O zadaniach gminy stanowi ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym

(t.j. Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.).

Do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, niezastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów (art. 6 ust. 1 USamG).

Art. 7. Zadania własne gminy

1. Zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. W szczególności zadania własne obejmują sprawy:

1) ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej,

2) gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego,

3) wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymania czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz,

3a) działalności w zakresie telekomunikacji

4) lokalnego transportu zbiorowego,

5) ochrony zdrowia,

6) pomocy społecznej, w tym ośrodków i zakładów opiekuńczych,

6a) wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej,

7) gminnego budownictwa mieszkaniowego,

8) edukacji publicznej,

9) kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami,

10) kultury fizycznej i turystyki, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych,

11) targowisk i hal targowych,

12) zieleni gminnej i zadrzewień,

13) cmentarzy gminnych,

14) porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia i utrzymania gminnego magazynu przeciwpowodziowego,

15) utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych,

16) polityki prorodzinnej, w tym zapewnienia kobietom w ciąży opieki socjalnej, medycznej i prawnej,

17) wspierania i upowszechniania idei samorządowej, w tym tworzenia warunków do działania i rozwoju jednostek pomocniczych i wdrażania programów pobudzania aktywności obywatelskiej;

18) promocji gminy,

19) współpracy i działalności na rzecz organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w art 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873, z późn. zm.),

20) współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw.

2. Ustawy określają, które zadania własne gminy mają charakter obowiązkowy.

3. Przekazanie gminie, w drodze ustawy, nowych zadań własnych wymaga zapewnienia koniecznych środków finansowych na ich realizację w postaci zwiększenia dochodów własnych gminy lub subwencj

Wyżej wskazany katalog zadań własnych gminy nie ma charakteru zamkniętego.

Zadania zlecone

Są to inne zadania publiczne wynikające z uzasadnionych potrzeb państwa ustawowo zlecone do wykonania jednostkom samorządu terytorialnego.

Są:

a) przekazywane na mocy regulacji ustawowej;

b) przekazywane w drodze porozumień między jednostką samorządu terytorialnego a administracją rządową.

Realizacja zadań własnych jest finansowana z dochodów własnych jednostki samorządowej.

Ponieważ samorząd jest wspólnotą mieszkańców zamieszkujących dane terytorium, to najogólniej rzecz ujmując zadaniem własnymi administracji samorządowej jest zaspokajanie potrzeb tej wspólnoty.

Zgodnie z ustawami, jednostki samorządu terytorialnego wykonują zadania w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Oznacza to, że mieszkańcy zorganizowani we wspólnotę samorządową, zaspokajają swoje podstawowe potrzeby sami, wybierając w tym celu władze, których zadaniem jest takie prowadzenie spraw, by było ono zgodne z potrzebami lokalnej wspólnoty. Polski model ustrojowy nie dopuszcza jednak pełnej dowolności w zaspokajaniu potrzeb lokalnych, stąd parlament - uchwalając stosowne ustawy - określa ustrój samorządu, zasady organizacji administracji samorządowej oraz podział zadań pomiędzy poszczególnymi szczeblami samorządów. Dzieje się to zgodnie z zasadą subsydiarności (pomocniczości), tak by zadania były realizowane jak najbliżej obywatela.

zadania własne gmina wykonuje we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność, podlegając w tym zakresie wyłącznie kontroli legalności, gospodarności i rzetelności swoich działań

Wykonywanie zadań własnych gmina może powierzać osobom fizycznym bądź prawnym, na zasadach dowolności, ograniczonej obowiązującymi przepisami prawa powszechnego

Zadania własne gminy dzielą się na obowiązkowe oraz dobrowolne.

W przypadku zadań o charakterze obowiązkowym muszą być one wykonywane – w przypadku uchylania się od ich wykonania organy nadzorujące samorząd mogą stosować administracyjne środki przymusu, w celu zmuszenia do ich realizacji.

W przypadku zadań dobrowolnych jednostka ma prawo je realizować, ale decyzja o podjęciu się ich realizacji zależy od lokalnych potrzeb i możliwości. Przykładowo: wypłacanie zasiłków okresowych i celowych jest zadaniem własnym gminy z zakresu pomocy społecznej o charakterze obowiązkowym, natomiast wypłacanie pomocy na ekonomiczne usamodzielnienie w formie zasiłków, pożyczek oraz pomocy w naturze jest określone jako zadanie gminy, ale nie ma charakteru obowiązkowego.

Zadanie gminy związane z bezpieczeństwem i porządkiem publicznym

Poprawa bezpieczeństwa mieszkańców jest jednym z podstawowych zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego. Gmina podejmuje nie tylko bezpośrednie działania o charakterze interwencyjnym. Na wzrost poziomu bezpieczeństwa wpływa także realizacja innych zadań samorządu, których celem jest ograniczanie pośrednich przyczyn stanowiących podłoże przestępczości oraz patologii społecznych. Są to np. działania w obszarze edukacji, wychowania, ochrony zdrowia, rozwoju gospodarczego, przeciwdziałania bezrobociu, narkomanii, alkoholizmowi i przemocy w rodzinach

Zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty, w tym porządek publiczny i bezpieczeństwo obywateli oraz ochrona przeciwpożarowa i przeciwpowodziowa, należy do zadań własnych gminy. Tak stanowi art. 4 ust. 1 pkt 15 ustawy z 5 czerwca 1990 r. o samorządzie gminnym (dalej u.s.g.).

W literaturze podkreśla się, że zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego nie należy rozpatrywać wyłącznie poprzez pryzmat polityki kryminalnej i podejmowania działań interwencyjnych. Obejmuje ono również zadania z zakresu ograniczania pośrednich przyczyn stanowiących podłoże przestępczości oraz patologii społecznych, np. działania w obszarze edukacji, wychowania, ochrony zdrowia, rozwoju gospodarczego, przeciwdziałania bezrobociu, narkomanii, alkoholizmowi i przemocy w rodzinach.

Istotnym elementem oddziaływania gminy na zapewnienie porządku i bezpieczeństwa publicznego jest możliwość wydawania przez radę gminy aktów prawa miejscowego o charakterze porządkowym, które mogą przewidywać za ich naruszenie sankcję w postaci kary grzywny. Przepisy porządkowe są ustanawiane przez radę gminy w drodze uchwały.

Zarządzenie wójta

W przypadkach niecierpiących zwłoki może je wydać również wójt (burmistrz, prezydent miasta). Ustawodawca sformułował wymóg, że powyższe zarządzenie musi zostać zatwierdzone na najbliższej sesji rady gminy. Traci ono moc w razie odmowy zatwierdzenia. W takiej sytuacji organ stanowiący jest zobowiązany do określenia terminu utraty jego mocy obowiązującej. Analogiczne uprawnienie posiada również odpowiednio rada powiatu i zarząd.

Organy samorządu mogą wpływać na działalność różnych rządowych służb i inspekcji. Rada gminy, jako organ uchwałodawczy, uzyskała uprawnienie do rozpatrywania informacji o stanie bezpieczeństwa na terenie gminy i ewentualnego wskazywania niezbędnych kierunków działań odpowiednich służb w dziedzinach: ochrony środowiska, bezpieczeństwa sanitarnego, bezpieczeństwa i porządku publicznego. Z kolei wójt (burmistrz, prezydent miasta) w przypadku wystąpienia bezpośredniego zagrożenia społeczności lokalnej może wydawać polecenia służbom i inspekcjom w zakresie bezpieczeństwa lokalnego. Uprawnienie wójta do wydawania tych poleceń odnosi się do sytuacji związanych z powstaniem bezpośrednich zagrożeń: środowiska sanitarnego, sanitarno-weterynaryjnego, pożarowego, bezpieczeństwa i porządku publicznego. Polecenia te mogą zobowiązywać do podjęcia działań zmierzających do usunięcia powstałego zagrożenia. Nie mogą jednak dotyczyć wykonania konkretnych czynności służbowych ani określać sposobu wykonania zadania. Z punktu widzenia ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego na szczególną uwagę zasługują w tym przypadku uprawnienia do żądania od komendanta policji podjęcia działań na rzecz przywrócenia stanu zgodnego z porządkiem prawnym lub podjęcia działań zapobiegających naruszaniu prawa, a także zmierzających do usunięcia zagrożenia bezpieczeństwa i porządku publicznego. Żądanie takie nie może dotyczyć czynności operacyjno-rozpoznawczych, dochodzeniowo-śledczych oraz czynności z zakresu ścigania wykroczeń. Nie może także dotyczyć wykonania konkretnej czynności służbowej ani określać sposobu realizacji (wykonania) zadania (art. 11 ust. 1 ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji, t.j. Dz.U. z 2007 r. nr 43, poz. 277 z późn. zm.).

Wpływ na działalność służb

W odniesieniu do kompetencji władz samorządu gminnego wobec innych organów państwowych odpowiedzialnych za sprawy utrzymania i ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego należy wskazać następujące uprawnienia: pośredni wpływ na działalność sądów powszechnych przez wybór ławników, dysponowanie wieloma kompetencjami wobec policji, ze szczególnym uwzględnieniem prawa do domagania się od organów policji przywrócenia stanu zgodnego z prawem lub podjęcia działań zapobiegających naruszeniu prawa, wnioskowanie o wspólne podjęcie działań na rzecz ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego (art. 3 i art. 8 ustawy o Policji), opiniowanie obsady określonych stanowisk w policji (art. 6 i art. 8 ustawy o Policji), zapoznawanie się z rocznymi sprawozdaniami i informacjami na temat stanu porządku i bezpieczeństwa (art. 10 ustawy o Policji), żądanie nadzwyczajnych sprawozdań o stanie porządku i bezpieczeństwa w gminie w razie zagrożenia bezpieczeństwa publicznego lub niebezpieczeństwa zakłócenia porządku publicznego oraz rozpatrywanie przez radę informacji o stanie bezpieczeństwa na terenie gminy i ewentualne wskazywanie niezbędnych kierunków działania w tym zakresie.

Wójt (burmistrz, prezydent miasta), sprawując władzę w gminie, ponosi odpowiedzialność za prawidłowe i skuteczne wykonywanie funkcji państwa, przede wszystkim w sferze bezpieczeństwa wewnętrznego, spokoju i porządku publicznego, przestrzegania prawa, a także w stanach nadzwyczajnych, takich jak klęska żywiołowa, zaburzenia społeczne, kryzys wewnętrzny.

Stan wyjątkowy

Stan klęski żywiołowej

Na podstawie Ustawy z 18 kwietnia 2002 o stanie klęski żywiołowej stan ten wprowadzany jest przez Radę Ministrów w drodze rozporządzenia na wniosek właściwego wojewody lub z własnej inicjatywy.

Stan klęski żywiołowej może być wprowadzony dla zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej, oraz w celu ich usunięcia.

Stan klęski żywiołowej może być wprowadzony na obszarze, na którym wystąpiła klęska, a także na obszarze, na którym wystąpiły lub mogą wystąpić jej skutki.

Wprowadza się go na czas oznaczony, niezbędny dla zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia, nie dłuższy jednak niż 30 dni. W okresie 90 dni od dnia zakończenia stanu klęski żywiołowej nie mogą się odbyć wybory ani referendum.

W wyniku wprowadzenia stany klęski żywiołowej mogą zostać ograniczone niektóre prawa i wolności człowieka zagwarantowane w Konstytucji RP. Są to, np. wolność działalności gospodarczej, nienaruszalność mieszkania, prawo do strajku, prawo własności.