Definicje językowego obrazu świata
Definicja autorstwa R. Tokarskiego, zamieszczona w tomie II Encyklopedii kultury polskiej XX wieku, brzmi tak:
„Językowy obraz świata, najogólniej mówiąc, to zbiór prawidłowości zawartych w kategorialnych związkach gramatycznych oraz w semantycznych strukturach leksyki, pokazujących swoiste dla danego języka sposoby widzenia poszczególnych składników świata, panujących w nim hierarchii i akceptowanych przez społeczność językową wartości”.
Można na opisywane zjawisko spojrzeć od drugiej strony i powiedzieć, że językowy obraz świata to: sposób ujmowania świata (jego percepcji i konceptualizacji), dający się odczytać z faktów językowych, tj. cech fleksyjnych, derywacyjnych, frazeologizmów, grup synonimicznych, świadczących o swoistej kategoryzacji świata, wreszcie z konotacji i stereotypów wiązanych z obiektami nazywanymi.
Podstawy rekonstrukcji językowego obrazu świata
Jako przykład faktów gramatycznych można podać kategorię męskoosobowości
w polszczyźnie,
Przykładów świadectw derywacyjnych JOS-u można przytoczyć bardzo wiele: motywacje nazw świadczą o wyróżnieniu przez mówiących określonych cech obiektów.
Frazeologizmy w szczególny sposób dokumentują językowy obraz świata.
Swoistość kategoryzacji, dokonywanej przez język,
zjawisko konotacji, tzn. kojarzenia przez mówiących pewnych cech i przekonań z nazywanymi zjawiskami
Sposób ujmowania świata, tzn. wyróżnianie obiektów i wiązanie z nimi zespołu cech, wyobrażeń i przekonań, wyrażony w języku (jego cechach gramatycznych i leksykalno-semantycznych) tworzą tzw. językowy obraz świata, charakterystyczny dla określonego języka. Na ten obraz składają się obrazy poszczególnych wyróżnionych obiektów (fragmentów świata).
JEZYKI SZTUCZNE
Esperanto - międzynarodowy język pomocniczy, stworzony przez Ludwika Zamenhofa w 1887. Twórca języka początkowo nazwał je po prostu lingvo internacia. Esperanto (dosł. mający nadzieję) było początkowo pseudonimem Ludwika Zamenhofa.
Ido (-ides - grecki przyrostek patronimiczny = odojcowski) - sztuczny język opracowany w 1908 na bazie esperanto, stąd jego druga nazwa: esperanto reformita = 'esperanto reformowane'. Jego autorami byli Louis Couturat i Leopold Leau. Celem reformy było usunięcie niektórych krytykowanych cech esperanta, jak końcówka biernika czy tabela korelatywów, a także poprawienie brzmienia języka. Ido jest zasadniczo językiem schematycznym z pewnymi cechami naturalistycznego.
Novial (nowial) to język pomocniczy opracowany w 1928 roku przez duńskiego lingwistę Otto Jespersena
i zaprezentowany w książce An International Language. Był próbą pogodzenia cech schematycznych i naturalistycznych
w językach sztucznych. W latach 1930, 1934 i 1948 był kilkakrotnie modyfikowany.
Occidental, później nazwany interlingue, jest sztucznym językiem utworzonym przez bałtycko-niemieckiego oficera marynarki i nauczyciela Edgara de Wahla (1867-1948) i opublikowanym w 1922 roku.
Interlingua (Interlingua de IALA, z łac. międzyjęzyk) to sztuczny międzynarodowy język pomocniczy, opublikowany 15 stycznia 1951 roku przez International Auxiliary Language Association (IALA)
językoznawstwo zewnętrzne: dział powiązany z innymi naukami empirycznymi
językoznawstwo antropologiczne/etnolingwistyka: [Whorf] przedmiotem badań są tu wzajemne związki między językiem, myśleniem, zachowaniem człowieka i rzeczywistości, czyli związki miedzy formalną strukturą języka, a resztą kultury społeczności, która tym językiem mówi.
przedstawiciel: Benjamin Whorf, wg niego język jest nie tylko środkiem porozumiewania się, ale zawiera w sobie określony obraz świata
socjolingwistyka: bada rolę języka w społeczeństwie, zajmuje się rozpatrywaniem języka
w różnych grupach społecznych, szczególnie w jakim zakresie różnią się one od języka ogólnego, bada też stylistyczne zróżnicowanie języka
nazwa została utworzona w 1952 w U.S.A
dialektologia: nauka o dialektach, czyli regionalnym zróżnicowaniu języka
w Polsce jest 5 dialektów: kaszubski, mazowiecki, śląski, małopolski, wielkopolski
w obrębie danego dialektu może znajdować się skupisko używanych gwar → nie da się powiedzieć ile jest gwar → są zespoły gwarowe
psycholingwistyka: bada zachowanie mowy w aspekcie psychologicznym, jej powstanie datuje się na rok 1955.
Zajmuje się szczególnie zjawiskami psychologicznymi i fizjologicznymi zachodzącymi
u człowieka w procesie komunikacji, np. w jaki sposób odbywa się proces uczenia języka.Niektórzy zaliczają tu także badania nad afazją, różnicami w komunikowaniu się człowieka
i zwierząt, pochodzeniem i rozwojem języka w ogóle
glottodydaktyka: zajmuje się procesem nauczania/uczenia języków obcych, niektórzy próbują tu włączyć też naukę o procesie przyswajania i uczenia się języka ojczystego → tradycyjnie przyswajaniem języka zajmuje się psycholingwistyka, a nauczaniem języka metodyka
Młodogramatycy (grupa lipska
Wilhelm Scherer: język jest dla niego wyrazicielem narodowej psychiki, kultury, etyki (podobnie jak u Humbolta); usiłuje w sposób systematyczny tłumaczyć określone konkretne fakty językowe, głółwnie fonetyczne (np. przesuwkę spółgłoskową) na płaszczyźnie związków przyczynowych
język podlega ciągłej ewolucji, nie rozgranicza się (jak u Schleichera) w języku jego etapu prehistorycznego i historycznego upadku → koncepcje mentalistyczne
prawo Grimma: pierwsze prawo głosowe dotyczące przesuwek spółgłoskowych w pragermańskim i starowysokoniemieckim
założenia młodogramatyków:
poszukiwanie praw językowych, głównie głosowych
odkrycia szkoły młodogramatyków
prawo dysymilacji (odpodobnienia) spółgłosek przydechowych w języku staroindyjskim i greckim
Karl Werner: odkrył, że zjawiska traktowane dotąd jako nieregularne w stosunku do prawa Grimma wiążą się z tym. że w śródgłosie pie. p, t, k przechodziły w szczelinowe fph, w pewnych zaś wypadkach przechodziły w b, d , g; Werner odkrył, że ta nieregularność jest pozorna, ponieważ p, t, k po akcencie dają f, p, h, a przed akcentem dają b, d, g
Karl Brumgann wykazał w pie. sonanty n, m,
H. Osthoff sonanty płynne r, l dla indoeuropejskiego, na postawie ich odpowiedniości do łaciny, greki, sanskrytu
F. de Suassure, K. Werner, J. Schmidt → niezależnie od siebie odkryli tzw. prawo palatalizacji indyjskiej: dotąd sądzono, że w pie. było tak jak w sanskrycie, czyli, że były 3 samogłoski podstawowe, a trzem samogłoskom europejskim o, a, e odpowiadała jedna samogłoska w sanskrycie, uważano, że anatomia wokaliczna jest wyrazem archaiczności języka, a różnorodność europejska ma charakter innowacji. Okazało się, że jest odwrotnie – to, co w sanskrycie jest innowacją, to w języku europejskim nosi znamiona archaizmu
szkoła kazańska (Kazań – Podole)
jej przedstawiciele, nowatorskie tezy i ich znaczenie dla językoznawstwa XX wieku
szkoła kazańska: teorie językoznawcze, które w latach ’70 XIX wieku rozwijało dwóch polskich uczonych
Baudouin de Courtenay
Mikołaj Kruszewski
do nowatorskich idei można zaliczyć:
odróżnienie języka zbiorowości od języka jednostki → odpowiada ono późniejszemu rozróżnieniu Ferdinanda de Saussure’a – na język i mówienie
zbiorowość – język
indywidualna jednostka – mówienie
różnicę między rozpatrywaniem faktów językowych w ich ewolucji, a rozpatrywaniem ich w jednym określonym przekroju czasowym – postulat synchronicznego opisu języka
znaczenie dla rozwoju językoznawstwa
znaczenie koncepcji szkoły kazańskiej polega na tym, że znali ją i czerpali z niej pomysły lingwiści ze szkoły praskiej oraz Ferdinand de Saussure (ojciec strukturalizmu)
główne założenia strukturalizmu
postać Ferdinanda de Saussure’a i jego dzieło
epokę strukturalizmu datuje się na początek XX wieku, za jej ojca uznaje się Ferdinanda de Saussure’a
podstawowe założenia strukturalizmu:
język jest systemem i jako system trzeba go badać, nie opisywać pojedynczych faktów w izolacji, ale zawsze w całokształcie
język jest przede wszystkim zjawiskiem społecznym (służy porozumiewaniu się) i tak trzeba go badać. Nie należy opisywać oddzielnie dźwiękowej lub znaczeniowej strony języka, ale uwzględniać zawsze ich wzajemny stosunek, ponieważ właśnie ten stosunek jest istotny w procesie porozumiewania się
ewolucja języka i jego stan aktualny to dwa różne zjawiska, posługiwanie się kryteriami historycznymi w interpretacji aktualnego stanu językowego jest metodologicznie niedopuszczalne
w języku trzeba poszukiwać tego, co jest inwariantne, rozróżniać rzeczy istotne (relewantne) od nieistotnych (nierelewantnych, irrelewantnych)
poszukiwano odejścia od materialistycznego (psychologicznego) podejścia do języka
wyróżniamy strukturalizm amerykański i europejski (szkoła genewska, szkoła praska, szkoła glossemantyków)
zasługi Ferdinanda de Saussure’a
znak językowy jest arbitralny (narzucający coś) co do swojej formy, ale poza nią jest proporcjonalny w stosunku do oznaczanej rzeczywistości (nie dostrzegali tego stoicy);
→ zasada arbitralności dotyczy relacji znak ↔ rzeczywistość, natomiast w relacji znak signifiant ↔ jednostka ludzka i społeczność, jest w pełni arbitralny, bo jednostka pozostaje pod naciskiem społeczności, a społeczność pod wpływem tradycji
znak językowy ma strukturę linearną, opartą na następstwie czasowo-przestrzennym elementów składowych struktur językowych; zatem mamy tu opozycję języka do mówienia (langage – parole)
znak językowy obok znaczenia posiada również wartość – valeur
o pierwszym (czyli znaczeniu) decyduje relacja między signifiant a signifie
o wartości decyduje relacja do innych znaków w systemie (np. signe X do signe Y)