1. Geneza i istota migracji

   1. Pojęcie migracji

Przyjmuje się, że migracja to przemieszczenie ludzi na czas nieprzerwany, nie krótszy od ustalonego z góry, a więc prowadzące do trwałej lub względnie trwałej zmiany miejsca zamieszkania(1).

Migracje dzielimy:

- międzynarodowy lub wewnątrzpaństwowy charakter migracji

- długość okresu przebywania w nowym miejscu

- punkt, z którego obserwujemy migracje (tzn. czy obserwujemy migracje z kraju, z którego ludzie wyjeżdżają, czy też z tego, do którego przyjeżdżają)

- status prawny osoby migrującej

- stopień dobrowolności migracji

- podstawowa przyczyna migracji

Migracje mogą odbywać się w granicach państwa. Wtedy nazywamy je wewnętrznymi. Te które mają charakter międzynarodowy, wiążące się z przekraczaniem granic państwowych, nazywamy zewnętrznymi. W zależności od przyjętej perspektywy obserwacji, możemy wyróżnić emigracje, czyli odpływ ludności z danego terytorium, oraz imigrację, czyli napływ ludności do jakiegoś państwa. O tym czy emigrację traktujemy jako imigrację jest długość pobytu. ONZ wskazuje aby pobytu do 3 miesięcy nie włączać w zakres imigracji, pobyty zaś do 12 miesięcy kwalifikować jako imigrację krótko-, a powyżej roku – długoterminowe. Biorąc pod uwagę status prawny osoby migrującej, wyróżniamy migracje legalne i nielegalne. Bardzo ważnym wyróżnikiem w podziale migracji jest stopień dobrowolności opuszczenia miejsca zamieszkania. Kiedy osoba ucieka przed prześladowaniem lub nie może liczyć na ochronę prawną swojego państwa, staje się migrantem niedobrowolnym – uchodźcą.

1. Migracja jako trwałe zjawisko

Migracje są naturalnym zachowaniem ludzkości. W przeszłości była efektem wojen, podbojów, oraz poszukiwań nowych terenów do zasiedlenia. W czasach nowożytnych, aż do początku drugiej połowy XX wieku w migracjach przodowali europejczycy, związane to było ze wzrostem populacji w Europie. W obecnych czasach ludzie emigrują ze wszystkich regionów świata, z coraz bardziej różnorodnych i odległych obszarów. Migracje są wypadkową globalizacji i przyczyniają się do wzrostu tempa tego procesu. Obecnie wyróżniamy 4 główne obszary migracji globalnej:

1. Stany zjednoczone i Kanada

2. Kraje Unii Europejskiej

3. Arabskie Kraje Zatoki Perskiej

4. Wysoko Rozwinięte Kraje Azji Południowo-Wschodniej i Australii

W obecnej sytuacji warto zaznaczyć, że kraje europejskie stosunkowo niedawno przeszły od stadium charakteryzującego się dużą emigracją do stadium cechującego się dużą imigracją.

2.3 Polska a zjawisko migracji

Polska jest zawieszona pomiędzy typem kraju wysyłającego i przyjmującego migrantów, a krajem tranzytowym. Obok Czech i Węgier, można ją zaliczyć do „krajów w okresie transformacji”. W okresie PRL Polska nie była atrakcyjna dla osób szukających schronienia, jednak kraj miał pewne doświadczenia z uchodźcami politycznymi byli to uchodźcy z Grecji, przybyli w czasie wojny domowej w latach 1944 – 1949. Drugą grupą uchodźców były to osoby w Chile, przybyłe po zamachu stanu, który obalił rządy prezydenta – marksisty Salvadora Allende w 1973 roku. Do 1989 roku ograniczony napływ emigrantów do Polski związany był z surową polityką wydawania wiz i ograniczonymi kryteriami pozwalającymi ubiegać się o azyl. Wraz z upadkiem starego systemu Polska doświadczyła masowego napływu drobnych handlarzy i cudzoziemców z sąsiednich państw wschodnich. Przyjeżdżali oni do Polski na krótko, ale systematycznie, natomiast z zachodu przyjeżdżają wysokiej klasy specjaliści. Swojego miejsca szukają w naszym kraju przybysze z Azji (Wietnam, Chiny) i Afryki. Ich liczebność nie jest może wysoka, ale bardzo widoczna. Nasz kraj stał się też schronieniem dla osób poszukujących międzynarodowej ochrony prawnej. Polska ma stosunkowo niską liczbę imigrantów i jeden z najniższych udziałów imigrantów w całej populacji. Trwale dominującą kategorię imigrantów stanowią obywatele 3 sąsiednich wschodnich krajów. Według danych Urzędu ds. Cudzoziemców Ukraińcy, Białorusini i Rosjanie stanowią najliczniejsze grupy cudzoziemców mających zezwolenie na zamieszkanie i osiedlenie się w Polsce(2). Specyfiką polską jest to, że dominującą kategorią osób szukających ochrony są uchodźcy z Czeczenii. Dzieje się tak od 2000 r. kiedy to osoby narodowości Czeczeńskiej stanowili niemalże 90% osób składających wnioski o nadanie statusu uchodźcy. W 2009 r. w związku z konfliktem w Osetii Południowej proporcje te na krótko uległy zmianie, bo do Polski zaczęli przybywać uchodźcy z Gruzji(3).

1. Uchodźstwo

2.1 Istota uchodźstwa

Uchodźstwo jest zjawiskiem społecznym i politycznym. Towarzyszy historii ludzkości. To zjawisko wymuszonej imigracji, masowego opuszczeniu terenów zamieszkałych przez ludność, towarzyszące wojnom, wszelkim konfliktom wewnętrznym i zewnętrznym, rewolucjom, itp. Jest problemem ponadczasowym. W odróżnieniu od migracji nie zachodzi całkiem dobrowolnie, a jest wynikiem sytuacji polityczno-społecznej w danym miejscu. W trakcie konfliktów i walk zbrojnych, największą ofiarą staje się ludność cywilna, bezbronna, a czasami zagrożona przemocą, w poszukiwaniu schronienia wycofuje się z rejonów objętych walkami i stara się dotrzeć w rejony wolne od konfliktu.

Problem uchodźstwa nie jest czymś nowym, pierwsze jego oznaki pojawiły się już w starożytności. Można zatem powiedzieć, że jest on nierozerwalnie związany z istnieniem państwa. Już w starożytnej Grecji usankcjonowane zostało czasowo uchodźstwo w postaci tzw. ostracyzmu. W następnych wiekach występował również problem uchodźstwa, ale zjawisko to nie miało charakteru masowego. Znane są owszem przypadki migracji polityczno-ekonomicznych np. migracja Żydów z Rosji w XIX w. Spowodowana była względami politycznymi – prześladowania, pogromy – jak i ekonomicznymi (doświadczane w Rosji ubóstwo i ograniczenia, oraz wiedza na temat możliwości istniejących na Zachodzie). Jednak w tamtym czasie uchodźstwo było rzeczą marginalną. Zjawisko masowego uchodźstwa wystąpiło po rewolucji październikowej i po zakończeniu I wś. Spowodowało konieczność zweryfikowania tradycyjnego poglądu, że sytuacja ludności danego państwa należy wyłącznie do jego kompetencji. Świadczą o tym nastepujące liczby : w latach 1917 – 1920 ok. 1,5 mln. Rosjan wyjechało z ojczyzny i schroniło się za granicą. Od 1914 do 1919 ponad milion Ormian zmarło w skutek akcji eksterminacyjnych i prześladowań. W 1925 r. liczba uchodźców ormiańskich szacowano na 300 – 400 tys. osób(4). Wydarzenia te wymusiły zorganizowane działania celowe i zorganizowane działania społeczności międzynarodowych. Sytuacja tych ludzi wymagała pomocy materialnej i określenie ich statusu w państwie przyjmującym. Ostatecznie problemy związane z osiedleniem i udzieleniem pomocy uchodźcom zostały rozwiązane przez poszczególne państwa, ale były one prowizoryczne i ukazały potrzebę poszukiwania bardziej generalnych rozwiązań. W maju 1921 r. rząd Czechosłowacji, w wystąpieniu do Ligi Narodów, wyraził pogląd, że najlepszym rozwiązaniem problemu uchodźców jest wspólne działanie rządu. Inicjatywa ta została zaakceptowana i utworzono Urząd Wysokiego Komisarza Ligi Narodów ds. Uchodźców Rosyjskich w Europie. Urzędem kierował znany polarnik dr. F. Dansen. Miał on już doświadczenie w takich typów działaniach ponieważ poprzednio kierował repatriacją jeńców wojennych. Pod koniec II wś. Alianci uznali, że należy utworzyć organizację, która zastąpiła by nieudolną Ligę Narodów rezultatem tych działań była Karta Atlantycka z sierpnia 1941 r. W 1943 r. utworzono Organizację Narodów Zjednoczonych Do Spraw Pomocy i Odbudowy (UNRRA). Miała nieść pomoc wyzwolonym państwom alianckim oraz ich obywatelom. Początkowo UNRRA jedynie sporadycznie zajmowała się uchodźcami zbiegłymi ze względu na sytuację polityczną. Pomagała tym, którzy po prostu znaleźli się poza miejscem swojego zamieszkania z powodu wojny i okoliczności jej towarzyszących. UNRRA nie byłą upoważniona do przesiedlenia uchodźców. W połowie 1947 r. UNRRA zakończyła swoją działalność. Na pierwszej sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ 1946 zadecydowano o utworzeniu innej organizacji, która miałaby bezpośrednio mandat do ochrony uchodźców. Była to Międzynarodowa Organizacja Uchodźców (IRO). Głównym zadaniem IRO było przesiedlenie. Ta nowa organizacja była pierwszą zajmującą się problemem uchodźców we wszystkich jego fazach. W grudniu 1950 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło Statut Urzędu Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców. Statut przewidywał możliwość zawierania porozumień z rządami w celu „poprawienia sytuacji uchodźców”. Niecały rok później 28 lipca 1951 r. został uzgodniony tekst konwencji o statusie uchodźców(5).

Podsumowując tę krótką relację, można mówić o dwóch zasadniczych okresach międzynarodowej ochronie uchodźców. Pierwsze z nich (do 1939) charakteryzuje się niepełną ochroną grup uchodźców, obejmującą najczęściej grupy etniczne lub osoby pochodzące z określonych terytoriów. W tym okresie nastąpiło przyjęcie przez społeczność międzynarodową odpowiedzialności za uchodźców oraz podjęto próby ustanowienia międzynarodowego systemu ochrony uchodźców. Okres drugi (po II wś.), to okres wdrożenia i funkcjonowania systemu, opartego na definicji uchodźcy wymagającej kwalifikacji, zawierającego międzynarodowe i krajowe standardy traktowania i posiadającego określone ramy instytucjonalne.

1. Uchodźca

3.1 Termin „Uchodźca”.

Potocznie pojęcie „uchodźca” oznacza osobę, która zmuszona jest zmienić miejsce stałego pobytu przez okoliczności od niej niezależne. Okoliczności takie można podzielić na dwie grupy przyczyn: spowodowane bezpośrednio przez człowieka, oraz spowodowane przez siły przyrody. Do pierwszej grupy należą przede wszystkim konflikty zbrojne i prześladowania, a w drugiej klęski żywiołowe, takie jak susza, trzęsienie ziemi itp.

Uchodźców dzieli się na zewnętrznych i wewnętrznych. W niniejszej pracy skupiam się na tych pierwszych. Uchodźca zewnętrzny to osoba, która zmuszona sytuacją opuszcza państwo, którego jest obywatelem i rezygnuje z jego ochrony, uznając, że władze państwowe nie wywiązały się należycie z obowiązku zapewnienia jej ochrony.

3.2 Definicje uchodźcy w świetle prawa międzynarodowego

W chwili obecnej definicję uchodźcy, precyzuje Konwencja Genewska z 1951 r. dotycząca statusu uchodźców. Zgodnie z tą konwencją : „Uchodźcą jest każda osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu rasy, narodowości, religii, przekonań politycznych lub przynależności do określonej grupy społecznej, przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i z powodu tych obaw nie chce lub nie może korzystać z ochrony tego państwa, lub która nie ma żadnego obywatelstwa i znajdując się na skutek podobnych zdarzeń, poza państwem swojego dawnego stałego miejsca zamieszkania nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa(6).

Do czasu wprowadzenia w życie Protokołu Nowojorskiego z 1967 r. chodziło o zdarzenia, jakie nastąpiły w Europie i poza nią przed 1 stycznia 1951 r. Protokół Nowojorski zniósł te ograniczenia gdyż pojawiła się nowa fala uchodźców w Europie i na świecie, których nie chroniła Konwencja Genewska. Protokół dotyczący statusu uchodźców, sporządzony w Nowym Jorku 31 stycznia 1967 r. zniósł ograniczenia czasowe i geograficzne, które zawierały Konwencja Genewska.

Art. I postanowienia ogólne.

2. W rozumieniu niniejszego protokołu określenie „uchodźca” oznacza (…) każdą osobę określoną w definicji zawartej w artykule 1 Konwencji, tak jakby wyrazy „na skutek podobnych zdarzeń, które nastąpiły przed 1 stycznia 1951 r. …” i wyrazy „na skutek podobnych zdarzeń” nie znajdowały się w artykule 1 ustęp A punkt 2.

3. Niniejszy protokół będzie stosowany przez państwa, które są jego stronami, bez żadnych ograniczeń geograficznych (…).(6)

Szczególny wpływ na kształtowanie standardów ochrony uchodźców wywierają regulacje przyjmowane przez Unię Europejską. W czerwcu 1990 r. została zatwierdzona Konwencja Państw Członkowskich o odpowiedzialności państwa za rozpatrywanie wniosków o azyl złożonych w jednym z państw członkowskich wspólnot europejskich zwana Europejską Konwencją w sprawie azylu lub Konwencją Dublińską. Została ona zastąpiona Rozporządzeniem Rady nr. 343 z 18 lutego 2003 r. Konwencja Dublińska reguluje min. Kryteria określania państwa odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku o azyl, tryb wymiany informacji między państwami, ochronę danych osobowych cudzoziemców i ogólne zasady postępowania przy przekazywaniu wniosków innemu państwu(7).

Dla państw członkowskich i instytucji UE najważniejszym dokumentem wyznaczającym fundamentalne zasady ochrony uchodźców pozostaje Konwencja Genewska.

W ostatnich latach Unia Europejska wprowadziła w zakresie polityki azylowej wiele środków restrykcyjnych, które mają na celu wyeliminowanie tzw. krążących uchodźców ograniczenie praw uchodźców – w tym prawa wyboru państwa w którym wnioskodawca chce złożyć wniosek o uzyskanie statusu uchodźcy.

Jednocześnie oprócz środków restrykcyjnych wprowadzono wiele pozytywnych rozwiązań korzystnych dla uchodźców :

- szerszy sposób definiowania uchodźcy (Dyrektywa Rady z kwietnia 2004)(8)

- uznanie zasady partnerstwa

- tworzenie specjalnych funduszy i programów

- zwrócenie większej uwagi na zagadnienie integracji uznanych uchodźców

- prowadzenie kampanii edukacyjnych

- łączenie uchodźstwa z działaniami na rzecz przeciwdziałania rasizmowi i ksenofobi

- zwalczanie zorganizowanej przestępczości (zwalczanie sieci przemytu osób)

- podjęcie działań na rzecz repatriacji i reintegracji repatriantów w krajach pochodzenia

Coraz częściej instytucje UE podkreślają, że należy respektować praw do azylu i rozpatrywać kwestie związane z uchodźstwem w kontekście praw człowieka i współpracy z krajami generującymi uchodźców mimo licznych regulacji w prawodawstwie państw członkowskich UE istnieją spore rozbieżności w zakresie przyznawania statusu uchodźcy W związku z tym w 2010 powstał Europejski Urząd Wsparcia w Dziedzinie Azylu. Unia Europejska Współfinansuje działalność wielu organizacji (w tym pozarządowych) i instytucji działających na rzecz pomocy uchodźcom.