1. Co nas łączy z innymi ludźmi?

2. Czym się różni zbiorowość od wspólnoty?

3. Co to jest społeczeństwo?

1. Z innymi ludźmi mogą nas łączyć więzi społeczne, przynależność do tych samych wspólnot czy też podobne poglądy na dany temat.

2. Różnica pomiędzy wspólnotą, a zbiorowością polega na tym, że członków zbiorowości nie łączy nic poza wspólnym przebywaniem w danym miejscu, a przynależenie do wspólnoty polega na posiadaniu wspólnych celów, przekonań, związków rodzinnych.

3. Społeczeństwo tworzą ludzie, których więcej dzieli niż łączy. Są w nim ludzie bogaci i ubodzy, wykształceni i nie, mieszkańcy dużych miast, miasteczek i wsi

CZŁOWIEK ŻYJE WŚRÓD INNYCH

Już ponad dwa tysiące lat temu grecki filozof Arystoteles twierdził, że człowiek jest istotą społeczną, musi żyć wśród innych ludzi i z nimi współpracować. Ta prawda nic nie straciła na aktualności. Nasza świadomość i sposób bycia nie rozwijają się bowiem samorzutnie, lecz kształtują się właśnie w relacjach z innymi ludźmi, przede wszystkim z członkami naszej rodziny: obserwujemy, naśladujemy i rozmawiamy z nimi, ucząc się w ten sposób ludzkiego odczuwania, myślenia i reagowania. Tak więc człowiek od momentu urodzenia jest członkiem wspólnoty. Także ukształtowany, dorosły człowiek potrzebuje kontaktu z innymi ludźmi. A nawet czegoś więcej niż kontaktu – poczucia akceptacji i przynależności. Musi mieć świadomość, że są ludzie, którzy go kochają, lubią, wspierają w trudnych chwilach, że są wreszcie tacy, którzy myślą podobnie i dlatego można z nimi współpracować dla osiągnięcia ważnych celów. Człowiek żyje więc w społeczeństwie, to znaczy dużej społeczności zamieszkującej określony, jakoś wyodrębniony obszar (np. przez granice państwowe – dlatego mówimy o społeczeństwie polskim). Tutaj nawiązuje kontakty z innymi ludźmi, tu zaspokaja swoje potrzeby. Z innymi łączą go różne więzi społeczne, związki osobiste i emocjonalne o różnym stopniu intensywności. Może być na przykład członkiem jakiejś zbiorowości, a więc grupy ludzi, których nie wiąże nic więcej poza wspólnym przebywaniem w jakimś miejscu – np. zbiorowością są pasażerowie autobusu. Oczywiście, jeśli co dzień rano podróżują wspólnie do pracy, mogą się między nimi zadzierzgnąć z czasem trwalsze więzi. Takie więzi – wynikające ze wspólnych celów, przekonań, związków rodzinnych, wyznawanej religii – prowadzą do powstania wspólnoty. Życie społeczne do pewnego stopnia przypomina teatr, w którym każdy człowiek musi dobrze odgrywać powierzoną mu społeczną rolę. Tyle że w odróżnieniu od aktora człowiek musi odgrywać wiele ról naraz. Jest więc równocześnie uczniem, synem, wnukiem, kolegą, harcerzem, parafianinem (uczennicą , córką, wnuczką, koleżanką, harcerką, parafianką). Każda rola jest trochę inna, wymusza inny sposób zachowania. Inaczej przecież zachowujemy się na podwórku, inaczej w domu, a jeszcze inaczej na treningu sportowym.

WAŻNE SŁOWA

Jednostka – jest to określenie jakiego używa się wobec człowieka jako społecznego indywiduum, ukształtowanego przez społeczeństwo w procesie socjalizacji. Zbiorowość – grupa ludzi, których nie wiąże nic poza wspólnym przebywaniem w jakimś miejscu. Grupa – względnie trwała zbiorowość jednostek połączonych więzią społeczną, wynikającą ze wspólnoty wartości, interesów lub dążeń. Wspólnota – powstaje w wyniku wspólnych więzi, takich jak, przekonania, związki rodzinne, wyznawanie tej samej religii. Społeczeństwo – ludzie żyjący i współpracujący ze sobą, mający na celu dobro wszystkich. Więź społeczna – czyli związki osobiste i emocjonalne o różnym stopniu intensywności. Rola społeczna – jest to zespół oczekiwań wobec jednostki związany z posiadaniem określonego statusu społecznego. Warstwa społeczna – kategoria społeczno-zawodowa, którą wyodrębnia się ze względu na miejsce i rolę w społeczeństwie. Hierarchia społeczna - społeczna przewaga pojedynczych osobników nad innymi.

1. Czy dzieci to też obywatele?

2. Co to znaczy być dobrym obywatelem?

3. Jakie są najważniejsze umiejętności i cnoty obywatelskie?

1. Wbrew pozorom dzieci to także obywatele, tyle że o ograniczonych prawach. Nie mogą np. brać udziału w wyborach, pełnić funkcji publicznych, należeć do partii politycznych.

2. Dobry obywatel wywiązuje się ze swoich obowiązków, np. płaci podatki bądź pełni służbę wojskową.

3. Najważniejszą cnotą obywatelską była zawsze zdolność do przekładania dobra publicznego nad dobro jednostki.

OBYWATEL, CZYLI KTO?

Kim jest obywatel? To osoba, którą łączy z państwem szczególny stosunek prawny. Jeśli więc mówimy, że ktoś jest obywatelem Polski, Francji czy Niemiec, to oznacza, że z tym krajem jest związany, od jego władz będzie się domagał realizacji swoich obowiązków (np. płacenia podatków czy służby wojskowej). Obywatel nie jest jednak poddanym, który musi we wszystkich sprawach być państwu bezwzględnie posłuszny. Ma wpływ na to, kto rządzi w jego państwie, a sprawujący władze są obowiązani kierować się w swoim działaniu jego dobrem. Jak człowiek staje się obywatelem? W większości państw (także w Polsce) dzieje się tak, że po urodzeniu dziecko otrzymuje takie samo obywatelstwo ja jego rodzice (tak zwana zasada krwi). Niekiedy obowiązuje inna zasada – ziemi – zgodnie z którą dziecko otrzymuje obywatelstwo kraju, w którym się urodziło. W Polsce, jeśli rodzice dziecka urodzonego na terytorium naszego kraju są nieznani, automatycznie otrzymuje ono obywatelstwo polskie. Obywatelem Polski można też zostać z wyboru – na przykład obywatelstwo mogą otrzymać cudzoziemcy, którzy od pięciu lat mieszkają w Polsce. O nadaniu obywatelstwa decyduje prezydent RP. Często słowo „obywatel” używane jest w nieco innym sensie – obywatel to ktoś, kto wykazuje się postawą obywatelską: chętnie angażuje się w życie publiczne i jest gotów poświęcić własne interesy dla dobra ogólnego. Właśnie takie rozumienie słowa „obywatel” będzie nas tutaj najbardziej interesowało. Niektórzy uważają, że obywatelem może być człowiek dorosły. Prawda jest zupełnie inna: dzieci już w momencie urodzenia stają się obywatelami tego samego kraju co ich rodzice. Nie tylko dlatego, że mają polskie obywatelstwo. Im również, tak jak dorosłym, przysługują różne prawa, mają też swoje obowiązki. Do ukończenia osiemnastego roku życia dzieci nie mają jednak niektórych praw przysługujących dorosłym obywatelom: nie mogą brać udziału w wyborach ani zajmować stanowisk państwowych, nie wolno im też należeć do partii politycznych ani organizacji, których celem jest walka o władzę czy zwalczanie kogokolwiek. Mają natomiast prawo do wyrażania swoich poglądów, zwłaszcza w sprawach, które ich dotyczą, prawo do informacji, stowarzyszana się i wiele, wiele innych.

WAŻNE SŁOWA

Obywatel – osoba łącząca się z państwem szczególnym stosunkiem prawnym, która jest związana z krajem. Prawa – reguły postępowania stworzone przez państwo Obowiązki – reguły postępowania, które wypełniać powinien każdy obywatel, należy do nich np. płacenie podatków czy pełnienie służby wojskowej. Umiejętności obywatelskie – konkretne sprawności powodujące to, że człowiek angażuje się w sprawy nie tylko prywatne oraz potrafi oddziaływać na ich bieg. Cnoty obywatelskie – zdolność do przekładania dobra publicznego nad dobro jednostki, do poświęcenia swojego czasu, zrezygnowania z jakichś korzyści dla dobra wspólnoty. Tolerancja – uszanowanie prawa innych ludzi do odmiennych poglądów, wierzeń, upodobań czy stylów życia.

1. Czy umiesz uważnie słuchać i zadawać trafne pytania?

2. Co zakłóca komunikację?

1. Uważne słuchanie i zadawanie trafnych pytań jest bardzo trudną umiejętnością, jednak myślę, że mam je dosyć dobrze opanowane i można dosyć zrozumiale się ze mną komunikować.

2. Komunikację między ludźmi najczęściej zakłóca niezgoda, odmienność polityczna lub religijna, inne poglądy, brak słuchania drugiej osoby.

KILKA SŁÓW O POROZUMIEWANIU SIĘ

Kiedy spotykają się ze sobą dwie osoby, rozpoczynają dialog. Pragną sobie coś przekazać – jest to komunikacja. Ten, kto wysyła informacje – to nadawca, ten, który ją odbiera – to odbiorca. Porozumiewamy się za pomocą słów (komunikat werbalny), ale także zachowań, gestów, mimiki, a nawet sposobu poruszania się czy siedzenia (komunikat niewerbalny), choć zdarza się, że mowa ciała przeczy temu, co chcielibyśmy wyrazić słowami. Skuteczna komunikacja zachodzi wtedy, kiedy odbiorca rozumie informacje zgodnie z intencją nadawcy. Dlaczego bywa tak, że dwie osoby nie rozumieją się nawzajem? Po pierwsze, ludzie często nie słuchają tego, co mówią inni – wolą sami coś powiedzieć, niż słuchać. Czasem słuchają tylko po to, by osądzać i oceniać swojego rozmówcę. Poza tym nie zawsze jasno komunikujemy to, co mamy na myśli. Nie potrafimy trafnie dobrać słów, wyrazić własnych opinii, określić precyzyjnie, czego naprawdę oczekujemy. Zdarza się też niekiedy, że błędnie interpretujemy intencje rozmówcy. Ktoś mówi: „Nie mogę do ciebie dziś przyjść”, a my myślimy: „Wykręca się, pewnie już mu na mnie nie zależy”. Często rozmowę zakłócają przeżywane emocje. Jeśli odczuwamy lęk lub poczucie winy, to może nam się wydawać, że inni chcą nas ośmieszyć lub o coś oskarżyć. Lęk może brać się z wcześniejszych doświadczeń, gdy rzeczywiście nas ostro krytykowano lub w inny sposób atakowano. To tak, jakbyśmy nie słyszeli tego, co dzisiaj do nas ktoś mówi, lecz zdania wypowiedziane dawno temu, przez kogoś zupełnie innego… Bolesne przeżycia i emocje mogą także powodować, że trudno nam otwarcie powiedzieć to, co chcemy. Wstyd powoduje, że „zapominamy języka w gębie”. Złość – że wypowiadamy słowa, których potem żałujemy. Lęk – że zaczynamy kogoś atakować, by uprzedzić jego atak. Co robić, gdy takie uczucia uniemożliwiają porozumienie? Po pierwsze, można sobie w duchu powiedzieć: „Nie poddam się emocjom. Nie będę się stale bał (winił, czuł skrzywdzony)!” i próbować wytrwać w tym postanowieniu. Po drugie – jeśli sytuacja na to pozwala – warto znaleźć życzliwego słuchacza i opowiedzieć o swoich uczuciach i przeżyciach. Gdy opowiemy o nich, „odpłaczemy” je lub obśmiejemy, przestaną zakłócać nam kontakty z ludźmi. Po trzecie – przed poddaniem się starym urazom dobrze chroni poczucie własnej wartości. To zresztą działa także w drugą stronę: jeśli trudno ci się z kimś porozumieć, przypomnij mu, jak go lubisz lub cenisz – na pewno będzie wam łatwiej się dogadać!

WAŻNE SŁOWA

Komunikowanie się – proces wytwarzania, przekształcania i przekazywania informacji między sobą. Nadawca – osoba wysyłająca informacje Odbiorca- osoba odbierająca informacje Emocje – odczuwanie lęku lub poczucie winy Pytanie otwarte – rodzaj pytania kwestionariuszowego, na które respondent może udzielić swobodnej odpowiedzi. Pytanie zamknięte – pytanie, na które można odpowiedzieć TAK lub NIE. Pytanie tendencyjne – pytanie, które sugeruje odpowiedź.

1. Dlaczego rzetelna informacja jest potrzebna wszystkim obywatelom?

2. Jak korzystać z różnych źródeł informacji?

3. Jak oceniać wiarygodność informacji?

1. Rzetelna informacja potrzebna jest wszystkim obywatelom, gdyż każdy musi mieć dostęp do wiarygodnych i prawdziwych informacji, aby móc poprawnie funkcjonować.

2. Z wszelkich źródeł informacji należy korzystać z umiarem, świadomością, iż nie zawsze są one prawdziwe. Należy pamiętać o tym, że bardzo łatwo fałszywie ocenić kogoś lub coś przez złe, nierzetelne źródło.

3. Aby stwierdzić czy dana informacja jest prawdziwa, należy wziąć pod uwagę to, czy osoba bądź źródło, z którego dowiedzieliśmy się o danej rzeczy nie jest stronnicza, a jej przekaz jest pozbawiony subiektywności.

FAKTY I OPINIE

Często informacje na ten sam temat podawane przez różne osoby (czy środki przekazu) się nie tylko odmienne, ale wręcz sprzeczne. Na przykład jedni twierdzą, że wybory do samorządu szkolnego zostały przeprowadzone pod dyktando nauczycieli i należało je zbojkotować, a inni , że wybrane władze są legalne, a jeśli ktoś nie chciał brać w nich udziału to jego sprawa. Komu wierzyć, jak ustalić kto ma rację, oraz co dalej począć z wybranymi właśnie władzami? Dobre przetwarzanie informacji wymaga odróżnienia w przekazie, który do nas dociera, faktów od opinii. Trzeba umieć z komunikatu wyłowić informację o tym, co naprawdę się wydarzyło, kto co powiedział, co zawiera dany projekt ustawy albo jakie ma zalety i wady reklamowany produkt. Fakty docierają do nas najczęściej wraz z opinią osoby, której słuchamy. Opatruje je ona swoim komentarzem, stara się zinterpretować to, co się wydarzyło, ponadto zaś ma sprecyzowany pogląd na temat tego, co jest ważne, a co można pominąć jako nieistotne. Odróżnianie faktów od opinii jest czasem bardzo trudne, a nierzadko wręcz niemożliwe, ale mimo wszystko powinniśmy zawsze do tego dążyć. Bez tej umiejętności będziemy skazani na uleganie różnym wpływom nie uda nam się też wyrobić własnego, niezależnego sądu – co najwyżej będziemy powtarzać cudzą opinię jako własną. Oczywiście, nie jesteśmy w stanie poznać wszelkich zagadnień i przeprowadzić gruntownej analizy wszystkich problemów, dlatego często musimy polegać na zdaniu osób, do których mamy zaufanie. Jeśli jednak chcemy sobie w jakiejś kwestii (w naszym przykładzie legalności wyboru władz samorządu szkolnego) wyrobić własny pogląd, poznać prawdę o danym wydarzeniu, musimy przede wszystkim zapoznać się z relacjami tych, którzy byli jego świadkami. Zapytajmy tych, którzy twierdzą, ż wybory odbyły się pod dyktando nauczycieli, dlaczego tak sądzą, jakie fakty mogą potwierdzić ich opinię. Sprawdźmy sami, kto miał prawo wysunąć kandydatów do władz samorządu (uczniowie? nauczyciele? jedni i drudzy?), czy głosujący w wyborach mieli prawdziwy wybór, to znaczy, czy można było wybierać spośród wielu kandydatów. Nie można zagwarantować, że w ten sposób rozstrzygniemy wszystkie wątpliwości, ale na pewno powiększymy wiedzę o tym, co się stało. Każdy człowiek ma prawo do wyrażania własnych opinii, do subiektywnej oceny zdarzeń, osób, decyzji. Czasem zdarza się jednak, iż ludzie usiłują przekonać kogoś do swoich racji, przedstawiając własne opinie jako obiektywne informacje. Starając się nakłonić swego rozmówcę (a w wypadku środków masowego przekazu – słuchacza czy widza) do przyjęcia prezentowanego przez siebie stanowiska jako obiektywnego i jedynie słusznego, sugerując, że nie jest to ich własna opinia, ale bezstronne przedstawienie faktów. Warto umieć się przed tym obronić!

WAŻNE SŁOWA

Fakt – informacja na dany temat. Opinia – opatruje różne informacje komentarzem, stara się zinterpretować to, co się wydarzyło. Informacja – wiedza o faktach, potrzebna nam, aby móc sprawnie i sensownie działać. Perswazja – sztuka przekonywania kogoś do własnych racji. Manipulacja – celowo inspirowana interakcja społeczna mająca na celu oszukanie osoby lub grupy ludzi. Reklama – informacja połączona z komunikatem perswazyjnym.

1. Skąd ludzie wiedzą, jak się zachować?

2. W jaki sposób różne normy regulują zachowania ludzi?

3. Jakie reguły powinny obowiązywać na lekcjach edukacji obywatelskiej?

1. To, jak ludzie powinni zachować się w danej sytuacji uzależnione jest od jego zasad moralnych, a także w niektórych sytuacjach od zasad prawnych, religijnych.

2. Różne normy społeczne mają ogromny wpływ na zachowania ludzi. Przede wszystkim dzięki istnieniu zasad moralnych i prawnych ludzie starają się zrobić wszystko, aby ich postępowania były zgodne z prawem, uczciwe.

3. Na lekcjach edukacji obywatelskiej powinna panować cisza, szacunek dla nauczyciela, a uczniowie powinni przestrzegać ogólnych zasad dobrego wychowania i kultury.

NORMY I ZASADY – ROZPOZNAWAĆ, RESPEKTOWAĆ, OCENIAĆ

Grupa, społeczeństwo, a także państwo nie mogą istnieć bez norm regulujących ich funkcjonowanie. Wyobraźmy sobie na przykład grupę koleżanek, w której notorycznie łamana jest norma „Nie plotkuj”. Jej los łatwy jest do przewidzenia – szybko dziewczęta się na siebie poobracają i grupa się rozpadnie. Rozpoznawanie i respektowanie norm jest jedną z najważniejszych obywatelskich kompetencji, przy czym – co oczywiście – charakter tych norm jest inny w wypadku małej grupy koleżeńskiej, a inny w wypadku państwa. Aby normalnie żyć, musimy mieć możliwość przewidywania zachowań innych ludzi. Gdy przechodzisz ulicą przez pasy, zakładasz, że kierowcy się zatrzymają i pozwolą ci bezpiecznie przejść. Pożyczając płytę koleżance, liczysz na to, że nie złamie ona normy, która każe oddawać rzeczy pożyczone. Dla funkcjonowania zasadnicze znaczenie mają normy prawne. Przestrzeganie prawa zależy od prawa woli obywateli, ale jednocześnie wymuszone jest przez takie instytucje państwowe, jak sądy, prokuratura i policja. Obok nich są jeszcze inne normy: moralne, religijne i obyczajowe. Normy prawne określają na przykład, jak założyć i prowadzić szkołę, jak płacić podatki. Mówią one także, jakie kary czekają tych, którzy łamią prawo. Kary są zapisane w specjalnych kodeksach i muszą być odpowiednie do winy. Jeśli ktoś nie opłacił w terminie podatku od swych dochodów, będzie musiał zapłacić dodatkowo tzw. karne odsetki. Złodziej, który ukradł samochód, trafi do aresztu. Normą moralną jest mówienie prawdy czy troska o bliskich. Niejedzenie mięsa w piątek to z kolei norma religijna, a elegancki strój na egzaminie to norma obyczajowa. Czy wszystkie normy są tak samo ważne? Z pewnością nie. Na pewno mniej istotne jest to, jak ubierzesz się na ślub cioci, niż to, jak zachowujesz się, gdy niewidomy poprosi cię o przeprowadzenie przez ulicę. Normy moralne i religijne są ważniejsze od norm obyczajowych i one też najmniej zmieniały się w ciągu wieków. Zapisane w Dekalogu przykazanie „Nie zabijaj” pozostaje tak samo aktualne dzisiaj, jak i dwa tysiące lat temu. Kodeksy są stale nowelizowane, ale podstawowe zasady (np. zasada: prawo nie działa wstecz) i prawa (np. zakaz kradzieży) pozostają niezmienne, bo nie mogą być oderwane i sprzeczne z normami moralnymi akceptowanymi przez daną społeczność.

WAŻNE SŁOWA
Normy – aprobowane przez daną grupę czy społeczność sposoby zachowania się w danej sytuacji. Moralność – zbiór zasad, które określają to co jest dobre a co złe. Reguły – pewne zasady określające sposób postępowania. Zasady – określają sposób postępowania w danej sytuacji. Sankcje – społeczna reakcja na określone działanie jednostki w postaci kary lub nagrody. Kodeks – zbiór przepisów prawnych.

1. Do jakich grup należymy?

2. Jakie role odgrywamy w grupach?

3. Co ułatwia, a co utrudnia współpracę w grupie?

1. Istnieje wiele grup, do których należy każdy człowiek. Np. człowiek jest jednocześnie Polakiem, warszawianinem, katolikiem, inżynierem, filatelistą, kibicem sportowym.

2. W jakiejś grupie możemy wyróżnić szefa, jednak np. w grupie koleżeńskiej każdy pełni tak samo ważną funkcję i każdy jest tak samo ważny.

3. Współpracę w grupie ułatwiać mogą wspólne poglądy, to, że dobrze nam się ze sobą rozmawia, lubimy przebywać w swoim towarzystwie. Natomiast utrudniać nam współpracę może rozbieżność w dążeniu do celu, nieporozumienia.

KALEJDOSKOP GRUP

Jeśli uważni przyjrzymy się społeczeństwu, przekonamy się, że nie jest ono jednolitą całością, ale rozpada się na wiele grup. Grupę społeczną tworzą ludzie, którzy są do siebie pod jakimś względem podobni: łączy ich wyznawana religia, przynależność do jakiegoś narodu, miejsce zamieszkania, wykształcenie czy wykonywany zawód. Każdy człowiek należy jednocześnie do wielu różnych grup. Jest na przykład Polakiem, wrocławianinem, katolikiem, inżynierem, filatelistą, kibicem sportowym. Trudno byłoby wyobrazić sobie kogoś, kto nie należałby do żadnej grupy, kto nie odczuwałby żadnej więzi z innymi ludźmi, nie potrzebował ich wsparcia czy choćby tylko samej obecności. Najważniejszą spośród grup, do których należymy, jest rodzina. Członkowie rodziny wspierają się i wzajemnie ochraniają. To tu dziecko uczy się, jak się zachowywać i wykonywać najprostsze czynności. Rodzice – świadomie, ale także i bezwiednie – pokazują mu, jakie są normy ludzkiego postępowania, co może ostać zaakceptowane, a co będzie potępione. To od nich otrzymujemy pierwsze lekcje na temat dobra i zła, sprawiedliwości, życiowych celów i wartości. W rodzinie kształtują się i rozwijają także nasze uczucia. Tutaj dowiadujemy się, co to znaczy kochać i współodczuwać, jak radzić sobie z gniewem i jak przebaczać. Wielką rolę odgrywa rodzina także w przekazywaniu tradycji kulturowej – dzięki niej uczymy się języka, poznajemy zasady religii, obyczaje i przekonania. Zastanów się, do jakich grup społecznych należysz? Zapewne są osoby, z którymi spędzasz wolny czas – to twoja grupa koleżeńska; grupę tworzą także uczniowie twojej klasy, a większą – uczniowie twojej szkoły. Czy należysz do jakichś organizacji (np. harcerstwa) albo kółek zainteresowań czy klubów (np. klub taneczny, kółko modelarskie itp.)? Jak widać, różnych grup jest naprawdę ogromnie dużo. Łatwo się w tym pogubić – właśnie dlatego istnieją różne sposoby klasyfikowania grup, to znaczy dzielenia ich na różne kategorie. Pierwszy podział jest oczywisty: grupy możemy dzielić na duże, o skomplikowanej strukturze, składające się z wielu podgrup (np. związek zawodowy) i małe (np. uczniowie waszej klasy). Jedne grupy są nieformalne – w grupie koleżeńskiej na przykład nie ma sformalizowanych zasad przyjmowania nowych członków, nie ma też żadnego szefa, którego wszyscy mieliby obowiązek słuchać. Ale oczywiście są też grupy formalne (np. zastęp harcerski), w których obowiązują jasno określone reguły działania i przywództwa. Często dzieli się też grupy na pierwotne i wtórne. Pierwotnymi nazywany te grupy, do których człowiek należy od momentu swych narodzin (np. rodzina i naród). Do grupy wtórnej można przystąpić w dowolnym momencie swojego życia, ale też w każdej chwili zrezygnować z uczestnictwa (np. partie polityczne). Czasem wyróżniamy też grupy zadaniowe, których członków łączy jasno określony cel działania.

WAŻNE SŁOWA

Współpraca – zdolność tworzenia więzi i współdziałanie z innymi. Grupa formalna – typ grupy społecznej charakteryzujący się sformalizowanymi stosunkami między jednostkami. Grupa nieformalna – typ grupy społecznej charakteryzujący się płynną, elastyczną strukturą, przewagą więzi społecznych. Grupa zadaniowa – grupa społeczna celowo powołana do zrealizowania konkretnego zadania. Role grupowe – rodzaj ról społecznych podejmowanych w małych grupach. Klimat grupy – stosunek, relacje panujące w danej grupie społecznej. Lider – człowiek potrafiący zmobilizować innych do działania. Kozioł ofiarny – człowiek zwykle izolowany, często lekceważony, czasami ośmieszany.

1. Jak ocenić pozytywne i negatywne skutki różnych rozwiązań?

2. W jaki sposób dokonać odpowiedniego wyboru?

1. Pozytywne i negatywne skutki różnych rozwiązań należy oceniać obiektywnie, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności towarzyszące danej sprawie.

UZGADNIANIE, DECYZJA LIDERA, GŁOSOWANIE

Wszystkie grupy i zbiorowości stają od czasu do czasu przed koniecznością podejmowania decyzji w sprawach, które ich dotyczą. Najczęściej stosowa sposoby rozwiązywania takich problemów decyzyjnych to: KONSENSUS, CZYLI POWSZECHNA ZGODA Ostateczny wybór jest w tym wypadku wynikiem porozumienia osiągniętego w dyskusji i musi zostać zaakceptowany przez wszystkich członków grupy. Jeśli ktoś się nie zgadza – decyzja nie może zostać podjęta, co oznacza w praktyce, że każdy może ją zablokować, dysponując czymś w rodzaju prawa weta. Żeby uzyskać jednomyślność, trzeba często długo i mozolnie uzgadniać wspólną wersję rozwiązania problemu – utożsamiają się z nią i bronić jej będą wszyscy. DECYZJA LIDERA Ostateczną decyzję podejmuje osoba sprawująca w danym zakresie władzę – dyrektor, nauczyciel, rodzic, burmistrz, prezydent. W niektórych wypadkach nie jest to pojedyncza osoba, lecz mała grupa (specjalny komitet czy sztab). Decyzja podejmowana jednoosobowo nie zabiera wiele czasu, a gdy okazuje się błędna, łatwo wskazać osobę za nią odpowiedzialną. Ta zaleta staje się w pewnych sytuacjach wadą – osoby, których decyzja dotyczy, nie czują się za nią odpowiedzialne. A poza tym, aż strach pomyśleć, co może się wydarzyć, gdy lider okaże się niemądry lub nieuczciwy. GŁOSOWANIE Każdy członek grupy sam rozstrzyga w głosowaniu, po której stronie się opowiada. Następnie zlicza się głosy i przyjęte zostaje to rozwiązane, za którym opowiedziała się większość głosujących. Głosowanie uważane jest za najbardziej demokratyczny sposób podejmowania decyzji – wola większości stanowi o tym, co ma się wydarzyć. Jednak ma też pewne wady – ci, którzy głosowali przeciw, mogą czuć się zdominowani przez większość. Która metoda jest najlepsza i godna polecenia? Czasami to przepisy prawa określają, jaki sposób podejmowania decyzji obowiązuje w określonej sytuacji. Na przykład wyboru prezydenta w Polsce dokonują w powszechnym głosowaniu pełnoletni obywatele, zaś decyzję dotyczącą zmiany wychowawcy klasy podejmuje dyrektor szkoły. W wielu wypadkach sama grupa określa, jaką strategię przyjmie w określonej sytuacji – uczniowie mogą ustalić, że o dacie klasowej zabawy zdecydują w głosowaniu. Sposób podejmowania decyzji zależy też od wielkości grupy (zbiorowości) – trudno wyobrazić sobie, by decyzje dotyczące państwa, czy choćby gminy, zapadły w wyniku uzgodnienia wspólnego stanowiska! Natomiast czwórka przyjaciół wybierających się do kina powinna raczej osiągnąć konsensus co do tego, jaki film chce obejrzeć, niż robić w tej sprawie głosowanie.

WAŻNE SŁOWA

Konsensus – powszechna zgoda co do tego, która droga postępowania w danej sytuacji jest najlepsza. Weto – prawo wyrażania sprzeciwu wobec dowolnej decyzji. Decyzja jednoosobowa – decyzja podjęta przez jedną osobę. Lider – człowiek stojący na czele danej grupy. Głosowanie – metoda podejmowanie decyzji w taki sposób, że każdy oddaje swój głos. Większość – grupa ludzi głosujących jednomyślnie, przeważając swoimi głosami nad innymi. Mniejszość – grupa ludzi różniąca się od większości.

1. Jak rozpoznać potrzeby własne i innych ludzi?

2. Czy ludzie zawsze biorą pod uwagę tylko własne interesy?

3. Co to jest wolontariat?

1. Aby rozpoznać potrzeby własne i potrzeby innych ludzi należy wziąć pod uwagę czy dana rzecz dotyczy tylko nas, czy może także innych ludzi.

2. Ludzie często podejmując różne decyzje kierują się też dobrem rodziny, partnerów, bliskich. Ważne są dla nas nie tylko własne interesy, ale również innych.

3. Wolontariat to dobrowolna, bezpłatna, świadoma praca na rzecz innych lub całego społeczeństwa, wykraczająca poza związki rodzinno-koleżeńsko-przyjacielskie.

MOJE, NASZE, WSZYSTKICH

Jest takie powiedzenie: „człowiek człowiekowi wilkiem”. Ma ono znaczyć, że każdy z nas dba tylko o swoje interesy, a dążąc do ich zaspokojenia, gotów jest zabierać innym, działać na ich szkołę. Takie twierdzenie jest na szczęście krzywdzące dla człowieka. Każdy z nas ma oczywiście potrzeby i interesy. Dążymy do zdobycia pieniędzy, aby kupić jedzenie, ubrania, samochód, a dzieciom książki i zabawki, aby wyjechać na urlop itd. Ale staramy się zdobyć wykształcenie przede wszystkim po to, by wykonywać ciekawy zawód, by robić w życiu coś sensownego. Chcemy mieć rodzinę, bo potrzebą człowieka jest też kochać i być kochanym. Jak widać, mamy nie tylko potrzeby materialne (pieniądze), ale i tak zwane potrzeby wyższe (miłość, wiedza), czy duchowe (sens życia, religia). Co więcej, człowiek nie zawsze kieruje się tylko swoimi potrzebami czy swoim interesem. Każdy z nas robi codziennie wiele dla swoich bliskich: poświęca im swój czas, pomaga, pociesza, doradza, oddaje coś nawet wtedy, gdy sam ma na to ochotę. Ty też na pewno robisz coś dla swojego rodzeństwa czy rodziców, co uważasz za całkiem naturalne, podobnie jak to, że i oni robią tyle dla ciebie. Angażujemy się też w działania na rzecz wspólnych interesów grupy czy lokalnej społeczności, np. gdy mieszkańcy osiedla walczą o zachowanie parku, gdzie bawią się ich dzieci. W taką kampanię przeciwko budowy wieżowca może się włączyć także ktoś, kto sam nie ma dzieci. Ludzie bowiem, jako świadomi obywatele, działają na rzecz swoich społeczności, swojego miasta, swojego kraju nawet wtedy, gdy nie mają w tym bezpośredniego osobistego interesu. Zdarza się, że w sytuacjach skrajnego zagrożenia (wojna, klęska żywiołowa) ryzykują własne życie, by ratować innych. Z powiedzenia o wilku wynikałoby przeciwstawienie interesu własnego i interesu innych ludzi. Na szczęście zwykle nie ma tu sprzeczności: pomaganie innym daje wielką satysfakcję, zapewnia szacunek innych, nadaje życiu sens. Robimy coś dla innych tym chętniej, im bliższy czy bardziej podobny do nas jest to człowiek. Łatwiej pomagać swoim krewnym niż ludziom obcym. Ale na szczęście potrafimy też pomagać osobom dalekim i różnym od nas, uczestnicząc w zbiórce pieniędzy dla dzieci chorych na nowotwory czy dla ofiar wojny w Kosowie, Afganistanie czy Iraku.

WAŻNE SŁOWA

Potrzeby – stan osoby doznającej poczucie niespełnienia, czyli frustrację potrzeb, działający jako czynnik motywujący, skłaniający jednostkę do aktywności, które mogą tę potrzebę zaspokoić. Interesy – cele, do których dana jednostka czy grupa dąży, albo potrzeby, których realizację chce sobie zapewnić. Grupy interesów – grupa nie będąca aktorem politycznym, lecz chcąca wywierać wpływ na zarys polityki rządów. Interesy wspólne – cele, do których dąży grupa ludzi. Sprzeczność interesów – sytuacja, w której każda ze stron dąży do czegoś innego, ma na celu osiągnięcie czegoś innego niż druga strona. Dobro wspólne – ma na celu osiągnięcie porozumienia tak, aby każda ze stron była zadowolona. Wolontariat – dobrowolna praca na rzecz innych ludzi.

1. Jak rozwiązać spór drogą negocjacji?

2. Jak ocenić, czy przyjęte rozwiązanie jest dobre?

3. Czym się różnią negocjacje od mediacji?

1. Negocjacja to taki sposób rozwiązywania konfliktów, który opiera się na zasadzie uwzględnienia interesów wszystkich stron.

2. Aby ocenić czy przyjęte rozwiązanie jest dobre, należy rozważyć czy nie narusza ono prawa, jest zgodne z naszymi zasadami moralnymi, a także nie ma na celu urażenia innych ludzi.

3. Różnica pomiędzy negocjacją, a mediacją jest taka, że w tej drugiej uczestniczy mediator, czyli osoba, która pomaga stronom konfliktu dojść do porozumienia.

KONFLIKTY I MEDIACJE

Konflikt to sytuacja, w której co najmniej dwie osoby albo grupy odkrywają, że mają sprzeczne interesy, potrzeby, wartości czy cele. Najczęściej – zależnie od sfery życia , w jakiej się rozgrywają – wyróżniamy konflikty polityczne, społeczne, ekonomiczne, religijne. Mogą one mieć charakter grupowy czy lokalny, gdy dotyczą tylko niewielkiej społeczności, ale zdarza się, że zyskują wymiar międzynarodowy czy nawet globalny. Skąd właściwie biorą się konflikty? Pierwszy powód jest oczywisty – ludzie są różni i kierują się w życiu różnymi wartościami. Dla jednych najważniejsze jest poczucie bezpieczeństwa, inni wolą ryzyko. Jedni uważają, że należy znieść karę śmierci, inni – że trzeba okazać ja w przypadku szczególnie brutalnych zbrodni. W sprawach publicznych rzadko panuje jednomyślność. Zresztą konflikty wartości ujawniają się nie tylko w życiu zbiorowym, ale także osobistym: mamy z nimi do czynienia choćby w sytuacji, gdy trzeba dokonać wyboru między mecz piłki nożnej w telewizji, a przygotowaniem się do zbliżającej się klasówki. Ludzie mają prawo do swoich przekonań i wyborów. Nie oznacza to jednak, że wszystko jest względne i że żadne poglądu nie są ani lepsze, ani gorsze od innych. Przywłaszczanie cudzej własności, krzywdzenie innych – takich czynów nie da się usprawiedliwić, powołując się na jakieś wartości… Konflikty są nieodłączną częścią ludzkiego życia – nie chodzi więc o to, by zupełnie je wyeliminować, ale żeby nauczyć się je kontrolować i rozwiązywać. Gdy nie potrafimy poradzić sobie z konfliktem, zdarza się, że następuje jego eskalacja. Niewinny spór sąsiadów przemienia się w gwałtowną kłótnię, skonfliktowana z dyrektorem załoga przedsiębiorstwa ogłasza strajk, a poróżnione od oskarżeń przechodzą do działań wojennych. Eskalacja konfliktu może prowadzić do trwałej niechęci, nienawiści czy nawet użycia przemocy. Dlatego właśnie rodzących się konfliktów nie należy bagatelizować. Negocjacje to taki sposób rozwiązywania konfliktów, który opiera się na zasadzie uwzględniania interesów wszystkich stron. Znajduje zastosowanie nie tylko w rozmowach między partnerami handlowymi, ale także w konfliktach między grupami społecznymi (pracownicy i pracodawca) czy nawet dwojgiem ludzi (dyrektor i pracownik, rodzic i dziecko). Inną formą rozwiązywania sporów jest mediacja. W tym przypadku w próbie porozumienia się stron pośredniczy mediator. Działalność takiego neutralnego arbitra ma ogromne znaczenie szczególnie w przypadku bardzo zaognionych konfliktów międzynarodowych. Nawet jednak i w sprawach mniejszej wagi jego obecność może być pomocna. Mediator pomaga uczestnikom mediacji w uświadomieniu sobie hierarchii swoich interesów, w określaniu granic kompromisu i wskazania płaszczyzny porozumienia.

WAŻNE SŁOWA

Negocjacje – sposób porozumienia się w celu rozwiązania konfliktu oraz dojścia do porozumienia obydwu stron. Mediacje - dobrowolny i poufny proces dochodzenia do rozwiązania sporu, prowadzony w obecności mediatora. Kompromis – metoda rozwiązania konfliktu, oznaczająca wspólne stanowisko, możliwe do przyjęcia dla stron negocjujących. Protokół rozbieżności – zawiera spis punktów różniących strony konfliktu. Interesy - zależność pomiędzy osobą a wynikiem jakiejś toczącej się sprawy, polegająca na korzyści, jaką ta osoba może odnieść przy odpowiednim rozstrzygnięciu sprawy.

1. Co to są obowiązki i z czego wynikają?

2. Jakie obowiązki wiążą się z odgrywaniem określonych ról społecznych?

3. Na czym polega odpowiedzialność?

1. Obowiązki są to codzienne czynności, które każdy człowiek zobowiązany jest je wypełniać jak może najlepiej.

2. Z odgrywaniem danych ról społecznych wiąże się dbanie o jakieś sprawy.

3. Odpowiedzialność to konieczność odpowiadania za swoje czyny i ponoszenia za nie konsekwencji, obowiązek moralny lub prawny.

OBOWIĄZEK I ODPOWIEDZIALNOŚĆ

Wyobraź sobie, że wstajesz rano i z przerażeniem stwierdzasz, że dawno już minęła godzina, o której powinnaś wyjść do szkoły. Najwyraźniej rodzice zapomnieli cię obudzić. Szybko biegniesz do łazienki, ale jakoś nie możesz znaleźć nowej pasty do zębów, a stara już się skończyła. Dalszy ciąg kłopotów czeka cię w kuchni: nie ma nawet najmniejszego kawałka chleba. Zresztą może i dobrze, bo i tak nie ma nic, z czym mógłbyś sobie zrobić kanapkę. Wybiegasz na przystanek i przecierasz oczy ze zdumienia: tłum ludzi czeka na autobus. Zrezygnowany postanawiasz iść pieszo Gdy w końcu docierasz do szkoły, przekonujesz się, że drzwi są zamknięte. Wokół kręcą się dzieci, nauczycieli za to nie ma ani na lekarstwo. Tak mniej więcej wyglądałby świat, gdyby ludzie przestali wykonywać swoje obowiązki, gdyby przestali budzić rano dzieci, robić zakupy, chodzić do pracy. Dobre funkcjonowanie świata uzależnione jest właśnie od tego, czy ludzie umieją podzielić się pracą i wywiązywać się z zadań, które do nich należą. Nie zawsze jest to łatwe, czasem kusi nas, by coś zaniedbać, tym bardziej że obowiązkami są często czynności żmudne, nudne i przez swą powtarzalność męczące. Jednorazowe zmycie naczyń może być nawet zabawne, ale codzienne zmywanie – to już inna sprawa… Dzieląc się obowiązkami, zakładamy, że możemy polegać na innych ludziach, liczyć na to, że nas nie zawiodą, że nowa pasta do zębów na czas znajdzie się w łazienkowej szafce, a autobus punktualnie przyjedzie na przystanek. Gdyby było inaczej, wszystko musielibyśmy robić sami albo też żyć w poczuciu ciągłej niepewności. Nasze obowiązki wynikają z: Zasad moralnych (np. obowiązek mówienia prawdy) Religii i tradycji religijnej (np. uczestnictwo w niedzielnej mszy świętej) Prawa (np. płacenie podatków) Faktu posiadania rodziny (np. wychowanie dzieci) Wykonywanego zawodu (np. lekarz ma obowiązek ratować życie i zdrowie pacjenta) Funkcji (np. skarbnik klasowy ma obowiązek zbierać składki od uczniów) Zadania (np. odrobienie pracy domowej) Przyrzeczenia (np. obietnica syna, że wrzuci śmieci). Wiele obowiązków wynika nie z jednego, a z wielu źródeł. Na przykład obowiązki obywatelskie mają swoje źródło zarówno w prawie, jak i w zasadach moralnych. Nie tylko my liczymy na innych – inni liczą także na naszą obowiązkowość. Jeśli powierzono nam jakiś obowiązek, stajemy się odpowiedzialni, a więc tylko od nas zależy, czy coś będzie dobrze wykonane, czy też nie. Być odpowiedzialnym znaczy również ponosić konsekwencje swoich czynów. Skoro za coś byliśmy odpowiedzialni i zaniedbaliśmy zrobienie tego, nie można teraz zrzucać winy na okoliczności czy innych ludzi. Najlepiej przyznać się do winy i wyciągać wnioski ze swego zaniedbania. Dlaczego nam się nie udało? Co zrobiliśmy źle? Każdemu zdarza się o czymś zapomnieć – to jeszcze nie koniec świata. Człowiek rzadko bywa doskonały, ważne, żeby choć troszkę próbował być taki. Często odpowiedzialność nie zostaje nam formalnie przekazana. Choć nikt nie mówi: „od dziś do twoich obowiązków należy to i to”, czujemy się jednak odpowiedzialni na przykład za swoich bliskich, młodsze rodzeństwo, przyjaciół, kolegów. Staramy się wspierać ich chronić. To właśnie odpowiedzialność każe nam pamiętać o tym, że pies powinien dostać jeść i że trzeba wymieniać wodę w akwarium. Są też różne sprawy – wielkie jak ojczyzna i małe (ale także ważne) jak dobro naszej klasy – które nie zależą tylko od nas, a jednak w jakiś sposób czujemy się za nie odpowiedzialni.

WAŻNE SŁOWA
Obowiązek – konieczność zrobienia czegoś wynikająca z nakazu wewnętrznego, prawnego. Sankcje – wybór, dobór czegoś wg. cech najbardziej pożądanych. Moralność – normy i zasady określające zakres poglądów i zachowań uważanych w tej grupie za właściwe. Odpowiedzialność – konieczność, obowiązek moralny lub prawny odpowiadania za swoje czyny, ponoszenie za nie odpowiedzialności.

1. Jakimi sprawami może się zajmować samorząd uczniowski?

2. Czy samorząd może rzeczywiście rozwiązywać problemy uczniów?

3. Jak przeprowadzać wybory?

1. Do obowiązków samorządu uczniowskiego należy dbanie o wszystko co się dzieje w szkole. Samorząd powinien przedstawiać radzie szkoły, radzie pedagogicznej i dyrekcji wniosków i opinii we wszystkich sprawach dotyczących uczniów.

2. Tak, samorząd rzeczywiście może rozwiązać jakieś problemy uczniów. Samorząd może bronić praw pojedynczych uczniów, poprzez np. napisanie pozytywnej opinii w sprawi ucznia, który coś przeskrobał i grożą mu poważne konsekwencje.

3. Wybory należy przeprowadzić w ciszy wyborczej. Wszyscy obywatele mogą brać w nich udział. Głosowanie jest bezpośrednie i tajne, są bardzo powszechne.

CO MOŻE SAMORZĄD?

Samorząd uczniowski tworzą wszyscy uczniowie i wszyscy oni mogą wpływać na to, co się dzieje w szkole. Kilkuset uczniów nie może jednak rządzić naraz – aby samorząd sprawnie funkcjonował, trzeba wyłonić władze, czyli przedstawicieli uczniów, którzy będą działać w imieniu kolegów i reprezentować ich interesy wobec nauczycieli, rodziców i władz oświatowych. Wybory do władz samorządowych powinny zostać przeprowadzone zgodnie z zasadami demokracji – muszą więc być wolne, równe i tajne. Władze samorządowe to zwykle : Rada samorządu (podejmuje najważniejsze decyzje, uchwala budżet, powołuje komisje, na przykład wyborczą, finansową itp.); Zarząd, na czele którego stoi zwykle przewodniczący (na bieżąco kieruje pracą samorządu, reprezentuje go na zewnątrz, może powołać sekcje, np. stypendialną, kulturalną); Komisja rewizyjna, która kontroluje działania zarządu i „rozlicza” go z wykonanej pracy. Do kompetencji (czyli uprawnień) samorządu uczniowskiego należy przedstawianie radzie szkoły, radzie pedagogicznej i dyrektorowi wniosków i opinii we wszystkich sprawach dotyczących uczniów. Samorząd ma między innymi możliwość zgłaszania propozycji poprawek do statutu szkoły, na przykład dotyczących powołania szkolnego rzecznika praw ucznia. Ma prawo zapoznać się ze szkolnym programem nauczania oraz z wymaganiami, jakie stawiane są przed uczniami wszystkich klas. Gdy dyrektor przygotowuje ocenę pracy nauczyciela, może także prosić samorząd o opinię w tej sprawie. W gestii samorządu pozostaje współorganizowanie życia kulturalnego szkoły i redagowanie szkolnej gazetki. Formy działania samorządu mogą być bardzo różne – zaczynając od organizowania dyskotek, szkolnego kółka teatralnego, czy sklepiku, a kończąc na akcjach na rzecz dzieci potrzebujących wsparcia. Ważną dziedziną działalności samorządu są prawa ucznia. Samorząd może przy tym zarówno proponować rozwiązania obejmujące całą szkołę (np. zapobieganie przemocy), jak i bronić pojedynczych uczniów (np. napisać pozytywną opinię w sprawie ucznia, który ostatnio coś przeskrobał i grożą mu poważne konsekwencje). Mówiąc o samorządzie w szkole, warto pamiętać o innej jego formie – samorządzie klasowym. Większość decyzji w klasie można podjąć metodą głosowania i uzgadniania, warto jednak wybrać przewodniczącego klasy i jej skarbnika – zwykle to właśnie przewodniczący reprezentuje klasę w radzie samorządu uczniowskiego szkoły. Osobą, która podejmuje wszystkie najważniejsze decyzje w szkole, jest dyrektor – warto, by stał się on sojusznikiem samorządu. Dlatego dobrze jest informować go o waszych pomysłach, przekonywać o ich sensowności i poprosić o pomoc przy realizacji. Samorząd uczniowski może wybrać swojego opiekuna spośród nauczycieli – od tego wyboru naprawdę sporo zależy.

WAŻNE SŁOWA
Samorząd uczniowski – jeden z organów szkoły, organizacja uczniów danej szkoły, obejmująca całą społeczność uczniowską. Statut szkoły – akt prawny regulujący zadania, strukturę organizacyjną i sposób działania szkoły. Regulamin samorządu – zbiór przepisów normujących zasady postępowania lub prac samorządu. Ordynacja wyborcza – zbiór przepisów regulujących sposób przeprowadzenia wyborów.