GENERATYWIZM
Etapy rozwoju głównego nurtu generatywizmu:
lata pięćdziesiąte: początki transformacjonizmu
lata sześćdziesiąte: teoria standardowa
lata siedemdziesiąte: rozszerzona teoria standardowa
lata osiemdziesiąte: teoria rządu i wiązania (Government-Binding)
lata dziewięćdziesiąte: minimalizm
Najistotniejsze założenia
Punkt wyjścia: krytyka strukturalizmu amerykańskiego (którego kluczową postacią i symbolem był Leonard Bloomfield, 1887-1949).
Strukturalizm amerykański pozostawał pod silnym wpływem psychologii behawiorystycznej:
badać można jedynie zachowania ludzkie (reakcje na bodźce z otoczenia), nie zaś procesy mentalne (antymentalizm).
Postulaty strukturalistyczne:
odrzucenie introspekcji (jako zbyt subiektywnej)
opis ograniczony do zjawisk bezpośrednio obserwowalnych
język rozumiany jako zachowanie społeczne służące komunikacji
indukcja jako metoda badawcza
zasada nieograniczonej różnorodności (limitless diversity principle): języki mogą różnić się od siebie w sposób nieprzewidywalny, nie istnieją uniwersalia językowe - badanie języka oparte na ściśle ustalonych procedurach (wpływ pozytywizmu logicznego): testy dystrybucyjne, taksonomiczna segmentacja badanego ciągu
niezależny opis poszczególnych poziomów języka, tj. fonologii, morfologii, składni (autonomiczność opisu)
Bloomfield: “język to suma wypowiedzeń, jakie mogą być wypowiedziane w danej społeczności językowej.”
Reakcja Chomsky’ego na strukturalizm amerykański zapoczątkowała „rewolucję”, „przewrót kopernikański” w językoznawstwie.
Błędem jest twierdzenie, że język to system komunikacji. Służy on bowiem do wyrażania myśli, a to coś całkiem odmiennego. Oczywiście,można go używać do komunikacji, podobnie jak komunikowaniu się mogą służyć wszelkie ludzkie czynności, na przykład sposób chodzenia, ubiór lub fryzura. Komunikacja jednak – w każdym przydatnym znaczeniu tego określenia – nie jest właściwą funkcją języka.. Noam Chomsky, O naturze i języku
Mentalizm teorii Chomsky’ego: postrzeganie języka jako zjawiska umysłowego; odrzucenie behawioryzmu i opisywania języka w kategoriach reakcji na bodźce zewnętrzne.
W wymiarze filozoficznym: racjonalizm raczej niż empiryzm. Chomsky odwołuje się do tradycji kartezjańskiej W badaniach językoznawca odwołuje się do intuicji rodzimego użytkownika języka
Gramatyka generatywna ma być modelem imitującym język-system wraz z jego potencjałem rekurencji. Ma ona oddawać nasze hipotezy na temat charakteryzującej umysł ludzki zdolności do tworzenia nieskończonej ilości (potencjalnie nieskończenie długich) zdań. Celem lingwisty staje się opisanie i wyjaśnienie, w jaki sposób człowiek obdarzony jest „programem” językowym
pozwalającym na tworzenie zdań gramatycznych i odrzucanie zdań niegramatycznych.
Uniwersalizm: postulowanie gramatyki uniwersalnej (ang. Universal Grammar), czyli determinowanego biologicznie, wrodzonego potencjału językowego, który jest wspólny wszystkim ludziom i leży u podłoża gramatyk
poszczególnych języków naturalnych. Kosekwencja: przy wątpliwościach dotyczących struktury badanego języka można jako argumentem posłużyć się wiedzą na temat struktury innych języków.
Natywizm:
postulat realności psychologicznej
nabywanie języka nie jest efektem zorganizowanej nauki
kompetencji językowej nie da się porównać do wyuczonych umiejętności (takich jak umiejętność gry w szachy)
kompetencja językowa (czyli I-language, język wewnętrzny: mentalny, a nie społeczny) jest wrodzona i przekazywana genetycznie (jest swego rodzaju organem, który wykształcił się ewolucyjnie).
nabywanie i wykorzystywanie potencjału językowego jest niezależne od indywidualnej inteligencji (zauważa to też Kartezjusz)
dzieci w różnych środowiskach językowych nabywają języka w tym samym (relatywnie krótkim) czasie i w podobny sposób
reguły gramatyki uniwersalnej są parametryzowane i uzupełniane leksyką w trakcie procesu nabywania konkretnego języka naturalnego
DIALEKTOLOGIA
Dialektologia to dział językoznawstwa badający nie znormalizowane odmiany języków narodowych i ich terytorialne zróżnicowanie. Opisuje całość zjawisk terytorialnego zróżnicowania języka, tj. fonologię, system gramatyczny i zasób leksykalny – jest więc językoznawstwem, „które ukazuje niepowszechny na danym terytorium rozwój elementów fonologicznych czy gramatycznych” lub też leksykalnych. Wychodząc od danych mowy jednostkowej dialektolog zmierza do uogólnień poprzez takie metody, jak:
Opis monograficzny „gwary rozumianej jako mowa chłopów danej okolicy kraju, różniąca się od innych gwar szeregiem cech” lub opis zróżnicowanie dialektalnego języka narodowego na danym terytorium.
Słownik gwarowy , obejmujący wyrazy określonej gwary lub wielu gwar danego języka narodowego, które w formie lub/i znaczeniu różnią się od używanych w języku ogólnym (literackim).
Atlas gwarowy (językowy) jako forma syntetycznego prezentowania uzyskanych wyników w postaci zbioru map, przedstawiających dane terytorium.
Zapisy tekstów gwarowych, wydawane często w formie zbiorów
Dialektologię definiuje się więc jako naukę dialektach i gwarach ludowych czy ogólniej o języku mieszkańców wsi.
| Dialektologia opisowa | Dialektologia historyczna | |
|---|---|---|
| Przedmiot badań | Dialekty współczesne | Dialekty staropolskie |
| Cel badań | Opis dialektów dzisiejszych | Rekonstrukcja staropolskiego zróżnicowania dialektalnego |
| Metody badań | Bezpośrednia obserwacja mówionych współczesnych gwar ludowych | Metoda filologiczna lub retrospektywna, albo obie te metody łącznie, bazuje jednak głównie na dawnych zapisach pisanych |
Hjelmsleva (plan wyrażenia i plan treści)
Główną zasługą szkoły kopenhaskiej jest przeniesienie „fonologicznej” metody opisu fonemu na treściową stronę języka. Jej program teoretyczny nosi nawę glossematyki. Powstała ona w roku 1933 pod kierownictwem Hjelmsleva i Brondala. Po poznaniu dokładnej struktur systemu fonemów zaczęto poszukiwać analogicznych struktur w zakresie treści. Uczyniono to w Kopenhadze, przyjmując dwie płaszczyzny: plan treści i plan wyrażenia. W zakresie tych dwóch planów, Hjelmslev rozróżnia, w ramach swego modelu znaków, jeszcze raz – w ujęciu de Saussure’a – formę i substancję. Wynikają z tego cztery warstwy, z których każdej przypisuje się jedną dyscyplinę naukową.
Plan wyrażenia Plan treści
Substancja wyrażenia forma wyrażenia forma treści substancja treści
Fonetyka fonologia gramatyka semantyka
Substancję wyrażenia stanowi materiał fonetyczny jednakowy dla wszystkich języków; formę wyrażenia – system fonologiczny obowiązujący w określonym języku. Substancją treści jest odbicie stanów rzeczowych świata zewnętrznego. Formą treści jest uporządkowanie materiału w danym języku. W przekładzie jednego języka na drugi te elementy pozostają niezmienne, ale forma i substancja treści, czyli uporządkowanie materiału językowego zależy od języka. definiuje langue w sensie de Saussure’a jako „specyficzną formę, składającą się z dwóch substancji: substancji treści i substancji wyrażenia.
pojęcie glossematyki obejmuje nie tylko logiczne badanie formy przy jednoczesnym zaniedbaniu substancji, lecz również fakt, że ta forma lingwistyczna jest formą treści i wyrażenia. Między formą treści a formą wyrażenia istnieje związek poprzez prawo komutacji. Komutacja jest korelacją w jednym planie, posiadającą związek z korelacją w drugim planie. Komutacja wstępuje wtedy, gdy zmianie w formie wyrażenia odpowiada zmiana w formie treści i odwrotnie.
GRAMATYKA PORT-ROYAL
- opracowana przez kartezjanistów: ANTOINE ARNAULDA i CLAUDE LANCELOTA
w opactwie Port-Royal pod Paryżem. Jej założenia zostały opublikowane w 1660r. w dziele „Grammaire générale et raisonnée”,
- jedna z wielu gramatyk „filozoficznych”, oparta na filozofii Kartezjusza i jego „Rozprawie o metodzie” - tylko rozum jest jedynym i najwyższym kryterium poznania; miała charakter „rozumowy”, który polegał na tym, że stosowano interpretację i motywację logiczną do faktów i zjawisk językowych,- założenia: 1. język to fenomen właściwy całemu rodzajowi ludzkiemu2. wszystkie języki mają tę samą podstawę strukturalną, opartą na uniwersalnym charakterze rozumu i zasadach logicznego myślenia3. po raz pierwszy zestawiono tu wiele języków w poszukiwaniu tzw. Uniwersaliów 4. gramatyka to sztuka mówienia, mówić tzn. wyjawiać swoje myśli za pomocą znaków 5. znaki rozróżniono na dźwięki (głoski) i znaki graficzne (litery) 6. wprowadzono fonetyczną definicję wyrazu7. uchwycono dwustronność znaku językowego 8. oddzielono naukę o materialnej (tj. fonetycznej lub graficznej) stronie języka 9. podział na części mowy uwzględnił kryterium syntaktyczne „akcydencji”( orzekania) odróżniające np. przymiotniki od rzeczowników 10. sygnalizowano atrybutywną funkcję dopełniacza (czyli to, że określa on rzeczownik) oraz predykatywną funkcję rzeczowników pospolitych (czyli to, że są orzeczeniem lub pełnią funkcję orzeczenia) 11. podkreślano, że charakter naukowy mają tylko stwierdzenia ogólne o języku, gramatyki szczegółowe natomiast są raczej sztuką niż nauką
- gramatyka ta opisuje język pod dwoma względami i składa się konsekwentnie z dwóch części: w pierwszej omawia się to, co jest w języku „materialne”, tzn. jego tkankę dźwiękową i wizualne odpowiedniki dźwięków - litery, w drugiej - to, co jest w języku „duchowe”, czyli semantykę języka w szerokim znaczeniu tego słowa.
Liga językowa – grupa języków, które wskutek długotrwałego współżycia mówiących nimi społeczności wytworzyły szereg wspólnych cech w strukturze gramatycznej. Termin został wprowadzony przez N.S. Trubeckiego na Kongresie Językoznawczym w Hadze w 1928 roku Grupę języków sąsiadujących ze sobą, które dzięki wzajemnym wpływom zbliżyły się do siebie swą budową fonologiczną, morfologiczną lub składniową, nazywamy ligą językową. Języki należące do jednej ligi są względem siebie językami powinowatymi.
| Liga językowa | Języki w niej: | Cechy charakterystyczne: |
|---|---|---|
| Liga bałkańska | j. rumuński j. macedoński j. bułgarski j. mołdawski j. albański j. grecki j. turecki |
|
| Liga rokytnicka (nazwa od miejscowości na Białorusi) | j. polski j. litewski j. białoruski j. ukraiński j. kaszubski |
|
| Liga dunajska | j. czeski j. słowacki j. węgierski j. słoweński j. serbski j. chorwacki |
|
Liga wielkich języków Europy (liga SAE) Kolebką jest zlatynizowana Europa zachodnia |
j. angielski j. niemiecki j. francuski j. włoski (j. rosyjski) |
|
| Liga pepujska | j. estoński j. łotewski |
|
Rodziny języków
Grupę języków, które powstały wskutek nieprzerwanej , a różnej na różnych obszarach ewolucji, jednego wspólnego prajęzyka nazywamy rodziną języków. Języki wchodzące w skład jednej rodziny, a więc takie, które wywodzą się ze wspólnego prajęzyka, nazywamy językami pokrewnymi.
Między językami jednej rodziny może zachodzić pokrewieństwo różnego stopnia, a to zależnie od długości okresu wspólnego rozwoju. Im okres ten jest dłuższy, im później nastąpiło oddzielenie od siebie dwu języków, tym pokrewieństwo ich jest bliższe. Wśród rodzin lingwistycznych wyróżnić możemy rodziny jednostopniowe i wielostopniowe. Te pierwsze wywodzą się bezpośrednio z danego prajęzyka (np. rodzina romańska), natomiast w rodzinach wielostopniowych można wyróżnić kilka pośrednich prajęzyków, czyli takie rodziny językowe składają się z kilku podrodzin ( języki indoeuropejskie).
2500 języków podzielono na ok. 100 rodzin
Język urzędowy - język, który otrzymał unikatowy status prawny na terenie państwa lub regionu administracyjnego. Zazwyczaj jest to język używany w krajowych strukturach legislacyjnych np. parlamencie, choć prawo niektórych krajów wymaga, by dokumenty urzędowe były przedstawiane również w innych językach.
Austria - niemiecki, lokalnie dopuszczony chorwacki, słoweński lub węgierski
Belgia - francuski, niderlandzki, niemiecki
Hiszpania - w skali kraju kastylijski, w skali regionu dodatkowo galicyjski, kataloński, baskijski, w skali gminy dodatkowo aranés
Holandia - niderlandzki, w skali prowincji dodatkowo fryzyjski; na Antylach Holenderskich także papiamento
Islandia - islandzki
Mołdawia - rumuński (oficjalnie zwany mołdawskim, zapisywany alfabetem łacińskim)
Naddniestrze - rumuński (oficjalnie zwany mołdawskim, zapisywany cyrylicą), rosyjski, ukraiński
Norwegia - norweski, lokalnie języki lapońskie
Polska - polski, język kaszubski posiada status języka regionalnego
Portugalia - portugalski
Rosja - rosyjski, lokalnie także: abazyjski, adygejski, ałtajski, baszkirski, buriacki, chakaski, chantyjski, czeczeński, czukocki, czuwaski, dołgański, ewenkijski, inguski, jakucki, jidisz, kabardyjski, kałmucki, karaczajo-bałkarski, komi, komi-permiacki, koriacki, mansyjski, maryjski, mordwiński-erzja, mordwiński-moksza, nieniecki, nogajski, osetyjski, tatarski, tuwiński, udmurcki
Szwajcaria - niemiecki, francuski, włoski, romansz (retoromański)
Wielka Brytania - brak, de facto angielski
43 BIBLIOGRAFIA JĘZYKOZNAWCZA Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław, 1993.
Furdal A., Językoznawstwo otwarte, Wrocław, 1990, 2000.
Grzegorczykowa R., Pojęcie językowego obrazu świata [w:] Językowy obraz świata, Lublin, 1990.
Heinz A., Dzieje językoznawstwa w zarysie, Warszawa, 1983.
Heinz A., Historia językoznawstwa, Wrocław, 1979.
Jurkowski, Od wieży Babel do języka kosmitów, Białystok, 1986.
Majewicz, Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa, 1989.
Mańczak, Wieża Babel, Wrocław, 1999.
Milewski T., Językoznawstwo, Warszawa, 1965.
Tabakowska, Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do językoznawstwa kognitywnego, Kraków, 1990.
Bobrowski I., Zaproszenie do językoznawstwa, Kraków, 1998.
Przybylska R., Wstęp do nauki o języku polskim, Kraków, 2003.
Maćkiewicz, Łuczyński, Językoznawstwo ogólne. Wybrane zagadnienia, Gdańsk, 2000.
Grzegorczykowa, Wstęp do językoznawstwa, Warszawa, 2008.
Lyons J., Wstęp do językoznawstwa, Warszawa, 197
Bańczerowski J., Pogonowski J., Zgółka T., Wstęp do językoznawstwa, Poznań, 1982.
Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Współczesny język polski, red. Bartmiński J., Lublin, 2001.
Współczesna polszczyzna. Warianty języka, red. Bartmiński J., Szadura J., t.II, Lublin, 2003.
Grabias S., Język w zachowaniach społecznych, Lublin, 1994.
Funkcje języka i wypowiedzi. Język a kultura, red. Bartmiński J., Grzegorczykowa R., t. IV, Wrocław, 1991.
Urbańczyk S., Zarys dialektologii polskiej, Warszawa, 1976.
Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, red. S. Gajda, Opole, 2001.
Kazańska szkoła lingwistyczna:
Kierunek badawczy stworzony przez grupę uczonych polskich i rosyjskich skupionych wokół Jana Niecisława Baudouina de Courtenay w okresie jego pracy na uniwersytecie w Kazaniu w latach 1875 - 1883.
Punktem wyjścia teoretycznych rozważań J. Baudouina de Courtenay były dwa zagadnienia: 1. Problem związku między dźwiękiem a znaczeniem oraz
2. Problem językowej funkcji alternacji głosek.
Kazańska szkoła lingwistyczna wprowadziła pojęcie fonemu jako dyferencjującej (róznicującej) znaczenie, abstrakcyjnej jednostki będącej ekwiwalentem dźwięku. Sam termin fonem zapożyczono od F. de Saussure’a , który w roku 1879 używał go zgodnie z tradycją francuską jako synonimu głoski. Szkoła ta stworzyła podstawy fonologii Kazańska szkoła lingwistyczna uwydatniała społeczny charakter języka i określała konieczność rozróżnienia językowych praw statycznych oraz praw dynamicznych warunkujących rozwój języka.
Chomsky – definicja języka.
Język to nieskończony zbiór zdań zbudowanych ze skończonego zbioru symboli za pomocą skończonego zbioru reguł.
SZKOŁA MŁODOGRAMATYCZNA
Ukształtowała się pod koniec lat 70 XIX w. w Lipsku wokół A. Leskiena. Należeli do niej: K. Brugmann, H. Osthoff, H. PAUL, B. Delbruck. W Polsce głównymi młodogramatykami byli Jan Łoś i Jan Rozwadowski. Herman Paul w Założeniach językoznawstwa ogólnego sformułował program badań szkoły. . Ich tezą programową była bezwyjątkowość praw głosowych. Twierdzili, że jeśli w jakimś języku lub dialekcie zachodzi w określonym kontekście zmiana fonetyczna, to zachodzi ona u wszystkich użytkowników tego jęz. lub dialektu i we wszystkich wyrazach, w których występują warunki do tej zmiany. Cechował ich psychologizm i historycyzm.
Charakterystyczne cechy to: - postawa pozytywistyczna i empiryczna - preferencja badań materiałowych - odrzucenie teorii ogólnych i koncepcji apriorycznych -stanowisko wyłącznie ewolucyjne i przyczynowe - podstawa interpretacji psychologiczna i fizjologiczna - postawa asystemowa = indywidualizująca w traktowaniu faktów językowych - żadnych uogólnień, żadnych teorii tylko konkretne fakty materiałowe
Semiotyka albo semiologia, zwana jest także ogólną teorią znaków.
Ogólna, formalna czyli logiczna teoria języka rozumianego jako system znakowy, zajmująca się językiem w aspekcie jego racjonalności i sprawności w aktach poznania i komunikowania.
Semiotyka opiera się na trzech filarach:
ZNAK – utworzony przez człowieka i odbierany przez jego zmysły np. słowo (napisane, wypowiedziane).
KOD – system znaków np. taniec.
KULTURA – struktura, w której zanurzone są znaki i kody.
De Saussureznak zbudowany jest z dwóch elementów: znaczącego i znaczonego. Znaczące to jego fizyczna reprezentacja np. obraz, słowo, fotografia, znak drogowy znaczone to pojęcie z nim powiązane.
Roland Barthes opracował model, który uwidocznił wpływ znaków i kodów na postrzeganie i interpretowanie rzeczywistości przez jednostki
jego model opisuje dwa porządki funkcjonowania przekazu
1,W pierwszym (rzeczywistość i znak) znajdują się fizyczna reprezentacja znaku i jego element znaczony, 2.w drugim zaś, osadzonym w kulturze, konotacja i mit. Mit nie oznacza tutaj nieprawdziwej historii, tylko skomplikowane konstrukty tłumaczące i naturalizujące w danych kulturach pewne aspekty rzeczywistości np. mit kobiety- opiekunki ogniska domowego. Semiotyka dzieli się na trzy dziedziny: semantykę, syntaktykę i pragmatykę
dwie najważniejsze tradycje:
filozoficzna: semiotyka filozoficzna, gł. myśl Charlesa Sandersa Peirce’a, Ludwika Wittgensteina, Rudolfa Carnapa, Charles’a Kay’a Ogden’a, Igora Amstronga Richards’a, Charlesa Morris’a
językoznawcza: semiologia jako nauka o znakach, wywodzi się z językoznawstwa strukturalistycznego, gł. F. de Saussure’a
14. STRUKTURALIZM (LINGWISTYKA STRUKTURALNA)
Za inicjatora strukturalizmu w językoznawstwie należy uznać polskiego uczonego Jana Baudouina de Courtenay , który w rozprawie Próba teorii alternacyj fonetycznych oddzielił, biorąc pod uwagę stronę dźwiękową języka, antropofonikę, która miała się zajmować wszelkimi dźwiękami mowy ludzkiej, od psychofonetyki nastawionej na znaczenie i jego rozumienie. Obok Baudouina de Courtenay prekursorem strukturalizmu był również Mikołaj Kruszewski. Za punkt zwrotny przyjmuje się jednaj umownie rok 1916, kiedy to ukazała się książka Ferdynanda de Saussure’a Kurs językoznawstwa ogólnego
Jedynym prawdziwym przedmiotem językoznawstwa jest język rozpatrywany sam w sobie i ze względu na samego siebie – tak brzmi słynny wniosek Kursu językoznawstwa ogólnego.
Podstawowe cechy strukturalizmu:
Język (langue) to system znaków służących do porozumiewania się między sobą członków danej społeczności. Ten system jest każdorazowo aktualizowany w akcie mówienia (parole). Oba elementy: langue (system) i parole (użycie systemu) składają się na ogólną ludzką zdolność mówienia (nazywaną langage). Langue jako zjawisko społeczne i parole jako zjawisko indywidualne są od siebie nieodłączne.
Systemowość języka polega na istnieniu systemu relacji między znakami językowymi. Znak nie występuje w izolacji, nie odnosi się tez bezpośrednio do rzeczywistości obiektywnej,
Język jako system relacji jest formą, a nie substancją. Forma dotyczy nie tylko płaszczyzny dźwiękowej, lecz również pojęciowej. Każdy język czerpie z ogromnego rejestru dźwięków, jakie mogą wytwarzać ludzkie narządy mowy – czerpie z substancji dźwiękowej.
Relacje między znakami mogą być albo paradygmatyczne, czyli skojarzeniowe, tkwiące w świadomości mówiących (np. biały – czarny, biały – biel – bielić), albo syntagmatyczne, czyli kontekstowe, istniejące w tekście (np. biały – śnieg, bielić – ścianę).
Język można badać w dwóch płaszczyznach: synchronicznej i diachronicznej. Synchronia odnosi się do określonego stanu języka, jest opisem relacji między znakami współistniejącymi w czasie. Diachronia odnosi się do rozwoju, ewolucji językowej. Synchronia nadrzędna jest w stosunku do diachronii.
Podstawową zasługa lingwistyki strukturalnej jest ukazanie drogi do dokładnego, naukowego opisu zjawisk językowych
15. SZKOŁY STRUKTURALNE – PRZEDSTAWICIELE
Wpływ nauki Saussure’a, zauważalny już w dwudziestoleciu międzywojennym, stał się szczególnie silny po II wojnie światowej,: 1. szkoła genewska, ukształtowana przez uczniów szwajcarskiego profesora (m. in. Charles Bally – przedstawiciel strukturalnej stylistyki), 2.szkoła praska – in. fonologiczna (Trubiecki, Jakobson), 3.szkoła kopenhaska – in. glossemantyczna (Louis Hjemslev – twórca glossemantyki, rozwijającej saussurowską koncepcję formy) 4.amerykański deskryptywizm (Leonard Bloomfield),
16. AMERYKAŃSKI STRUKTURALIZM
Strukturalizm rozwijał się zarówno w Europie, jak i w Stanach Zjednoczonych. Jednakże strukturalizm amerykański od początku różnił się od europejskiego – i tym, że w niewielkim stopniu odwoływał się do myśli Saussure’a, i tym, że językoznawcy wychodzili od potrzeb praktycznych (początkowo było to badanie języków indiańskich, później nauczanie języków obcych oraz tłumaczenie maszynowe), i tym, że w opisie zupełnie pomijano kategorię znaczenia.
Rozwój amerykańskiej lingwistyki opartej na założeniach strukturalistycznych można podzielić na trzy okresy wyznaczone trzema fundamentalnymi dziełami:
a) okres deskryptywizmu – Język Leonarda Bloomfielda (1933),
b) okres dystrybucjonizmu – Metody lingwistyki strukturalnej Zelliga Harrisa (1951),
c) okres generatywizmu – Struktury syntaktyczne Noama Chomsky’ego (1957).
Inni przedstawiciele strukturalizmu amerykańskiego: Edward Sapir, Benjamin Lee Whorf.
48. Morfemy fleksyjne
Morfem to najmniejsza jednostka znacząca występująca empirycznie ( w wypowiedziach) albo w różnych wypowiedziach (allomorfia) albo w jednakowej postaci.
Morfemy można podzielić na 3 grupy:
- morfemy fleksyjne typu -ego, -owi, -em
- morfemy słowotwórcze, typu -utk-, -arz- , -ek-
- morfemy leksykalne, typu mal-//mał-
Przy klasyfikacji morfemów bierze się pod uwagę dwa kryteria: Funkcja morfemu (- wyróżnia się funkcję semantyczną ( w węższym sensie – czyli odniesienie do zjawisk pozajęzykowych) oraz funkcję syntaktyczną (zasygnalizowanie relacji wewnątrztekstowych) i Łączliwość (dystrybucja) morfemu (wyróżnia się morfemy swobodne, które mogą występować samodzielnie (np. dziś, tu, tam) i morfemy związane, które tej samodzielności nie mają)
KLASYFIKACJA TYPOLOGICZNA JĘZYKÓW:
ZAŁOŻENIA:
Języki świata to grupa kodów, które mają liczne cechy wspólne, ponieważ są fonemowe, dwuklasowe, arbitralne i semantyczne.
W systemach języków wyróżniamy cechy prymarne (wspólne wszystkim) i sekundarne (właściwe tylko niektórym z nich) językoznawstwo typologiczne porównuje języki. Porównaniu podlegają właśnie funkcje elementów języka. Typologicznie identyczne są te elementy dwóch języków, które – każdy w swym systemie – mają tę samą funkcję lingwistyczną, Językoznawstwo typologiczne bierze pod uwagę tylko istniejące w danym momencie różnice i podobieństwa między językami. Jęz. historyczne dzieli języki na rodziny, ligi i cykle, a typologiczne – na typy. 4.dziedziny systemu języka:
TYPOLOGIA SYNTAKTYCZNA
Typologia morfologiczna – struktury morfologiczne (klasyfikacja Humboldta)
- izolujace, w których elementy leksykalne i gramatyczne stoją zupełnie oddzielnie
- aglutynacyjne, w których elementy są ze sobą tylko mechanicznie zestawione
- interkorporacyjne, których forma czasownika zawiera obok wykładnika osoby podmiotu również i wykładnik dopełnienia bliższego
- fleksyjne, w których kategorie gramatyczne wyrażane są przez końcówki wyrazów
Typologia morfologiczna Majewicza – stopień gramatykalizacji informacji: Majewicz podaje klasyfikację Humboldta zmodyfikowaną w taki sposób, aby podkreślić różnice w ilości informacji zgramatykalizowanej:
*Języki izolujące. Języki inflektywne: · języki aglutynacyjne, · języki fleksyjne,· języki alternujące.
*Języki polisyntetyczne.
Istnieją cztery stosunki syntaktyczne oparte na konotacji:
podmiotu do orzeczenia nieprzechodniego
agensa do orzeczenia przechodniego
pacjensa do orzeczenia przechodniego
determinanta do członu określanego
System syntaktyczny- łączenie morfemów semantycznych w całości wyższego rzędu.
Człon syntaktyczny- najmniejszy zespół morfemów, który spełnia równocześnie 2 funkcje: semantyczną i syntaktyczną
Ze względu na stopień kumulacji funkcji wyróżniamy:
języki izolujące- np. chiński są bezwyrazowe. Wyraz to człon syntaktyczny zbudowany na podstawie schematu, który jest jedyną cechą wyrazu, dzięki której istnieje on jako całość hierarchicznie wyższa od morfemu. Brak cech stałych wyodrębniających człony składniowych wszystkich rodzajów bez względu na ich funkcję w zdaniu.
języki aglutynacyjne- np. tureckie, ałtajskie, uralskie, paleoazjatyckie, japońskie, koreańskie. Każda funkcja znaczeniowa związana jest z odrębnym jego morfemem, który spełnia tylko jedną funkcję znaczeniową. Wyraz rozpoczyna się od rdzenia mającego tylko znaczenie leksykalne, po nim następuje szereg sufiksów, z których każdy spełnia tylko jedną funkcję semantyczną lub syntaktyczną.
języki fleksyjne- indoeuropejskie (staroperski, greka, łacina, polski) kumulacja funkcji, ale tylko składniowych. Wyraz składa się z tematu i końcówki.
języki alternacyjne- np. arabski, hebrajski. Kumulacja wszystkich funkcji zarówno semantycznych jak i składniowych w obrębie całego wyrazu stanowi morfologicznie niepodzielną, najczęściej złożoną z samego tylko rdzenia.
TYPOLOGIA FONOLOGICZNA Podstawą systemu fonologicznego języka są cechy dystynktywne głosek, które tworząc między sobą opozycje, odróżniają od siebie wyrazy. Występują więc dwa typy: o małej ilości fonemów w systemie, (np. język aranta i hawajski)o wielkiej ilości fonemów w systemie, (zachodnie krańce Ameryki Północnej w zlewisku Oceanu Spokojnego i Kaukaz) Oba te typy są recesywne, czyli zanikającw. Ze względu na przewagę opozycji sekundarnych wyróżniamy typy: system samogłoskowy i system spółgłoskowy
Podział języków ze względu na wykorzystanie cech prozodycznych: prozodyczne – cechy prozodyczne służą do odróżniania wyrazów morowe – prozodycznie ważny jest element zgłoskotwórczy sylaby i jej granica, np. łacina, greka (jednostką prozodyczną nie jest sylaba, ale mora, czyli czas trwania sylaby krótkiej w czasie psychologicznym, sylaba długa zaś jest równa dwóm morom)niemorowe – elementem prozodycznym sylaby jest tylko fonem zgłoskotwórczy, np. czeski, rosyjski
Nieprozodyczne - umiarkowanie nieprozodyczne – cechy prozodyczne nie są dystynktywne, ale służą jedynie do oddzielania wyrazów, np. polski -skrajnie nieprozodyczne – cechy prozodyczne w ogóle nie mają żadnej funkcji, np. języki tureckie
TYPOLOGIA SEMANTYCZNA System semantyczny obejmuje: system wyrazów nazywających (słownikowy), system zaimków i system liczebników. System słownikowy składa się z wielu warstw wyrazów, przy czym każda warstwa wyższa składa się z mniejszej ilości wyrazów o większym zakresie: - wyrazy o najwęższym zakresie, najbardziej konkretne -wyrazy o coraz szerszym zakresie skojarzone ze zjawiskami za pośrednictwem wyrazów konkretnych, czyli wyrazy abstrakcyjne (taka grupa obejmuje jeden nadrzędny wyraz abstrakcyjny i grupę skojarzonych z nich wyrazów konkretnych) - Wyrazy występujące w tekście rzadziej są bogatsze w informacje, częstsze są mniej informujące. Wyrazy abstrakcyjne powtarzają się częściej.Typy systemów liczebnikowych- piątkowy, dwójkowy, dwudziestkowy, dziesiątkowy.
TYPOLOGIA STYLISTYCZNA Języki specjalne ograniczone są do pewnych środowisk i charakteryzują się odrębnym słownictwem, ewoluują, zmieniając funkcję wraz z rozwojem społeczeństwa: tajne, meżczysn i kobiet, pisane dialekty, jezyk literacki
CECHY RECESYWNE I EKSPANSYWNE JĘZYKÓW Przyczyny zwycięstwa cech ekspansywnych: ekonomia wysiłku (zanikają systemy z fonemami niewydechowymi, zanikają systemy ubogie, bo nadmiernie rozbudowują morfemy, zanikają dwójkowe i dwudziestkowe systemy liczebników itp.)
wprowadzenie nowego środka komunikacji, który umożliwia sprawniejszą realizację nowych zadań stawianych językowi przez rozwój cywilizacji (coraz więcej wyrazów abstrakcyjnych coraz wyższego stopnia, więcej języków o bogatym systemie subkodów)
SOCJOLINGWISTYKA dyscyplina, która bada: rolę języka w społeczeństwie, współzależności zjawisk językowych i struktury społecznej (rozpatruje zróżnicowanie języka w stosunku do struktury społecznej). nazwa: utworzona w 1950 w USA, istniała już od XIX w. w postaci badań dialektologicznych, nauka z pogranicza językoznawstwa i socjologii,jej poprzedniczką była socjologia języka; przedmiot: stosunek odmian języka etnicznego do struktury społecznej (warunki społecznego funkcjonowania języka), w jakim stopniu czynniki społeczne wpływają na kształtowanie i rozwój elementów językowych i systemu, czynniki społeczne wpływające na zróżnicowanie języka: przynależność użytkowników do określonej grupy społecznej (grupom odpowiadają odmiany języka różniące się od reszty społeczeństwa: słownictwem, gramatyką, fonologią);
- gwary społeczne: czynniki wpływające: wykształcenie, przynależność do grupy wyznaniowej czy kasty, zamieszkanie (gwary miejskie lub wiejskie); - gwary środowiskowe: gwara uczniowska, przestępcza (np. złodziejska), gwary różnych środowisk artystycznych;
- na stylistyczne zróżnicowanie języka mają wpływ; stosunek między nadawca a odbiorcą (wykładowca – student), okoliczności użycia języka(sytuacja prywatna lub oficjalna);
- nacisk na użyciowy aspekt języka(zachowania mowne): *kontekst sytuacyjny (konsytuacja), *akt mowy, *Fromkin uważa, iż głównym celem jest stworzenie teorii performancji;
- język: system kodów i subkodów (dialektów, gwar, odmianek środowiskowych);
- kod językowy: to funkcja form, jakie przybierają stosunki społeczne; struktura społeczna determinuje system kodów, które określają systemy zachowań językowych w społeczności (język wyraża strukturę społeczną);
- lingwiści zajmowali się dawniej: problematyką związaną z ustalaniem zasięgów geograficznych różnic występujących w jego obrębie; zainteresowanie faktami dialektalnymi; -
gwara:jest łatwo rozpoznawalnym symptomem przynależności do warstwy społecznej; może być przedmiotem wartościowania i w pewnych kręgach wartościowana jako niższa i uboższa odmiana języka;
teoria deficytowa języka – niepowodzenie dzieci w szkole pojawia się dlatego, iż nie opanowały dostatecznie języka ogólnego (taką teorię odrzucono).
MATHESIUS VILEM (1882 - 1945)- czeski anglista i teoretyk literatury, Profesor Uniwersytetu im. Karola w Pradze;jeden z prekursorów językoznawstwa synchronicznego i teoretyków praskiej szkoły strukturalistycznej; w 1911 r. postulował badania statyczne języka jako podstawę do wniosków o jego rozwoju; w 1926 r. współzałożyciel Praskiego Koła Lingwistycznego;stworzył syntaktyczną teorię aktualnego rozczłonkowania zdania, którą uważa się za prekursorską względem powstającej w latach siedemdziesiątych XX w. lingwistyki tekstu; główne prace z zakresu językoznawstwa ogólnego.
AKTUALNE ROZCZŁONKOWANIE ZDANIA (struktura tematyczno – rematyczna: s. t.-r., funkcjonalna perspektywa zdania):
- podstawowa semantyczna (komunikatywna) właściwość struktur zdaniowych:
*za zdanie (jednostkę płaszczyzny semantycznej – treści) może być uznana konstrukcja, w której na płaszczyźnie sensu da się wyróżnić składniki tworzące s. t.-r.:
1. przedmiot, rozumiany jako konkretny obiekt fizyczny (pojedynczy lub zbiorowy), o którym coś się mówi (na płaszczyźnie formalnej przedmiotowi odpowiada wyrażenie, za pomocą którego wskazuje się przedmiot charakteryzowany (identyfikuje się go, wyróżnia spośród innych); 2. to, co się o tym przedmiocie mówi (wyrażenie, za pomocą którego charakteryzuje się wyróżniony przedmiot);
składniki:
- temat – przedmiot charakteryzowany, - remat – treść charakteryzująca,- wyrażenie tematyczne – treść charakteryzująca,- wyrażenie rematyczne – wyraźnie charakteryzujące;
zdanie konstruowane jest przez temat i remat;
wyrażenie zdaniowe konstruowane przez wyrażenie tematyczne (fakultatywne) i rematyczne (nie musi być zupełne);
temat można wskazać nie tylko za pomocą języka, można użyć gestu;
istnieje podobieństwo między argumentem a tematem oraz predykatem a rematem;
rozgranicza się wyrażenia z predykatami jednoargumentowymi i wieloargumentowymi.