Klimat zwrotnikowy – w klasyfikacji klimatów Okołowicza, jedna z 5 głównych stref klimatycznych, obejmująca obszary kuli ziemskiej w okolicach obu zwrotników. Średnie roczne temperatury w tej strefie przekraczają 20 °C, ale średnie miesięczne są bardziej zróżnicowane w ciągu roku niż w klimacie równikowym: temperatura najchłodniejszego miesiąca może wynosić od 10 do 20 °C natomiast temperatury najcieplejszego miesiąca są wyższe niż we wszystkich pozostałych strefach (często przekraczają 30 do 35 °C). Cechą charakterystyczną klimatów zwrotnikowych są duże amplitudy dobowe temperatur. Opady występują najczęściej lub wyłącznie w półroczu letnim. W klimatach suchych są one sporadyczne lub całkowicie ich brak.
Obszary wybitnie zwrotnikowe występują m.in. na pustyniach: Sahara(największa z pustyń), Ar-Rub al-Chali, Wielka Pustynia Australijska oraz najsuchsze miejsce na Ziemi - pustynia Atacama
Strefa klimatów zwrotnikowych obejmuje następujące obszary kuli ziemskiej: północną część Meksyku, południowo-wschodnie krańce Stanów Zjednoczonych (m.in. Florydę), północną Afrykę bez wybrzeża śródziemnomorskiego, Półwysep Arabski i Bliski Wschód, Półwysep Indyjski i Indochiński, środkowy pas Ameryki Południowej (w tym wąski pas wybrzeża pacyficznego sięgający od 30°S aż w okolice równika), południową Afrykę (bez samego południowego krańca kontynentu) oraz większą część Australii (bez północnych i południowych krańców kontynentu).
Na obszarach lądowych strefy zwrotnikowej występują wyże okołozwrotnikowe, stąd też opady w tych obszarach są znikome, co powoduje, że jest w nich sucho lub skrajnie sucho. Ukształtowały się tutaj największe pustynie świata, m.in. Sahara, Ar-Rub al-Chali, Wielka Pustynia Australijska oraz najsuchsze miejsce na Ziemi - pustynia Atacama, gdzie przez kilkaset lat nie spadła ani jedna kropla wody. Z kolei brak opadów na wschodnich wybrzeżach strefy zwrotnikowej związany jest z występowaniem chłodnych prądów morskich. Natomiast wybrzeża zachodnie są wilgotniejsze, co związane jest z występowaniem wiatrów wschodnich, które przynoszą wilgotne powietrze znad oceanu. Dodatkowo w Azji Południowej i Azji Południowo-Wschodniej obfite opady przynosi co roku monsun letni.
Podsumowując, w strefie klimatów zwrotnikowych wydziela się następujące typy klimatów:
wilgotny oraz wilgotny monsunowy
pośredni oraz pośredni monsunowy
kontynentalny suchy oraz kontynentalny suchy monsunowy
wybitnie i skrajnie suchy.
Gleby występujące w strefie klimatu zwrotnikowego to tzw. szaroziemy charakteryzujące się niską zawartością próchnicy.
Strefa klimatów podzwrotnikowych (subtropikalnych) obejmuje obszar na którym średnia temperatura najchłodniejszego miesiąca wynosi +10°C i więcej w klimatach morskich oraz 0°C i mniej w klimatach kontynentalnych, zaś opady występują przeważnie w chłodnym półroczu (w klimatach monsunowych latem). Pory roku wyznacza roczny przebieg temperatury, opadów. Wyróżnia się 5 typów tego klimatu:
morski (z odmianą monsunową) (np. w Europie : Hiszpania, Włochy i Grecja)
pośredni (z odmianą monsunową)
trzy różniące się suchością klimaty kontynentalne.
W tej strefie wschodnie wybrzeża kontynentów są w większości wilgotne (głównie dzięki monsunom letnim i ciepłym prądom morskim), zachodnie natomiast, leżące pod wpływem klimatu śródziemnomorskiego, średnio wilgotne lub nawet okresowo suche.
Klimat śródziemnomorski – rodzaj klimatu podzwrotnikowego, występujący nad Morzem Śródziemnym (stąd jego nazwa), w Kalifornii, RPA, na południu Australii oraz u wybrzeży Chile w Ameryce Południowej. Jego charakterystyczną cechą są ciepłe i suche lata powyżej 20 stopni C oraz łagodne zimy powyżej 0 stopni, a także fakt, że występuje głównie bezpośrednio nad morzem lub oceanem, zazwyczaj na zachodnim wybrzeżu, a bardzo rzadko w głębi lądu. Klimat ten sprzyja rolnictwu i turystyce masowej.
Klimat okołobiegunowy – obejmuje dwa typy klimatów:
subpolarny (podbiegunowy) – północna Syberia, północna Kanada, Alaska, a na południowej półkuli np: Wyspy Kerguelena, Wyspa Heard, Wyspy McDonalda i Wyspa Bouveta.
polarny (biegunowy) – Antarktyda, Grenlandia, wyspy Arktyki, północne krańce Syberii (wg podziału Okołowicza).
Oba te klimaty charakteryzują się niskimi opadami przez cały rok, nie przekraczającymi 250 mm, w klimacie subpolarnym są to opady głównie śniegu, zaś w klimacie polarnym tylko śniegu. W klimacie subpolarnym temperatura w najcieplejszym miesiącu nie przekracza +10°C, a większą część roku jest ona niższa. W klimacie polarnym temperatura nigdy nie przekracza 0°C. Roczna amplituda powietrza wynosi 84°C.
Charakterystyka klimatu subpolarnego:
pojawia się zjawisko dnia i nocy polarnej
brak klimatycznego lata (2-3 miesiące temp. do 10)
zima długa, mroźna trwająca 9-10 miesięcy
opady śniegu do 300 mm
Charakterystyka klimatu polarnego:
zjawisko dnia i nocy polarnej
przez cały rok temp. ujemne (-20 do -50)
opady śniegu do 250 mm.
Klimat subpolarny – w najcieplejszym miesiącu temperatura podnosi się tam do kilku stopni Celsjusza powyżej zera. Obszar: północna i wschodnia Syberia, północna Alaska, północna Kanada i północny Labrador.
W strefie subpolarnej występuje tundra. Tundra to roślinność, gdzie nie ma lasów, rosną tam mchy, porosty, krzewinki. W strefie subpolarnej panują duże różnice temperatur pomiędzy zimą a latem, występuje wieloletnia zmarzlina. Latem przeważają umiarkowane, a zimą arktyczne i antarktyczne typy mas powietrza. Jest tu sezonowa zmiana przeważających wiatrów, zimą wieją wiatry z lądu antarktycznego, latem zachodnie - morskie. Na oceanach występuje dużo pływających lodów i gór lodowych. Lata są tu chłodne i wilgotne, zimy zaś wietrzne i wilgotne. Na morzach częste mgły.
Północne wybrzeża Islandii, północno-wschodnia Europa oraz Półwysep Kolski i Kanin leżą w strefie klimatu okołobiegunowego, subpolarnego. Średnia miesięczna temp. najcieplejszego miesiąca nie przekracza tam 10°C, natomiast suma roczna opadów waha się w granicach 250 350 mm. Najostrzejsze warunki klimatyczne panują w północnej części lądu europejskiego i na pobliskich wyspach Nowej Ziemi, Ziemi Franciszka Józefa i Svalbardzie. Zimy są tam bardzo długie i mroźne. Temperatura najcieplejszego miesiąca nie przekracza 0°C. Sumy opadów są niewielkie, około 250 mm. Przez znaczną część roku utrzymuje się pokrywa śnieżna.
Islandia znajduje się na pograniczu stref klimatycznych: na północy klimat subpolarny, a na południu klimat umiarkowany chłodny morski. W części występowania klimatu subpolarnego średnie temperatury stycznia kształtują się na poziomie około 2°, a lipca +10°C. Opady są tu znacznie niższe, a ich roczne sumy miejscami schodzą poniżej 450 mm (na wyspie Grímsey nawet poniżej 350 mm). Charakterystycznym zjawiskiem dla Islandii są silne wiatry.
Warunki terenowe oraz klimatyczne sprzyjają powstawaniu lodowców. Większość z nich ma formę czasz lodowych, z których jęzory rozpływają się we wszystkich kierunkach. Granica wiecznego śniegu przebiega nisko: od 700 do 1400 m n.p.m. Obecnie lodowce zajmują pow. ok. 11800 km² (11,5% pow. kraju), z czego 8300 km2 przypada na największy z nich Vatnajökull. Do dużych czasz lodowych należą także: Langjökull (953 km²), Hofsjökull (925 km²), Mýrdalsjökull (596 km²) oraz Drangajökull (160 km²). Na przedpolu lodowców powstają wały morenowe, a wody polodowcowe tworzą sięgające czasem do samego wybrzeża rozległe pola sandrowe (np. Skeidhararsandur, Mýrdalssandur, Medallandssandur).
Klimat polarny to najsurowszy klimat na kuli ziemskiej, głównie ze względu na niskie temperatury powietrza – w środkowej części Antarktydy (półkula południowa) przeciętna temperatura w zimie wynosi ok. -60°C do -70°C, w lecie nieco cieplej od -30°C do -50°C. Najcieplejszym obszarem jest wybrzeże, szczególnie okolice Półwyspu Antarktycznego - styczeń przeciętnie +1°C. Poza tym klimat polarny charakteryzują silne wiatry i burze śnieżne.
Natomiast klimat Arktyki (półkula północna) jest zróżnicowany, ponieważ zależy od szerokości geograficznej oraz położenia względem dużych zbiorników wodnych. Najniższą temperaturę powietrza odnotowano na terenie Jukonu, w Jakucji i Grenlandii i wynosiła ona -70°C. Najwyższe arktyczne temperatury średnie spotyka się na Arktyce morskiej, a więc na Aleutach, Islandii i północy Europy.
Głównymi cechami tego klimatu są długie zimy, podczas których dominują niskie temperatury oraz krótkie lata. Pomiędzy poszczególnymi obszarami występują jednak pewne różnice, wynikające z wielkości obszaru (np. w dwóch miejscach w Grenlandii oddalonych zaledwie o 8° szerokości geograficznej można zauważyć aż do 14°C różnicy, jeśli chodzi o średnie temperatury).
Klimat równikowy – w klasyfikacji klimatów, jedna z 5 głównych stref klimatycznych, obejmuje obszary kuli ziemskiej położone między 10°-20°S a 10°-20°N. W strefie klimatów równikowych średnia temperatura wszystkich miesięcy przekracza 20°C. Roczne amplitudy temperatur są niewielkie, wzrastają do 5°C-10°C idąc na północ i na południe od równika. Oddalając się od równika zmniejsza się też roczna suma opadów i ich rozkład w ciągu roku. Na równiku nie ma wyraźnej pory bezdeszczowej (codziennie padają tutaj tzw. deszcze zenitalne), dalej od równika pora deszczowa ograniczona jest do kilku miesięcy.
Ze względu na różnice w amplitudach temperatur i rozkładu opadów w ciągu roku, wydzielane są 3 typy klimatów:
klimat równikowy wybitnie wilgotny
klimat podrównikowy wilgotny
klimat podrównikowy suchy
Strefa klimatów równikowych obejmuje: Amerykę Środkową wraz z wyspami Morza Karaibskiego, północną część Ameryki Południowej, Afrykę pomiędzy 15°N a 20°S, większą część wyspy Madagaskar, Archipelag Malajski, Filipiny, Papuę-Nową Gwineę, północną Australię oraz wyspy Oceanii.
Klimat umiarkowany – rozległa strefa klimatyczna, dzieląca się na półkuli północnej na chłodniejszą północną i cieplejszą południową i na półkuli południowej na cieplejszą północną i chłodniejszą południową. Średnia roczna temperatura waha się od 0°C do 10°C, a opady atmosferyczne występują w różnych porach roku. Charakterystyczną formacją roślinną dla klimatu umiarkowanego w części chłodniejszej jest tajga, natomiast części cieplejszej lasy liściaste i mieszane (kraje Europy Środkowej i południowa, czasem też środkowa część Skandynawii). Pory roku są w tej strefie łatwo rozpoznawalne i wyznaczane przez przebieg temperatury (ciepła, wilgotna wiosna, ciepłe, zazwyczaj suche lato, chłodna, wilgotna jesień i zima z niewykluczonymi opadami śniegu).
Klimat umiarkowany dzieli się na:
umiarkowany ciepły
morski (mała roczna amplituda temperatury powietrza, znaczące opady w ciągu całego roku, np. Europa Zachodnia)
przejściowy (zmienne stany pogody, np. Polska)
monsunowy (duża roczna amplituda temperatury, silne opady podczas monsunu letniego, np. północna Japonia, północno-wschodnie Chiny)
umiarkowany chłodny
morski (chłodne lata, łagodne zimy, silne opady przez cały rok, np. Norwegia, Islandia, Wielka Brytania)
kontynentalny (bardzo ciepłe, upalne lato i mroźna, siarczysta zima, na przykład Mongolia, południowa i zachodnia Syberia oraz kraje Azji Środkowej: Kazachstan, Uzbekistan oraz obszary stepowe Kirgistanu, Turkmenistanu oraz Tadżykistanu). Klimat ten występuje również we wschodniej Europie.