Niepowodzenia szkolne
Profilaktyka, diagnoza i terapia
Brzesko, 2013
Spis treści
Wstęp
Niepowodzenia szkolne i ich przyczyny
Przyczyny społeczno-ekonomiczne
Przyczyny pedagogiczne
Przyczyny biopsychiczne
Profilaktyka, diagnoza i terapia w zakresie niepowodzeń szkolnych
Profilaktyka niepowodzeń szkolnych
Diagnoza niepowodzeń szkolnych
Terapia niepowodzeń szkolnych
BIBLIOGRAFIA
Niepowodzenia szkolne to takie sytuacje, które charakteryzują się występowaniem wyraźnych rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi i dydaktycznymi szkoły a postępowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania. Niepowodzenia mogą mieć charakter ukryty lub jawny. Niepowodzenia ukryte występują wówczas gdy nauczyciele nie dostrzegają braku w wiadomościach, umiejętnościach i nawykach uczniów, mimo że braki tego rodzaju (z punktu widzenia celów oraz programu nauczania) rzeczywiście nie istnieją. Niepowodzenia ukryte prowadzą zazwyczaj do niepowodzeń jawnych. Niepowodzenia jawne występują wtedy, gdy nauczyciel stwierdza określone braki w opanowanej przez ucznia wiedzy i w rezultacie ocenia wyniki jego pracy jako „niedostateczne”. W przypadku, gdy ocena niedostateczna nie obejmuje całorocznej pracy ucznia, lecz odnosi się do rezultatów uzyskanych przez niego np. w ciągu semestru nauki szkolnej, stanowi ona wskaźnik tzw. Jawnego opóźnienia przejściowego. Wczesne wykrycie przez szkołę tego opóźnienia oraz podjęcie środków mających na celu jego zlikwidowanie to zabiegi, dzięki którym można uchronić ucznia przed powtarzaniem danej klasy. Jeżeli natomiast ocena niedostateczna odnosi się do wyników całorocznej pracy ucznia, to musi on wówczas powtarzać daną klasę, staje się uczniem drugorocznym. Zjawisko drugo- i wielokrotności prowadzi dość często do odsiewu szkolnego, tzn. do całkowitego przerwania przez ucznia nauki w szkole przed jej ukończeniem.
Niepowodzenia szkolne stanowią ciągle otwarty problem dla wielu badań. Zagadnienie to jest szczególnie ważne, ze względu na fakt, że skuteczne zapobieganie niepowodzeniom szkolnym możliwe jest dzięki ustaleniu przyczyn, które wpłynęły na ich pojawienie się. Problemem tym zajmowało się już wielu pedagogów.
Przez niepowodzenia szkolne rozumiemy proces pojawiania się braków w wymaganych przez szkołę wiadomościach i umiejętnościach uczniów oraz negatywnego stosunku młodzieży wobec tych wymagań. Taką definicję niepowodzeń podaje W. Okoń.
J. Konopnicki uważa, że pojęcia powodzenia i niepowodzenia w nauce trzeba rozpatrywać zawsze łącznie. W nauce, kiedy kończy się powodzenie zaczyna się niepowodzenie – i odwrotnie.
Niepowodzenia szkolne i ich przyczyny
Czesław Kupisiewicz wskazuje na trzy rodzaje przyczyn niepowodzeń szkolnych :
przyczyny ekonomiczno – społeczne (złe warunki materialne i mieszkaniowe, rozpad struktury rodziny , niski poziom intelektualny i kulturalny rodziców , niewłaściwa postawa rodziców wobec dziecka , brak zrozumienia i zaspokojenia potrzeb dziecka )
przyczyny pedagogiczne – tkwiące w samym procesie dydaktycznym , spowodowane niedostatecznym przygotowaniem nauczycieli , popełnionymi przez nich błędami dydaktycznymi oraz wadliwą postawą w stosunku do uczniów ,
przyczyny biopsychiczne , tkwiące w dziecku np. wady wymowy , wzroku , słuchu itp.
Społeczno-ekonomiczne przyczyny niepowodzeń szkolnych
Społeczno-ekonomiczne przyczyny niepowodzeń szkolnych to całokształt tych względnie trwały warunków materialnych, społecznych i kulturalnych, które powodują niekorzystną sytuację życiową dziecka w środowisku rodzinnym, szkolnym i pozaszkolnym. Bardzo złe warunki materialne i mieszkaniowe, rozpad struktury rodziny i zakłócenia jej wewnętrznej atmosfery, niski poziom intelektualny i kulturalny rodziców, niewłaściwa postawa rodziców wobec dziecka, poziom świadomości wychowawczej rodziców, współpraca rodziców lub opiekunów dziecka ze szkołą, brak zrozumienia i zaspokojenia potrzeb dziecka oraz brak zainteresowania jego nauką wpływają na niekorzystne wyniki w nauce i na występowanie niepowodzeń szkolnych. Nieprawidłową postawą jest również postawa nadopiekuńcza wyrażająca się w wyręczaniu dziecka, usuwaniu wszystkich przeszkód, nie wymaganiu wysiłku od dziecka. Taki uczeń cofa się przed trudnościami, nie potrafi zmusić siebie do wysiłku, nie wiele mu się chce. Równie negatywna postawą jest postawa nadmiernego wymagania, nie licząca się z możliwościami dziecka, stale karząca. Rezultatem takiej postawy bywa lękliwość dziecka, jąkanie się, moczenie nocne, unikanie szkoły, ucieczka w chorobę. Wszystko to nie pozostaje bez wpływu na wyniki w nauce.
Rodzice mogą także mieć niewłaściwy stosunek do samej nauki, lekceważąco odnoszą się do szkoły, nauczyciela. Rodzina może nie zapewnić odpowiednich warunków do nauki, przez brak w niej stabilizacji, rytmiczności życia, spokoju. W mniejszych miastach i na wsiach istnieją bariery edukacyjne. Tworzą je m.in.: mniejsza liczba szkół, niższy poziom pracy tych szkół, niższy poziom wykształcenia rodziców i ich małe możliwości finansowe, a za tym idzie mniejsza możliwość wysłania dzieci do szkół ponadgimnazjalnych. W dużych miastach, dzięki większemu zróżnicowaniu kulturowemu dzieci mają większe możliwości rozwoju i przejmowania różnych wzorców. Mają też lepszy i częstszy dostęp do kina, teatru, biblioteki innych instytucji kulturalnych.
Przyczyny dydaktyczne niepowodzeń szkolnych
Według Czesława Kupisiewicza:
zależne od nauczyciela i szkoły (niewłaściwa praca nauczyciela, brak zainteresowania uczniem);
niezależne od nauczyciela i szkoły (warunki materialne, programy, kształcenia).
Nieodpowiednie zewnętrzne warunki pracy dydaktycznej nauczyciela:
różnorodne braki istniejącego systemu szkolnego, nieprzystosowanie szkoły do wymagań współczesnej nauki i techniki;
nieprzystosowanie programów nauczania do możliwości intelektualnych oraz społecznie uwarunkowanych zainteresowań oraz potrzeb uczniów;
nieodpowiedni poziom podręczników pod względem merytorycznym i metodycznym; niedostateczne wyposażenie szkół i pracowni przedmiotowych w niezbędny sprzęt i pomoce naukowe;
trudne warunki organizacyjne pracy szkół, nadmierna liczba uczniów w klasie, nieracjonalna organizacja zajęć szkolnych.
Działalność dydaktyczna nauczyciela:
błędy metodyczne i wychowawcze wynikające z niedostatecznej znajomości współczesnej teorii pedagogicznej oraz posługiwania się teoria w praktyce;
błędy oraz usterki metodyczne i wychowawcze wynikające z niedostatecznej znajomości uczniów;
niedostateczna opieka nad uczniami opóźnionymi w nauce;
nieprzygotowywanie się do lekcji, zaniedbywanie samokształcenia i podnoszenia kwalifikacji.
Wadliwa praca ucznia:
brak odpowiednich warunków do odrabiania pracy w domu;
niechętny stosunek do nauki, niesystematyczność, lekceważenie obowiązków szkolnych, wagary.
Po rodzinie szkoła i wraz z nią nauczyciele pełnią bardzo ważną rolę w życiu ucznia. Praca nauczyciela w szkole to nie tylko nauczanie, ale i wychowanie. Przeciętnie zdolny uczeń, pozbawiony w domu podstawowej opieki i jednocześnie nie znajduje zrozumienia w szkole, będzie napotykał na coraz większe trudności w nauce i sprawiał kłopoty wychowawcze. Przyczyny powodujące niepowodzenia szkolne mają charakter sprzężony, stanowią splot różnych uwarunkowań. Ujawniając się najpierw w nauce, przerzucają się najczęściej na zachowanie lub odwrotnie- obejmując zachowanie, przenoszą się na naukę.
1.3. Przyczyny biopsychiczne niepowodzeń szkolnych
Według Kupisiewicza cechy osobowościowe ucznia, motywacja do nauki, zły stan zdrowia, choroby, zaburzenia nerwicowe, nadpobudliwość psycho-ruchowa, zaburzenia lateralizacji, opóźnienia rozwoju funkcji wzrokowych, słuchowych, rozwoju ruchowego, nieprzestrzeganie zasad higieny szkolnej oraz higieny psychicznej, zły stosunek do nauki, niski poziom dojrzałości szkolnej, nieobecności, nieodpowiednie zachowanie.
J . Konopnicki natomiast wyróżnia intelektualne , emocjonalne i społeczne przyczyny niepowodzenia w nauce oraz przyczyny szkolne .
Pierwszym etapem pracy z dziećmi jest postawienie trafnej diagnozy dla każdego przypadku i zastosowanie odpowiedniej profilaktyki i terapii pedagogicznej odnoszącej się do dzieci i ich środowiska rodzinnego. Pierwszą zaś osobą, która dostrzega trudności dziecka jest nauczyciel. Powinien, więc umieć rozpoznać i scharakteryzować zaburzenia, aby trafnie ustalić nie tylko przyczyny, ale wynikające z nich konsekwencje. Do podstawowych technik, którymi może posługiwać się nauczyciel nalezą:
wywiad ,
rozmowa z dzieckiem ,
analiza dokumentów i wytworów dziecka ,
Właściwa ich ocena może przyczynić się do współdziałania nauczyciela w ustaleniu diagnozy pedagogicznej , a przy współpracy z psychologiem – psychologicznej , co stanowi punkt wyjścia do opracowania programu zabiegów pedagogicznych i terapeutycznych . Ustalenie przyczyn jest jednym z pierwszych i naczelnych etapów walki z niepowodzeniami. Wszelkie działania należy rozpocząć od dobrego poznania ucznia poprzez:
a) Analizę dokumentacji szkolnej i pracy ucznia tj.
zapoznanie z diagnozą i orzeczeniem poradni psychologiczno – pedagogicznej
kwalifikacji ucznia na zajęcia ,
zapoznanie z listą uczniów zakwalifikowanych do zespołów przez radę pedagogiczną ,
przeanalizowanie arkuszy ocen uczniów zgłoszonych do zajęć , a także systematyczne
kontrolowanie ocen cząstkowych ,
zwrócenie uwagi na wytwory pracy uczniów ( zeszyty przedmiotowe , wytwory plastyczne i techniczne ) .
b) Prowadzenie obserwacji :
kierowanej , w czasie pierwszych zajęć na początku roku szkolnego ,
systematycznej , ciągłej , przez cały czas pracy z dzieckiem .
c) Stałą współpracę z wychowawcą .
d) Systematyczne współdziałanie z pedagogiem szkolnym i szkolną służbą zdrowia ( analiza karty zdrowia umożliwi poznanie ogólnego rozwoju fizycznego , przeprowadzonych badań specjalistycznych itp. )
e) Współpracę z rodzicami dziecka , która umożliwi uzyskanie informacji o pozycji dziecka w rodzinie , warunków życia , przebytych chorobach itp.
Do środków organizacyjnych o charakterze profilaktycznym można zaliczyć także wszelkie czynności nauczycieli o charakterze dydaktycznym jak:
sporządzanie w klasie tabel umożliwiających uczniom śledzenie postępów w nauce ,
indywidualne rozmowy z uczniami ,
stałe spotkania z rodzicami połączone z analizą prac dzieci ( co pozwoli wyłowić braki ) ,
odtwarzanie wybranych fragmentów lekcji ( np. czytanie , wskazanie rodzicom błędów popełnianych najczęściej przez dziecko ) ,
częste stosowanie ćwiczeń korekcyjnych umożliwiających wdrożenie uczniów do systematyczności , kontroli oraz koncentracji uwagi ,
włączenie organizacji uczniowskich do współpracy , organizowanie zespołów samopomocy koleżeńskiej .
Dzięki stosowaniu takich technik nauczyciel jest w stanie wyłowić uczniów, którym grożą niepowodzenia w nauce i zastosować odpowiednie środki zaradcze.
Jak wiadomo dzieci i młodzież w wieku szkolnym większość czasu spędzają w domu rodzinnym. Od tego, jaka jest atmosfera w domu zależy w dużej mierze powodzenie w nauce szkolnej dziecka. Nauka szkolna czy to pierwszoklasisty, czy dorastającego nastolatka wymaga koncentracji wszystkich sił psychicznych, całkowitego zaangażowania procesów intelektualnych, emocjonalnych i woli. Wymaga to dużego wysiłku, którego skuteczność jest uwarunkowana uzdolnieniami, zainteresowaniami, a także od ogólnej sytuacji życiowej: trybu życia, stanu zaspokojenia potrzeb psychofizycznych, a zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa. Dziecko tylko w tedy czuje się bezpieczne w rodzinie, kiedy panuje w niej dobra, spokojna atmosfera. Jedną z podstawowych przyczyn niepowodzeń szkolnych są konflikty między rodzicami zaburzające tę atmosferę. Nie tylko kłótnie i awantury spowodowane zwłaszcza przez alkoholizm, ale i inne mniej widoczne i trudniej uchwytne czynniki mające negatywny wpływ na ogólny rozwój dziecka i jego wyniki w karierze szkolnej. Nie sprzyja powodzeniu szkolnemu atmosfera nerwowości, ciągłego pośpiech, chaosu i nieporządku. W prawdzie w dzisiejszych czasach, gdy tempo życia jest szczególnie szybkie trudno stworzyć w rodzinie oazę spokoju. W niektórych jednak domach panuje atmosfera szczególnie nerwowa i niespokojna. Na atmosferę rodziną składają się nie tylko stosunki między rodzicami, lecz stosunek rodziców do dzieci. Ma on wpływ na rozwój dzieci, ich postawę i powodzenie w nauce. Jeśli dziecko ma poczucie, że jest zbyteczne, że rodzicom wcale na nim nie zależy, może nawet przeszkadza w realizacji ich dążeń, nie wykazuje zapału do nauki. Stosunek dziecka do nauki, motywy, dla których się uczy, są bardzo silnie uzależnione od stosunku rodziców do nauki. ··Brak zainteresowania dzieckiem, obojętność na jego sprawy nie sprzyjają zapałowi dziecka do nauki. Nie sprzyja mu także niewłaściwy stosunek ojca i matki do wiedzy. Ich niechęć do nauki, do wiedzy przechodzi na dziecko. Jeśli rodzice stale podkreślają, że najważniejsze są dobre zarobki, a te nie zależą od wykształcenia, dziecko nie nabiera zapału do nauki a wręcz przeciwnie, co w efekcie może doprowadzić do niepowodzeń szkolnych. Brak kulturalnej atmosfery w rodzinie, brak zainteresowań poznawczych u ojca i matki nie wróży powodzenia w nauce szkolnej u dziecka. Takie zestawienie pozwala stwierdzić, że nieodpowiednie warunki środowiskowe to przede wszystkim rozbicie rodziny i jej rozkład, alkoholizm rodziców i brak odpowiedniego oddziaływania wychowawczego na dzieci. Czynniki te w znacznym stopniu decydują o
niepowodzeniach uczniów w nauce.
Jak wielkie znaczenie ma nauka na rozpad rodziny może świadczyć fakt , że większość wychowanków domów dziecka pochodzących z rodzin rozbitych ma trudności w nauce. Na pytanie czy lubią się uczyć 38 osób odpowiedziało – nie a tylko 2 osoby, – że lubią trochę. Na pytanie o przyczyny niepowodzeń wychowankowie wskazywali najczęściej:
nienadążanie za zbyt szybkim tempem pracy na lekcji ,
niesprawiedliwe ocenianie przez nauczycieli ( faworyzowanie dzieci wychowujących się w domach rodzinnych ) ,
słaba pomoc ze strony wychowawców ,
złych kolegów ,
przeciążenie pracami domowymi .
W wypowiedziach tych występuje tendencja do obarczania winą wszystkich oprócz siebie i swojej rozbitej rodziny. Powyższe rozważania pozwalają na sformułowanie wniosku: należy najpierw wyeliminować przyczyny niepowodzeń tkwiące w rodzinie, a później korygować same niepowodzenia, w przeciwnym razie wszelkie zabiegi będą dawały znikome efekty. Z problemem niepowodzeń szkolnych boryka się każda szkoła. Wydaje się, że należy zająć się tym zjawiskiem na progu kariery szkolnej dziecka i podjąć określone środki zaradcze. Badania przeprowadzono w oparciu o dokumentację szkolną podmiejskiej szkoły podstawowej. Na pierwsze miejsce wysuwa się fakt, że w tej szkole nie było ocen niedostatecznych na koniec roku. Co trzecie dziecko ma kłopoty zarówno z techniką jak i tempem czytania . Podobnie ma się sytuacja z umiejętnością pisania. Tu również, co trzecie dziecko zasługuje na ocenę dostateczną. Poprawność, technika, czytelność i estetyka pisma wymaga jeszcze wielu ćwiczeń.
Widać również, że niepowodzenia szkolne towarzyszą dzieciom od pierwszych lat nauki. Aby ich uniknąć lub wyeliminować należy:
trafnie i rzetelnie zdiagnozować niepowodzenie ,
głęboko przeanalizować przyczyny i podjąć skuteczne środki zaradcze ,
profilaktyka .
Niepowodzenia szkolne towarzyszyły i towarzyszą uczniom od pierwszych lat kariery szkolnej. Dlatego zarówno w szkołach miejskich jak i wiejskich organizowane są różne formy pracy zapobiegawczej i wyrównującej opóźnienia w nauce. Do najczęściej stosowanych form pomocy uczniom należą:
zespoły wyrównawcze i korekcyjne
indywidualizacja nauczania
samopomoc koleżeńska
zwiększenie częstotliwości odpytywania uczniów
współpraca z rodzicami
korepetycje
Analiza dokumentacji szkolnej wykazała , że najczęściej stosowaną i najbardziej popularną formą lecz nie masową są zespoły wyrównawcze . Popularnym i skutecznym sposobem okazała się również pomoc koleżeńska.
Inną formą zapobiegania niepowodzeniom jest pedagogizacja rodziców i zwrócenie uwagi na następujące kwestie:
nieumiejętność organizowania pracy dziecka ( nieznajomość metod uczenia , nieodpowiedni stosunek do pracy , pierwsze trudności w nauce , narastanie zaległości , zniechęcenie do nauki ) ,
zasady pomocy dziecku w domu : niewyręczanie dziecka w pracy , wdrażanie do systematyczności i obowiązkowości , budzenie zainteresowań oraz zadowolenia z samodzielnie wykonanej pracy ,
systematyczna kontrola wykonania przez dziecko określonych zadań ,
organizowanie pomocy dziecku : układanie planu pracy , sprawdzanie i korygowanie błędów , kontrolowanie wykonanych zadań ,
stopniowe ograniczenie kontroli aż do wyrobienia nawyku pracy samodzielnej .
Profilaktyka, diagnoza i terapia w zakresie niepowodzeń szkolnych
Profilaktyka niepowodzeń szkolnych
Profilaktyka czyli zapobieganie, polega na tym, by metody pracy przyczyniały się skutecznie do wzrostu efektywności w pracy. Wiąże się to z przygotowaniem nauczyciela , psychiką dziecka, krytycyzmem nauczania problemowego, znajomością dziecka, indywidualizowaniem. Wyniki procesu nauczania i wychowania zależą w dużej mierze od samego nauczyciela oraz stosowanych przez niego form i metod pracy dydaktyczno wychowawczej. Do form i metod wpływających skutecznie na wzrost efektywności pracy szkoły należy nauczanie problemowe. Podczas nauczani problemowego praca uczniów przebiega w kilkuosobowych zespołach nad określonymi problemami o charakterze praktycznym lub teoretycznym powoduje:
wzrost zainteresowania nauką;
wdraża do kolektywnego przezwyciężania trudności;
stwarza okazję do wymiany poglądów;
wyrabia krytycyzm myślenia;
uczy racjonalnych metod planowani pracy i organizacji wysiłków.
Nauczanie problemowe w zespołach stanowi jeden z najpoważniejszych warunków skuteczności walki z niepowodzeniami szkolnymi.
Diagnoza niepowodzeń szkolnych
Diagnoza jej podstawą są rozmowy z rodzicami, wywiady środowiskowe, badania testowe oraz zebrania nauczycieli. Opiekun, który chce spełnić ten warunek musi prowadzić dziennik obserwacyjny dla każdego ucznia. Znajomość tych rzeczy daje dobre skutki, gdyż zapobiega niepowodzeniom. Nauczyciel powinien systematycznie badać wyniki nauczania przy pomocy testów. Podstawą diagnozy pedagogicznej są:
indywidualne rozmowy Nauczyciela z Uczniem i jego rodzicami;
przygodne i ciągłe obserwacje uczniów;
wywiady środowiskowe;
badania testowe;
organizowanie co 2-3 tygodnie zebrań rad klasowych.
Opiekun klasy powinien prowadzić na bieżąco dziennik obserwacji pedagogicznej każdego ucznia, współpracować z rodzicami ucznia, współpracować z organizacjami młodzieżowymi i pozostałymi nauczycielami, aby poznać nie tylko warunki domowe ucznia, jego pozycję w rodzinie, lecz również jego zainteresowania, skłonności, tempo pracy. Nauczyciele powinni również przeprowadzić w różnych formach kontrolę i ocenę wyników nauczania, aby możliwie szybko wykrywać występujące braki w zakresie opanowania treści programowych. Badanie takie można przeprowadzić za pomocą testów pedagogicznych. Wyniki ich stanowią podstawę do kierowania uczniów opóźnionych do grup wyrównawczych w celu usunięcia braków.
2.3 Terapia niepowodzeń szkolnych
Terapia może przybierać charakter indywidualny i zbiorowy. Nauczyciel może polecić wykonanie zadań, ćwiczeń, otoczyć opieką słabszych uczniów, jeśli to nie doprowadzi do rezultatu powinien zorganizować grupy wyrównawcze celem zlikwidowania u uczniów braków. Nauczyciel powinien dostosować ćwiczenia do każdego ucznia, które doprowadziłyby do zlikwidowania braków. Podnosić wiarę we własne siły, jak również organizować pomoc pozalekcyjną dla uczniów opóźnionych w nauce. Terapia pedagogiczna może być stosowana indywidualnie bądź zbiorowo. Nauczyciel znając braki uczniów posługuje się różnymi formami pracy w celu usunięcia ich. Może np. polecić uczniom wykonanie odpowiednio zindywidualizowanych prac dom, prowadzić indywidualne konsultacje, otaczać słabych uczniów specjalną opieką w czasie lekcji, uzgadniać z rodzicami wspólną linię oddziaływań dydaktyczno wychowawczych. Jeżeli te sposoby pracy indywidualnej nie odnoszą rezultatów Nauczyciel powinien skierować ucznia do odpowiedniej grupy wyrównawczej. Wskazane jest aby zajęcia w gr. wyrównawczej obywały się po lekcjach na terenie szkoły. W grupach tych uczeń powinien pracować samodzielnie pod kierunkiem Nauczyciela. Dobór ćwiczeń musi odpowiedni do braków. Zarówno plan zajęć w grupie, jak i oceny uzyskiwanych wyników należy omawiać w czasie zebrań rad klasowych. Skład grup wyrównawczych nie powinien być stały. Zajęcia w gr. Wyrównawczych stanowią stałą pozycje w tygodniowym rozkładzie zajęć szkoły. Bardzo przydatne w pracy nad usuwaniem luk w wiadomościach i umiejętnościach uczniów okazują się testy programowe (dot. tematów w zakresie których uczniowie wykazują określone braki). Pozwala mu to pracować samodzielnie w stosownym dla grupy tempie i zmusza do systematycznej kontroli i oceny uzyskiwanych rezultatów. Ta forma likwidowania opóźnień w nauce stanowi skuteczne uzupełnienie prowadzonych w gr. Wyrównawczych.
Bibliografia:
1. Kupisiewicz C., Dydaktyka Ogólna, str.253-269 Warszawa 2000
2. Łuczak B., Niepowodzenia w nauce, Poznań 2000
3. Łysek J. (red) Niepowodzenia szkolne. Kraków 1998
4. Mała Encyklopedia PWN A-Z, Warszawa 2000