostali wyparci przez Izraelitów. Król Og, mający wielkie żelazne łoże, określony został jako jeden z ostatnich przedstawicieli tego ludu (inna wskazówka świadcząca o wyniszczeniu Refaitów w okresie podboju Kanaanu przez Izraelitów). Źródeł związku Refaitów/Refaim ze zmarłymi można poszukiwać w ugaryckich legendach o starożytnych królach i herosach (zob. Iz 14,9). Więzi łączące ich z ludami Zajordania mogą być pozostałością ugaryckich podań o tej ziemi, mogą też łączyć się z ich bogiem lub eponimicznym przodkiem Rapah (zob. Pwt 3,11.13, w którym podano pewne informacje dotyczące Refaitów).

5 którego panowanie rozciągało się na górę Hermon i Salka, cały Baszan aż do granicy Geszurytów i Maakatytów i do połowy Gileadu, aż do granicy Sichona, króla Cheszbonu. Lb 21,21-35

12,4-5. Obszar geograficzny. Terytorium Oga rozciągało się od pasma góry Hermon i Baszanu (w północnej części Zajordania) po rzekę Jarmuk na południu. Stolica jego państwa znajdowała się w Asztarot (Tell Asztara, położone w odległości 40 km na północny wschód od Jeziora Galilejskiego) i Edrei (miasta wymienianego w rocznikach Totmesa III), leżącej przy jednym z dopływów rzeki Jarmuk (Dera na terenie współczesnej Jordanii). Wschodnią granicę królestwa Oga wyznaczała Salka, miasto leżące, być może, w miejscu dzisiejszego Salkadu (zob. komentarz do Pwt 3,1-11).

6 Mojżesz, sługa Pana, i synowie Izraela zwyciężyli ich, i oddał Mojżesz, sługa Pana, ziemię tę w dziedzictwo pokoleniom Rubena, Gada i połowie pokolenia Manassesa. Lb 32

Królowie zwyciężeni na zachód od Jordanu

7 A oto królowie kraju, których zwyciężył Jozue i synowie Izraela po zachodniej stronie Jordanu, od Baal-Gad w dolinie Libanu aż do góry Chalak, wznoszącej się ku Seirowi, a których kraj oddał Jozue w dziedzictwo pokoleniom izraelskim, odpowiednio do ich podziału,

12,7-24 W tych wierszach jest zawarta lista królów pokonanych w zachodnim Kanaanie. Różnice występujące w w. 18, 19, 20 i 23 grec. wynikają — jak się zdaje — jedynie z niezrozumienia tekstu hebr., na którym oparto się w BJ wprowadzając niezbędne minimum poprawek.

8 na górze i na Szefeli, w Arabie i na zboczach górskich, na stepie i w Negebie, u Chittytów, Amorytów, Kananejczyków, Peryzzytów, Chiwwitów, Jebusytów: Pwt 7,1+

12,7-8. Obszar geograficzny. Zamieszczona tutaj lista terytoriów położonych na zachód od Jordanu, które zostały zajęte przez Izraelitów, stanowi powtórzenie tekstu z Joz 11,16-17. Powtórzenie takie wzmacnia dodatkowo roszczenia Izraelitów do tej ziemi na podstawie przymierza z Rdz 15,19-21, dostarcza też podstawy podziału ziemi między poszczególne pokolenia Izraela. Granicą południową jest góra Chalak (dzisiaj nosząca nazwę Dżebel Halak), w pobliżu ziem Edomu; północną - Baal-Gad u podnóża góry Hermon, w pobliżu granicy Libanu. Do tekstu dodano pewne określenia geograficzne; „na zboczach górskich” (zob. Joz 10,40; być może chodzi o spadek terenu w stronę Szefeli lub o Pustynię Judejską zakręcającą w stronę Morza Martwego) i „na stepie” (obszar zamieszkiwany później przez pokolenie Judy zob. Joz 51,61).

9 król Jerycha, jeden; król Aj obok Betel, jeden; 10 król Jerozolimy, jeden; król Hebronu, jeden; 11 król Jarmutu, jeden; król Lakisz, jeden; 12 król Eglonu, jeden; król Gezer, jeden;

12,9-12. Lista królów. Lista pokonanych królów z grubsza odpowiada kolejności, w jakiej Izraelici podbijali ziemie Kanaanu w Joz 6 - 11. Jerycho i Aj (obok Betel zob. Joz 7,2) pojawiają się w Joz 6 - 8. Królowie południowej koalicji kananejskiej, wymienieni w wersetach 10 i 12, pojawiają się w Joz 10,3.23. Inskrypcje asyryjskie zawierają czasami listy podbitych ziem i królów pokonanych przez danego władcę w porządku odpowiadającym wydarzeniom kampanii. Na przykład, Tiglat-Pileser I wspomina o czterdziestu jeden ziemiach, które podbił w ciągu pięciu lat. Salmanassar I podaje, że zniszczył pięćdziesiąt jeden miast.

13 król Debiru, jeden; król Gederu, jeden;

12,13. Debir. Zob. komentarz opisujący Debir w Joz 10,38.

12,13. Geder. Położenie starożytnego Geder nie jest znane. Niektórzy uczeni uważają, że kopista błędnie zapisał nazwę Gerar - kananejskiego miasta znajdującego się w zachodniej części Negebu. Jednak jeden z urzędników Salomona został w 1 Krn 27,28 określony mianem Gedaryty, co wskazuje, że Geder to poprawna nazwa miasta. Jedną z możliwości jego lokalizacji jest Chirbet Dżedur, oddalone na północ od Hebronu.

14 król Chormy, jeden; król Aradu, jeden; Sdz 1,29

12,14. Chorma. Zważywszy, że nazwa ta oznacza „zniszczenie”, możliwe, iż dotyczyła kilku różnych miejsc. Wydaje się, że Chorma leżała w południowej części Negebu, na ziemiach należących do pokolenia Judy. Dokładne jej położenie nadal pozostaje przedmiotem sporów (wśród możliwości wymienia się Tell el-Milh, oddalone o 11,5 km na północny wschód od Beer-Szeby, oraz Tell Masos, 11,5 km na wschód od tego miasta). Jego nazwa łączy się z początkową porażką Izraelitów opisaną w Lb 14,45 oraz ze zwycięstwem odniesionym nad Aradem (Lb 21,1-3).

12,14. Arad. Miejsce nazywane Tell Arad leży 29 km na północny wschód od Beer-Szeby, na obszarze południowego Negebu. Z osadą tą związanych jest kilka mniejszych, możliwe, że Arad z Joz to Tell Malhata, położona o 6,5 km na wschód od Tell Arad, lub Tell Masos (Chirbet el-Meszasz), oddalona o ok. 11,5 km na wschód od Beer-Szeby. Pozostałości starożytnej ceramiki znajdowane (lub nie) we wspomnianych miejscach skłoniły uczonych do wysunięcia rozbieżnych opinii. Można sądzić, że Tell Arad zostało całkowicie wyludnione u schyłku wczesnego okresu brązu, chociaż wcześniej było ważnym ufortyfikowanym ośrodkiem egipskim, wywierającym silny wpływ na okoliczne ziemie. Odnaleziono również ślady nieufortyfikowanej osady z okresu żelaza (XI w. przed Chr.)- mogą one odpowiadać obecności Kenitów, o której wspomina Sdz 1,16.

15 król Libny, jeden; król Adullam, jeden;

12,15. Libna. Zob. komentarz opisujący Libnę, dotyczący Joz 10,29.

12,15. Adullam. Miasto to, położone na Szefeli, w południowej części obszaru Judy, w odległości ok. 26 km na południowy zachód od Jerozolimy, utożsamia się z dzisiejszym Tell esz Szeich Madhur. Chociaż Adullam wymieniono tylko na tej liście pokonanych królów, miejsce to łączy się z Dawidem (1 Sm 22,1); znajduje się też na liście warownych miast Salomona (2 Kra 11,7). W tradycji prorockiej Micheasz opłakuje jego zniszczenie podczas inwazji asyryjskiej (Mi 1,15).

16 król Makkedy, jeden; król Betel, jeden; Sdz 1,22-26

12,16. Makkeda i Betel. Zob. komentarz do Joz 10,10 na temat Makkedy i do Joz 8,9 na temat Betel.

17 król Tappuach, jeden; król Cheferu, jeden;

12,17. Tappuach. Miejsce to utożsamia się z Tell Szeik Abu Zarad, położonym na szczycie wzgórza, w odległości 15 km na południowy wschód od Nablusu. Tappuach była miastem granicznym, leżącym pomiędzy ziemiami pokolenia Efraima i Manassesa (zob. Joz 16,8; 17,7-8). O innym miejscu na ziemiach Judy, noszącym tę samą nazwę, wspomniano w Joz 15,34, do tej pory go jednak nie zlokalizowano.

12,17. Chefer. Chociaż nie udało się ustalić położenia państwa-miasta o nazwie Chefer, znajdowało się ono przypuszczalnie w północno-wschodniej części ziem przyznanych pokoleniu Manassesa, być może daleko na północy, w okolicy doliny Dotan i pasma Gilboa. Prace archeologiczne prowadzone niedawno w tym rejonie wskazują, że Chefer mogło się znajdować w miejscu dzisiejszego Tell el-Muhaffar (zob. Joz 17,2-3 na temat więzi łączących Chefer z ziemią Selofchada).

18 król Afek, jeden; król Laszaronu, jeden;

12,18. Afek. Wzmianka o Afek pojawia się w rocznikach Totmesa III (ok. 1490-1436 przed Chr.) i Amenhotepa II (ok. 1447-1421 przed Chr.). Miasto Afek, położone na równinie Szaronu, utożsamia się z Tell Ras el-Ain (u źródeł Jarmuku, w okolicach dzisiejszego Tel Awiwu). W miejscu tym Izraelici stoczyli przynajmniej dwie ważne bitwy z Filistynami (1 Sm 4,1; 29,1).

12,18. Laszaron. Na podstawie tekstu Septuaginty można wysnuć wniosek, że słowo laszaron oznacza wskazówkę geograficzną dotyczącą Afek, bowiem gdzie indziej nie używa się go w odniesieniu do innych miast (zob. Joz 13,4; 1 Krl 20,26-30). Jeśli było to odrębne miejsce, znajdowało się ono przypuszczalnie w pobliżu ziem Filistynów.

19 król Madonu, jeden; król Chasoru, jeden;

12,19 Madonu. Tak tekst hebr. W BJ: „Meromu”, na zasadzie domysłu (por. 11,1). W grec. pominięte.

12,19. Madon i Chasor. Zob. komentarz do Joz 11,1, w którym omówiliśmy te miasta podbite przez Izraelitów.

20 król Szimronu Meronu, jeden; król Akszafu, jeden;

12,20. Szimron, Meron i Akszaf. Zob. komentarz do Joz 11,1, w którym omówiliśmy te miasta podbite przez Izraelitów.

21 król Tanak, jeden; król Megiddo, jeden; Sdz 1,27-28

12,21. Tanak. Chociaż miasto Tanak zostało założone około 2700 przed Chr., w miejscu dzisiejszego Tell Ti’innik (oddalonego 6,5 km na północny zachód od Megiddo, na wzgórzu górującym nad doliną Jizreel), nie ma o nim żadnej wzmianki w starożytnych źródłach z okresu poprzedzającego XV-wieczne roczniki Totmesa III, w których opisano bitwę stoczoną przez jego wojska pod Megiddo (ok. 1468 przed Chr.). Jest to jedno z kilku miejsc w dolinie Jizreel, które regularnie pojawia się na listach podbitych miast tego bogatego, będącego częstym przedmiotem zatargów, regionu. Chociaż pierwotnie znajdowało się ono na ziemiach przydzielonych pokoleniu Asera, w późniejszych wzmiankach wymienia się je jako należące do pokolenia Manassesa (Joz 17,12; Sdz 5,19). Z prowadzonych prac wykopaliskowych wynika, że największą świetność Tanak osiągnęło w połowie III tysiąclecia przed Chr., w okresie od XVII do XIV w. przed Chr. W XII w. przed Chr., po upadku egipskiej kontroli w tym regionie i najeździć Ludów Morza, Tanak było już słabo zaludnione. W X w. przed Chr. wzniesiono tam jednak nowy system obronny, co wskazuje, że liczba mieszkańców miasta ponownie wzrosła w okresie monarchii izraelskiej.

12,21. Megiddo. Ponieważ Megiddo strzegło zachodniego wejścia do mającej strategiczne znaczenie doliny Jizreel, równiny Szaronu i szlaków handlowych biegnących wzdłuż wybrzeża, łączących Egipt i Mezopotamię, przyciągało uwagę wielu starożytnych władców. Założone około 3300 przed Chr. w okolicy dwóch źródeł, Megiddo było dwadzieścia razy niszczone i odbudowywane, gdy armie Egiptu (roczniki faraonów Totmesa III; Setiego; Ramzesa II; listy z Amarna), państwa Chetytów i Mezopotamii starały się objąć nad nim kontrolę oraz zapanować nad Syro-Palestyną. Zniszczenie miasta z okresu późnego brązu (warstwa VII A) w XII w przed Chr. zbiegło się przypuszczalnie z końcem zwierzchności egipskiej i inwazją Ludów Morza (hipoteza ta oparta jest na odnalezionych fragmentach ceramiki filistyńskiej). W narracji o podboju Kanaanu Megiddo pojawia się wyłącznie na tej liście pokonanych królów. Zostało ono przyznane pokoleniu Manassesa (Joz 17,11), nie zostało jednak zdobyte przez Izraelitów (Sdz 1,27). Izraelici opanowali je dopiero w okresie monarchii (1 Krl 4,12; 9,15).

22 król Kadesz, jeden; król Jokneam na Karmelus, jeden;

12,22. Kedesz. Nazwa tego miejsca pojawia się w kilku kontekstach geograficznych, rn.in. w Galilei (Tell Kades) oraz na ziemiach należących do pokolenia Neftalego, w pobliżu Megiddo (Sdz 4,11; 5,19; Tel Abu Kudeis). Pojawienie się Kedesz w tym miejscu listy wskazuje, że znajdowało się ono w dolinie Jizreel, trudno jednak podać dokładną lokalizację.

12,22. Jokneam. Utożsamiane z Tel Jokneam, miejsce to znajduje się na północny zachód od Megiddo, tam gdzie Wadi Milh opuszcza dolinę Jizreel, na granicy z Zebulonem (Joz 19,11; 21,34). Miasto zostało założone we wczesnym okresie brązu i było zamieszkane aż do okresu imperium ottomańskiego. Strategiczne znaczenie Jokneam potwierdza umieszczenie wzmianki o nim na liście podbojów faraona Totmesa III. Miasto zostało zniszczone podczas niepokojów w XIII w. przed Chr. i ponownie pod koniec XI w. przed Chr., być może w okresie izraelskiej ekspansji na północ.

23 król Doru z wyżyny Dor, jeden; król Goim z Gilgal, jeden;

12,23 z Gilgal. Tak tekst hebr. W BJ: „w Galilei”, za grec.

12,23. Dor. Nadmorskie miasto Dor zostało założone przypuszczalnie w XIII w. przed Chr., podczas podejmowanych przez faraona Ramzesa II prób ożywienia handlu pomiędzy Syro-Palestyną a państwami egejskimi. Później osiedlili się w nim Filistyni (wynika to z egipskiej opowieści o podróży Wenamona). Dor zostało następnie podbite przez Salomona i pełniło rolę jednego z ośrodków administracyjnych jego królestwa (1 Krl 4,11). Miasto leżało na ziemiach należących do pokolenia Manassesa, zostało jednak zdobyte dopiero w okresie monarchii izraelskiej (Joz 11,2; Sdz 1,27).

12,23. Poganie/goim z Gilgal. Gilgal to nazwa kilku miast rozproszonych na całym obszarze Kanaanu. Określenie „poganie” (goim) trudno uznać za szczególnie przydatne, chociaż niektórzy badacze, na podstawie tekstu Septuaginty, łączą tę nazwę z Charoszet Haggoim z Sdz 4,2. Ponieważ na liście z Księgi Jozuego umieszczono je pomiędzy Dor i Tirsą, mogło się znajdować we wschodniej części równiny Szaronu.

24 król Tirsy, jeden. Wszystkich królów razem trzydziestu jeden.

12,24. Tirsa. Tirsa, najczęściej utożsamiana z Tell el-Far’a (leżącym 11,5 km na północny wschód od Nablusu, w środkowej części wyżyny), w okresie poprzedzającym monarchię izraelską pojawia się wyłącznie na liście pokonanych królów z Księgi Jozuego. Jej związek z Manassesem oparty jest na pojawieniu się kobiety imieniem Tirsa w jego rodowodzie (Lb 26,33; Joz 17,3). Proces osiedlenia rozpoczął się w epoce neolitu. Największe rozmiary miasto osiągnęło około 1700 przed Chr. Zbudowano wówczas grube mury i cytadelę. W okresie żelaza osiągnęło szczyt świetności, pełniąc rolę jednej ze stolic Izraela (1 Krl 15,21), później jednak straciło na znaczeniu na rzecz Samarii.

Joz 13

PODZIAŁ ZIEMI OBIECANEJ

Kraj pozostały do zdobycia

1 Gdy Jozue zestarzał się i był w podeszłym wieku, rzekł Pan do niego: Jesteś stary, w podeszłym wieku, a pozostał jeszcze znaczny kraj do zdobycia.

13,1-7 Są tu podane terytoria, które nigdy nie były izraelskie, choć wchodzą w obręb idealnych granic Ziemi Świętej podanych w 1,4 i w Lb 34,1-12: na południu kraj Filistynów razem z Geszurytami (por. 1 Sm 27,8) oraz Awwici (por. Pwt 2,23; BT tam błędnie: „Chiwwici”), na północy ziemie Sydończyków, czyli Fenicja. Tekst 13,1-7 pochodzi od redaktora i stanowi wprowadzenie do dokumentu geograficznego.

13,1. Listy ziem granicznych na Bliskim Wschodzie. W kilku chetyckich traktatach znaleźć można pewne podobieństwa do listy ziem granicznych zamieszczonej w Joz 13 - 19. W dokumentach traktatowych listy graniczne określają rubieże ziemi, którą władca przekazywał wasalowi. Chociaż w sensie technicznym ziemia ta była własnością zwierzchnika, sprawowanie władzy lokalnej cedował on na wasala, określał też granice ziem, które definiowały łączący ich związek prawny. Przekazana ziemia miała być chroniona w sposób, stanowiący wyraz lojalności wobec władcy. Najobszerniejszą listę ziem granicznych znaleźć można w traktacie, który Chetyci zawarli z jednym ze swych wasali, Tarhuntassem (chodziło o ziemie położone w południowej części środkowej Anatolii). Celem list zamieszczanych w owych traktatach było określenie ziem należących do Tarhuntassa oraz do jego sąsiadów (innych ziem wasalnych). Wydaje się, że jest to zbieżne z celem tekstu Joz 13 -19, w którym określono granice ziem należących do poszczególnych pokoleń Izraela. Takie wyznaczenie granic było jedną z ról władcy, okazującego w ten sposób swoją władzę nad wasalami i ich ziemią.

2 Oto ten kraj pozostaje: wszystkie okręgi Filistynów i cały Geszur,

13,2 okręgi Filistynów. Według Pwt 2,23; Am 9,7; Jr 47,4n Filistyni pochodzą z Kaftor, którym jest najprawdopodobniej Kreta, a nie Azja Mniejsza. W każdym razie był to tylko jeden z etapów ich wędrówek, a właściwe pochodzenie pozostaje niewiadome. Stanowili oni część wielkiej fali migracyjnej „ludów morza”, która doszła aż do granic Egiptu, gdzie na początku XII w. zatrzymał ją Ramzes III. Po klęsce Filistyni zostali osiedleni na przybrzeżnej równinie Palestyny (która zawdzięcza im nazwę). Wzmianka o nich w Rdz 21,32-34; 26,1-8 i Wj 13,7 jest antycypacją wydarzeń historycznych. W w. 4 wyliczone pięć należących do nich dystryktów (por. Sdz 3,3; Jl 4,4). Nie byli oni Semitami i nie praktykowali obrzezania. Zaciekli nieprzyjaciele Izraela w czasach sędziów i Saula, zostali pokonani przez Dawida, utrzymali się jednak na wybrzeżu.

3 od Szichoru na granicy Egiptu aż do granicy Ekronu na północy uważa się za kraj kananejski; [kraje] pięciu władców filistyńskich z Gazy, Aszdodu, Aszkelonu, Gat i Ekronu oraz Awwici, Sdz 3,3

4 na południu cały kraj Kananejczyków i od Ary, należącej do Sydończyków, aż do Afeka i granicy Amorytów.

13,4 i od Ary. BJ: „i Mearah”, za skażonym tekstem hebr.

5 Następnie kraj Giblitów i cały Liban na wschodzie od Baal-Gad u stóp góry Hermon, aż do Wejścia do Chamat.

13,2-5. Oto ten kraj pozostaje. Podsumowujące stwierdzenie określające ziemie, które pozostały jeszcze do zdobycia, wskazuje trzy regiony: (1) okręgi Filistynów obejmujące pięć głównych filistyńskich państw-miast wraz z obszarem rozciągającym się na południe, aż do granicy z Egiptem, biegnącej wzdłuż Wadi el-Arisz (zob. Joz 15,4); (2) fenicki obszar wybrzeża oraz (3) Byblos i góry Libanu we wschodniej Syrii. Cały ten obszar nie został nigdy podbity przez Izraelitów, chociaż istniały związki handlowe i dyplomatyczne łączące go z Izraelem (1 Krl 9,19). Fenickie państwa-miasta, Tyr i Sydon, przyznano pokoleniu Asera, nigdy nie zostały jednak zdobyte (Sdz 1,31). Z pewnością łączyły je sojusze z królestwem Dawida i Salomona (1 Krl 5,1; 9,11-13). Na obszarze Filistei osiedliły się niektóre grupy zaliczane do Ludów Morza. Prace wykopaliskowe prowadzone w tym rejonie (ostatnio w Tel Mikne/Ekronie) doprowadziły do odkrycia warstw zniszczonych miast, co współgra z inwazją i wyparciem kananejskich mieszkańców (na temat Awwitów zob. Pwt 2,23). Spośród wymienionych tutaj miast udało się ustalić jedynie położenie Gat (jako miejsce lokalizacji uczeni proponują Tell esz-Szeria i Tell es-Safi, przy czym ostatnia z hipotez wydaje się bardziej prawdopodobna).

6 Wszystkich mieszkańców gór od Libanu aż do Misrefot-Maim, wszystkich Sydończyków Ja sam wypędzę sprzed oblicza Izraelitów. Tymczasem podziel kraj losem między Izraelitów na dziedzictwo, jak ci nakazałem. Joz 23,5

13,6. Geografia obszaru. W wersecie tym opisano geograficzny obszar Fenicji, chociaż ziemie te określa się jako należące do Sydończyków. Można odczytywać ten fragment jako część podsumowania geograficznego, podanego w Joz 13,5, może jednak pełnić również rolę samodzielnego podsumowania. W każdym razie z tekstu wynika, że północna granica tego regionu została podbita przez Jozuego (na temat Misrefot-Maim zob. Joz 11,8).

7 Teraz podziel ten kraj jako dziedzictwo między dziewięć pokoleń i pół pokolenia Manassesa.

13,7 Grec. dodaje na końcu: „od Jordanu aż do Wielkiego Morza na zachodzie, ty im go dasz; Wielkie Morze będzie ich granicą”.

Pokolenia zajordańskie Lb 32; Pwt 3,12-17

8 Druga połowa pokolenia Manassesa, a z nią Rubenici i Gadyci otrzymali swoje dziedzictwo, które Mojżesz im nadał na wschód za Jordanem: Mojżesz, sługa Pana, im dał:

13,8-32 W tym fragmencie wiadomości się czerpie z Lb 32 i Pwt 3,12-17, dorzucając do nich pewne nazwy miejscowości, nie ma tu jednak opisu terytoriów pokoleń zajordańskich, jak w przypadku grupy, która się osiedliła na zachód od Jordanu. Geografia tych pokoleń była płynna nawet dla samych Izraelitów, a Rubenitów i Gadytów traktuje się na ogół jako jedność (Lb 32,ln; Pwt 3,12; Joz 1,12; itd.). Terytoria obydwu tych pokoleń wkrótce się skurczyły wskutek ekspansji królestwa ammonickiego i moabskiego (por. odnośnie do Rubena Rdz 49,4; Pwt 33,6, a odnośnie do Gada — Rdz 49,19). Początki połowy pokolenia Manassesa są niejasne — wydaje się, że ich osiedlenie w północnym Gileadzie nie przypada na ten pierwszy okres (por. Lb 32,1+).

13,8 Druga połowa pokolenia Manassesa. Przywrócone za grec. W tekście hebr. pominięte.

9 od Aroeru, położonego na brzegu doliny potoku Arnon, i od miasta, które jest w środku doliny, cały płaskowyż od Medeby do Dibonu;

13,9. Płaskowyż Medeby. Ten urodzajny płaskowyż, rozciągający się w Miszor (na północy Moabu), znajduje się w odległości 40 km na południe od stolicy Jordanii, Ammanu. Ziemia ta została przydzielona pokoleniu Rubena i stała się widownią licznych bitew, które Izraelici stoczyli z Moabitami o kontrolę nad tym regionem (Sdz 3,12-30; 1 Sm 14,47; 2 Sm 8,2; 1 Krn 19,7).

10 i wszystkie miasta Sichona, króla Amorytów, który panował w Cheszbonie, aż do granicy Ammonitów.

13,10. Cheszbon. Zob. komentarz do Lb 21,26-30 na temat króla Amorytów, Sichona, który panował w tym rejonie Moabu.

11 Następnie Gilead i krainę Geszurytów i Maakatytów z całym łańcuchem gór Hermonu i całym Baszanem aż do Salka; 

12 a w Baszanie całe królestwo Oga, który panował w Asztarot i w Edrei i był ostatnim potomkiem Refaitów. Mojżesz zwyciężył ich i wydziedziczył. Joz 12,4

13 Lecz Izraelici nie wypędzili Geszurytów i Maakatytów, dlatego Geszuryci i Maakatyci utrzymali się wśród Izraela aż do dnia dzisiejszego. 

14 Tylko pokoleniu Lewiego nie dano żadnego dziedzictwa; ofiary spalane dla Pana, Boga Izraela, są jego dziedzictwem, jak to On sam oznajmił. Joz 13,33; Lb 18,20; Pwt 18,2

13,14 ofiary spalane dla Pana... są jego dziedzictwem. Tak tekst hebr. W BJ: „Jahwe jest jego dziedzictwem”, za grec.

Pokolenie Rubena Rdz 49,3-4; Pwt 33,6

15 Mojżesz dał pokoleniu potomków Rubena część odpowiednio do ich rodów. 16 Otrzymali więc ziemię od Aroeru na brzegu doliny potoku Arnon i od miasta, które jest w środku doliny, i cały płaskowyż aż do Medeby, 17 Cheszbon ze wszystkimi miastami położonymi na wyżynie: Dibon, Bamot-Baal i Bet-Baal-Meon, 18 Jahsa, Kedemot, Mefaat, 19 Kiriataim, Sibma, Seret-Haszszachar na pogórzu doliny, 20 Bet-Peor, zbocza Pisga, Bet-Hajeszimot, 

21 wszystkie miasta płaskowyżu i całe królestwo Sichona, króla amoryckiego panującego w Cheszbonie, którego zwyciężył Mojżesz, a również książąt Madian: Ewi, Rekem, Sur, Chur i Reba, lenników Sichona zamieszkałych w kraju. Wj 2,15+; Lb 22,2+;

13,21. Książęta Madianu. Lista pokonanych książąt lub wodzów Madianitów pojawia się również w Lb 31,8, w której przywódców tego narodu określa się mianem królów. Ewi i Reba figurują tylko na tych identycznych listach, zaś Sur znajduje się na liście wodzów plemiennych w Lb 25,15 (1 Krn 8,30). Chur to imię wodza Izraelitów w Wj 17,10. Rekem było w tym okresie powszechnie używanym imieniem (1 Krn 2,43-44; 7,16), a także nazwą miejsca (Joz 18,27). Wymienione tutaj imiona książąt mogą być również związane z nazwami konkretnych miejsc na obszarze rozciągającym się od południowego Zajordania po północną Arabię, a więc pozwalających sprawować kontrolę nad szlakami handlowymi w tym rejonie.

22 Również wróżbitę Balaama, syna Beora, wraz z innymi ofiarami walki zabili Izraelici mieczem. Lb 31,8

13,22. Balaam. Zob. komentarz na temat Balaama w Lb 22 oraz komentarz do Lb 25,3, w którym omówiono wypadki, jakie rozegrały się w Baal-Peor; zdarzenie to mogło być przyczyną umieszczenia wzmianki o śmierci Balaama w Joz 13.

23 Granicą ziemi synów Rubena był Jordan. Takie jest dziedzictwo synów Rubena według ich rodów oraz ich miasta z przyległymi wioskami.

Pokolenie Gada Rdz 49,19; Pwt 33,20-21

24 Mojżesz dał jedną część pokoleniu potomków Gada, odpowiednio do ich rodów. 25 Otrzymali w dziedzictwie: Jazer i wszystkie miasta Gileadu, połowę kraju synów Ammona aż do Aroeru, leżącego naprzeciw Rabby, 26 i od Cheszbonu aż do Ramat-Mispa i Betonim oraz od Machanaim do granicy Lo-Debar, 27 a w dolinie Bet-Haram, Bet-Nimra, Sukkot i Safon, resztę królestwa Sichona, króla Cheszbonu, Jordan i jego okolice aż do krańców morza Kinneret po wschodniej stronie Jordanu. 28 Takie jest dziedzictwo potomków Gada według ich rodów oraz ich miasta z przyległymi wioskami.

Połowa pokolenia Manassesa

29 Mojżesz dał część połowie pokolenia Manassesa i to przypadło połowie pokolenia Manassesa odpowiednio do ich rodów.

13,29 Tekst w nawiasie jest glosą pominiętą w grec. Nie tłumaczy się jej również w BJ.

13,24-29. Opis geograficzny ziem Gada. Obszar przydzielony pokoleniu Gada obejmuje większą część Gileadu. Ziemie te rozciągały się na południe od rzeki Jabbok aż do krainy górzystej w okolicach Ammanu. Aroer, który został tutaj wymieniony, znajdował się w pobliżu Ammanu (Rabba), nie jest to położone na południu miejsce wspomniane w Joz 13,16. Jezer to przypuszczalnie dzisiejsze Chirbet es-Sar (oddalone o ok. 13 km od Cheszbonu). Betonim leżało w miejscu dzisiejszego Chirbet el-Batne, ok. 5 km na południowy wschód od es-Salt. Machanaim jest najczęściej utożsamiane z Tell Heggag w dolinie Jabboku, na południe od Penuel; Lo Debar (Debir) mogło znajdować się w niewielkiej odległości na północ od poprzedniego miejsca, dokładna lokalizacja nie jest jednak znana (zob. Am 6,13). Jeśli chodzi o pozostałe: Bet-Haram to Tell er-Rameh lub Tell Iktanu, leżące u zbiegu Jabboku i Wadi Hesban; Bet-Nimra to Tel el-Bleibil lub Tell Mimrin; Sukkot to przypuszczalnie Tell Deir Alla nad rzeką Jabbok; Salon to Tell es-Saidija nad Wadi Kafrinji.

30 Otrzymali w dziedzictwie ziemie od Machanaim, cały Baszan, całe królestwo Oga, króla Baszanu, i wszystkie Osiedla Jaira w Baszanie, sześćdziesiąt miast.

13,17-30. Lokalizacja miast. Lista miast należących do królestwa Sichona, które zostały zdobyte przez Izraelitów (Cheszbon, Jahsa, Edrei, Medeba), figuruje również w Lb 21,21-35. Także w Lb 32,33-41 miasta te przyznano pokoleniom Rubena, Gada i Manassesa. Bamot-Baal pojawia się w cyklu opowieści o Balaamie (Lb 22,41), zaś kilka ze wspominanych tutaj miast odnaleźć można w wykazie miast lewitów (Joz 21). Jeśli chodzi o lokalizację miast, której nie omówiono gdzie indziej: Bet-Baal-Meon odpowiada dzisiejszemu Main (położonemu 6,5 km na południowy zachód od Medeby); Kedemot - Chirbet er Remeil lub Aleijan (leżącemu 24 km na południowy wschód od Medeby); Mefaa - Chirbet Nefa (oddalonemu 6,5 km na południe od Ammanu), Tell Dżaua (8 km na południe od Ammanu) lub, co wydaje się najbardziej prawdopodobne, Umm er-Rasas (prawie 32 Krn na południowy wschód od Medeby); Sibma - Chirbet kurn el-Kibs; Seret Haszszachar - Chirbet ez-Zarat (w pobliżu wybrzeża Morza Martwego); Bet-Peor - Chirbet Ujun Musa.

31 Połowa Gileadu, Asztarot i Edrei, miasta królestwa Oga w Baszanie przypadły potomkom Makira, syna Manassesa, a raczej połowie potomków Makira według ich rodów.

13,30-31. Opis geograficzny ziem Manassesa. Opis ziem przydzielonych wschodniej części pokolenia Manassesa nie jest tak szczegółowy jak opis terytoriów Gada. Teksty paralelne znajdują się w Lb 32,39-42 oraz w Pwt 3,13-14. Ogólnie, obszar ten ciągnął się od Machanaim (będącego również północną granicą ziem pokolenia Gada) na północ, przez większą część Baszanu (zob. Joz 12,4 i 13,11-12), aż do góry Hermon. Nie sposób zlokalizować „osiedli Jaira”, mogły być one bowiem jedynie miejscami obozowisk (zob. Lb 32,41; Pwt 3,14; 1 Krn 2,22) rozproszonych po całym Baszanie. Na temat Makira jako potomka Manassesa zob. Rdz 50,23. Ta grupa plemienna była związana z północnym Gileadem (zob. Lb 32,39-40; Sdz 5,14).

32 Taki jest podział dziedzictwa dokonany przez Mojżesza na stepach Moabu, z drugiej strony Jordanu, na wschód od Jerycha. 

33 Pokoleniu Lewiego nie dał Mojżesz dziedzictwa. Pan, Bóg Izraela, jest ich dziedzictwem, jak to sam im oznajmił. Joz 13,14

Joz 14

PIERWSZY PODZIAŁ W GILGAL

Wprowadzenie

1 Oto, co otrzymali w dziedzictwie Izraelici w kraju Kanaan, co im przeznaczyli w dziedzictwie kapłan Eleazar i Jozue, syn Nuna, i naczelnicy szczepów pokoleń izraelskich.

14,1 —19,49 W tym obszernym fragmencie łączy się wiele dokumentów: opis granic terytoriów poszczególnych pokoleń, pochodzący z epoki przedmonarchicznej; jakieś spisy miast, w przypadku Judy (Symeona) i Beniamina bardzo szczegółowe, odzwierciedlające sytuację z epoki królewskiej. Te dokumenty, połączone ze sobą i opatrzone rozmaitymi glosami (zob. zwłaszcza 15,13-19; 16,10; 17,11-13, wszystko to teksty paralelne do Sdz 1), posłużyły jako źródło do naszkicowania obrazu terenów zajętych za Jozuego. W rzeczywistości rozmaite grupy izraelskie osiedliły się — drogą pokojowego przenikania albo podboju — każda na swoim terytorium, zapewniając sobie jego posiadanie powoli i stopniowo.

2 Podział dokonany został losem, tak jak Pan rozkazał przez Mojżesza, dla dziewięciu i pół pokolenia, 3 ponieważ dla dwu i pół pokolenia Mojżesz przeznaczył dziedzictwo za Jordanem, lecz dla lewitów nie wyznaczył dziedzictwa pośród nich. 

4 Synowie Józefa tworzyli dwa pokolenia: Manassesa i Efraima. Lewitom nie nadano żadnego działu w ziemi, tylko niektóre miasta do zamieszkania i przyległe pastwiska dla bydła i stad. Lb 35,1-8; Joz 21

5 Jak Pan rozkazał Mojżeszowi, tak postąpili Izraelici przy podziale kraju. Lb 34

Dział Kaleba

6 Wtedy synowie Judy przyszli do Jozuego w Gilgal, a Kenizzyta Kaleb, syn Jefunnego, rzekł do niego: Ty wiesz, co Pan powiedział do Mojżesza, męża Bożego, o mnie i o tobie w Kadesz-Barnea.

14,6-14 Kaleb był Kenizzyta (w. 6 i 14), a więc nie-Izraelitą (por. Lb 24,21+). Jego ród, pochodzący z południa Palestyny, jest spokrewniony z Edomitami (por. Rdz 36,11); zaczęto go wiązać z Izraelem, a specjalnie z Judą, od czasów pobytu w Kadesz (Lb 13-14). Zamieszkiwał okolice Hebronu (tu oraz 15,13-19; Sdz 1,12-15), w pobliżu którego znajduje się „Negeb Kaleba” (1 Sm 30,14). Kalebici zasymilowali się w końcu z Judą (por. genealogie 1 Krn 2,18n.42n; 4,11n; Joz 15,13+).

14,6. Kenizzyci. Kenizzyci byli nieizraelską grupą plemienną etnicznie związaną z Kenitami, Kalebitami i Otnielitami (zob. Rdz 15,19; Lb 32,12; Sdz 1,13). Ich ziemie obejmowały południowo-zachodnią część Hebronu oraz ziemie znajdujące się na południu, nad Morzem Martwym, w okolicach Edomu. Te mniejsze grupy plemienne zostały ostatecznie wchłonięte przez pokolenie Judy po ustanowieniu królestwa Izraela.

7 Czterdzieści lat miałem, gdy Mojżesz, sługa Pana, wysłał mnie z Kadesz-Barnea, abym zbadał kraj; i przyniosłem mu wiadomości zgodnie z moim sumieniem. Lb 13-14

8 A gdy moi bracia, którzy wyruszyli ze mną, przerazili serce ludu, ja poszedłem całkowicie za Panem, Bogiem moim. 9 Owego dnia Mojżesz przysiągł: Na pewno ziemia, na której stanęła twoja noga, przypadnie tobie i potomkom twoim w wiecznym dziedzictwie, ponieważ byłeś wierny Panu, Bogu mojemu.

10 I teraz patrz, Pan zachował mnie przy życiu, jak przyrzekł. Już czterdzieści pięć lat minęło, jak Pan oświadczył to Mojżeszowi, gdy Izrael wędrował wtedy przez pustynię. Obecnie mam osiemdziesiąt pięć lat, Lb 14,38

11 lecz jeszcze dziś jestem silny jak w owym dniu, gdy mnie Mojżesz wysłał. Jak dawniej, tak i dzisiaj mam tę samą siłę, aby walczyć, aby wyruszyć naprzód lub wrócić. Syr 46,9-10

12 Daj mi więc tę górę, którą Pan przyrzekł mi owego dnia. Ty sam słyszałeś w owym dniu, że Anakici tam mieszkają, a miasta są wielkie i umocnione. Jeśli Pan jest ze mną, zdobędę je, jak mi to Pan przyrzekł. Lb 14,24 Pwt 1,28+

13 Jozue pobłogosławił Kaleba, syna Jefunnego, i dał mu w dziedzictwo Hebron. Joz 15,13-19 Sdz 1,10-15

14 Dlatego należy Hebron jako dziedzictwo do Kaleba, syna Jefunnego, Kenizzyty, aż do dnia dzisiejszego, bo poszedł on całkowicie za Panem, Bogiem Izraela. Joz 15,14 Joz 11,23

15 Hebron miało pierwotnie nazwę Kiriat-Arba. Arba był największym mężem wśród Anakitów. I kraj zaznał pokoju od wojny.

14,15 Kiriat-Arba. Nazwa (por. Rdz 23,2; 35,27; Sdz 1,10; itd.) znaczy: „miasto czterech” — czterech dzielnic lub czterech rodów, które w nim mieszkały: Anaka, eponima „Anakitów”, i jego trzech synów (por. 15,14; Pwt 2,10+). Arba stało się tu imieniem osoby.

14,15. Anakici. Zob. komentarz do Joz 11,21.

14,15. Hebron. Zob. komentarz do Joz 10,3.

Joz 15

Pokolenie Judy Rdz 49,8-12; Pwt 33,7

1 Pokolenie potomków Judy otrzymało losem swój dział według rodów ku granicy Edomu od pustyni Sin w stronę południa, aż do najdalszych krańców południowych. Lb 34,3-5

15,1-12 Granice Judy południowa, wschodnia i zachodnia są w rzeczywistości granicami Kanaanu; najbardziej szczegółowo został opisany kraniec północny, stanowiący faktyczną granicę Judy w epoce Dawida. Obecny opis uwzględnia specjalną sytuację Jerozolimy oraz fakt dalszego istnienia niektórych enklaw kananejskich na tych ziemiach. Przesunięcie granic Judy aż do morza jest teoretyczne.

15,1 od pustyni. Za grec. Tekst hebr.: „na pustyni”. — aż do najdalszych krańców południowych. Tak tekst hebr. W BJ: „aż po Kadesz na południu”, za grec.

2 Ich granica południowa biegła od południowego krańca Morza Słonego, od wybrzeża zatoki południowej 

3 i kierowała się dalej na południe od Wzgórza Skorpionów, przechodziła przez Sin i szła na południe do Kadesz-Barnea, stąd do Chesron, wznosiła się ku Addarowi i zwracała się do Karkaa; Sdz 1,36+

4 dalej przechodziła przez Asmon, dosięgała Potoku Egipskiego i kończyła się nad brzegiem morza: Taka będzie wasza granica południowa.

15,2-4. Opis geograficzny południowej granicyJudy. Południowa granica pokolenia Judy pokrywa się z granicą Izraela opisaną w Lb 34,3-5. Ciągnie się ona od południowego krańca Morza Martwego, przy granicy z Edomem, aż do pustyni Sin (zob. Lb 13,21; 20,1), później zaś skręca ku Morzu Martwemu. „Wzgórze Skorpionów” może oznaczać dzisiejsze Nakb es-Safa (zob. Lb 34,4). Kadesz-Barnea było punktem, w którym Izraelici obozowali podczas wędrówki przez pustynię; z tego miejsca rozpoczęli również podbój Kanaanu (zob. Lb 13,26; Pwt 1,19.46). Starożytne Kadesz znajdowało się przypuszczalnie w okolicach dzisiejszego Ain el-Kudeirat nad Wadi el-Ain, na obszarze północnego Synaju. Osady Chesron, Addar i Karka nie zostały zlokalizowane, chociaż mogą być związane ze studniami lub źródłami w okolicy Kadesz-Barnea. Niepewne jest również położenie Asmon, chociaż niektóry uczeni utożsamiają go z Ain Muweilih - innymi źródłami w tym rejonie. Na temat Potoku Egipskiego, Wadi el-Arisz zob. Joz 13,3. Różne określenia dotyczące względnego położenia wymienionych miejsc mają charakter ogólny i tylko w przybliżeniu wskazują dokładną lokalizację.

5 Granicą wschodnią było Morze Słone aż do ujścia Jordanu. Granica po stronie północnej rozpoczynała się od zatoki morza przy ujściu Jordanu,

15,5a. Wschodnia granica Judy. Wschodnią granicę ziem należących do pokolenia Judy stanowiło Morze Martwe. Rozciągała się ona, począwszy od jego południowego krańca, przy granicy z Edomem, na północ, aż do Jerycha (nad Wadi Qelt), i dalej, w stronę krainy górzystej, w okolicach Betel. Wzmianka o „ujściu Jordanu” oznacza miejsce, w którym rzeka wpływa do Morza Martwego na poziomie 385,5 m p.p.m. Podobnie jak wiele starożytnych narodów, pokolenie Judy wykorzystało naturalne przeszkody do wyznaczenia granic swojego terytorium.

6 po czym ciągnęła się do Bet-Chogla, przechodziła na północy do Bet-Araba i wznosiła się do Kamienia Bohana, potomka Rubena. 7 Następnie granica biegła w górę do Debiru od doliny Akor i zwracała się ku północy do Gilgal, naprzeciw wyżyny Adummim położonej na południe od strumienia; dalej granica dochodziła do wód En-Szemesz i kończyła się przy źródle En-Rogel.

15,7. Debir. Zob. komentarz na temat tej nazwy podany w Joz 10,3. Tekst biblijny łączy Debir z królem Eglonu i koalicją kananejską pokonaną przez Jozuego. W Joz 10,38 słowo to pełni również rolę nazwy miasta. Tym razem jednak Debir oznacza miejsce, którego nie należy utożsamiać z miastem wspomnianym w Joz 10,38. Być może jest to Togret ed-Debr położone na północny wschód od Jerozolimy.

8 Następnie granica wznosiła się doliną Ben-Hinnom na południe od grzbietu gór Jebusytów, to jest Jerozolimy, wchodziła na szczyt góry leżącej naprzeciw doliny Hinnom od zachodu i na krańcu północnym doliny Refaim.

15,8 od grzbietu gór Jebusytów. Określenie to powraca w 18,16. Jest to stok wzgórza, na którym wznosiła się starożytna Jerozolima (por. 2 Sm 5,9+).

9 Ze szczytu góry biegła granica aż do źródła wód Neftoach i prowadziła do miast góry Efron. Dalej granica zwracała się do Baali, czyli Kiriat-Jearim. 10 Z Baali granica skłaniała się ku zachodowi do góry Seir i przechodziła przez północne zbocze góry Jearim, to jest Kesalon, zstępowała do Bet-Szemesz i przechodziła przez Timnę, 11 następnie granica dosięgała północnego grzbietu Ekronu, potem granica zwracała się do Szikron, przechodziła przez górę Baali, zbliżała się do Jabneel i kończyła się nad morzem.

15,5b-11. Północna granica Judy. Północna granica rozpoczyna się w punkcie „ujścia Jordanu”, następnie biegnie na północny zachód aż do Jerycha i Wadi Kelt. Przebiega na południe od Jerozolimy (Jebus), następnie zmierza do Kiriat-Jearim (Deir el-Azar) i, wzgórzami Judei, do Bet-Szemesz (Tell el-Rumeila) na granicy z Filisteą, sięgając „północnego grzbietu Ekranu” (Tel Mikne). Dalej przecina dolinę Sorek, na zachód od Jabneel (2 Krn 26,6; miasto to później nazywano Jamnią), i dochodzi do Morza Śródziemnego. Wzmianka na temat Gilgal jest problematyczna, ponieważ powszechnie uważa się, że miejsce to leży w północnej części ziem pokolenia Judy (Joz 5,9). Przejście Adummim [BT: „wyżyna Adummim”], dosłownie „wzniesienie krwi”, to Talat ed-Damm. En-Szemesz oznacza studnię leżącą na południe od Jerozolimy, utożsamianą z Ain Hod znajdującą się na wschód od miasta. Neftoach znajdowało się w miejscu obecnej Lifty, oddalonej 3,2 Krn na północny zachód od Jerozolimy.

12 Granicą zachodnią było Wielkie Morze ze swym wybrzeżem. Taka była granica dokoła ziemi potomków Judy według ich rodów.

Kalebici zajmują terytorium Hebronu Sdz 1,10-15; Joz 14,6+

13 Kalebowi, synowi Jefunnego, nadano dział pośród potomków Judy, zgodnie z poleceniem Pana danym Jozuemu: Kiriat-Arba, główne miasto Anakitów, czyli Hebron.

15,13-19 Te wiersze znajdują się prawie co do joty w Sdz 1,10-15, gdzie jednak zdobycie Hebronu i Debiru przypisano Judzie. Otniel (w. 17) pojawi się jeszcze raz jako jeden z „sędziów” Izraela (Sdz 3,7-11).

14 Kaleb wypędził stąd trzech synów Anaka: Szeszaja, Achimana i Talmaja. 15 Stamtąd wyruszył przeciwko mieszkańcom Debiru nazwa Debiru brzmiała przedtem Kiriat-Sefer.

15,15. Kiriat Sefer. Kiriat-Sefer to kananejska nazwa miejsca później określanego mianem Debiru (zob. Sdz 1,11-12). Jej dosłowne znaczenie to „miasto księgi” lub „miasto traktatu” - być może znajdowała się tam lokalna szkoła kształcąca pisarzy lub zawarto tam jakiś traktat. Biblijne odnośniki wskazują, że miasto leżało na południowy zachód od Hebronu, w południowej części krainy wzgórz Judy. Badania archeologiczne w ostatnim czasie doprowadziły do wysunięcia hipotezy, że Kiriat-Sefer znajdowało się w miejscu dzisiejszego Chirbet Rabud.

16 Wtedy właśnie powiedział Kaleb: Temu, kto zdobędzie Kiriat-Sefer i zajmie je, dam moją córkę, Aksę, za żonę.17 Zdobył je Otniel, syn Kenaza, brata Kaleba, i ten dał mu za żonę swoją córkę, Aksę. 18 Gdy ona przybyła, skłoniła swego męża, by prosił jej ojca o pole. Następnie zsiadła z osła, a Kaleb ją zapytał: Czego sobie życzysz?

15,18 skłoniła swego męża, by prosił. Tak tekst hebr. (por. Sdz 1,14). BJ: „mąż skłonił ją, by prosiła”, na zasadzie domysłu.

19 Wtedy odrzekła: Okaż mi łaskę przez dar. Skoro mi dałeś ziemię Negeb, dajże mi źródła wód. I dał jej źródła na wyżynie i źródła na nizinie.

15,13-19. Nadania ziemi. Przekazanie przez Kale-ba ziemi Otnielowi i własnej córce, Aksie, było typowym feudalnym nadaniem charakterystycznym dla Bliskiego Wschodu. Często królowie lub książęta przekazywali ziemię dowódcom wojskowym w nagrodę za wierną służbę, a także by wykorzystać ziemię leżącą odłogiem, zwiększając tym samym źródło pobierania podatków (jest to wyraźnie widoczne w niektórych prawach Kodeksu Hammurabiego). Praktyka ta miała również na celu skłonienie grup plemiennych, które mogły stanowić zagrożenie dla pokoju, do rozpoczęcia życia osiadłego i spowodowania ożywienia gospodarczego w królestwie (o praktyce tej wydają się wspominać starożytne teksty z Mari). Fakt, że nadanie ziemi połączone jest z propozycją małżeństwa (zob. 1 Sm 17,25; 18,17) dodatkowo podkreśla doniosłość zadania podbicia Anakim. Ponieważ przekazana obojgu ziemia była sucha i jałowa, Aksa poprosiła o podarowanie źródeł wody (zob. Rdz 26,17-33), skłaniając ojca do złożenia uczciwej propozycji.

20 Takie było dziedzictwo pokolenia synów Judy według ich rodów.

Wykaz miejscowości pokolenia Judy

21 Miasta na krańcu [ziem] pokolenia Judy, ku granicy Edomu w Negebie, były następujące: Kabseel, Eder, Jagur,

15,21-62 Wiersze nie są dobrze zachowane. Nazwy wielu miast poprawiono na podstawie grec. lub innych tekstów biblijnych a także nazw współczesnych.

22 Kina, Dimona, Adada, 23 Kedesz, Chasor, Jitnan, 24 Zif, Telam, Bealot, 25 Chasor-Chadatta, Keriot-Chesron, czyli Chasor, 26 Amam, Szema, Molada, 27 Chasar-Gadda, Cheszmon, Bet-Pelet, 28 Chasar-Szual, Beer-Szeba, Bizjota i jego miejscowości zależne,

15,28 BJ: „Beer-Szeba i miasta od niej zależne”. „miasta od niej zależne”, benôteha, na zasadzie domysłu. Wymieniona tu Bizjota nie jest nazwą geograficzną, lecz transkrypcją tekstu hebr., gdzie bizjôtjah, co niezrozumiałe.

29 Baala, Ijjim, Esem, 30 Eltolad, Kesil, Chorma, 31 Siklag, Madmana, Sansanna, 32 Lebaot, Szilchim, En-Rimmon. Wszystkich miast dwadzieścia dziewięć z przyległymi wioskami.

15,21-32. Południowe miasta Judy. Owe południowe miasta skupiają się wokół Beer-Szeby, rozproszone na obszarze od granicy z Edomem do Szaruchen (zob. Joz 19,6), położonego na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Udało się ustalić położenie następujących: Kabseel (2 Sm 23,20; Ne 11,25) to Tell Garreh pomiędzy Beer-Szebą a Arad; Jagur może być Chirbet el-Gharrah, oddalonym 14,5 km na wschód od Beer-Szeby; Kina to Horwat-Uza, oddalone o 5 km na wschód od Aradu; Keriot-Chesron może być Chirbet el-Kereijjat, położonym 6,5 km na północ od Arad; Amam może być Beer-Nawatim znajdującym się w pobliżu Beer-Szeby; Molada może być Chirbet el-Waten, oddalonym 9,5 km od Beer-Szeby; Baala to Tulul el-Medbah w okolicy Tel Masos; Madmanna wstępnie zlokalizowano w Chirbet esz-Szamsanijit, na płaskowyżu Negeb; Rimmon może być Tel Halif, oddalonym 13 km na północny wschód od Beer-Szeby (zob. Ne 11,29; Za 14,10).

33 W Szefelis: Esztaol, Sora, Aszna, 34 Zanoach, En-Gannim, Tappuach, Enam, 35 Jarmut, Adullam, Soko, Azeka,36 Szaaraim, Aditaim, Haggedera, Gederotaim: czternaście miast z przyległymi wioskami.

15,36 Nazwa „Gederotaim” sprawia trudności. Razem z nią występują nazwy piętnastu miast. Istnieje propozycja, by czytać za grec: „Ha-gedera i jego ogrodzone wioski”, wegidroteha, jednak cala ta lista wykazuje w przekładzie grec. wiele różnic. Tekst hebr. można by tłumaczyć dodając jedno miasto (być może Tappuach), chyba że dwie ostatnie nazwy będzie się odnosiło do tej samej miejscowości.

37 Senan, Chadasza, Migdal-Gad, 38 Dilan, Mispe, Jokteel, 39 Lakisz, Boskat, Eglon, 40 Kabon, Lachmas, Kitlisz,41 Gederot, Bet-Dagon, Naama, Makkeda: szesnaście miast z przyległymi wioskami. 42 Libna, Eter, Aszan, 43 Jiftach, Aszna, Nesib, 44 Keila, Akzib, Maresza: dziewięć miast z przyległymi wioskami. 45 Ekron z przynależnymi miastami i wioskami,

15,45 W rzeczywistości Ekron był miastem filistyńskim prawdopodobnie aż do czasów Dawida i od Achaza (736-716) aż do epoki perskiej (por. Am 1,8; Za 9,5-7).

46 z Ekronu aż do morza, wszystkie miasta po stronie Aszdodu wraz z ich wioskami. 47 Aszdod z przynależnymi miastami i wioskami, Gaza wraz z przynależnymi do niej miastami i wioskami aż do Potoku Egipskiego i Wielkiego Morza, które jest granicą.

15,33-47. Zachodnie miasta Judy. Zachodnie miasta i wioski Judy, położone w Szefeli, uporządkowane zostały w cztery grupy, z orientacją na osi północ-południe i punktem centralnym w Lakisz. Ostatnia grupa, obejmująca Filisteę i jej główne państwa-miasta (Ekron, Aszdod, Gazę), została przyznana pokoleniu Judy jedynie nominalnie, bowiem zdołano je podbić dopiero w okresie monarchii. Do miast, które, przynajmniej wstępnie, udało się zlokalizować, należą: Jarmut (zob. Joz 10,3), obecnie Chirbet Jaruk, oddalony 25,5 km na zachód od Jerozolimy; Senan, być może Arak el-Charba w pobliżu Lakisz; Lakisz, obecnie Tell ed-Duweir (Joz 10,3), miejsce potężnie ufortyfikowane w okresie monarchii. Położenie Eglonu pozostaje nieznane (tradycyjna lokalizacja w Tell el-Hesi jest pozbawiona podstaw). Libna mogła znajdować się w miejscu Tell es-Safi lub Tell Bornat. Eter to Chirbet el-Ater. Aszna to Idhnah. Nesib to Chirbet Beit Nesib, znajdujący się w odległości 1.3 km na wschód od Hebronu. Keila to Chirbet Kila położony we wschodniej części Szefeli (być może Qiltu na tabliczkach z Amarna).

48 W górach: Szamir, Jattir, Soko, 49 Danna, Kiriat-Sanna, czyli Debir, 50 Anab, Esztemo, Anim, 51 Goszen, Cholon, Gilo: jedenaście miast z przyległymi wioskami. 52 Arab, Duma, Eszan, 53 Janum, Bet-Tappuach, Afeka, 54 Chumta, Kiriat-Arba, czyli Hebron, Sijor: dziewięć miast z przyległymi wioskami. 55 Maon, Karmel, Zif, Jutta, 56 Jizreel, Jokdeam, Zanoach, 57 Hakkain, Gibea, Timna: dziesięć miast z przyległymi wioskami. 58 Chalchul, Bet-Sur, Gedor, 59 Maarat, Bet-Anot, Eltekon: sześć miast z przyległymi wioskami.

15,59 Grec: kontynuuje: „Tekoa, Efrata czyli Betlejem, Peor, Etam, Kulon, Tatam, Sores, Kerem, Gallim, Manocho: jedenaście miast z przyległymi wioskami”. W tekście hebr. pominięte.

60 Kiriat-Baal, czyli Kiriat-Jearim, i Rabba: dwa miasta z przyległymi wioskami.

15,48-60. Miasta w górach. W górach judejskich, ciągnących się wąskim pasem z północy na południe, pomiędzy Pustynią Judejską na wschodzie a płaskowyżem Szefeli na zachodzie, znajdowało się pięć (Septuaginta podaje, że sześć) obszarów z własnymi miastami i wioskami przydzielonymi pokoleniu Judy. Do tych, które udało się wstępnie zlokalizować, należą: Szami, obecnie el-Bireh; Jat-tir, obecnie Chirbet Attir (zob. i Sm 30,27); Anab, dzisiaj Chirbet Anab; Anim, być może Chirbet Guwein et-Tahta, położony 11,5 km na południowy wschód od Hebronu; Cholon to Chirbet Illin; Arab znajdowało się w er-Rabija; Duma mogła znajdować się w Deir ed-Doma (być może Udumu); Bet-Tappuach to Taffuh, oddalone o 5 km na zachód od Hebronu; Sijor to Si’ir, leżący 8 km na północny wschód od Hebronu; Maon to, być może Tell Main, położony na południe od Hebronu (zob. 1 Sm 25,2); Karmel to Chirbet el-Karmel; Jutta to Jatta; Gibea mogła znajdować się w el-Dżeba, na południowy zachód od Jerozolimy; Bet Sur to Chirbet et-Tubeika, 6,5 km na północ od Hebronu; Gedor to, być może, Chirbet Dżedur; Rabba może być Rubute, wspomniane w egipskich listach podbitych ziem oraz w tekstach z Amarna.

61 Na pustyni: Bet-Haaraba, Middin, Sekaka, 62 Nibszan, Ir-Hammelach i Engaddi: sześć miast z przyległymi wioskami.

15,61-62. Miasta na pustyni. Suchy i jałowy pas ziemi ciągnący się wzdłuż wschodniego wybrzeża Morza Martwego obejmował Pustynię Judejską (zob. Ps 63,1). Wysokie skały i głębokie doliny charakteryzowały obszar znajdujący się w bezpośredniej bliskości wybrzeża. W głębi lądu, na wschodzie, zbocza wzgórz opadały 90 m na długości ok. 16 km. Takie ukształtowanie terenu wywierało silny wpływ na warunki klimatyczne, skutecznie ograniczając roczne opady potrzebne do uprawy roli i utrzymania dużych stałych skupisk ludzkich. Życie było tam możliwe jedynie w pobliżu źródeł i studni, co tłumaczy wymienienie jedynie sześciu miast. Tylko Bet-Araba (przypuszczalnie Ain el-Garaba, na północnym brzegu Wadi Kelt, położone 5 km na wschód od Jerycha) i Engaddi udało się choćby wstępnie zlokalizować. Ostatnie z wymienionych utożsamia się z oazą posiadającą gorące źródła, w Tell ej-Dżurn, na zachodnim brzegu Morza Martwego. Niektórzy badacze utożsamiają Sekaka z Chirbet Qumran.

63 Potomkowie Judy nie mogli jednak wypędzić Jebusytów, mieszkających w Jerozolimie; jeszcze dziś mieszkają Jebusyci obok potomków Judy. 2Sm 5,6-9+; Sdz 1,8 Sdz 1,21

Joz 16

Pokolenie Efraima Rdz 49,22-26; Pwt 33,13-17

1 Dział potomków Józefa po stronie wschodniej rozciągał się od Jordanu naprzeciw Jerycha; przez pustynię od Jerycha granica wznosiła się ku wzgórzom do Betel;

16,1 Możliwy przekład tekstu niewątpliwie skażonego.

2 po czym prowadziła od Betel do Luz i skręcała ku posiadłościom Arkijczyków w Atarot,

16,2. Betel/Luz. Związek łączący Luz i Betel może obejmować więcej niż tylko zmianę nazwy (zob. Rdz 28,19; Joz 18,13; Sdz 1,23). Pierwotnie mogły to być dwa różne miejsca, jednak, w okresie późniejszym, ośrodek kultu w Betel przyćmił znaczenie Luz i doprowadziło to do połączenia obydwu. Luz i Betel mogły znajdować się w okolicy Beitin (zob. komentarz do Joz 8,9).

3 następnie obniżała się ku zachodowi do ziemi Jafletytów i granicy dolnego Bet-Choron i aż do Gezer, gdzie dosięgała morza. 4 Takie było dziedzictwo synów Józefa: Manassesa i Efraima.

16,1-4. Granice ziem pokolenia Józefa. Granicząc na północy z ziemią pokolenia Judy (na linii rzeki Jordan, w pobliżu Morza Martwego i Jerycha) oraz z ziemią pokolenia Beniamina, na której znajdowało się Jerycho, terytorium to rozciągało się na północ od tego miasta. Jego granica biegła w stronę gór, do Betel, poprzez suchy obszar znany jako pustynia Bet-Awen (zob. Joz 18,12). Później skręcała na zachód do Gezer (zob. Joz 10,33) i, w końcu, docierała do Morza Śródziemnego. Ostatnia część tylko nominalnie stanowiła terytorium Izraela.

5 Dział potomków Efraima według ich rodów był następujący: granicą ich posiadłości na wschodzie było Atrot-Addar aż do górnego Bet-Choron, przez Gezer,

16,5 Atrot-Addar. Tak tutaj i w 18,13 tekst hebr. W BJ: „Atrot-Arak” (tzn. Atrot Arkijczyków), na zasadzie domysłu za grec. („Atarot”) oraz w. 2.

6 po czym granica biegła aż do morza. Od Hammikmetat na północy zwracała się granica ku wschodowi przez Taanat-Szilo i biegła dalej na wschód do Janocha.

16,6 Hammikmetat. W BJ bez rodzajnika: „Mikmetat”. Prawdopodobnie nazwa jakiejś rzucającej się w oczy nierówności terenu, być może bardzo wąskiego wąwozu albo po prostu koryta wadi (czyli rzeki okresowej) Beidân, niedaleko od Nablus-Sychem (por. 17,7). — Przed „Mikmetat” wypadło z tekstu kilka słów.

7 Z Janocha opuszczała się do Atarot i Naara, przechodziła koło Jerycha i kończyła się nad Jordanem. 8 Z Tappuach biegła granica na zachód do potoku Kana i dochodziła do morza. Takie było dziedzictwo pokolenia Efraima według ich rodów; 

9 prócz tego synowie Efraima posiadali miasta oddzielne pośrodku dziedzictwa synów Manassesa, wszystkie te miasta z przyległymi wioskami. Joz 17,9

16,5-9. Granice ziem pokolenia Efraima. Ponieważ południowa granica została już naszkicowana w wersetach 1-4, ograniczymy się do wskazania, że obszar przydzielony pokoleniu Efraima ciągnął się na północ, do okolic Sychem, następnie zakręcał na wschód i południe ku Taanat-Szilo (Chirbet Tana el-Foka) i Janoach (Chirbet Janun). Udało się zlokalizować Atarot (być może Tell Szeik ed-Diab lub Tell-Mazar) i Naara (Tell el-Dżisr w pobliżu Jerycha lub Chirbet Mifgir). W obrębie zachodnich granic znajdowała się Tappuach (być może Szeik Abu Zarad; zob. Joz 17,7-8).

10 Ale nie mogli oni wypędzić Kananejczyków, zamieszkujących Gezer, i Kananejczycy pozostali pośród Efraima aż po dzień dzisiejszy, jako robotnicy pracujący przymusowo. Sdz 1,29+

16,10. Praca przymusowa. Zatrudnianie podbitych ludów jako robotników przymusowych lub sługi było praktyką powszechnie stosowaną w starożytności (zob. Joz 9,27). Praca przymusowa była jednym z przykładów nadużywania władzy przypisywanej królom i tyranom, którzy zmuszali mężczyzn do wykonywania pracy pańszczyźnianej, budowania dróg, mostów i murów miejskich (zob. 1 Krl 5,13-14; 12,4; oskarżenie pod adresem babilońskiego króla Nabonida zapisane na pochodzącym z VI w. przed Chr. Cylindrze Cyrusa). W tym okresie praktyka ta była stosowana przez króla Megiddo, o czym świadczą starożytne teksty z Amarna.

Joz 17

Pokolenie Manassesa Rdz 49,22-26; Pwt 33,13-17

1 A oto dział wylosowany dla pokolenia Manassesa, który był pierworodnym Józefa. Makir, pierworodny Manassesa, ojciec Gileada, ponieważ był wojownikiem, otrzymał Gilead i Baszan.

17,1-13 Terytoria połowy pokolenia Manassesa (na temat drugiej połowy por. 13,29n), osiadłej na zachód od Jordanu, skurczyły się wskutek ekspansji Efraima dokonanej jej kosztem (por. 16,9; 17,8-9). Ta zmiana znajduje odbicie w historii Efraima, który zajmuje miejsce swego starszego brata, Manassesa (Rdz 48,14n).

2 Dział otrzymali też pozostali synowie Manassesa według ich rodów: synowie Abiezera, synowie Cheleka, synowie Asrijela, synowie Sychema, synowie Chefera i synowie Szemida, potomkowie męscy Manassesa, syna Józefa, według ich rodów. 

3 Selofchad, syn Chefera, syna Gileada, syna Makira, syna Manassesa, nie miał synów, a tylko córki, które nazywały się: Machla, Noa, Chogla, Milka i Tirsa. Lb 27,1-11

17,3 Imiona „córek” Selofchada, prawnuka Makira, syna Manassesa, są nazwami miejscowości leżących na północ od Sychem. Tę geograficzną lokalizację jednej części rodu Makira wyjaśnia historia, którą Lb 27 i 36 przenosi w czasy Mojżesza i która stała się regułą prawną normującą problemy dziedziczenia przez córki.

4 One wystąpiły przed Eleazarem, kapłanem, i przed Jozuem, synem Nuna, i przed książętami, mówiąc: Pan rozkazał Mojżeszowi, aby wyznaczył nam dziedzictwo pośród naszych braci. Dano im więc dziedzictwo zgodnie ze słowami Pana, wśród braci ich ojca.

17,3-4. Córki Selofchada. Zob. komentarz do Lb 36,1-13, w którym omówiono sprawę dziedziczenia majątku przez córki.

5 Miał przeto Manasses dziesięć działów, oprócz ziemi Gilead i Baszan leżącej po drugiej stronie Jordanu.6 Ponieważ córki Manassesa otrzymały dziedzictwo pośród jego potomków, ziemia Gilead przypadła innym potomkom Manassesa. 7 Granica Manassesa ciągnęła się od strony Asera do Mikmetat, położonego na wschód od Sychem, i szła na prawo ku Jeszib przy źródle Tappuach.

17,7 (ku Jaszib) przy źródle. Tak grec. Tekst hebr.: „ku mieszkającym (joszebe) przy źródle”.

8 Okolica Tappuach należała do Manassesa, ale Tappuach na granicy Manassesa należało do Efraima. 9 Granica schodziła do potoku Kana (na południe od potoku były miasta efraimskie, prócz tych, które miał Efraim wśród miast Manassesa, a ziemia Manassesa znajdowała się na północ od potoku) i biegła ku morzu.

17,9 prócz tych, które miał Efraim. Słowa dodane według 16,9, by nadać całemu zdaniu jakiś możliwy do przyjęcia sens.

10 Ziemia położona na południe należała do Efraima, na północ zaś należała do Manassesa, a granicą było morze. Z Aserem graniczyli na północy, a z Issacharem na wschodzie. 

11 Manasses w działach Issachara i Asera posiadał Bet-Szean z przynależnymi miejscowościami, Jibleam z przynależnymi miejscowościami, mieszkańców Dor z przynależnymi miejscowościami, mieszkańców Endor z przynależnymi miejscowościami, mieszkańców Tanak i mieszkańców Megiddo z przynależnymi miejscowościami oraz trzecią część Nafat. Sdz 1,27-28

17,11 mieszkańców Endor z przynależnymi miejscowościami. Tak tekst hebr. Przypuszczalnie dittografia. W BJ pominięta za grec.

17,7-11. Ziemie pokolenia Manassesa. Granice ziem przydzielonych temu pokoleniu są bardzo niejasne - czytamy, że był to obszar znajdujący się bezpośrednio na północ od ziem pokolenia Efraima, w okolicy Sychem, i rozciągający się aż do ziem pokolenia Asera. Ziemie poszczególnych plemion Izraela pokrywają się częściowo, przynajmniej w tym sensie, że miasto Tappuach (zob. Joz 12,17) należało do pokolenia Efraima, a okoliczny region do pokolenia Manassesa (zob. Joz 16,9). Granicę zachodnią stanowiło Morze Śródziemne, a granica wschodnia stykała się z ziemiami Issachara. I tutaj, ponownie, miasta (lub ich mieszkańców) leżące na ziemiach innych pokoleń przyznane zostały Manassesowi, z wyjątkiem Dor znajdującego się na równinie Ezdrelon (zob. Joz 12,21). Były to Bet-Szean (Tell el-Husn), Megiddo (Tell el-Mutesellim), Jibleam w pobliżu Nablusu, Dor na wybrzeżu, na południe od góry Karmel (11,5 km na południowy wschód od Nazaretu) i Tanak (Tell Ti’nnik, 6,5 km na północny zachód od Megiddo).

12 Nie mogli jednak synowie Manassesa wziąć w posiadanie tych miast i dlatego Kananejczycy pozostali w tym kraju. 

13 Gdy Izraelici stali się silniejsi, przeznaczyli Kananejczyków do robót przymusowych, lecz ich nie wypędzili. 1Krl 9,20-21; Joz 9,27

Potomkowie Józefa zajmują lasy

14 Potomkowie Józefa wystąpili do Jozuego, oświadczając: Dlaczego wyznaczyłeś mi jeden tylko los i jeden dział, chociaż stanowię lud liczny, bo tak aż dotąd błogosławi mi Pan?

17,14-18 Tu obok siebie są podane dwie wersje tej samej tradycji: najstarsza jest ta, o której mówią w. 16-18, zachowująca pamięć karczowania lasów przez dom Józefa na zalesionych wzgórzach Efraima; druga (w. 14-15) może zawierać aluzję do osiedlenia się w Gileadzie części pokolenia Manassesa (por. Lb 32,1+).

15 Jozue odpowiedział: Jeśli stanowisz tak liczny lud, wejdź do krainy zalesionej i wykarczuj ją sobie w ziemi Peryzzytów i Refaitów, skoro na górze Efraima jest ci za ciasno. 

16 Wtedy odpowiedzieli potomkowie Józefa: Góra nam nie wystarcza, lecz wszyscy Kananejczycy mieszkający w nizinie mają rydwany żelazne, podobnie mieszkający w Bet-Szean i w przynależnych miejscowościach, jak i w dolinie Jizreel. Sdz 1,19

17,16. Rydwany żelazne. Podobnie jak w Sdz 1,19, posiadanie żelaznych rydwanów przez nieprzyjaciela podano jako powód, dla którego Izraelici nie zdołali podbić do końca Kanaanu. Technologia obróbki żelaza została wynaleziona przez Chetytów oraz Ludy Morza w XII w. przed Chr. Jednak na obszarze Syro-Palestyny upowszechniła się ona dopiero w X w. przed Chr. Wzmianki na temat żelaznych rydwanów, pojawiające się w narracji o podboju Kanaanu, odnoszą się przypuszczalnie do żelaznego szkieletu wzmacniającego kosz rydwanu lub kół z żelaznymi szprychami. Możliwe, że rydwany wyposażone były w żelazne części, czyniące pojazd cięższym, a przez to silniej uderzającym w szeregi nieprzyjacielskiej piechoty. Jednak zapewnienie właściwej zdolności manewrowej oraz siła koni ograniczały ilość użytego żelaza.

17,16. Bet-Szean. Bet-Szean znajdowało się na wschodnim krańcu doliny Jizreel, strzegąc ważnego przejścia wiodącego do doliny Jordanu. Bet-Szean przydzielono pokoleniu Manassesa, jednak nie zdobyto go w czasach Jozuego, ponieważ jego mieszkańcy mieli żelazne rydwany. Bet-Szean pozostało niezależną kananejską enklawą w okresie monarchii (1 Sm 31,10-12), zostało jednak mimo to włączone do administracyjnych okręgów Salomona (1 Krl 4,12). W rejonie tym znajduje się również inne miejsce, z rzymsko-bizantyńskim miastem (Scytopolis) wzniesionym na wzgórzu (tell). Prace archeologiczne doprowadziły do odkrycia niemal nieprzerwanego zasiedlenia tego miasta, począwszy od epoki chalkolitu (4500-3300 przed Chr.). Zaopatrzenie w wodę (Wadi Dżalud), ziemia uprawna i strategiczne położenie zapewniały pomyślność jego mieszkańcom, którzy najczęściej znajdowali się pod egipskim panowaniem (począwszy od faraona Totmesa III, w XIII w. przed Chr.), później zaś pod panowaniem Ludów Morza i Izraelitów.

17 Odpowiedział Jozue domowi Józefa, Efraimowi i Manassesowi: Ty jesteś ludem licznym i masz wielką siłę. Otrzymałeś tylko jeden los. 18 Otrzymałeś kraj górzysty i zalesiony, powinieneś go wykarczować i jego granice zająć, Kananejczyków zaś musisz wypędzić, chociaż posiadają rydwany żelazne i są silni.

Joz 18

DRUGI PODZIAŁ W SZILO

Opis ziemi pozostałych siedmiu pokoleń

1 Cała społeczność Izraelitów zgromadziła się w Szilo i wzniesiono tam Namiot Spotkania. Kraj cały już był im poddany. Wj 33,7+

18,1 Rozdanie ziem pozostałym siedmiu pokoleniom zostało wkomponowane w ramę redakcyjną 18,1-10 i 19,51, która umiejscawia ten podział w Szilo, gdzie — jak się przypuszcza — ustawiono Namiot Spotkania; Szilo stanie się jednym z głównych sanktuariów Izraela (por. 21,2; 22,9.12) i w epoce sędziów będzie sanktuarium arki (1 Sm 1,3+).

18,1. Szilo jako ośrodek kultu. Szilo (Chirbet Seilun), położone w urodzajnej dolinie na wzgórzach Efraima, pomiędzy Betel a Sychem, było zamieszkane przez całą epokę żelaza, posiadało w kilku okresach swojej historii wyjątkowe budowle architektoniczne. Należy do nich kompleks bram miejskich i kompleks świątynny. Warstwa zniszczenia, datowana na połowę XI w. przed Chr., może być zbieżna z wydarzeniem zagarnięcia Arki Przymierza przez Filistynów, opisanym w 1 Sm 4,1-10. Wzmianki na temat czynności kultowych odprawianych w Szilo w okresie przed ustanowieniem monarchii znaleźć można w Sdz 21,19-23 oraz w tradycjach późniejszych (Ps 78,60; Jr 7,12-15). Wspomniane teksty sugerują, że Szilo było ośrodkiem kultu w czasach poprzedzających wzniesienie świątyni w Jerozolimie.

2 Pozostało jeszcze wśród Izraelitów siedem pokoleń, które nie otrzymały swego dziedzictwa. 3 Rzekł więc Jozue do tych Izraelitów: Jak długo będziecie zwlekać z objęciem w posiadanie kraju, który dał wam Pan, Bóg waszych ojców?4 Wybierzcie jednak po trzech mężów z każdego pokolenia, chcę ich wysłać, aby przeszli przez kraj i opisali go, mając na względzie przydzielenie im dziedzictwa, po czym powrócą do mnie. 5 Podzielą oni kraj na siedem części. Juda pozostanie na swoim dziale na południu, a dom Józefa na swoim dziale północnym. 6 Wy zaś podzielicie kraj na siedem części i opiszecie go, a następnie przyniesiecie do mnie, abym mógł rzucić los dla was wobec Pana, Boga naszego.7 Lewici nie otrzymają żadnego działu pomiędzy wami, ponieważ kapłaństwo Pańskie będzie ich dziedzictwem; a Gad, Ruben i połowa Manassesa otrzymali swój dział po stronie wschodniej Jordanu, który wyznaczył im Mojżesz, sługa Pana. 8 Ludzie ci przygotowali się do odejścia. Przed wyruszeniem w drogę, by opisać kraj, Jozue dał rozkaz następujący: Idźcie, przejdźcie przez kraj, a opisawszy go, wróćcie do mnie, a wtedy rzucę dla was los przed obliczem Pana w Szilo.

18,4-8. Sporządzanie map w starożytności. Pierwsze mapy pojawiły się co najmniej w III tysiącleciu przed Chr. Odnaleziono gliniane tabliczki z wyrytymi mapami. Wśród najważniejszych map starożytnych są: mapa mezopotamskiego miasta Nippur (z ok. 1500 przed Chr.) oraz babilońska mapa „świata” (z połowy I tysiąclecia przed Chr.). Z Egiptu zachowała się mapa kopalń datowana na czasy panowania faraona Ramzesa II (XIII w. przed Chr.).

9 Poszli więc ci ludzie, chodzili po kraju i spisali miasta według siedmiu działów w księdze, którą przynieśli Jozuemu do obozu w Szilo. 10 A Jozue rzucił dla nich los w Szilo przed obliczem Pana i tam właśnie podzielił Jozue kraj między Izraelitów, stosownie do podziału dokonanego przez nich.

18,6-10. Rzucanie losów. Praktyka rzucania losów w celu odgadnięcia woli Bożej była formą zasięgania wyroczni. Zob. komentarz na temat urim i tum-mim w Wj 28,30 oraz wykorzystywania metody rzucania losów w Lb 26,55. Ponieważ pokolenia Izraela zostały wymienione w kolejności odpowiadającej ich znaczeniu, można sądzić, że nie rzucano losów, by ustalić, które pierwsze ma przystąpić do losowania. Poszczególne pokolenia wysyłały swych przedstawicieli w ustalonym porządku, ci zaś rzucali losy w celu ustalenia, która część ziemi przypadnie ich grupie. Na Bliskim Wschodzie majątek ojca dzielono zwykle w taki sposób, że najstarszy syn otrzymywał podwójną część, a pozostałe części losowało jego rodzeństwo.

Pokolenie Beniamina Rdz 49,27; Pwt 33,12

11 I padł los na pokolenie Beniamina według ich rodów; okazało się, że dział ich wypadł między działem potomków Judy i potomków Józefa. 12 Granica ich od strony północnej rozpoczynała się od Jordanu, wznosiła się na północne zbocze Jerycha, potem szła przez góry ku zachodowi i kończyła się na pustyni Bet-Awen. 13 Stąd biegła granica do Luz, na południe przełęczy górskiej Luz, czyli Betel, po czym granica schodziła ku Atrot-Addar przez górę, która jest na południe dolnego Bet-Choron. 14 Stąd skręcała granica, wracając od strony zachodniej ku południowi, od góry wznoszącej się naprzeciw Bet-Choron od południa i kończyła się na Kiriat-Baal, czyli Kiriat-Jearim, mieście potomków Judy. Taka jest strona zachodnia.

18,14. Bet-Choron. Było to bliźniacze miasto (górne i dolne): Górny Bet-Choron (Beit Ur el-Foka, ok. 3,2 Krn na północny zachód od Gibeonu) i Dolny Bet-Choron (Beit Ur et-Tahta, ok. 2,5 km dalej, na północny zachód, i ok. 300 m poniżej pierwszego). Uczeni sugerowali, że w listach z Amarny Bet-Choron nosi nazwę Bit-Ninurta. Przejście Bet-Choron otwiera drogę do doliny Ajjalon (w tekstach z Amarny nazywanej Ajjaluna). Był to główny szlak prowadzący przez góry na równiny nadmorskie. Chociaż nie jest jasne, czy Bet-Choron z Joz 16 i 18 to miasto górne czy dolne, możliwe, że znaczenie obydwu miast jako strażnika szlaku handlowego czyniło je równie ważnymi, a więc nierozdzielnymi w świadomości biblijnego autora.

15 Południowa strona rozpoczynała się od krańca Kiriat-Jearim, po czym granica szła ku zachodowi i dochodziła do źródła wód Neftoach,

18,15 ku zachodowi. Tak tekst hebr., co jednak nie ma sensu (por. 15,9). BJ: „ku Gasin”, za grec.

18,15. Kiriat-Jearim. Położone 13 km na północ od Jerozolimy, w Deir el-Azar, Kiriat-Jearim („miasto lasów”) znajduje się na styku ziem pokolenia Beniamina i Judy. W Joz 15,9 określa się je jako Baal, zaś w 15,60 i 18,40 jako Kiriat-Baal. Wzmianki o tym mieście pojawiają się w narracji o podboju Kanaanu (Joz 9 - 10) oraz w opowieści o przejściowym „wyprowadzeniu” arki (1 Sm 6,19 -7,2).

16 następnie granica dosięgała krańca góry wznoszącej się od wschodniej strony doliny Ben-Hinnom, na północy równiny Refaitów, po czym schodziła w dolinę Hinnom, przez zbocze góry Jebusytów na południe i dochodziła do źródła Rogel. Joz 15,8+ 

17 Dalej kierowała się ku północy, dochodziła do En-Szemesz i do Gelilot, które wznosi się naprzeciw Adummim, wreszcie zstępowała do Kamienia Bohana, potomka Rubena; 18 przechodziła następnie do przełęczy naprzeciw Araby od strony północnej i zstępowała do Araby.

18,18 do przełęczy. Przekład zgodny ze znaczeniem nazwy geograficznej. W BJ: „do Ketef”. — naprzeciw Araby. Za tekstem hebr. W BJ: „stokiem Bet-ha-Araba”, za grec. (por. 15,6).

19 Granica biegła dalej ku krawędzi górskiej Bet-Chogla od północy i kończyła się u zatoki północnej Morza Słonego, przy południowym krańcu Jordanu. Taka była granica południowa. 20 Jordan zaś był granicą od strony wschodniej. Takie było dziedzictwo potomków Beniamina i jego granice dokoła, według ich rodów.

18,11-20. Dział pokolenia Beniamina. Terytorium przyznane pokoleniu Beniamina leżało pomiędzy ziemiami pokolenia Judy i Józefa. Północna granica ziem pokolenia Judy odpowiadała mniej więcej południowej granicy ziem Beniamina. Granica północna biegła wzdłuż granicy pokolenia Efraima, do Kiriat-Jearim, gdzie skręcała w kierunku Morza Śródziemnego. Dzięki temu pozostawiono ziemię dla pokolenia Dana. Terytorium Beniamina opisywane jest od wschodu na zachód (od ujścia Jordanu do Morza Martwego). Ziemia ta rozciąga się na północ od Jerycha, przez krainę górzystą, następnie ku południu, aż do zboczy Luz (Betel), i dalej, do Bet-Choron i Kiriat-Baal (znanego również jako Kiriat-Jearim), stanowiącego najdalej wysunięty punkt granicy zachodniej. Fakt, że granica ta przebiega doliną Hinnom, oznacza, że Jerozolima znajdowała się na terytorium Izraela.

Miasta Beniamina

21 Miastami potomków Beniamina według ich rodów były: Jerycho, Bet-Chogla, Emek-Kesis, 22 Bet-Haaraba, Semaraim, Betel, 23 Awwim, Happara, Ofra, 24 Kefar-Haammonaj, Haofni, Geba: dwanaście miast z przyległymi wioskami; 25 Gibeon, Harama, Beerot, 26 Hammispe, Kefira, Hammosa, 27 Rekem, Jirpeel, Tarala, 28 Sela-Haelef, Jebus, czyli Jerozolima, Gibeat, Kiriat: czternaście miast i przyległe wioski. Takie było dziedzictwo potomków Beniamina według ich rodów.

18,21-28. Miasta pokolenia Beniamina, Chociaż do tej pory nie udało się zlokalizować niektórych z wymienionych miast, inne są znane: Happara to Chirbet el-Farah, oddalone o 6,5 km na północny wschód od Betel; Geba może być Chirbet et-Tell, położonym 11,5 km na północ od Betel; Gibeon jest powszechnie utożsamiany z El-Dżib, leżącym 4 km na północny zachód od Jerozolimy (zob. Joz 9,3-5); Harama to er-Rama, położone 5 km na północ od Jerozolimy; Beerot to być może el-Bire; Hammispe to Tell en-Nasbe; Kefira to Chirbet Kefira, leżące na południowy zachód od El-Dżib; Hammosa to Chirbet Beit Mizze, położone na zachód od Jerozolimy; Kiriat może być wzniesieniem znanym jako „wzgórze Kiriat-Jearim” (zob. 1 Sm 7,1-2).

Joz 19

Pokolenie Symeona Rdz 49,5-7; 1Krn 4,28-33

1 Drugi los przypadł w udziale Symeonowi – pokoleniu potomków Symeona – według ich rodów, a dział ich znajdował się pośród dziedzictwa potomków Judy.

19,1-9 Pokolenie Symeona, niegdyś potężne (Rdz 34,25n; 49,5), nie znalazło się w tekście błogosławieństw w Pwt 33. Wchłonęło je pokolenie Judy, co tłumaczy brak opisu granic terytorium tego ostatniego w niniejszym rozdziale. Więcej jeszcze — lista miast symeonickich (tu i w 1 Krn 4,28-32) jest paralelna do drugiej części spisu miast Judy w Negebie (Joz 15,26b-32). Według 1 Krn 4,31 ta integracja dokonała się za panowania Dawida.

2 Zaliczały się do ich działu: Beer-Szeba, Szema, Molada; 3 Chasar-Szual, Bala, Esem, 4 Eltolad, Betul, Chorma,5 Siklag, Bet-Hammarkabot, Chasar-Susa, 6 Bet-Lebaot, Szaruchen: trzynaście miast z ich wioskami. 7 Ain, Rimmon, Eter i Aszan: cztery miasta i przyległe wioski,

19,7 Ain, Rimmon. Istnieje propozycja, by czytać: „En-Rimmon”. Przytacza ją w tym miejscu część rkpsów grec. oraz 15,32; 1 Krn 4,32; por. Ne 11,29, jednak poprawka ta nie zgadza się z podaną tu oraz w 1 Kra ogólną liczbą miast.

8 a oprócz tego wszystkie wioski leżące dokoła tych miast aż do Baalat-Beer, [czyli] Rama w Negebie. Takie było dziedzictwo pokolenia potomków Symeona według ich rodów.

19,8. Baalat-Beer. Być może jest to Bealot z Joz 15,24 (zob. Baal w 1 Krn 4,33); znajdowało się ono przypuszczalnie na wschód od Beer-Szeby. Wzmianka o „Rama w Negebie” sugeruje „wyżynę” lub miejsce kultowe (zob. 1 Sm 30,27).

9 Dział potomków Symeona był wzięty z dziedzictwa potomków Judy, które było zbyt wielkie dla nich, i dlatego potomkowie Symeona otrzymali swoje dziedzictwo wśród ich dziedzictwa.

19,1-9. Ziemie pokolenia Symeona. Ponieważ o dziale pokolenia Symeona powiedziano: „dział ich znajdował się pośród dziedzictwa potomków Judy”, pokolenie to mogło zostać zniszczone lub bardzo wcześnie uległo asymilacji, pozostawiając jedynie wspomnienie swojego pierwotnego dziedzictwa. Większość miast Symeona znajdowała się w Negeb, dwa (Eter i Aszan) w Szefeli (zob. komentarz do Joz 15,21-32). Spośród miast, które nie zostały wcześniej omówione, Bet-Hammarkabot („dom rydwanów”) i Chasar-Susa („wioska koni”) mogą być raczej funkcjonalnymi określeniami niż właściwymi nazwami; być może odpowiadają one Madmana i Sansanna (Joz 15,31).

Pokolenie Zabulona

10 Trzeci los padł na potomków Zabulona według ich rodów: dział ich dziedzictwa sięgał aż do Sarid. Sdz 1,30; Rdz 49,13; Pwt 33,18-19

19,10 do Sarid. Za tekstem hebr. W BJ: „do Sadud”, za rkpsami grec. i przekładem syr. To samo dotyczy w. 12.

11 Granica ich biegła na zachód od Marala i dotykała Dabbaszet, dochodząc do potoku po wschodniej stronie Jokneam. 12 Od Sarid zwracała się ku wschodowi w kierunku wschodzącego słońca aż do granicy Kislot-Tabor, biegła ku Deberat i wznosiła się do Jafia, 13 a stąd znów przechodziła ku wschodowi, ku wschodzącemu słońcu, do Gat-Hachefer, do Et-Kasim i biegła dalej do Rimmon, zwracając się do Nea.

19,13 do Rimmon, zwracając się. Lektura rimmônah weta’ar na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: rimmôn hammeto’ar, co niezrozumiałe.

14 Dalej granica biegła na północ koło Channaton i kończyła się na równinie Jiftach-El. 15 Ponadto Kattat, Nahalal, Szimron, Jideala i Betlejem: dwanaście miast wraz z przyległymi wioskami.

19,15 Wymienione tu Betlejem należy rzecz jasna odróżniać od tego w Judzie. To pierwsze znajdowało się w dolnej Galilei.

— Jideala. Tak tekst hebr. W BJ: „Jireala”, za niektórymi rkpsami hebr. oraz przekładami starożytnymi.

19,15. Betlejem. Tego miejsca, leżącego na północny zachód od Nahalal, na ziemiach Zabulona, nie należy mylić z położonym na południu Betlejem Judzkim. Został tam pochowany sędzia Ibsan (Sdz 12,9-10). Współczesna wioska arabska leżąca w tamtej okolicy do dziś zachowała nazwę Bet Lehem Hagelilit.

16 Takie było dziedzictwo potomków Zabulona według ich rodów, takie miasta i przyległe wioski.

19,10-16. Dział pokolenia Zabulona. Chociaż o nim nie wspomniano, głównym punktem orientacyjny dla tego obszaru jest Nazaret. Granice ziem i większość miast promieniuje z tego punktu na wschód i na zachód. Granica północna znajduje się ok. 19,5 km na zachód od Tyberiady i 9,5 km na północny wschód od Nazaretu, w Rimmon (obecnie Rummana). Sarid, przypuszczalnie Tell Szadud (oddalony 8 km na południowy wschód od Nazaretu), stanowi inny punkt orientacyjny w kierunku zachodnim. Stamtąd granica biegnie wzdłuż Kiszon do Jokneam (zob. Joz 12,22). Na wschodzie ziemia Zabulona graniczy z terytorium pokolenia Issachara, ok. 3,2 Krn na południowy wschód od Nazaretu. Miasta w tym rejonie to Deberat (Daburija w pobliżu góry Tabor) i Jafa (leżąca na południowy wschód od Nazaretu). Jedynym związkiem ziem Zabulona z wybrzeżem (mimo Rdz 49,13 i Pwt 33,18-19) był handel z Akrą, być może prowadzony za pośrednictwem sąsiedniego miasta Nahalal (Tell en-Nahl). Obszar ten nie sięgał do Morza Śródziemnego.

Pokolenie Issachara Rdz 49,14-15; Pwt 33,18-19

17 Issacharowi przypadł w udziale los czwarty – potomkom Issachara według ich rodów. 18 Dziedzictwo ich [rozciągało się] aż do Jizreel i [obejmowało] Ha'kkesulot, Szunem, 19 Chafaraim, Szijon, Anacharat, 20 Rab-bit, Kiszjon, Ebes,

19,20Rabbit. Tekst hebr.: „Ha-Rabbit”. BJ: „Daberat” (por. w. 12 i 21,28), za grec.

21 Remet, En-Gannim, En-Chadda, Bet-Passes. 22 Granica dotykała Taboru, Szachasima i Bet-Szemesz, a następnie kończyła się nad Jordanem: szesnaście miast i przyległe wioski. 23 Takie było dziedzictwo pokolenia Issachara według ich rodów: ich miasta i przyległe wioski.

19,17-23. Dział pokolenia Issachara. Opisane tutaj ziemie leżały przede wszystkim w dolinie Jizreel, na północ od terytorium Manassesa, na wschód od Asera i na południe od Neftalego. Północna granica ziem Issachara ciągnie się od góry Tabor do Jordanu, na południe od Jeziora Galilejskiego. Strategiczny i niespokojny charakter owego obszaru znalazł odzwierciedlenie w egipskich rocznikach Totmesa III (Anacharat i Kiszjon) i Seti I (Remet = Jarmut, być może chodzi o górę Jarmut, oddaloną o 9,5 km na północ od Bet-Szean). Inne miejsca, które udało się zlokalizować, to Jizreel (Zerin na północny zachód od góry Gilboa); Hakkesulot = Kislot-Tabor (zob. Joz 19,12), współczesny Iksal, położony 3,2 Krn na południowy wschód od Nazaretu. Szunem to Solem, oddalone 5 km na północny wschód od Jizreel.

Pokolenie Asera Sdz 1,31-32; Rdz 49,20; Pwt 33,24-25

24 Piąty los przypadł w udziale pokoleniu potomków Asera według ich rodów. 25 Dziedzictwo ich obejmowało: Chelkat, Chali, Beten, Akszaf, 26 Alammelek, Amad, Miszeal. Na zachodzie granica dotykała Karmelus i Szichor-Libnat,27 a następnie zwracała się ku wschodowi słońca do Bet-Dagon, dotykała [dziedzictwa] Zabulona i doliny Jiftach-El na północy, ciągnęła się przez Bet-Haemek i Neiel, biegnąc do Kabulu. Od strony północnej [należały]: 28 Abdon, Rechob, Chammon, Kana aż do Sydonus Wielkiego.

19,28 Abdon. Za niektórymi rkpsami (por. 21,30; 1 Krn 6,59). Tekst hebr.: „Ebron”.

29 Potem granica zwracała się do Rama i aż do warownego miasta Tyrs i wracała do Chosa, kończąc się nad morzem. Obejmowała Machaleb, Akzib,

19,29 Machaleb. Według pewnego tekstu asyryjskiego i dzisiejszej nazwy miejscowości. Tekst hebr.: „Mechebel”.

— Akzib. Za grec. Tekst hebr.: „w kierunku Akzib” (lub „Akzibah”).

19,29. Akzib. Leżące na północ od Akko Akzib, przydzielone pokoleniu Asera, nigdy nie zostało zdobyte (Sdz 1,31). Prace archeologiczne prowadzone w tym rejonie wykazały, że był to ważny ośrodek handlowy od okresu brązu I począwszy, przez cały okres rzymski. Miasto kilkakrotnie łupiono i odbudowywano, największą świetność osiągnęło w VIII w. przed Chr., zanim nie zostało zniszczone przez Sennacheryba w 701 przed Chr. Nie należy mylić tego miejsca z miastem w Szefeli wspomnianym w Joz 15,44 w opisie działu Judy.

30 Uma, Afek i Rechob: dwadzieścia dwa miasta i przyległe wioski.

19,30 Uma. Za tekstem hebr. W BJ: „Akko”, za Sdz 1,31.

31 Takie było dziedzictwo pokolenia potomków Asera według ich rodów: ich miasta i przyległe wioski.

19,24-31. Dział Asera. Położone na równinie Akre, ziemie Asera znajdują się na zachód od ziem Zabulona i Neftalego. Ciągną się na północ aż do portów fenickich Tyru i Sydonu. Jest to jeszcze jeden obszar, który zajmuje ważne miejsce w egipskich annałach królewskich. Na listach faraona Totmesa III pojawia się Chelkat (być może Tell el-Habraj lub Tell el-Kassis), Akszaf (zob. Joz 11,1), Miszal (w pobliżu góry Karmel) i Alammelek; na listach Ramzesa II wymieniono Kana (11,5 km na zachód od Tyru) jako jedno ze zdobytych miast kananejskich. Do miast, które udało się zidentyfikować, należą: Kabul (Kabul); Ebron (Chirbet Abda, leżący 16 km na północny wschód od Akko); Umma może odpowiadać dzisiejszemu Akko; wspomniane tutaj Rechob (inne od wymienionego w Joz 19,28) może być Tell el-Garbi, oddalonym 11,5 km na wschód od Akko. Wzmianka o Tyrze i Sydonie nie musi oznaczać, że Izraelici sprawowali nad tymi miastami faktyczną kontrolę. Przypuszczalnie granica miała charakter raczej teoretyczny niż faktyczny, chociaż możliwe, że wioski związane z tymi państwami-miastami znajdowały się w różnych okresach pod kontrolą Izraela.

Pokolenie Neftalego Sdz 1,33; Rdz 49,21; Pwt 33,23

32 Potomkom Neftalego przypadł w udziale los szósty, potomkom Neftalego według ich rodów. 33 Granica ich biegła z Chelef i od Dębu w Saananim do Adami-Hannekeb i Jabneel aż do Lakkum i dochodziła do Jordanu. 34 Na zachodzie granica biegła ku Aznot-Tabor, dochodziła do Chukkok, dotykała [dziedzictwa] Zabulona od południa, dziedzictwa Asera od zachodu, a Judy przy Jordanie – od wschodu.

 19,34 a (Judy) przy Jordanie. Tak tekst hebr. W BJ: „a Jordanu”, za grec.

35 Miastami warownymi były: Hassiddim, Ser, Chammat, Rakkat, Kinneret, 36 Adama, Ha-Rama, Chasor, 37 Kedesz, Edrei, En-Chasor, 38 Jireon, Migdal-El, Chorem, Bet-Anat, Bet-Szemesz: dziewiętnaście miast z przyległymi wioskami.39 Takie było dziedzictwo pokolenia potomków Neftalego według ich rodów: ich miasta i przyległe wioski.

19,32-39. Dział Neftalego. Góra Tabor stanowi główny punkt odniesienia tego terytorium plemiennego. Południowa granica ziem pokolenia Neftalego biegnie na wschód, wzdłuż Wadi Fajjas, aż do rzeki Jordan. Są co do tego pewne wątpliwości z powodu trudności ustalenia położenia „dużego drzewa” [BT: „Dębu”] w Saannaim (zob. Sdz 4,11), przypuszczalnie należy jednak przyjąć południową perspektywę widzenia. Miejsca leżące wzdłuż tej linii to Chelef (Chirbet Arbathath w pobliżu góry Tabor); Adami Hannekeb (Chirbet et-Tell); Jabneel (Tell en-Naam) i Lakkum (Chirbet el-Mansurah). Dokładne położenie Chukkok nie zostało ustalone w sposób pewny, najczęściej jednak utożsamia się je z Jakuk, położonym na zachód od Jeziora Galilejskiego. Inne miejsca, które udało się zlokalizować, to Adama (być może Hadżar ed-Damm położone w odległości 4 km na północny zachód od miejsca, w którym rzeka Jordan wpływa do Jeziora Galilejskiego); Jireon (Jarun, na granicy z Libanem); na temat Chasor zob. komentarz do Joz 11,1; Kedesz znajdowało się na północ od wyschłego obecnie jeziora Hule.

Pokolenie Dana Rdz 49,16-17; Pwt 33,22

40 Pokoleniu potomków Dana według ich rodów przypadł w udziale siódmy los.

19,40-48 Miasta przydzielone pokoleniu Dana leżą na zachód od terytorium Beniamina, między Efraimem i Judą, w dużej mierze na ziemiach zajmowanych przez Kananejczyków. W rzeczywistości Danici nie byli w stanie osiedlić się na tym terytorium, zostali z niego wyparci na skutek ekspansji Amorytów (według Sdz 1,34-35), a później Filistynów (por. Sdz 13-16). O migracji Danitów na północ, wspomnianej tu w w. 47, opowiada Sdz 18.

41 Granica ich dziedzictwa obejmowała: Sorea, Esztaol, Ir-Szemesz, 42 Szaalbin, Ajjalon, Jitla,

19,42 Jitla. Tak tekst hebr. W BJ: „Silata”, za częścią rkpsów grec. i dzisiejszą nazwą miejscowości.

43 Elon, Timnę, Ekron, 

44 Elteke, Gibbeton, Baalat. Sdz 1,34-35; Sdz 18

45 Jehud, Bene-Berak, Gat-Rimmon,

19,45 Jehud. Tak tekst hebr. W BJ: „Azor”, za częścią rkpsów grec. i dzisiejszą nazwą miejscowości.

46 Me-Hajjarkon, Ha-Rakkon wraz z obszarem naprzeciw Jafy.

19,46 Me-Hajjarkon, (Ha-Rakkon). Tak tekst hebr. Inne możliwe jego tłumaczenie: „wody Jarkonu i Rakkonu”. BJ: „a w stronę morza, Jerakon”, za grec.

47 Granica wykraczała poza nich, Danici bowiem wyruszyli przeciw Leszem, zdobyli je i pobili mieszkańców ostrzem miecza. Po zajęciu miasta zamieszkali w nim i nazwali Leszem-Dan od imienia ich praojca, Dana.

19,47. Leszem. Pokolenie Dana przypuszczalnie migrowało pod presją Filistynów (zob. Sdz 18). Udali się oni na północ do Leszem (Laisz), którego nazwę zmieniono później na Dan. W okresie późniejszym, za panowania króla Jeroboama, stało się ono ważnym ośrodkiem kultowym. Miasto to znajdowało się na północ od basenu jeziora Hule, przy drodze wiodącej do Damaszku. Korzystało ze źródła będącego jednym z dopływów rzeki Jordan. O jego znaczeniu można wnioskować na podstawie umieszczenia go w egipskich tekstach złorzeczących oraz wzmianek z listów z Mari.

48 Takie było dziedzictwo pokolenia potomków Dana według ich rodów: te miasta i przyległe wioski.

19,40-48. Dział pokolenia Dana. Chociaż pokolenie Dana otrzymało stosunkowo znaczne terytorium, rozciągające się na zachód od ziem pokolenia Beniamina, obejmujące obszar nadmorski od strumienia Sorek do rzeki Jarkon w pobliżu Joppy, wydaje się mało prawdopodobne, by plemię zajmowało wszystkie te tereny. Większość wspomnianych tutaj ziem znajdowała się pod kontrolą Filistynów, później zaś Asyryjczyków. Za panowania Salomona do Izraela włączono jego południowo-zachodnią część, przyznając ją pokoleniu Judy. Przykładem może być miasto Bet-Szemesz (Tell er-Rumeila), które później zostało wymienione jako jedno z miast lewitów leżących na ziemiach Judy (Joz 21,16). Inne miasta Danitów, które udało się zlokalizować, to Szaalbin (położone na wschód od Gezer, przypuszczalnie w miejscu dzisiejszego Selbit; zob. Sdz 1,35); Ajjalon to przypuszczalnie dzisiejsze Jalo, oddalone o 8 km na wschód od Gezer (wspominane w tekstach z Amarna); Timna (Tell el-Bataszi, znajdujące się 8 km na północny zachód od Bet-Szemesz); Gibbeton (być może Tell el-Me-lat; wspomniane na listach z kampanii wojennych faraona Totmesa III); Bene-Berak pojawia się w annałach Sennacheryba i jest położone w pobliżu arabskiej wioski El-Cheirija w pobliżu Joppy; Ha-rakkon może oznaczać rzekę lub Tell er-Rekkeit w pobliżu Joppy.

Dział Jozuego

49 Gdy dokonano podziału kraju według jego rozciągłości, Izraelici ofiarowali dziedzictwo wśród siebie Jozuemu, synowi Nuna; Joz 24,30 Sdz 2,9

50 na rozkaz Pana dali mu miasto, którego zażądał dla siebie, Timnat-Serach w górach Efraima. Odbudował to miasto i osiadł w nim.

19,50 Podział ziem między poszczególne pokolenia kończy się uwagą redakcyjną, która mówi o dziale przypadłym osobiście Jozuemu. Jej treść została podsunięta przez tradycję dotyczącą jego grobu (Joz 24,30 = Sdz 2,9).

19,50. Timnat-Serach. Miejsce to, znane również jako Timnat-Cheres (Sdz 2,9), zostało przydzielone Jozuemu po dokonaniu podziału ziemi między poszczególne pokolenia Izraela. Do tego faktu mógł nawiązywać jeden z członów nazwy, bowiem serah oznacza „reszta”, zaś popularna etymologia mogła przekształcić pierwotną nazwę miejsca. Znajdowało się ono na ziemiach pokolenia Efraima, stanowiło jednak polityczną enklawę, należącą wyłącznie do Jozuego i jego rodu. Timnat-Serach utożsamia się z Chirbet Tibna oddalonym o 19,5 km nad południowy zachód od Sychem. W wyniku prowadzonych tam prac wykopaliskowych natrafiono na ślady dużej osady, która została odbudowana w okresie żelaza I (zob. Joz 19,50).

51 Takie są części dziedzictwa, które losem wydzielili kapłan Eleazar, Jozue, syn Nuna, i książęta rodów izraelskich w Szilo wobec Pana przy wejściu do Namiotu Spotkania. Tak został zakończony podział kraju.

Joz 20

Miasta ucieczki Wj 21,13+; Lb 35,9-34; Pwt 19,1-13

1 Pan przemówił do Jozuego tymi słowami:

20,1 —21,45 Te rozdziały są dodatkami, związanymi jeszcze z podziałem ziemi. Rozdz. 20 jest przedstawieniem realizacji prawa o azylu z Wj 21,13+. Liczba sześciu miast ucieczki, bez podania jednak ich nazw, została ustalona już w Lb 35,9n. W Pwt 4,41-43 są nazwane trzy z nich w Transjordanii. W Pwt 19,1n jest nakaz wybrania trzech dalszych po zdobyciu Kanaanu. To właśnie ma miejsce teraz, gdzie się wymienia sześć miast. W rzeczywistości instytucja miast ucieczki nie może czasowo wyprzedzać panowania Salomona. — W BJ wiele zdań rozdz. 20 ujęto w nawias, gdyż nie ma ich w grec. Często są brane słowo po słowie z Pwt 19 i Lb 35.

2 Powiesz Izraelitom: Wyznaczcie sobie miasta ucieczki, o których mówiłem wam przez Mojżesza, 3 aby tam mógł uciec zabójca, który by zabił człowieka przez nieuwagę, nierozmyślnie. Będą one dla was schronieniem przed mścicielem krwi. 

4 Do jednego z tych miast powinien uciec zabójca; zatrzyma się u wejścia i przedstawi swoją sprawę starszym tego miasta. Przyjmą go oni do miasta i wyznaczą mu miejsce, by mógł mieszkać wśród nich. Lb 35,19+

5 Jeśli mściciel krwi będzie go ścigał, nie wydadzą go w jego ręce, ponieważ nierozmyślnie zabił swego bliźniego, do którego przedtem nie żywił nienawiści. 6 Zabójca powinien pozostać w tym mieście, dopóki nie stanie przed sądem zgromadzenia [i] aż do śmierci najwyższego kapłana, który w tym czasie będzie sprawował czynności. Wtedy dopiero może zabójca wrócić do swego miasta i do swego domu w mieście, z którego uciekł. 7 Poświęcili w tym celu Kadesz w Galilei na górze Neftalego, Sychem na górze Efraima oraz Kiriat-Arba, czyli Hebron, na górze Judy. 

8 Z drugiej strony Jordanu, na wschód od Jerycha, wyznaczono na pustyni, na płaskowyżu, Beser z pokolenia Rubena, Ramot w Gileadzie z pokolenia Gada; Golan w Baszanie z pokolenia Manassesa. Pwt 4,43

9 Takie były miasta wyznaczone dla wszystkich Izraelitów i dla przybysza osiadłego wśród nich, aby tam mógł uciec każdy, ktokolwiek zabije człowieka nierozmyślnie by nie poniósł śmierci z ręki mściciela krwi, dopóki nie stanie przed zgromadzeniem.

20,1-9. Miasta ucieczki. Zob. komentarz do Lb 35.

Joz 21

MIASTA LEWICKIE

Wprowadzenie Lb 35,1-8; 1Krn 6,39-66

1 Przyszli przełożeni rodów lewickich do arcykapłana Eleazara, do Jozuego, syna Nuna, i do naczelników rodów pokoleń Izraelitów 2 i rzekli do nich w Szilo w kraju Kanaan: Pan polecił przez Mojżesza, aby nam dano miasta na zamieszkanie wraz z ich pastwiskami dla naszego bydła.

21,1-2. Pojęcie miast lewitów. Zob. komentarz do Lb 35,1-5.

3 Izraelici oddali więc lewitom ze swego dziedzictwa, zgodnie z rozkazem Pana, następujące miasta wraz z ich pastwiskami. 4 Los padł na rody Kehatytów. Potomkom kapłana Aarona spośród lewitów przypadło losem trzynaście miast od pokolenia Judy, od pokolenia Symeona i od pokolenia Beniamina. 5 Pozostałym potomkom Kehata przypadło losem dziewięć miast od pokolenia Efraima, od pokolenia Dana i od połowy pokolenia Manassesa.

21,5 potomkom Kehata. BJ: „potomkom Kehata według ich rodów”, „według ich rodów”, dodane na zasadzie domysłu (por. w. 7). Tekst hebr.: „od rodów pokolenia”. To samo w w. 6.

6 Potomkom Gerszona przypadło losem trzynaście miast od rodów pokolenia Issachara, od pokolenia Asera, od pokolenia Neftalego i od połowy pokolenia Manassesa w Baszanie. 7 Potomkom Merariego według ich rodów przypadło losem dwanaście miast od pokolenia Rubena, od pokolenia Gada i od pokolenia Zabulona. 8 Izraelici oddali więc lewitom przez losowanie te miasta wraz z ich pastwiskami, jak im rozkazał Pan za pośrednictwem Mojżesza.

21,1-8 Pokolenie Lewiego, które nie ma autonomii politycznej, nie otrzymało żadnego terytorium (13,14.33; 14,3-4; 18,7), przyznaje się jednak lewitom prawo osiedlenia się w pewnych miastach oraz używania okolicznych pastwisk (por. Lb 35,1-8). Rozdział ten, jeden z najmłodszych Joz, jest utopijną systematyzacją pewnego stanu rzeczy, który może pochodzić z epoki Salomona, kiedy to wszystkie wspomniane tu miasta były rzeczywiście we władaniu Izraela. Niniejsza lista może odzwierciedlać podział i rozmieszczenie lewitów, jakie istniały po zbudowaniu świątyni w Jerozolimie; zawiera ona także nazwy sześciu miast ucieczki, które jednak odpowiadają jakiemuś innemu zamysłowi (por. przyp. do rozdz. 20).

Miasta Kehatytów

9 Odstąpili im więc z pokolenia potomków Judy i potomków Symeona następujące miasta imiennie wyszczególnione.

21,9 imiennie wyszczególnione. Tłumaczenie niepewne.

10 Potomkom Aarona z rodu Kehatytów, potomków Lewiego, ponieważ na nich padł pierwszy los, 11 dali: Kiriat-Arba, główne miasto Anakitów, czyli Hebron na górze Judy, z pastwiskami dokoła niego. 

12 Pola jednak tego miasta i jego wioski dano na własność Kalebowi, synowi Jefunnego. Joz 14,13-14

13 Potomkom kapłana Aarona dano miasto ucieczki dla zabójców: Hebron wraz z jego pastwiskami, Libnę wraz z jej pastwiskami, 14 Jattir z jego pastwiskami, Esztemoa z jego pastwiskami, 15 Cholon z jego pastwiskami, Debir z jego pastwiskami, 16 Aszan z jego pastwiskami, Jutta z jego pastwiskami, Bet-Szemesz z jego pastwiskami: dziewięć miast od tych dwu pokoleń.

21,16 Aszan. Za rkpsami grec. (por. 1 Krn 6,44). Tekst hebr.: „Ajin” („źródło”).

21,16. Bet-Szemesz. Miasto to znajdowało się na granicy z ziemiami Filistynów, w dolinie Sorek, w północno-wschodniej części Szefeli. Utożsamia się je z Tell er-Rumeila. Prace wykopaliskowe, które prowadzono w tym rejonie, potwierdziły nieprzerwane zasiedlenie Bet-Szemesz od okresu średniego brązu do okresu rzymskiego. Najważniejszą rolę w biblijnej narracji odegrało Bet-Szemesz w 1 Sm 6,9-15, w opowieści o pojmaniu Arki Przymierza przez Filistynów. Przed zniszczeniem Bet-Szemesz w XI w. przed Chr., w okresie zjednoczonej monarchii, pełniło ono rolę izraelskiej placówki administracyjnej (miasto nie zostało ufortyfikowane przez Roboama, być może nie było zamieszkane przez pewną część IX w. przed Chr.). Odnalezienie tam egipskich skarabeuszów z okresu panowania faraonów Amenhotepa III i Ramzesa II oraz ugaryckich tabliczek potwierdza kontakty handlowe tego strategicznie położonego miasta.

17 Od pokolenia Beniamina Gibeon z jego pastwiskami, Geba z jego pastwiskami, 18 Anatot z jego pastwiskami, Almon z jego pastwiskami: cztery miasta.

21,18. Anatot. Położone w miejscu dzisiejszego Ras el-Karruba, w odległości ok. 5 km na północny wschód od Jerozolimy, Anatot było miastem lewitów, znajdującym się na ziemiach pokolenia Beniamina. Do Anatot wygnany został Abiatar i jego ród (1 Krl 2,26), miejsce to było również miastem rodzinnym proroka Jeremiasza (Jr 1,1). Wyrywkowe prace archeologiczne potwierdziły zasiedlenie tego miejsca, począwszy od okresu żelaza I do okresu bizantyńskiego.

19 Wszystkich miast dla kapłanów pochodzących od Aarona: trzynaście wraz z ich pastwiskami.

Miasta pozostałych rodów Kehatytów

20 Rodom potomków Kehata, lewitom, czyli pozostałym potomkom Kehata, przyznano losem miasta z pokolenia Efraima. 21 Dano im miasto ucieczki dla zabójców: Sychem z jego pastwiskami na górze Efraima oraz Gezer z jego pastwiskami,

21,21. Sychem. Zob. komentarz do Rdz 12,6, Joz 24,1 i Sdz 9,1.

21,21. Gezer. Gezer, strzegące strategicznej drogi wiodącej z wybrzeża do Jerozolimy, utożsamia się z Tell Dżezer, położonym 8 km nad południowy wschód od Ramleh. Najwcześniejsze ślady zasiedlenia pochodzą ze schyłkowego okresu chalkolitu (3400-3300 przed Chr.), przez długi czas Gezer nie było jednak zamieszkane (od 2400 do 2000 przed Chr.). W okresie brązu Gezer zostało odbudowane i po 1800 przed Chr. stało się jedną z głównych twierdz Izraela. „Wyżyna” została zbudowana w jakiś czas po 1650 przed Chr. Składała się ona z dziesięciu ustawionych pionowo, na linii północ-polu-dnie, kamieni lub monolitów. Zniszczenie tej warstwy zasiedlenia może mieć związek z kampanią wojenną Totmesa III (ok. 1482 przed Chr.). Innym ważnym okresem w życiu miasta był okres Amarna, w którym Gezer pełniło rolę jednego z głównych ośrodków egipskiej kontroli w Kanaanie. Filistyni sprawowali nad nim władzę w okresie żelaza I (w XII i XI w. przed Chr.). Pierwsze ślady obecności tam Izraelitów datują się z okresu panowania Salomona (1 Krl 9,15-17). W wyniku prac archeologicznych natrafiono na typowe dla okresu Salomona mury kazamatowe oraz wielokomorowy kompleks bram miejskich, podobny do zachowanego w Megiddo i Chasor.

22 Kibsaim z jego pastwiskami, Bet-Choron z jego pastwiskami: cztery miasta. 23 Z pokolenia Dana – Elteke z jego pastwiskami, Gibbeton z jego pastwiskami, 24 Ajjalon z jego pastwiskami, Gat-Rimmon z jego pastwiskami: cztery miasta.

21,24. Gat-Rimmon. Miasto to utożsamia się z dwoma znajdującymi się w pobliżu miejscami: Tell Abu Zeitun i Tell Dżerisza. Obydwa znajdują się w odległości kilku kilometrów od wybrzeża Morza Śródziemnego, w pobliżu Tel Awiwu i rzeki Jarkon. Obydwie lokalizacje mogą być poprawne, ponieważ wielokrotnie porzucano jedno miejsce i na pewien czas miasto przenoszono w inne, zachowując tę samą nazwę. Gat-Rimmon może być Gat wspominanym na liście miast kananejskich faraona Totmesa III pod nazwą knt. Być może pojawia się również na tabliczkach z Amarny jako Giti-rimuni.

25 Z połowy pokolenia Manassesa: Tanak z jego pastwiskami, Jibleam z jego pastwiskami: dwa miasta.

21,25 Jibleam. Na zasadzie domysłu (por. 17,11). W tekście hebr. powtórzone: ,;Gat-Rimmon”.

26 Wszystkich miast dziesięć z ich pastwiskami dla rodów pozostałych potomków Kehata.

Miasta Gerszonitów

27 Potomkom Gerszona i ich rodom, lewitom, dano od połowy pokolenia Manassesa miasto ucieczki dla zabójców: Golan w Baszanie z jego pastwiskami i Asztarot z jego pastwiskami: dwa miasta.

21,27 Asztarot. Za przekładem syr. (por. 1 Krn 6,56). Tekst hebr.: beesterah.

28 Od pokolenia Issachara Kiszjon z jego pastwiskami, Dobrat z jego pastwiskami, 29 Jarmut z jego pastwiskami, En-Gannim z jego pastwiskami, cztery miasta. 30 Od pokolenia Asera – Miszeal, Abdon, 31 Chelkat z jego pastwiskami, Rechob z jego pastwiskami: cztery miasta. 32 Od pokolenia Neftalego miasto ucieczki dla zabójców: Kedesz w Galilei z jego pastwiskami, Chammot-Dor z jego pastwiskami, Rakkat z jego pastwiskami: trzy miasta. 33 Wszystkich miast Gerszonitów według ich rodów: trzynaście miast z ich pastwiskami.

Miasta Merarytów

34 Rodom potomków Merariego, reszcie lewitów, przyznano od pokolenia Zabulona: Jokneam z jego pastwiskami, Karta z jego pastwiskami, 35 Rimmon z jego pastwiskami, Nahalal z jego pastwiskami: cztery miasta;

21,35 Rimmon. Na zasadzie domysłu za 19,13 i 1 Krn 6,26. Tekst hebr.: „Dimnah”.

36 za Jordanem od pokolenia Rubena – miasto ucieczki dla zabójców, Beser na pustyni Jahsa z jego pastwiskami,37 Kedemot z jego pastwiskami, Mefaat z jego pastwiskami: cztery miasta.

21,37 W. 36-37, pominięte w tekście masoreckim, znajdują się w wielu innych rkpsach hebr. Oba podaje się tu poprawione za grec. i 1 Krn 6,62-63. Jedyna różnica między BT a BJ znajduje się w w. 36, gdzie tam: „Beser... z jego pastwiskami, Jahas z jego pastwiskami”.

38 Od pokolenia Gada miasto ucieczki Ramot w Gileadzies z jego pastwiskami, Machanaim z jego pastwiskami,

21,38. Ramot w Gileadzie. Pierwotnie przydzielone pokoleniu Gada, Ramot w Gileadzie pełniło również rolę miasta ucieczki (Pwt 4,43); znajduje się też na liście miast lewitów podanej w Księdze Jozuego. Jego dokładne położenie nie jest znane, bowiem tekst nie określa tego wyraźnie. Opisowi biblijnemu odpowiada kilka wzgórz (tell) ciągnących się wzdłuż granicy z Syrią. Najbardziej prawdopodobną lokalizacją wydaje się Tell Ramit, oddalony o 5 km na południe od Ramata, przy dzisiejszej granicy Syrii z Jordanią, gdzie natrafiono na liczne ślady pochodzące z okresu żelaza.

39 Cheszbon z jego pastwiskami, Jazer z jego pastwiskami: cztery miasta.

21,39 cztery miasta. Za przekładem syr. i Wulgatą. Tekst hebr.: „wszystkie miasta, cztery”.

40 Wszystkich miast przyznanych losem potomkom Merariego według ich rodów, pozostałych z rodów lewickich: dwanaście miast.

21,3-40. Rozmieszczenie miast na poszczególnych terytoriach. Prawa z Lb 35,1-5 wskazujące dochody z miast i pastwisk, które miały być przeznaczone na utrzymanie lewitów, zostały tutaj zastosowane w praktyce za pomocą metody rzucania losów - sposobu ustalania woli Bożej. Jednakże rozkład miast nie jest równy we wszystkich pokoleniach, nie jest też oparty na liczbie ich członków. Być może podany rozdział łączył się raczej z wielkością poszczególnych rodów lewitów.

21,3-40. Miasta lewitów. Chociaż niektóre miasta lewitów są dobrze znane jako ośrodki kultu (Hebron, Sychem), inne zaś (np. Anatot) są związane z późniejszymi grupami lewitów (potomków Abiatara), wiele znajduje się na granicy lub w obszarach przygranicznych, można je więc określać mianem „kolonii” lub wysuniętych placówek. Miasta wymienione w wersetach 11-15 ciągną się wzdłuż granicy z Filistynami; w wersetach 28-35 pojawiają się miasta leżące wzdłuż północnej granicy Izraela i linii wybrzeża, które znajdowały się pod kontrolą potężnych kananejskich państw-miast, takich jak Megiddo. Wersety 36-39 opisują obszar ciągnący się na wschód od Jordanu, który po okresie panowania Salomona wyrwał się spod kontroli Izraela. Wśród miast pojawiających się na tej liście, o których wcześniej nie wspomniano i których położenie udało się ustalić, są: Jattir (Chirbet Attir, oddalony 21 Krn na południowy zachód od Hebronu); Esztemoa (Es-Semu, leżące 13 km na południowy zachód od Hebronu), w którym podczas prac wykopaliskowych natrafiono na ślady pochodzące z okresu żelaza; Aszan (Chirbet Asan, oddalony o 1,6 km na północny zachód od Beer-Szeby; nie zaś Ain z 1 Krn 6,59); Jutta (Jatta, 8 km na południowy zachód od Hebronu); Geba (Dżeba, 9,5 km na północny wschód od Jerozolimy); Almon (Chirbet Almit, oddalony o 1,6 km na północny wschód od Anatot); Elteke (Tell el-Melat, położone na północny zachód od Gezer) pojawia się w rocznikach Sennacheryba z 701 przed Chr.; Ajjalon (Jalo, 19,5 km na północny zachód od Jerozolimy); Abdon (być może Chirbet Abda, 6,5 km na wschód od Akzib); Kedesz (Chirbet Kedisz, 9,5 km na północ od Chasor, gdzie wyraźniejsze są warstwy zasiedlenia z wczesnego okresu brązu, niż występujące sporadycznie warstwy z okres żelaza); Dimna (być może Rummana, oddalone 9,5 km na północny wschód od Nazaretu).

41 Całkowita liczba miast lewickich pośród dziedzictwa Izraelitów wynosiła czterdzieści osiem z ich pastwiskami.42 Każde z tych miast obejmowało samo miasto i jego pastwiska dokoła. To samo odnosi się do wszystkich wymienionych miast.

Wypełnienie obietnic Bożych

43 Tak Pan dał Izraelitom cały kraj, który poprzysiągł dać ich przodkom. Objęli go oni w posiadanie i w nim zamieszkali. 44 Pan użyczył im pokoju dokoła, całkiem tak, jak poprzysiągł ich przodkom, a żaden z ich wrogów nie mógł się wobec nich ostać. Wszystkich ich wrogów wydał Pan im w ręce. 

45 Ze wszystkich dobrych obietnic, które Pan uczynił domowi Izraela, żadna nie zawiodła, lecz każda się spełniła. Joz 23,14; Iz 55,11

21,43-45. Typowe zwroty pojawiające się w relacjach o podbojach na Bliskim Wschodzie. Stwierdzenia podsumowujące, które podkreślają pełny zasięg podboju i całkowite opanowanie danego obszaru, wynikające z planu bogów i wybranego przez nich władcy, pojawiają się często w królewskich annałach Bliskiego Wschodu. Na przykład, kroniki asyryjskiego króla Sennacheryba zawierające opis jego trzeciej kampanii (obejmującej oblężenie Jerozolimy w 701 przed Chr.) wymieniają jedynie listę zdobytych miast (podobna lista pojawia się również na steli Merenptaha, Kamieniu Moabitów i wielu innych starożytnych inskrypcjach) plus stwierdzenie podkreślające wielkość dokonań tego władcy. Podobnie stela faraona Totmesa III (stela z Armant, z 1468 przed Chr.), zawiera podsumowanie „dzieł mężnych i zwycięstw, które ten dobry bóg dokonywał przy każdej nadarzającej się okazji”. Stwierdzenia takie były powszechnie stosowanym środkiem literackim, typowym dla roczników królewskich opowiadających o podbojach władców Bliskiego Wschodu. (Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Joz 10,40).

Joz 22

OSTATNIE POLECENIA JOZUEGO

Odesłanie pomocy zajordańskiej Joz 1,12-18; Joz 13,8-32; Lb 32

1 Jozue wezwał wówczas Rubenitów, Gadytów i połowę pokolenia Manassesa

22,1-34 Rozdział literacko złożony: w. 1-6 są deuteronomistyczne i mają odpowiednik w 1,12-18, w w. 7-9 dodana wzmianka o połowie pokolenia Manassesa, której początkowo w tej opowieści nie było, w. 10-34 noszą znamiona redakcji kapłańskiej. Wykorzystano tu jednak jakąś starą tradycję z możliwym zachowanym w niej wspomnieniem opozycji w zakresie kultu między sanktuarium w Szilo (por. w. 9 i 12) i jego kapłanami (por. w. 13n.30n) a pokoleniami Transjordanii, które uważano za mieszkające poza Ziemią Obiecaną, gdyż ta kończyła się na Jordanie.

2 i rzekł do nich: Spełniliście wszystko, co wam polecił Mojżesz, sługa Pana, i słuchaliście też głosu mojego zawsze, gdy wam rozkazywałem. 3 Nie opuściliście braci waszych, pomimo długiego czasu wojny, aż do dnia dzisiejszego i strzegliście wiernie przykazania Pana, Boga waszego. 4 Obecnie Pan, Bóg wasz, udzielił pokoju braciom waszym, jak im przyrzekł. Wróćcie więc spokojnie do namiotów swoich, do ziemi, którą Mojżesz, sługa Pana, wyznaczył wam w dziedzictwie za Jordanem. 

5 Troszczcie się tylko pilnie o to, żebyście spełniali przykazanie i prawo, które nakazał wam Mojżesz, sługa Pana: miłować Pana, Boga waszego, postępować zawsze Jego drogami, zachowywać Jego przykazania, przylgnąć do Niego i służyć Mu całym waszym sercem i całą duszą. Pwt 6,5+

Jozue błogosławi odchodzących

6 Jozue pobłogosławił ich i zwolnił ich, wyruszyli więc do swoich namiotów. 7 Mojżesz wyznaczył jednej połowie pokolenia Manassesa posiadłość w Baszanie, Jozue dał drugiej połowie dział wśród ich braci na brzegu zachodnim Jordanu. Gdy więc Jozue odesłał ich do ich namiotów, pobłogosławił ich 8 i rzekł: Wracacie do waszych namiotów z wielkimi bogactwami, z mnóstwem bydła, zasobni w srebro, złoto, brąz, żelazo i odzież w wielkiej ilości; podzielcie się więc z braćmi waszymi łupem po waszych wrogach.

22,8. Charakter łupu. Wynikiem zakończonego powodzeniem podboju były liczne i różnorodne łupy zabrane pokonanym miastom i ludom. Podana tutaj lista zdobytych łupów jest w dużym stopniu typowa dla starożytnej gospodarki i wyobrażeń dotyczących wartościowych przedmiotów. Nakaz dokonania podziału łupów wskazywał na zjednoczenie pokoleń we wspólnym wysiłku, przyczyniał się też do współdziałania pokoleń Izraela w przyszłości (zob. 1 Sm 30,16-25).

Ołtarz nad brzegiem Jordanu

9 Potomkowie Rubena i potomkowie Gada wrócili wraz z połową pokolenia Manassesa i opuścili Izraelitów w Szilo, położonym w ziemi Kanaan, aby się udać do ziemi Gilead, do kraju swej posiadłości, gdzie się osiedlili zgodnie z rozkazem Pana, danym Mojżeszowi.

22,9. Szilo. Zob. komentarz do Joz 18,1 na temat roli tego miasta jako miejsca zgromadzeń i ośrodka kultu religijnego Izraelitów.

10 Gdy przybyli w okolicę nad Jordanem, położoną jeszcze w kraju Kanaan, potomkowie Rubena, potomkowie Gada i połowa pokolenia Manassesa zbudowali tam ołtarz nad brzegiem Jordanu, ołtarz wyglądający okazale.

22,10. Gelilot [w BT: Gelilot pojawia się wyłącznie w Joz 18,17; przyp. tłum.]. W Joz 18,17 zamiennie stosowane są nazwy Gelilot i Gilgal; możliwe, że podobnie jest i w tym przypadku (Codex Vaticanus zastępuje Gelilot nazwą Gilgal). Problemem wydaje się tutaj jednak zbudowanie niedozwolonego ołtarza na samej granicy Kanaanu przez pokolenia, które osiedliły się na wschód od Jordanu. Niemal wszystkie lokalizacje Gilgal wskazują na miejsce położone w niewielkiej odległości na północny wschód od Jerycha nad rzeką Jordan.

11 I usłyszeli Izraelici wiadomość: Oto potomkowie Rubena, potomkowie Gada i połowa pokolenia Manassesa zbudowali ołtarz naprzeciw ziemi Kanaan w okolicy Jordanu, po drugiej stronie [obszaru] Izraelitów. 12 Usłyszeli tę wiadomość Izraelici i cała społeczność Izraelitów zebrała się w Szilo, aby wyruszyć przeciw nim zbrojnie.

Zarzuty przeciw pokoleniom zajordańskim

13 Izraelici wysłali do potomków Rubena, potomków Gada i połowy pokolenia Manassesa, do ziemi Gilead, Pinchasa, syna kapłana Eleazara, 

14 a z nim dziesięciu książąt – księcia rodu z każdego pokolenia izraelskiego – stojących na czele wszystkich rodów wśród plemion Izraela. Wj 6,25; Lb 25,7; Lb 25,11n

15 Skoro przybyli oni do potomków Rubena, potomków Gada i połowy pokolenia Manassesa w ziemi Gilead, tak do nich przemówili: 16 Mówi do was cała społeczność Pana: Co oznacza ta niewierność popełniona przez was wobec Boga Izraela? Dlaczego wy odwracacie się dziś od Pana, budując sobie ołtarz, co jest dzisiaj buntem przeciw Niemu?

22,16 ta niewierność. Inicjatywa Rubena i Gada została potępiona tu i w w. 19 z punktu widzenia prawa o jedyności sanktuarium (Pwt 12,5), które to prawo jest późniejsze od tego epizodu.

17 Czyż nie dosyć występków z Peor, z których nie oczyściliśmy się jeszcze do dnia dzisiejszego i przez które spadła ta klęska na społeczność Pana? Lb 25,3-5; Pwt 4,3

22,17. Przestępstwa z Peor. Aluzja na temat grzechu bałwochwalstwa, którego dopuścili się Izraelici, oddając cześć Baalowi w Peor (zob. komentarz do Lb 25,3-4.6.8). Zakłada się, że niedozwolony ołtarz, zbudowany przez pokolenie Rubena i Gada, może skłonić lud do bałwochwalstwa i ściągnąć gniew Boży (plagę opisaną w Lb 25).

18 Ponieważ wy dzisiaj nie chcecie iść za Panem, lecz chcecie buntować się przeciwko Niemu, jutro zapłonie On gniewem przeciw całej społeczności Izraela. 19 Jeśli ziemia waszego dziedzictwa jest nieczysta, przejdźcie do kraju, który jest dziedzictwem Pana, gdzie wznosi się przybytek Pana, i obierzcie mieszkanie pomiędzy nami. Nie buntujcie się jednak przeciw Panu i nie buntujcie się przeciwko nam, budując sobie ołtarz poza ołtarzem Pana, Boga naszego. 20 Skoro Akan, syn Zeracha, popełnił przestępstwo przeciw klątwie, czyż gniew Boży nie spadł na całą społeczność, chociaż on był tylko pojedynczym człowiekiem? Powinien był tylko sam umrzeć za swój grzech!

22,11-20. Złamanie przymierza jako przyczyna wybuchu wojny. Typowym elementem dokumentów traktatowych było stwierdzenie, że pogwałcenie jednego z jego postanowień (łub zerwanie przymierza) wywoła wojnę. Na przykład, w traktacie zawartym przez faraona Ramzesa II i króla Chetytów Hattusilisa III (ok. 1280 przed Chr.) władcy wzywają bogów na świadków i rzucają przekleństwo na każdego, kto złamie zawarty sojusz. Oskarżenia wysuwane pod adresem pokolenia Rubena i Gada wskazują nie tylko na więź przymierza, wymagającą sojuszu wojskowego, lecz również, po zakończeniu podboju, uznania ośrodka kultu w Szilo. Takie rozłożenie akcentów odzwierciedla raczej obawy o charakterze religijnym niż politycznym. Spór pomiędzy pokoleniami Izraelitów wynikał z niezrozumienia intencji, być może łączył się też ze sprawą swobodnego przechodzenia przez Jordan (zob. Sdz 12,1-6).

Usprawiedliwienie szczepów zajordańskich

21 Potomkowie Rubena i potomkowie Gada, i połowa pokolenia Manassesa odpowiedzieli naczelnikom plemion izraelskich: 

22 Jahwe, Bóg bogów; Jahwe, Bóg bogów, wie to dobrze i Izrael powinien również wiedzieć; jeśli to był bunt lub jeśli to była niewierność względem Pana, niech nas nie wybawi jeszcze tego dnia! Pwt 10,17

22,22 Bóg bogów. Formuła ta nie zakłada żadnego politeizmu, jest literackim archaizmem pochodzącym z Rdz 33,20; 46,3; Lb 16,22; por. także Pwt 10,17; Ps 50,1; Dn 11,36.

23 I jeśli zbudowaliśmy ołtarz, aby odwrócić się od Pana i aby składać na nim ofiary całopalne, pokarmowe i biesiadne, niech sam Pan to osądzi! Kpł 1-3

24 Czyż nie uczyniliśmy tego z bojaźni o przyszłość, myśląc, że jutro wasi synowie mogą zapytać naszych: Cóż macie wspólnego z Jahwe, Bogiem Izraela? 25 Pan ustanowił Jordan granicą między nami a wami, potomkami Rubena i Gada. Wy nie macie żadnego udziału w Panu! I mogliby wasi synowie sprawić, żeby nasi przestali bać się Pana. 26 Dlatego powiedzieliśmy: Zbudujemy sobie ołtarz nie do całopaleń i innych ofiar, 27 lecz jako świadectwo pomiędzy nami i wami, i między potomkami po nas, że chcemy pełnić służbę Pana przed Jego obliczem przez nasze całopalenia, żertwy i ofiary biesiadne. Wasi synowie nie będą mogli kiedyś powiedzieć naszym: Wy nie macie udziału w Panu! 28 Myśleliśmy przeto: Jeśliby któregoś dnia tak mówili do nas lub do potomków naszych, będziemy mogli odpowiedzieć: Spójrzcie na sposób budowy ołtarza Pańskiego, który wznieśli przodkowie nasi nie na całopalenia lub żertwy, lecz jako świadectwo między nami a wami. 29 Daleka jest od nas myśl, abyśmy się buntowali przeciw Panu i odwracali się od postępowania za Panem, budując ołtarz do całopaleń, ofiar pokarmowych i krwawych, poza ołtarzem Pana, Boga naszego, znajdującym się przed Jego przybytkiem.

Porozumienie między pokoleniami

30 Gdy kapłan Pinchas, książęta społeczności i naczelnicy plemion izraelskich, którzy mu towarzyszyli, usłyszeli słowa wypowiedziane przez potomków Rubena, potomków Gada i potomków Manassesa – wydały się one dobre w ich oczach. 31 Wtedy kapłan Pinchas, syn Eleazara, rzekł do potomków Rubena, potomków Gada i potomków Manassesa: Przekonaliśmy się dzisiaj, że wśród nas jest Pan, ponieważ wy nie popełniliście przeciw Panu tej niewierności, ocaliliście więc Izraelitów od [karzącej] ręki Pana. 32 Kapłan Pinchas, syn Eleazara, i książęta opuścili potomków Rubena, potomków Gada i wrócili z ziemi Gilead do ziemi Kanaan, do Izraelitów, którym zanieśli tę odpowiedź. 33 Sprawa wydała się dobra Izraelitom, błogosławili Boga i nie mówili nic więcej o wyruszeniu przeciw nim zbrojnie, aby spustoszyć kraj zamieszkały przez potomków Rubena i potomków Gada. 

34 Potomkowie Rubena i potomkowie Gada nazwali ołtarz Ed, bo mówili: Oto jest świadectwo wśród nas, że Pan jest Bogiem. Rdz 31,48; Rdz 31,52

22,34 nazwali ołtarz „Ed”. Tzn. „Świadectwo”. W tekście hebr. nazwa ołtarza zaginęła i ten brak również w BJ. Najprawdopodobniej brzmiała ona „Świadectwo”. Por. wyjaśnienie nazwy Gilead (Rdz 31,47-48).

22,34. Nadawanie nazw ołtarzom. Nadawanie nazwy miejscom i pomnikom w celu upamiętnienia ważnych wydarzeń jest w Biblii zjawiskiem powszechnym. Na przykład, po teofanii doświadczonej przez Hagar w Rdz 16,7-14 nazywa ona pobliską studnię Lachaj-Roj („studnia Żyjącego, który mnie widzi”). Podobnie w Sdz 6,24 Gedeon nadaje wzniesionemu przez siebie ołtarzowi nazwę „Pan jest pokojem”.

22,9-34. Niejasna rola ołtarza (przypisywanie mu podwójnej funkcji). Zbudowanie ołtarza przez pokolenie Gada i Rubena wywołało zaniepokojenie innych pokoleń, które mieszkały na zachód od Jordanu. Obawiano się, że grupy zamieszkujące obszar Transjordanii pragną ustanowić rywalizujący ośrodek kultu w stosunku do Szilo. W całym sporze niezwykłe jest to, że główną postacią wydaje się raczej kapłan Pinchas niż Jozue, co dodatkowo podkreśla rytualne wątki opowieści. Jednak pokolenia z Gileadu szybko ogłaszają, że nie wzniosły ołtarza w celu składania ofiar, lecz jako pomnik związku przymierza zawartego z Jahwe i pozostałymi pokoleniami (zob. Joz 4,19-24). Jego „okazałe” rozmiary można więc wyjaśnić jako monumentalny symbol jedności, nie zaś jako znak rywalizacji religijnej. W ten sposób Gilgal utrzymał swoją rolę jako punkt zborny, związany z zawarciem przymierza (Joz 9,6-15), zaś Szilo pozostało głównym ośrodkiem składania ofiar.

Joz 23

Religijno-społeczny testament Jozuego

1 Upłynął długi czas, odkąd Pan użyczył Izraelitom pokoju ze strony wszystkich ich wrogów dokoła, a Jozue już był stary i podeszły w latach. Joz 13,1; Joz 14,10; Joz 24,29

23,1-16 Mowa pożegnalna, której naturalny ciąg dalszy znajduje się w Sdz 2,6-9. Por. z nią ostatnią mowę Mojżesza (Pwt 31) a także pożegnanie Samuela (1 Sm 12), testament Dawida (1 Krl 2,1-9) albo ostatnie słowa Matatiasza (1 Mch 2,49-68). Rozdział ten w pierwszej redakcji deuteronomistycznej musiał być zakończeniem księgi przed dodaniem rozdz. 24.

23,1. Uwaga chronologiczna. Nic nie wskazuje na to, by znajdujący się tutaj tekst był „mową pożegnalną” Jozuego skierowaną do przywódców ludu, która została wygłoszona zaraz po wydarzeniach opisanych w Joz 22; nie wskazuje też, że jest to zapowiedź rytuału odnowienia przymierza z Joz 24 (w tekście nie ma również informacji o charakterze geograficznym). Najważniejszy jest, być może, związek pomiędzy końcem okresu podboju (obiecanym przez Boga „odpoczynkiem”) a końcem przywództwa Jozuego.

2 Jozue zwołał całego Izraela, jego starszych, książąt, sędziów i zwierzchników i przemówił do nich: Ja zestarzałem się i posunąłem się w latach,

23,2. Kategorie przywódców. W Wj 18,21-22 Mojżesz wyznaczył grupę urzędników, którzy mieli pełnić rolę sędziów ludu, by pomóc mu w sprawowaniu przywództwa nad Izraelitami. W narracjach o podboju wspomina się o różnych przywódcach pokoleń i rodów: starszych (Joz 7,6; 8,33), sędziach (Joz 8,33), zwierzchnikach (Joz 1,10; 3,2; 8,33). Ludzie ci doradzali Jozuemu w sprawach administracyjnych i wojskowych oraz wykonywali jego rozkazy, zapewniając i utrzymując porządek w obozie. Wymienienie ich w tym tekście ma również znaczenie ceremonialne. W innych fragmentach przywódcy są przedstawicielami ludu uczestniczącymi w ważnych rytuałach lub wydarzeniach związanych z przymierzem (zob. Wj 24,1; Lb 11,16). Prócz tego często wspomina się również o ich roli prawnej (Pwt 16,18; 19,16-18; 21,1-4.20).

3 a wy widzieliście wszystko, co Pan, Bóg wasz, uczynił na oczach was wszystkich tym ludom, ponieważ Pan, Bóg wasz, sam walczył za was. Joz 13,6

4 Patrzcie, podzieliłem pomiędzy was losem, jako dziedzictwo, według waszych pokoleń te narody, które jeszcze należy podbić, tak jak te, które ja zgładziłem od Jordanu aż do Wielkiego Morza na zachodzie.

23,4 tak jak te, które ja zgładziłem. Słowa te są w tekście hebr. przypadkowo przesunięte i znajdują się po wyrażeniu „od Jordanu”. — aż do Wielkiego Morza. Za grec. Tekst hebr.: „oraz Morze Wielkie”.

5 Pan, Bóg wasz, On sam je rozproszy przed wami i wypędzi je przed wami, a wy posiądziecie ich ziemię, jak przyrzekł wam Pan, Bóg wasz. 6 Okażcie się mężni, by strzec i wypełniać wszystko, co napisane w księdze Prawa Mojżesza, nie odstępując od niego ani na prawo, ani na lewo, 

7 i nie łącząc się z tymi ludami, które pozostały z wami. Nie będziecie wzywać imion ich bogów, przysięgać na nich, służyć im lub oddawać pokłon. Pwt 7,1 Wj 23,13

8 Wy powinniście natomiast przylgnąć do Pana, Boga waszego, jak czyniliście to aż do dnia dzisiejszego. 

9 Pan wypędził przed wami wielkie i silne narody i nikt nie mógł ostać się przed wami aż do tego dnia. Kpł 26,8; Pwt 32,30

10 Jeden z was pędził przed sobą tysiąc, albowiem Pan, Bóg wasz, sam walczył za was, jak wam obiecał. 

11 Troszczcie się bardzo o wasze życie, miłując Pana, Boga waszego. Pwt 6,5+

Groźby i sankcje

12 Lecz jeśli sprzeniewierzycie się i połączycie się z resztą tych ludów, które pozostały z wami, jeśli zawierać będziecie małżeństwa z nimi i przemieszacie się z nimi, Wj 34,16; Pwt 7,1-6; Sdz 2,2-3

13 bądźcie pewni, że Pan, Bóg wasz, przestanie wypędzać te ludy przed wami, a staną się one dla was siecią i sidłem, biczem dla waszych boków i cierniem dla waszych oczu, aż wyginiecie z tej pięknej ziemi, którą wam dał Pan, Bóg wasz.

23,13 biczem. BJ: „cierniem”, za grec. (por. Lb 33,55). Tekst hebr. niezrozumiały.

23,13. Metafory ucisku. Kuszenie Izraelitów przez inne kultury i ich bogów zostało porównane do sideł, bicza, którym chłoszcze się niewolników, oraz kolców, mogących oślepić wędrowca. Jest to często powracające ostrzeżenie przed popadnięciem w jakąś formę religijnego synkretyzmu (Wj 23,33; 34,12; Lb 33,55; Pwt 7,16). Chociaż metafora pojawia się w lokalnych przysłowiach mądrościowych (zob. Ps 69,22; Prz 29,6), tutaj łączy się ze związkiem przymierza i konsekwencjami nieposłuszeństwa.

14 Ja sam muszę teraz pójść drogą, którą idą wszyscy, a wy zrozumcie to całym sercem i całą duszą swoją, że ze wszystkich wspaniałych obietnic, które dał wam Pan, Bóg wasz, ani jedna nie zawiodła: wszystkie wam się spełniły; żadna z nich nie okazała się próżna. Joz 21,45

15 Ale jak się wypełniły na waszą korzyść wszystkie obietnice, uczynione przez Pana, Boga waszego, tak samo Pan wypełni wszystkie swe groźby przeciw wam, aż do zgładzenia was z powierzchni tej pięknej ziemi, którą dał wam Pan, Bóg wasz. Pwt 28

16 Jeśli rzeczywiście przestąpicie przymierze, które Pan, Bóg wasz, zawarł z wami, i jeśli pójdziecie służyć cudzym bogom, i będziecie oddawać im pokłon, wtedy gniew Pana zapali się przeciw wam i z tej pięknej ziemi, którą wam dał, rychło znikniecie. Pwt 4,26

Joz 24

Przypomnienie powołania narodu

1 Jozue zgromadził w Sychem wszystkie pokolenia Izraela. Wezwał też starszych Izraela, jego książąt, sędziów i zwierzchników, którzy się stawili przed Bogiem.

24,1-28 W rozdziale są trzy części: 1. Jozue przedkłada wierze zgromadzonych Izraelitów interwencje Jahwe na korzyść Izraela (w. 2-13; por. wyznania wiary w Pwt 6,21-24 i 26,5-9); 2. zgromadzenie opowiada się za Jahwe przeciwko obcym bogom (w. 14-24); 3. następuje zawarcie przymierza i spisanie jego prawa (w. 25-28). — Rozdział ten dołączono do Joz w czasie wygnania albo po nim, odzwierciedlona tu tradycja jest jednak stara. Wiara w Jahwe, wyznawana przez grupę, której przewodził Jozue, zostaje przez niego zaproponowana innym, które o niej w ogóle jeszcze nie słyszały. Nie były one w Egipcie ani nie doświadczyły osobiście cudów Wyjścia i objawienia na Synaju, nie są to jednak grupy kananejskie, gdyż z grupą Jozuego łączy je wspólne pochodzenie: mowa tu o pokoleniach północnych, które przez ten pakt akceptują wiarę w Jahwe i stają się w ten sposób częścią ludu Boga.

24,1 Por. 8,30-35. Sychem, dzięki swemu centralnemu położeniu, było dogodnym miejscem na zgromadzenia pokoleń (por. także 1 Krl 12), a dzięki swojej przeszłości — idealną ramą do zawarcia tego rodzaju umowy religijnej: Abraham wzniósł tu ołtarz (Rdz 12,6-7), Jakub nabył dla siebie pewne prawa (Rdz 33,18-20) i zakopał w ziemi idole przyniesione z Mezopotamii (Rdz 35,2-4).

24,1. Sychem. Położone w odległości 56 km na północ od Jerozolimy, w górach Efraima, Sychem (Tell Balata) góruje nad przejściem i szlakiem handlowym prowadzącym między górami Ebal a Garizim. Historyczne dzieje owego miejsca obejmują dwadzieścia cztery warstwy archeologiczne od okresu chalkolitu do okresu hellenistycznego. W okresie środkowego brązu miastem zarządzali i sprawowali nad nim kontrolę Hyksosi, którzy wznieśli olbrzymie wały oraz świątynię. Ponowne odrodzenie się władzy egipskiej na tym obszarze (XVI w. przed Chr.) doprowadziło do całkowitego zniszczenia miasta, pochodzącego z okresu środkowego brązu III. Zostało ono jednak odbudowane w okresie późnego brązu, gdy o Sychem wspomina się w listach z Amarna jako stolicy miejscowego króla Labaju, który zapewniał o wierności wobec Egiptu, lecz stworzył własne małe imperium w północnym Kanaanie (ok. 1400 przed Chr.). Ponieważ nie odnaleziono warstwy zniszczeń z okresu żelaza, miasto mogło się dostać pod kontrolę Izraela bez większych walk (nie ma o nim wzmianki na liście podbitych miast Kanaanu z Joz 12,7-23). Wybór Sychem jako miejsca uroczystości odnowienia przymierza mogło wynikać z jego dawnych związków z przodkami Izraela (Abram zbudował tam ołtarz, Rdz 12,6; Jakub nabył ziemię, Rdz 33,18-20; tam została zgwałcona Dina, Rdz 34). Możliwe, że uroczystość odbyła się w miejscu kananejskiego sanktuarium lub w jego pobliżu, na miejskim „akropolu”. Izraelici mogli w ten sposób ogłosić wyższość swojego Boga nad bóstwami Kananejczyków (na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Sdz 9,1).

24,1. Rodzaje przywódców. Zob. komentarz do Joz 23,2.

2 Jozue przemówił wtedy do całego narodu: Tak mówi Pan, Bóg Izraela: Po drugiej stronie Rzeki mieszkali od starodawnych czasów wasi przodkowie: Terach, ojciec Abrahama i Nachora, którzy służyli cudzym bogom, Rdz 11,27-32

24,2. Pogańskie korzenie Izraela. Ojczyzną przodków Izraela była Mezopotamia, ziemia o tradycjach związanych z religią politeistyczną. Biblijny fragment wskazuje, że Abram i jego rodzina oddawali cześć wielu bogom, w tym bóstwom opiekuńczym miasta, a także bogom przodków i poszczególnym bóstwom, chroniącym przed chorobami lub zapewniającym urodzajność. Odeszli od tych zwyczajów dzięki przymierzowej obietnicy złożonej Jahwe (zob. wstawkę na temat religii Abrahama w komentarzu do Rdz 12). Był to ważny dowód wskazujący, że Abram nie był dziedzicem długiej, nieprzerwanej tradycji starożytnego monoteizmu.

24,2. Po drugiej stronie Rzeki. Techniczne określenie używane na oznaczenie ziem rozciągających się na zachód od Eufratu. Na przykład, na zachód od Eufratu znajdował się Charan, miasto, do którego przeniósł się Terach w Rdz 11,31. Podobnie było z miastem Ur, lecz prowincja Ur (jak sugerują roczniki z kampanii wojennych prowadzonych przez królów mezopotamskich i późniejsze perskie dokumenty administracyjne; zob. Ezd 7,21) obejmowała północną część dorzecza Eufratu, jak również ziemie rozciągające się na zachodzie, aż do Syro-Palestyny.

3 lecz Ja wziąłem ojca waszego, Abrahama, z kraju po drugiej stronie Rzeki i przeprowadziłem go przez całą ziemię Kanaan, i rozmnożyłem ród jego, dając mu Izaaka. Rdz 12-24; Rdz 35,2-4

4 Izaakowi dałem Jakuba i Ezawa, Ezawowi dałem w posiadanie górę Seir; Jakub i jego synowie wyruszyli do Egiptu. Rdz 25,19-26; Rdz 27; Rdz 36,1-8 Rdz 46,1-7; Wj 3-15

5 Następnie powołałem Mojżesza i Aarona i ukarałem Egipt tym wszystkim, co sprawiłem pośrodku niego, a wtedy was wyprowadziłem.

24,5 tym wszystkim, co sprawiłem. Tak tekst hebr. W BJ: „cudami, które w nim sprawiłem”, za rkpsami grec, przekładem syr. i Wulgatą.

6 Ja wyprowadziłem przodków waszych z Egiptu; i przybyliście nad morze; Egipcjanie ścigali przodków waszych na rydwanach i konno aż do Morza Czerwonego. 7 Wołali wtedy do Pana, i rozciągnął gęstą mgłę między wami i Egipcjanami, po czym sprowadził na nich morze – i przykryło ich. Widzieliście własnymi oczami, co uczyniłem w Egipcie. Potem przebywaliście długi czas na pustyni.

24,5-7. Morze Czerwone. Zob. komentarz do Wj 13 -14 na temat dodatkowych informacji.

8 Zaprowadziłem was później do kraju Amorytów mieszkających za Jordanem; walczyli z wami, lecz Ja wydałem ich w wasze ręce. Zajęliście wtedy ich kraj, a Ja wytraciłem ich przed wami. Lb 21,21-35; Pwt 2,26-3,11

24,8. Kraj Amorytów. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Lb 21,21-24.

9 Również powstał Balak, syn Sippora, król Moabu, i walczył z Izraelem. Posłał też i wezwał Balaama, syna Beora, by wam złorzeczył. Lb 22-24

10 Lecz Ja nie chciałem słuchać Balaama; musiał on was błogosławić, a Ja wybawiłem was z jego rąk. 

11 Przeprawiliście się następnie przez Jordan i przyszliście do Jerycha. Mieszkańcy Jerycha walczyli z wami, a również Amoryci, Peryzzyci, Kananejczycy, Chittyci, Girgaszyci, Chiwwici i Jebusyci, lecz wydałem ich w wasze ręce. Pwt 7,1+

24,9-11.Balaam i Moabici. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Lb 22 - 24.

12 Wysłałem przed wami szerszenie, które wypędziły sprzed oblicza waszego dwóch królów amoryckich. Nie dokonało się to ani waszym mieczem, ani łukiem. Pwt 7,20

24,12. Szerszenie. Dokładne znaczenie hebrajskiego słowa przetłumaczonego jako „szerszeń” nie jest pewne. Septuaginta (najstarszy grecki przekład Starego Testamentu) odczytuje je jako „szerszeń” lub „osa”. Wielu komentatorów uważa, że jest to symbol Bożej interwencji, która otworzyła drogę do podboju Kanaanu przez Izraelitów. Owady często były metaforą wojsk, np. pszczoły i muchy (Iz 7,18-19) oraz szarańcza (Jl 1-2). Jednak niektórzy interpretatorzy odczytują to jako grę słów, opartą na słowie oznaczającym Egipt (zob. komentarz do Wj 23,28), lub jako nawiązanie do Egiptu za pomocą słowa oznaczającego owada, który był symbolem Dolnego Egiptu. Sugerowałoby to wcześniejsze najechanie Kanaanu przez Egipcjan, co przyczyniło się do sukcesu Izraelitów. W innych przekładach słowo to oddaje się jako „plagę” lub „przerażenie”.

13 Dałem wam ziemię, około której nie trudziliście się, i miasta, których wyście nie budowali, a w nich zamieszkaliście. Winnice i drzewa oliwne, których nie sadziliście, dają wam dziś pożywienie. Pwt 6,10-13

Konieczny wybór zostaje dokonany

14 Bójcie się więc Pana i służcie Mu ze szczerością i wiernością! Usuńcie bóstwa, którym służyli wasi przodkowie po drugiej stronie Rzeki i w Egipcie, a służcie Panu! Rdz 35,2; Ez 20,7

15 Gdyby jednak wam się nie podobało służyć Panu, rozstrzygnijcie dziś, komu służyć chcecie, czy bóstwom, którym służyli wasi przodkowie po drugiej stronie Rzeki, czy też bóstwom Amorytów, w których kraju zamieszkaliście. Ja sam i mój dom służyć chcemy Panu. 

16 Naród wówczas odrzekł tymi słowami: Dalecy jesteśmy od tego, abyśmy mieli opuścić Pana, a służyć cudzym bogom. Wj 13,3; Pwt 5,6

17 Czyż to nie Pan, Bóg nasz, wyprowadził nas i przodków naszych z ziemi egipskiej, z domu niewoli? Czyż nie On przed oczyma naszymi uczynił wielkie znaki i ochraniał nas przez całą drogę, którą szliśmy, i wśród wszystkich ludów, pomiędzy którymi przechodziliśmy? 18 Pan ponadto wypędził przed nami wszystkie te ludy wraz z Amorytami, którzy mieszkali w tym kraju. My również chcemy służyć Panu, bo On jest naszym Bogiem. 

19 I rzekł Jozue do ludu: Nie możecie służyć Panu, bo jest On Bogiem świętym i jest Bogiem zazdrosnym, i nie przebaczy wam występków i grzechów. Kpł 17,1+; Pwt 4,24; Pwt 6,15

20 Jeśli opuścicie Pana, aby służyć cudzym bogom, ześle na was znów nieszczęścia, a choć przedtem dobrze wam czynił, wtedy sprowadzi zagładę. 21 Lecz lud odrzekł Jozuemu: Nie! Chcemy służyć Panu! 22 Jozue odpowiedział ludowi: Wy jesteście świadkami przeciw samym sobie, że wybraliście Pana, aby Mu służyć. I odpowiedzieli: Jesteśmy świadkami. 23 Teraz usuńcie cudzych bogów spośród was i zwróćcie serca wasze ku Panu, Bogu Izraela. 24 I odrzekł lud Jozuemu: Panu, Bogu naszemu, chcemy służyć i głosu Jego chcemy słuchać.

Przymierze w Sychem

25 Zawarł więc Jozue w tym dniu przymierze z ludem i nadał mu prawo i przepisy w Sychem. Wj 15,25

26 Jozue zapisał te słowa w księdze Prawa Bożego. Wziął potem wielki kamień i ustawił go tam pod terebintem, który jest w miejscu poświęconym Panu. Rdz 12,6; Rdz 35,4; Pwt 11,30; Sdz 9,6

24,26. Wielki kamień i dąb/terebint. Ustawione pionowo kamienie oraz święte drzewa lub gaje są elementem kananejskich (zob. ugarycki epos o Akchat) i wczesnoizraelskich miejsc kultowych (kamienie zob. Rdz 28,18-22; Wj 24,4; 2 Sm 18,18; drzewa zob. Rdz 12,6; Pwt 11,30; Sdz 6,11; 9,6; 1 Sm 10,3). Chociaż obydwa elementy kultu zostały potępione w późniejszej tradycji (Wj 23,24; Kpł 26,1; Pwt 12,2; 2 Krl 16,4), wykorzystanie ich w tym kontekście wydaje się zupełnie naturalne. Mogły też służyć jako monumentalne przypomnienie głównych wydarzeń (np. dwanaście kamieni upamiętniających miejsce przekroczenia Jordanu, Joz 4,2-9). Charakteryzowały one również uroczystości odnowienia przymierza odbywające się w świątyni Baala w Sychem.

27 Następnie Jozue rzekł do zgromadzonego ludu: Patrzcie, oto ten kamień będzie dla was świadectwem, ponieważ słyszał wszystkie słowa, które Pan mówił do nas. Będzie on świadkiem przeciw wam, abyście się nie wyparli waszego Boga.

24,27 Por. stos kamieni pełniący rolę świadka (Rdz 31,48.52); ołtarz będący świadkiem (Joz 22,26n); stelę-świadka (Iz 19,19-20).

24,2-27. Forma traktatu-przymierza. Uroczystość odnowienia przymierza jest zgodna z formą stosowaną w starożytnych traktatach, która znalazła odzwierciedlenie również w Księdze Powtórzonego Prawa. Na temat formy starożytnych traktatów zob. wstawkę o traktatach i przymierzach Bliskiego Wschodu, umieszczoną na początku komentarza do Księgi Powtórzonego Prawa.

24,1-27. Uroczystości odnowienia przymierza. W tekście biblijnym można wyróżnić cztery typy ceremonii odnowienia przymierza. Każda z nich stanowi nie tylko ponowne uznanie jego nakazów, lecz również inaugurację nowej fazy w historii Izraelitów (zob. Wj 24,1-8; 2 Krl 23,1-3.21-22; Ne 8,5-9). Podczas każdej uroczystości odbywa się zgromadzenie ludu, związane z potężnymi dziełami Bożymi lub publicznym odczytywaniem Prawa; lud ponownie oznajmia, że będzie posłuszny przymierzu; składane są też ofiary lub odbywają się świąteczne obchody. Działania podjęte przez Jozuego w Sychem stanowią ostateczne zamknięcie przeszłości (okresu Wyjścia i podboju) i sygnalizują przyszłość, w której lud Izraela osiedli się w Ziemi Obiecanej.

28 Wtedy Jozue odprawił lud i każdy pośpieszył do swojej posiadłości. Sdz 2,6

24,28-31 Te wiersze są prawie dosł. powtórzone na początku drugiego wstępu do Sdz 2,6-10. Świadczy to o jedności redakcyjnej obydwu ksiąg.

TRADYCJE O GROBIE JOZUEGO, JÓZEFA I ELEAZARA

Śmierć Jozuego Sdz 2,6-10

29 Potem umarł Jozue, syn Nuna, sługa Pana, mając sto dziesięć lat.

24,29 sługa Pana. Ten sam tytuł „sługi Jahwe” był dany Mojżeszowi (Wj 14,31; Joz 1,1; por. Pwt 34,5), później otrzymał go Dawid (Ps 18,1; 89,4.21) — to prefiguracja „Sługi Jahwe” z Iz 42,1+.

30 Pochowano go w posiadłości jego dziedzictwa w Timnat-Serach, w górach Efraima, na północ od góry Gaasz.

24,30 W Sept dodane po tym wierszu: „Tam (w Timnat-Serach) złożyli wraz z nim, w grobie, gdzie go pochowali, noże krzemienne, którymi obrzezał Izraelitów w Gilgal, gdy wyprowadził ich z Egiptu, jak Pan mu rozkazał; są one tam jeszcze do dnia dzisiejszego”. I rzeczywiście, jeszcze dziś można znaleźć wiele ostrego, ciętego krzemienia z okresu prehistorycznego w okolicach wioski, która leży na miejscu dawnego Timnat-Serach.

24,30. Góra Gaasz. Chociaż dokładne położenie góry Gaasz nie jest znane, przypuszczalnie znajdowała się ona w górzystej krainie Efraima, na południe od Timnat-Serach (Chirbet Tibna). Byłaby wówczas oddalona o ok. 32 Krn na południowy zachód od Sychem.

31 Izrael służył Panu przez cały czas życia Jozuego i przez cały czas życia starszych, którzy przeżyli Jozuego, a dobrze znali wszystko, co Pan uczynił dla Izraela.

Pochowanie kości Józefa i kapłana Eleazara Rdz 50,24-25; Wj 13,19

32 A kości Józefa, które synowie Izraela zabrali ze sobą z Egiptu, pochowano w Sychem, na części pola kupionego przez Jakuba od synów Chamora, ojca Sychema, za sumę stu kesitów. I stało się ono własnością synów Józefa. Rdz 33,18-20

24,32-33 Jozue i Eleazar umarli w Ziemi Obiecanej, w przeciwieństwie do Mojżesza i Aarona zmarłych przed przekroczeniem Jordanu. Również kości Józefa zostały zwrócone ziemi danej już patriarchom. W ten sposób z Joz kończy się Powrót z Egiptu.

24,32 stało się ono własnością. Za przekładami starożytnymi. Tekst hebr.: „stały się (kości) własnością”.

24,32. Groby przodków Izraelitów w Kanaanie. Najstarsze działki, na których grzebano przodków, były nabywane od rdzennych mieszkańców Kanaanu. Pierwszym miejscem pogrzebowym była jaskinia Makpela, położona w pobliżu Hebronu, którą Abraham nabył od Efrona Chetyty. Było to miejsce pochówku Abrahama, Sary, Izaaka, Rebeki i Jakuba. Nie złożono tam jedynie ciała Racheli z powodu jej nagłej śmierci podczas porodu, w okolicach Betlejem (Rdz 35,19). Słup, który Jakub umieścił na jej grobie, jest typowym elementem kopców grzebalnych wędrownych pasterzy, żyjących na tym obszarze. W Księdze Jozuego pojawia się wzmianka, że Józef został pogrzebany na polu w pobliżu Sychem, które to pole Józef nabył od Chamora na pastwisko. Jako imigranci przodkowie nie mogli grzebać swoich zmarłych w rodzinnych grobowcach. Najpierw musieli nabyć ziemię i uzyskać trwałe prawo własności - w przeciwnym razie groby mogłyby zostać zniszczone lub stać się niedostępne. Pogrzeb Jozuego i Eleazara stanowi przeciwieństwo tej praktyki, obaj zostali bowiem pochowani w ziemi, którą zajęli w wyniku podboju - w ziemi, która została przydzielona im i ich potomkom.

33 Umarł również Eleazar, syn Aarona, pochowano go w Gibea, [mieście] jego syna, Pinchasa, które było mu dane w górach Efraima.

24,33 W Sept na samym końcu księgi dodano jeszcze: „Wtedy Izraelici udali się każdy do swego domu i każdy do swego miasta. Izraelici czcili Asztartę, Asztarot i bogów narodów sąsiednich. Dlatego Pan oddał ich w moc Eglona, króla Moabu, który uciskał ich przez osiemnaście lat”. Por. Sdz 3,14.

24,33. Gibea. Miejsce, w którym pogrzebano Eleazara, syna Aarona, znajdowało się na ziemiach należących do pokolenia Efraima. Euzebiusz umieścił to miejsce w odległości ok. 8 km na północ od Gofna. Istniało jednak kilka miejsc o nazwie Gibea, zaś w tekście jest mowa jedynie o „wzgórzu Pinchasa” [BT: „mieście Pinchasa”] - miejscu, którego obecnie nie sposób zlokalizować.