1. Językoznawstwo

Językoznawstwo/lingwistyka: nauka o języku, z uwagi na to, że język może być przedmiotem badań innych dyscyplin naukowych; językoznawstwo określa się jako naukę, w której język jest głównym przedmiotem badań.

Między aspektem językoznawczym i niejęzykoznawczym podejmowanych badań granice często się zacierają: socjolingwistyka, psycholingwistykaintegracja

1. językoznawstwo wewnętrzne: polega na badaniu samego języka bez uwzględniania związanych z nim zjawisk z zakresem innych nauk,

2. językoznawstwo zewnętrzne: dział powiązany z innymi naukami empirycznymi,

• językoznawstwo antropologiczne/etnolingwistyka: [Whorf] przedmiotem badań są tu wzajemne związki między językiem, myśleniem, zachowaniem człowieka i rzeczywistości, czyli związki miedzy formalną strukturą języka, a resztą kultury społeczności, która tym językiem mówi. Przedstawiciel: Benjamin Whorf, wg niego język jest nie tylko środkiem porozumiewania się, ale zawiera w sobie określony obraz świata

• socjolingwistyka: bada rolę języka w społeczeństwie, zajmuje się rozpatrywaniem języka
  w różnych grupach społecznych, szczególnie w jakim zakresie różnią się one od języka ogólnego, bada też stylistyczne zróżnicowanie języka. Nazwa została utworzona w 1952 w U.S.A (socjolekt, profesjolekt, biolekt, idiolekt)

• dialektologia: nauka o dialektach, czyli regionalnym zróżnicowaniu języka w Polsce jest 5 dialektów: kaszubski, mazowiecki, śląski, małopolski, wielkopolski w obrębie danego dialektu może znajdować się skupisko używanych gwar → nie da się powiedzieć ile jest gwar → są zespoły gwarowe

• psycholingwistyka: bada zachowanie mowy w aspekcie psychologicznym, jej powstanie datuje się na rok 1955. Zajmuje się szczególnie zjawiskami psychologicznymi i fizjologicznymi zachodzącymi
  u człowieka w procesie komunikacji, np. w jaki sposób odbywa się proces uczenia języka.

• Niektórzy zaliczają tu także badania nad afazją, różnicami w komunikowaniu się człowieka i zwierząt, pochodzeniem i rozwojem języka w ogóle,

• glottodydaktyka: zajmuje się procesem nauczania/uczenia języków obcych, niektórzy próbują tu włączyć też naukę o procesie przyswajania i uczenia się języka ojczystego → tradycyjnie przyswajaniem języka zajmuje się psycholingwistyka, a nauczaniem języka metodyka

1. językoznawstwo teoretyczne: budowanie teorii języka

2. językoznawstwo stosowane: bada możliwości i sposoby wykorzystania językoznawstwa w innych dyscyplinach (np. logopedia, socjolingwistka, psycholingwistyka)

3. językoznawstwo diachroniczne: zajmuje się zagadnieniami rozwoju języka z punktu widzenia zmian, jakim on podlega w czasie; zaczęło się kształtować na przełomie XVIII i XIX wieku (jako nauka), wtedy zaczęły się kształtować filologie narodowe, a to jest zaczątek dający materiał. Najczęściej stosowaną jest metoda historyczno-porównawcza = językoznawstwo historyczno-porównawcze

4. językoznawstwo synchroniczne: bada język w danym momencie jego rozwoju (nie interesuje się ewolucją języka). Przedmiotem zainteresowania jest sposób funkcjonowania języka niezależnie od pochodzenia jego elementów. Język traktuje się jako sume luźnych elementów - elementy względem siebie pozostają w określonych relacjach.

5. językoznawstwo funkcjonalne: termin stworzony przez strukturalistów praskich, którzy kładli nacisk na komunikacyjny charakter języka → zakładali, że analiza pewnych elementów języka musi być ściśle związana z ich funkcją

6. językoznawstwo taksonomiczne: jego celem jest wyodrębnianie i klasyfikacja różnych jednostek językowych. Ten typ językoznawstwa stworzył Noan Chomsky - twórca gramatyki generatywnej. W tym ujęciu wszystkie cechy istotne dla danej jednostki języka (np. fonem) oraz jej przynależność do określonej klasy można wyznaczyć na podstawie cech formalnych współwystępujących z daną jednostką w aktualnych wypowiedzeniach. Podstawową rolę odgrywają tu kryteria dystrybutywne, np. rzeczownik w języku angielskim występuje z the

7. językoznawstwo opisowe/materiałowe: bada i opisuje system języka (frazeologiczny, leksykalny, gramatyczny)

8. językoznawstwo porównawcze

9. historyczne: porównuje jeden język z innym w określonym czasie - klasyfikacja historyczna języków wedle stopnia wspólności ich pochodzenia

10. typologiczne: ustala klasyfikację języków wedle podobieństwa ich budowy

11. językoznawstwo szczegółowe: bada pojedynczy język

12. językoznawstwo kontrastywne: porównuje wybrane języki

Języki dzisiejszej Europy

• rodzina praindoeuropejska → słowiańskie, germańskie, celtyckie

• rodzina indoeuropejska → łacina

• język reaktywowany → hebrajski

• rodzina ałtajska → turecki

• rodzina uralska → języki: fiński, estoński, węgierski

2. Kody językowe

• Językowe: słownictwo, gramatyka

• Niejęzykowe: obiektywne-znaki i sygnały; subiektywne-zachowania, mody, obrzędy

• Parajęzykowe: alf. Morsea

3. Funkcje języka

• F. komunikatywna/informacyjna

• F. socjalizująca

• Rola kulturotwórcza

Funkcje wg. Jacobsona: ekspresywna, impresywna, symboliczna, fatyczna, poetycka, metajęzykowa. Grzegorczykowa f. języka i wypowiedzi: generatywna i poznawcza

Uniwersalia językowe: arbitralność, semantyczność, 2-st. struktury, autonomiczność, kreacyjność,

Znaki (signifa, sygnifie)

podział znaków ze względu na strukturę i funkcję:

• symptomy: mają charakter bardziej biologiczny niż znakowy, np. dziecko do 1 roku życia nie ma świadomości jak na jego płacz reaguje otoczenie; są niecelowe oraz jednostronne

• sygnały: pełnią funkcję tylko znakową; są nacechowane celowo; tworzą kod dwustronny - istniejący u odbiorcy i nadawcy

• asemantyczne, sygnały semantyczne, sygnały umotywowane (obrazy), sygnały niemotywowane (arbitralne), jednoklasowe, dwuklasowe.

• Znaki indeksowe (indeksy), ikoniczne (ikony), symboliczne (symbole).

4. Funcje mowy (teoria aktów mowy Austina)

Nie wszystkie wypowiedzi można ocenić w kategorii prawda/fałsz. Wyróżnił więc:

• konstatacje (można orzekać o prawdziwości)

• performatywy (nie podlegają takiej analizie, są szczere lub nie) są eksplicytne (zaw. czasownik), implicytne (brak performatywu).

Aspekty aktu mowy: lokucyjny (n. tworzy wypowiedzenie), illokucyjny (realizuje intencję komunikacyjną np. prośba, groźba), perlokucyjny (skutek u odbiorcy).

Klasyfikacja aktów mowy:

• asercje (sąd),

• dyrektywy (nacisk),

• komisywy (zobowiązania),

• ekspresywy, deklaratywy.

Funkcje:

• informacyjna,

• modalna,

• emocjonalna,

• sprawcza,

• grzecznościowa,

• fatyczna.

5. Rodziny języków

Grupę języków, które powstały wskutek nieprzerwanej , a różnej na różnych obszarach ewolucji, jednego wspólnego prajęzyka nazywamy rodziną języków. Języki wchodzące w skład jednej rodziny, a więc takie, które wywodzą się ze wspólnego prajęzyka, nazywamy językami pokrewnymi.

Między językami jednej rodziny może zachodzić pokrewieństwo różnego stopnia. Wśród rodzin lingwistycznych wyróżnić możemy rodziny jednostopniowe i wielostopniowe. Te pierwsze wywodzą się bezpośrednio z danego prajęzyka (np. rodzina romańska), natomiast w rodzinach wielostopniowych można wyróżnić kilka pośrednich prajęzyków, czyli takie rodziny językowe składają się z kilku podrodzin ( języki indoeuropejskie). 2500 języków podzielono na ok. 100 rodzin

Rodzina języków indoeuropejskich:

• indyjska (wedyjski, sanskryt, hidi, urdu, bengalski),

• irańska (perski, afgański, osetyński, paszto, tadżycki),

• tocharska - wymarłe,

• anatolijska - wymarłe (hetycki, luwi),

• tracko - ormiańska (dialekty trackie, frygijskie, dziś ormiański),

• greka,

• język albański,

• iliryjska - wymarłe,

• italska (latyński języki romańskie: hiszpański, portugalski, kataloński; francuski, prowansalski; włoski, retoromański, sardyński; rumuński, mołdawski, dalmatyński.)

• celtycka (irlandzki, szkocki, zanikające: bretoński, walijski, kornwalijski)

• germańska (niemiecki, angielski, holenderski; skandynawskie: duński, szwedzki, islandzki, norweski, wymarły gocki)

• bałtycka (litewski, łotewski, staropruski)

• słowiańska

6. Ligi języków

Liga językowa - grupa języków, które wskutek długotrwałego współżycia mówiących nimi społeczności wytworzyły szereg wspólnych cech w strukturze gramatycznej. Termin został wprowadzony przez N.S. Trubeckiego na Kongresie Językoznawczym w Hadze w 1928 roku Grupę języków sąsiadujących ze sobą, które dzięki wzajemnym wpływom zbliżyły się do siebie swą budową fonologiczną, morfologiczną lub składniową, nazywamy ligą językową. Języki należące do jednej ligi są względem siebie językami powinowatymi.

Liga językowa	Języki w niej:	Cechy charakterystyczne:
Liga bałkańska	j. rumuński j. macedoński j. bułgarski j. mołdawski j. albański j. grecki j. turecki	brak bezokolicznika budowanie czasu przeszłego za pomocą czasowników posiłkowych o znaczeniu „chcieć” analityczna i ograniczona fleksja rzeczownika
Liga rokytnicka (nazwa od miejscowości na Białorusi)	j. polski j. litewski j. białoruski j. ukraiński j. kaszubski	brak iloczasu (wyjątek język litewski) akcent ruchomy (wyj. polski i część dialektów kaszubskich)
Liga dunajska	j. czeski j. słowacki j. węgierski j. słoweński j. serbski j. chorwacki	akcent inicjalny wpływ języka niemieckiego od XVII w. - wspólne słownictwo
Liga wielkich języków Europy (liga SAE) Kolebką jest zlatynizowana Europa zachodnia	j. angielski j. niemiecki j. francuski j. włoski (j. rosyjski)	leksyka, frazeologia, semantyka pochodzenia łacińskiego uproszczona odmiana przez przypadki
Liga pepujska	j. estoński j. łotewski	dużo dyftongów inicjalny akcent

Język urzędowy - język, który otrzymał unikatowy status prawny na terenie państwa lub regionu administracyjnego. Zazwyczaj jest to język używany w krajowych strukturach legislacyjnych np. parlamencie, choć prawo niektórych krajów wymaga, by dokumenty urzędowe były przedstawiane również w innych językach.

• Albania - albański

• Armenia - ormiański

• Andora - kataloński

• Austria - niemiecki, lokalnie dopuszczony chorwacki, słoweński lub węgierski

• Belgia - francuski, niderlandzki, niemiecki

• Białoruś - białoruski, rosyjski

• Bośnia i Hercegowina - serbski, bośniacki, chorwacki

• Bułgaria - bułgarski

• Chorwacja - chorwacki, w skali okręgu dodatkowo włoski

• Cypr - grecki, turecki

• Czarnogóra - czarnogórski

• Czechy - czeski

• Dania - duński, farerski, grenlandzki

• Estonia - estoński

• Finlandia - fiński, szwedzki

• Francja - francuski

• Grecja - grecki

• Gruzja - gruziński

• Hiszpania - w skali kraju kastylijski, w skali regionu dodatkowo galicyjski, kataloński, baskijski, w skali gminy dodatkowo aranés

• Holandia - niderlandzki, w skali prowincji dodatkowo fryzyjski; na Antylach Holenderskich także papiamento

• Irlandia - irlandzki, angielski

• Islandia - islandzki

• Liechtenstein - niemiecki

• Litwa - litewski

• Luksemburg - francuski, niemiecki, luksemburski

• Łotwa - łotewski

• Macedonia - macedoński

• Malta - maltański, angielski

• Mołdawia - rumuński (oficjalnie zwany mołdawskim, zapisywany alfabetem łacińskim)

• Naddniestrze - rumuński (oficjalnie zwany mołdawskim, zapisywany cyrylicą), rosyjski, ukraiński

• Monako - francuski

• Niemcy - niemiecki

• Norwegia - norweski, lokalnie języki lapońskie

• Polska - polski, język kaszubski posiada status języka regionalnego

• Portugalia - portugalski

• Rosja - rosyjski, lokalnie także: abazyjski, adygejski, ałtajski, baszkirski, buriacki, chakaski, chantyjski, czeczeński, czukocki, czuwaski, dołgański, ewenkijski, inguski, jakucki, jidisz, kabardyjski, kałmucki, karaczajo-bałkarski, komi, komi-permiacki, koriacki, mansyjski, maryjski, mordwiński-erzja, mordwiński-moksza, nieniecki, nogajski, osetyjski, tatarski, tuwiński, udmurcki

• Rumunia - rumuński

• San Marino - włoski

• Serbia - serbski

• Wojwodina - serbski, chorwacki, rumuński, rusiński, słowacki, węgierski

• Kosowo - serbski, albański

• Słowacja - słowacki

• Słowenia - słoweński, lokalnie także węgierski i włoski

• Szwajcaria - niemiecki, francuski, włoski, romansz (retoromański)

• Szwecja - szwedzki

• Ukraina - ukraiński

• Watykan - łacina, włoski

• Węgry - węgierski

• Wielka Brytania - brak, de facto angielski

• Walia - angielski, walijski

• Szkocja - angielski, szkocki gaelicki

• Guernsey - angielski, francuski, normandzki Guernsey

• Jersey - angielski, francuski, normandzki Jersey

• Wyspa Man - angielski, manx

• Włochy - włoski, lokalnie także francuski i niemiecki

7. Pismo

Fonetyczne: alfabety, sylabariusze

Niefonetyczne: piktograficzne właściwe, ideogramy.

• rysunki naskalne

• mezopotamskie żetony - być może najstarszy przykład odmiany pisma tzw. piktogramów sumeryjskich

• żetony proste - sprzed ok. 8000 tys. lat temu;

• żetony złożone -ok. 3400 lat p.n.e. Uruk

• systemy pisma rozwinęły się dopiero w ciągu ostatnich 5 tys. lat

• piktogramy → znaki graficzne → pismo obrazkowe / najprostszy system;

• kolejnym etapem było stworzenie systemu, który opierał się na ideogramach → znaki graficzne oznaczające pojęcie (egipskie, chińskie, klinowe), powstały poprzez uproszczenie piktogramów

• etap pisma logograficznego: polega na ufonetycznieniu, co pomogło rozwiązać problem wieloznaczności ideogramów, poprzez wprowadzenie kolejnych znaków (znak informuje jak wymawiać. Znaki pisma logograficznego: wartość fonetyczna + wartość semantyczna; podrodzajami pisma logograficznego są pismo piktograficzne i pismo ideograficzne.

• logogram: znak graficzny oznaczający cały wyraz i wyrażający jego wartość fonetyczną
  (w przeciwieństwie do ideogramu, który oznacza pojęcie niezależnie od brzmienia jego nazwy); logogram to rodzaj ideogramu, w którym symbol reprezentujący obiekt nie jest wizualnie związany z tym obiektem. Przykładem zastosowania logogramów jest sumeryjskie pismo klinowe.

• alfabet: jest pismem opartym na podstawie fonetycznej (w odróżnieniu od pism logograficznych), posiadającym znaki odpowiadające poszczególnym spółgłoskom i samogłoskom (w odróżnieniu od sylabariuszy) fenicki, łaciński, głagolica, cyrylica, grażdanka

1. sumeryjskie pismo klinowe: znak nie informował o wartości fonetycznej wyrazu

• pismo wywodzi się od systemu piktograficznego (piktogramy uległy uproszczeniu)

• pismo stało się podstawa pisma akadyjskiego Asyryjskiego i Babilończyków

• pismo arkadyjsko-babilońskie miało mieszany charakter → korzystano z logogramów, sylabogramów i determinatywów

• akadyjski system pisma miał znaki sylabowe przedstawiające samogłoski, połączenia samogłosek ze spółgłoskami oraz wyrazy zaczynające się i kończące się na spółgłoskę.

2. pismo egipskie: 4 tys. lat p.n.e. (tabliczka Narmera).; pisano na glinianych tabliczkach, kamieniach i papirusie; pisaniem zajmował się skryba

• kamień z Rosetty, zapisany hieroglifami, powtórzony był w wersji nowoegipskiej, czyli pismem demotycznym

• Egipcjanie używali ok. stu znaków dwuspółgłoskowych i ok. 50 trójspółgłoskowych

• hieroglify, nazwa od gr. `hieros` - święty i `glypho`- rzeźbię

• znaki nie przedstawiają samogłosek, ale 1, 2, 3 spółgłoski / w sumeryjskim znaki fonetyczne przedstawiają samogłoską albo samogłoską ze spółgłoską - wiąże się to z tym, że szkielet wyrazu stanowiły spółgłoski, a do samogłosek nie przywiązywano takiego znaczenia

1. pismo greckie: podzielone na 3 systemy

pismo linearne A - star. Kreta. od kreteńskie pismo hieroglificzne; w użyciu było od XVIII w. p.n.e., pismo linearne B - pismo kreteńskie odczytane przez angielskich uczonych Michaela Ventrisa i Johna Chadwicka w 1953; alfabet grecki - przyjmuje się, że pojawił się w VIII w. p.n.e., system wzorowany na piśmie Fenicjan; były w nim zarówno znaki dla spółgłosek jak i samogłosek (w piśmie fenickim nie było znaków dla samogłosek)

2. pismo runiczne: wykorzystuje kreskę; posługiwały się nim ludy germańskie, III wiek n.e.

pismo Majów: pismo nierozszyfrowane, zasadniczo jest pismem hieroglificznym,

5)Pismo chińskieok. 2 tys. lat p.n.e., najstarsze zapisy mieszczą się na kościołach wróżebnych XVIII-XII w. p.n.e. pismo ideograficzno-fonetyczne,powstało na bazie piktogramów;

7) pismo perskie: (550-331 p.n.e.)

kierunek pisma

1. poziomy z lewej do prawej, np. łacina, greka (alfabetyczne, sylabiczne)

2. poziomy z prawej do lewej, np. hebrajski, arabski

3. bustrofedon [za wołami orzącymi pole] pisze się z przemiennym poziomym pisaniem wierszy: raz z lewej do prawej, raz z prawej do lewej, np. cypijskie, lubijskie

4. pionowe kolumny z prawej do lewej, np. japoński

5. w piśmie koreańskim znaki grupowane są przez stawianie ich obok siebie lub jedne pod drugimi, wtedy są szeregowane w kolumny - poziome lub pionowe

8. Języki sztuczne

Są to jęz. pomocnicze, międzyetniczne.

• Esperanto - Ludwik Zamenhof w 1887. Twórca języka początkowo nazwał je po prostu lingvo internacia.

• Ido (-ides - grecki przyrostek patronimiczny = odojcowski) - sztuczny język opracowany w 1908 na bazie esperanto, druga nazwa: esperanto reformita Autorzy: Louis Couturat i Leopold Leau, język schematyczny z pewnymi cechami naturalistycznego.

• Novial (nowial) 1928 duński lingwista Otto Jespersena. Próba pogodzenia cech schematycznych i naturalistycznych
  w językach sztucznych. W latach 1930, 1934 i 1948 był kilkakrotnie modyfikowany.

• Occidental, później nazwany interlingue, utworzony przez bałtycko-niemieckiego oficera marynarki i nauczyciela Edgara de Wahla (1867-1948) i opublikowanym w 1922 roku.

• Interlingua (Interlingua de IALA, z łac. międzyjęzyk) 15 stycznia 1951 roku przez International Auxiliary Language Association (IALA)

• Vodapuk - Schlayer, l. 70 XIX w.

9. Językoznawstwo starożytnej Grecji

Szkoła Starożytnej Grecji

Teoretycy języka → stworzyli zasady klasycznej gramatyki europejskiej

• zainteresowanie gramatyką → badanie tekstów

• normatywność: zajmowali się nią w zakresie języka greckiego

• natywizm (cechy dziedziczne, a nie kontakt z otoczeniem)

• zainteresowania filozoficzne → geneza języka; jaki jest proces uczenia się języka; bezpośredni stosunek struktury dźwiękowej i odpowiadającego jej znaczenia

• teoria physei - teoria fizycznego pochodzenia wyrazu głosząca, że nazwy należą do od świata i od przedmiotu;

• teoria thesei - twierdzi, że nazwy nie należą od przedmiotu, ale są konwencjonalne, czyli należą do ludzi;

Dyskusja wokół kwestii, czy istnieje jakaś głęboka, bezpośrednia więź logiczna między tym, co wyrazy znaczą, a ich budową dźwiękową, czy też ta wieź jest dowolna:

analogiści i animaliści II wiek p.n.e.; wśród filozofów greckich

• analogista: Arystofanes z Bizancjum - język ma charakter regularny i w jego opisie należy dążyć do wykrycia paradygmatów (modeli tworzenia form), język jest darem natury, a nie wytworem ludzkiej konwencji, w swej istocie jest prawidłowy i logiczny, między dźwiękowym składem wyrazu a znaczeniem istnieje harmonia

• anomalista: Krates z Mallos - zwraca uwagę na anomalie w języku, tj. wyjątki od reguł
  i konieczność ich uwzględnienia w opisie językowym, nie wierzyli w idealną korelację między formalną i semantyczną strukturą wyrazu

Arystoteles: twórca klasycznej gramatyki europejskiej: podział języków na rzeczowniki i czasowniki, sposób definiowania - semantyczny.

szkoła aleksandryjska (głównie morfologia i składnia)

• badania leksykograficzne

• glosatorystyka → objaśnianie trudnych terminów / glosatorzy

• retoryka → sztuka oratorska / retorzy

• scholastyka → komentowanie tekstów / scholaści

• leksykografia → gromadzenie zasobu leksykalnego / leksykografowie

• biblioteka aleksandryjska (II w. p.n.e. - II w. n. e.

• filologia jako dyscyplina naukowa → Arystach z Samotraki

10. Gramatyka Port Royal

Opracowana przez kartezjanistów: ANTOINE ARNAULDA i CLAUDE LANCELOTA w opactwie Port-Royal pod Paryżem. Miała charakter „rozumowy”, który polegał na tym, że stosowano interpretację i motywację logiczną do faktów i zjawisk językowych,- założenia: 1. język to fenomen właściwy całemu rodzajowi ludzkiemu2. wszystkie języki mają tę samą podstawę strukturalną, opartą na uniwersalnym charakterze rozumu i zasadach logicznego myślenia3. po raz pierwszy zestawiono tu wiele języków w poszukiwaniu tzw. Uniwersaliów 4. gramatyka to sztuka mówienia, mówić tzn. wyjawiać swoje myśli za pomocą znaków 5. znaki rozróżniono na dźwięki (głoski) i znaki graficzne (litery) 6. wprowadzono fonetyczną definicję wyrazu7. uchwycono dwustronność znaku językowego 8. oddzielono naukę o materialnej (tj. fonetycznej lub graficznej) stronie języka 9. podział na części mowy uwzględnił kryterium syntaktyczne „akcydencji”( orzekania) odróżniające np. przymiotniki od rzeczowników 10. sygnalizowano atrybutywną funkcję dopełniacza (czyli to, że określa on rzeczownik) oraz predykatywną funkcję rzeczowników pospolitych (czyli to, że są orzeczeniem lub pełnią funkcję orzeczenia) 11. podkreślano, że charakter naukowy mają tylko stwierdzenia ogólne o języku, gramatyki szczegółowe natomiast są raczej sztuką niż nauką. Portroyalowcy zauważyli, że języki świata muszą być oparte na podobnej strukturze gramatyki, zatem rolą gramatyków jest poszukiwanie uniwersaliów → w tym celu np. w fonetyce pojawia się rozróżnienie na głoskę i literę

11. Sanskryt

Język literacki starożytnych, średniowiecznych i wczesnonowożytnych Indii. Należy do indoaryjskiej gałęzi indoirańskiej grupy rodziny języków indoeuropejskich. Święty język hinduski. XVIII w.

Pierwszym sanskrytologiem był William Jones (był pierwszym, który dał podwaliny dla gramatyki historyczno-porównawczej) → utrzymywał on, że sanskryt, greka, gocki i (prawdopodobnie) celtyckie są ze sobą spokrewnione i powstały ze wspólnego, nie istniejącego już dziś języka

Pᾶnini - początek IV wieku p.n.e. - pierwszy, który przystąpił do normowania klasycznego sanskrytu.

12. Młodogramatycy (grupa lipska)

Wilhelm Scherer: język jest dla niego wyrazicielem narodowej psychiki, kultury, etyki (podobnie jak u Humbolta); usiłuje w sposób systematyczny tłumaczyć określone konkretne fakty językowe, głółwnie fonetyczne (np. przesuwkę spółgłoskową) na płaszczyźnie związków przyczynowych, jako przejawy (skutki), odpowiadających im charakterystycznych cech psychiki niemieckiej

• język podlega ciągłej ewolucji, nie rozgranicza się (jak u Schleichera) w języku jego etapu prehistorycznego i historycznego upadku → koncepcje mentalistyczne

prawo Grimma: pierwsze prawo głosowe dotyczące przesuwek spółgłoskowych w pragermańskim i starowysokoniemieckim

Szkoła młodogramatyczna: powstała w Lipsku, w latach '70 XIX wieku, w otoczeniu Augusta Leskiena, należeli do niej: Herman Osthoff, Karl Brugman, Herman Paul (Początek studiów jęz. porównawczego)

• Leskien uznał, że teoria falowa i teoria drzewa genealogicznego uzupełniają się; Heinz uważa natomiast, że te teorie nie do końca tłumaczą ewolucję języka; są dwa warunki:

1. wewnątrzjęzykowe - jako rezultat stykania się pewnych elementów w tekście

2. pozajęzykowe - wynik właściwości psycho-fizjologicznych jednostki i grupy

założenia młodogramatyków: poszukiwanie praw językowych, głównie głosowych

Odkrycia szkoły młodogramatyków

Prawo dysymilacji (odpodobnienia) spółgłosek przydechowych w języku staroindyjskim i greckim; Karl Werner: odkrył, że zjawiska traktowane dotąd jako nieregularne w stosunku do prawa Grimma wiążą się z tym. że w śródgłosie pie. p, t, k przechodziły w szczelinowe fph, w pewnych zaś wypadkach przechodziły w b, d , g; Werner odkrył, że ta nieregularność jest pozorna, ponieważ p, t, k po akcencie dają f, p, h, a przed akcentem dają b, d, g; Karl Brumgann wykazał w pie. sonanty n, m,; H. Osthoff sonanty płynne r, l dla indoeuropejskiego, na postawie ich odpowiedniości do łaciny, greki, sanskrytu; F. de Suassure, K. Werner, J. Schmidt → niezależnie od siebie odkryli tzw. prawo palatalizacji indyjskiej.Okazało się, że jest odwrotnie - to, co w sanskrycie jest innowacją, to w języku europejskim nosi znamiona archaizmu

13. Szkoły strukturalne i ich przedstawiciele

Wpływ nauki Saussure'a, zauważalny już w dwudziestoleciu międzywojennym, stał się szczególnie silny po II wojnie światowej,:

1. szkoła genewska, ukształtowana przez uczniów szwajcarskiego profesora (m. in. Charles Bally - przedstawiciel strukturalnej stylistyki),

2. szkoła praska - gł. badania związków paradygmatycznych, funkcjonalne podejście do strukturalizmu, opis języka powinien zaczynać się od wskazania funkcji danego elementu w języku (Trubiecki, Jacobson, Mathesius), Język jako system norm społ. realizowanych w indywidualnych procesach mówienia

3. szkoła kopenhaska - in. glossemantyczna (Louis Hjemslev - twórca glossemantyki, rozwijającej saussurowską koncepcję formy, V. Brondal), analiza znaczenia terminu „język” (schemat j., norma i zwyczaj jęz.) system jęz. to schemat realizowany w różnych materiach. Schemat niematerialny. Pośr. stanowisko do sz. p. i k. Kuryłowicz i Martinet

4. amerykańska (Leonard Bloomfield, F. Boas, E. Sapir, B. Le Whorf), skupia się na tekście i związkach paradygmatycznych.

14. Psycholingwistyka

Bada zachowanie mowy w aspekcie psychologicznym, jej powstanie datuje się na rok 1955.

Zajmuje się szczególnie:

• zjawiskami psychologicznymi i fizjologicznymi zachodzącymi u człowieka w procesie komunikacji, np. w jaki sposób odbywa się proces uczenia języka.

• badania nad afazją, różnicami w komunikowaniu się człowieka i zwierząt,

• badania nad pochodzeniem i rozwojem języka w ogóle

15. Kognitywizm

Oznacza poznanie., sposób w jaki ludzie poznają świat. Kognitywizm współczesny - intuicyjny. Efekty poznania świata są utrwalone w języku. Przedstawiciele: Lakoff, Johnson, (Metafory w naszym życiu). Zróżnicowanie podmiotu badań niż w strukturalizmie:

• strukturaliści badają język sam w sobie

• kognitywiści mieszczą się w granicach jęz. antropologicznego, gdyż zajmują się człowiekiem mówiącym, jaki ma to związek z myśleniem, naturą i kulturą np. onomastyka

Zdolności jęz. są pochodną innych zdolności człowieka. Język - natura - kultura to pojęcia podstawowe-efekt doświadczeń obrazowych ; pojęcia pośrednie - metafory. Doświadczenie jest związane z historią (kulturą świata). K. badają sposoby konceptualizacji świata, w jaki sposób ludzie w umysłach przetwarzają świat na pojęcia.

Kategoryzacja (Arystoteles) -modyfikacja pojęć Metaforyzacja

JOS Frazeologizmy w szczególny sposób dokumentują językowy obraz świata. Swoistość kategoryzacji, dokonywanej przez język, zjawisko konotacji, tzn. kojarzenia przez mówiących pewnych cech i przekonań z nazywanymi zjawiskami. Sposób ujmowania świata, tzn. wyróżnianie obiektów i wiązanie z nimi zespołu cech, wyobrażeń i przekonań, wyrażony w języku (jego cechach gramatycznych i leksykalno-semantycznych) tworzą tzw. językowy obraz świata, charakterystyczny dla określonego języka. Na ten obraz składają się obrazy poszczególnych wyróżnionych obiektów (fragmentów świata).

16. Glottodydaktyka

Zajmuje się procesem nauczania/uczenia języków obcych, niektórzy próbują tu włączyć też naukę o procesie przyswajania i uczenia się języka ojczystego → tradycyjnie przyswajaniem języka zajmuje się psycholingwistyka, a nauczaniem języka metodyka

17. F. de Saussere i strukturalizm

Epokę strukturalizmu datuje się na początek XX wieku, za jej ojca uznaje się Ferdinanda de Saussure'a.

Podstawowe założenia strukturalizmu:

1. język jest systemem i jako system trzeba go badać, nie opisywać pojedynczych faktów w izolacji, ale zawsze w całokształcie

2. język jest przede wszystkim zjawiskiem społecznym (służy porozumiewaniu się) i tak trzeba go badać. Nie należy opisywać oddzielnie dźwiękowej lub znaczeniowej strony języka, ale uwzględniać zawsze ich wzajemny stosunek, ponieważ właśnie ten stosunek jest istotny w procesie porozumiewania się

3. ewolucja języka i jego stan aktualny to dwa różne zjawiska, posługiwanie się kryteriami historycznymi w interpretacji aktualnego stanu językowego jest metodologicznie niedopuszczalne

4. w języku trzeba poszukiwać tego, co jest inwariantne, rozróżniać rzeczy istotne (relewantne) od nieistotnych (nierelewantnych, irrelewantnych)

5. poszukiwano odejścia od materialistycznego (psychologicznego) podejścia do języka

6. wyróżniamy strukturalizm amerykański i europejski (szkoła genewska, szkoła praska, szkoła glossemantyków)

Zasługi Ferdinanda de Saussure'a

1. znak językowy jest arbitralny (narzucający coś) co do swojej formy, ale poza nią jest proporcjonalny w stosunku do oznaczanej rzeczywistości (nie dostrzegali tego stoicy);

• zasada arbitralności dotyczy relacji znak ↔ rzeczywistość, natomiast w relacji znak signifiant ↔ jednostka ludzka i społeczność, jest w pełni arbitralny, bo jednostka pozostaje pod naciskiem społeczności, a społeczność pod wpływem tradycji

2. znak językowy ma strukturę linearną, opartą na następstwie czasowo-przestrzennym elementów składowych struktur językowych; zatem mamy tu opozycję języka do mówienia (langage - parole)

3. znak językowy obok znaczenia posiada również wartość - valeur

• pierwszym (czyli znaczeniu) decyduje relacja między signifiant a signifie

• wartości decyduje relacja do innych znaków w systemie (np. signe X do signe Y)

18. Hjelmsleva (plan wyrażenia i plan treści)

Główną zasługą szkoły kopenhaskiej jest przeniesienie „fonologicznej” metody opisu fonemu na treściową stronę języka. Jej program teoretyczny nosi nawę glossematyki. Powstała ona w roku 1933 pod kierownictwem Hjelmsleva i Brondala. Po poznaniu dokładnej struktur systemu fonemów zaczęto poszukiwać analogicznych struktur w zakresie treści. Uczyniono to w Kopenhadze, przyjmując dwie płaszczyzny: plan treści i plan wyrażenia. W zakresie tych dwóch planów, Hjelmslev rozróżnia, w ramach swego modelu znaków, jeszcze raz - w ujęciu de Saussure'a - formę i substancję. Wynikają z tego cztery warstwy, z których każdej przypisuje się jedną dyscyplinę naukową.


Plan wyrażenia Plan treści







Substancja wyrażenia forma wyrażenia forma treści substancja treści

Fonetyka fonologia gramatyka semantyka




Substancję wyrażenia stanowi materiał fonetyczny jednakowy dla wszystkich języków; formę wyrażenia - system fonologiczny obowiązujący w określonym języku. Substancją treści jest odbicie stanów rzeczowych świata zewnętrznego. Formą treści jest uporządkowanie materiału w danym języku. W przekładzie jednego języka na drugi te elementy pozostają niezmienne, ale forma i substancja treści, czyli uporządkowanie materiału językowego zależy od języka. definiuje langue w sensie de Saussure'a jako „specyficzną formę, składającą się z dwóch substancji: substancji treści i substancji wyrażenia.

Pojęcie glossematyki obejmuje nie tylko logiczne badanie formy przy jednoczesnym zaniedbaniu substancji, lecz również fakt, że ta forma lingwistyczna jest formą treści i wyrażenia. Między formą treści a formą wyrażenia istnieje związek poprzez prawo komutacji. Komutacja jest korelacją w jednym planie, posiadającą związek z korelacją w drugim planie. Komutacja wstępuje wtedy, gdy zmianie w formie wyrażenia odpowiada zmiana w formie treści i odwrotnie.

19. Generatywizm

Etapy rozwoju głównego nurtu generatywizmu:

• 50 : początki transformacjonizmu,

• 60: teoria standardowa,

• 70: rozszerzona teoria standardowa,

• 80: teoria rządu i wiązania (Government-Binding),

• 90: minimalizm

Najistotniejsze założenia

• Punkt wyjścia: krytyka strukturalizmu amerykańskiego (którego kluczową postacią i symbolem był Leonard Bloomfield, 1887-1949).

• Strukturalizm amerykański pozostawał pod silnym wpływem psychologii behawiorystycznej: badać można jedynie zachowania ludzkie (reakcje na bodźce z otoczenia), nie zaś procesy mentalne (antymentalizm).

Reakcja Chomsky'ego na strukturalizm amerykański zapoczątkowała „rewolucję”, „przewrót kopernikański” w językoznawstwie.

Mentalizm teorii Chomsky'ego: postrzeganie języka jako zjawiska umysłowego; odrzucenie behawioryzmu i opisywania języka w kategoriach reakcji na bodźce zewnętrzne.

W wymiarze filozoficznym: racjonalizm raczej niż empiryzm. Chomsky odwołuje się do tradycji kartezjańskiej W badaniach językoznawca odwołuje się do intuicji rodzimego użytkownika języka. Gramatyka generatywna ma być modelem imitującym język-system wraz z jego potencjałem rekurencji. Ma ona oddawać nasze hipotezy na temat charakteryzującej umysł ludzki zdolności do tworzenia nieskończonej ilości (potencjalnie nieskończenie długich) zdań. Celem lingwisty staje się opisanie i wyjaśnienie, w jaki sposób człowiek obdarzony jest „programem” językowym pozwalającym na tworzenie zdań gramatycznych i odrzucanie zdań niegramatycznych. Uniwersalizm: postulowanie gramatyki uniwersalnej (ang. Universal Grammar), czyli determinowanego biologicznie, wrodzonego potencjału językowego, który jest wspólny wszystkim ludziom i leży u podłoża gramatyk poszczególnych języków naturalnych. Kosekwencja: przy wątpliwościach dotyczących struktury badanego języka można jako argumentem posłużyć się wiedzą na temat struktury innych języków. Natywizm:

• postulat realności psychologicznej

• nabywanie języka nie jest efektem zorganizowanej nauki

• kompetencji językowej nie da się porównać do wyuczonych umiejętności (takich jak umiejętność gry w szachy)

• kompetencja językowa (czyli I-language, język wewnętrzny: mentalny, a nie społeczny) jest wrodzona i przekazywana genetycznie (jest swego rodzaju organem, który wykształcił się ewolucyjnie)

• nabywanie i wykorzystywanie potencjału językowego jest niezależne od indywidualnej inteligencji (zauważa to też Kartezjusz)

• dzieci w różnych środowiskach językowych nabywają języka w tym samym (relatywnie krótkim) czasie i w podobny sposób

• reguły gramatyki uniwersalnej są parametryzowane i uzupełniane leksyką w trakcie procesu nabywania konkretnego języka naturalnego

20. Socjolingwistyka

Dyscyplina, która bada: rolę języka w społeczeństwie, współzależności zjawisk językowych i struktury społecznej (rozpatruje zróżnicowanie języka w stosunku do struktury społecznej). nazwa: utworzona w 1950 w USA, istniała już od XIX w. w postaci badań dialektologicznych, nauka z pogranicza językoznawstwa i socjologii,jej poprzedniczką była socjologia języka; przedmiot: stosunek odmian języka etnicznego do struktury społecznej (warunki społecznego funkcjonowania języka), w jakim stopniu czynniki społeczne wpływają na kształtowanie i rozwój elementów językowych i systemu, czynniki społeczne wpływające na zróżnicowanie języka: przynależność użytkowników do określonej grupy społecznej (grupom odpowiadają odmiany języka różniące się od reszty społeczeństwa: słownictwem, gramatyką, fonologią); gwary społeczne: czynniki wpływające: wykształcenie, przynależność do grupy wyznaniowej czy kasty, zamieszkanie (gwary miejskie lub wiejskie); - gwary środowiskowe: gwara uczniowska, przestępcza (np. złodziejska), gwary różnych środowisk artystycznych;

• na stylistyczne zróżnicowanie języka mają wpływ; stosunek między nadawca a odbiorcą (wykładowca - student), okoliczności użycia języka(sytuacja prywatna lub oficjalna);

• nacisk na użyciowy aspekt języka(zachowania mowne): *kontekst sytuacyjny (konsytuacja), *akt mowy, *Fromkin uważa, iż głównym celem jest stworzenie teorii performancji;

• język: system kodów i subkodów (dialektów, gwar, odmianek środowiskowych);

• kod językowy: to funkcja form, jakie przybierają stosunki społeczne; struktura społeczna determinuje system kodów, które określają systemy zachowań językowych w społeczności (język wyraża strukturę społeczną);

• lingwiści zajmowali się dawniej: problematyką związaną z ustalaniem zasięgów geograficznych różnic występujących w jego obrębie; zainteresowanie faktami dialektalnymi; gwara:jest łatwo rozpoznawalnym symptomem przynależności do warstwy społecznej; może być przedmiotem wartościowania i w pewnych kręgach wartościowana jako niższa i uboższa odmiana języka;

• teoria deficytowa języka - niepowodzenie dzieci w szkole pojawia się dlatego, iż nie opanowały dostatecznie języka ogólnego (taką teorię odrzucono).

11

---