Dzieło literackie w kontekście komunikacyjnym
Dzieło literackie jest specyficznym aktem komunikacji międzyludzkiej.
Każdy akt komunikacyjny zakłada przynajmniej 3 elementy: nadawcę, odbiorcę i komunikat.
W historii badań literackich przed XX wiekiem skupiano uwagę bądź na autorze (pytania o genezę dzieła i zadania twórcy), bądź na odbiorcy z punktu widzenia oddziaływania sztuki.
W XX wieku w ramach badań fenomenologicznych, formalistycznych i strukturalistycznych uwagę przesunięto na cechy dzieła.
Platon (Państwo)
Miarą wartości sztuki skutek wychowawczy, nie estetyczny.
Niebezpieczeństwa związane ze sztuką naśladowczą (tworzenie złud nie na podstawie rzeczywistej wiedzy, a przypadkowych cech zewnętrznych).
Sztuka jest niebezpieczniejsza niż przykłady z życia, bo jest „poetyczna”, a więc pociągająca.
Postulat cenzury i banicji tych poetów, którzy nie realizują wymogów wychowawczych.
Arystoteles (Poetyka)
teoria katharsis
Źródła
rytuał religijny - obrzędy oczyszczające z sił nieczystych
(u orfików i pitagorejczyków czystość rytualna, moralna pozwalająca na wyzwolenie duszy z więzów ciała)
- pojęcie medyczne – przywrócenie równowagi cieczom ustrojowym np. oczyszczenie naturalne przez katar czy przeczyszczenie.
- Oczyszczenie fizyczne, np. obmycie ciała
W Poetyce pojęcie związane z zasadniczą właściwością (funkcją) tragedii:
Tragedia jest to naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej i posiadającej [odpowiednią] wielkość, wyrażone w języku ozdobnym, odmiennym w różnych częściach dzieła, przedstawienie w formie dramatycznej, a nie narracyjnej, które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do „oczyszczenia" (katharsis) tych uczuć (Poetyka, R.6)
1.wzbudzanie uczuć odbiorcy: litości i trwogi
2.”oczyszczenie” tych uczuć
Ad.1 Wzbudzanie uczuć na 2 sposoby:
– przez chwyty fabuły: perypetię i rozpoznanie
Perypetia – odwrócenie biegu zdarzeń w kierunku przeciwnym intencjom postaci zgodnie jednak z prawdopodobieństwem lub koniecznością.
Rozpoznanie – zwrot od nieświadomości ku poznaniu, ku przyjaźni lub wrogości między osobami naznaczonymi losem szczęścia lub nieszczęścia
przez środki pozafabularne: oprawa sceniczna.
Ad.2 Oczyszczenie - uczuć (sublimacja) czy od uczuć – rozładowanie i uwolnienie od nich.
Interpretacje pojęcia katharsis – wskazanie kilku najistotniejszych dróg rozumienia:
Etyczna - litość i trwoga odbiorcy pozwala mu na wyciągnięcie lekcji i poskromienia własnych afektów, ulepszenie moralne (Corneille, Lessing).
Medyczna - emocjonalne przeżycie pod wpływem wrażeń scenicznych, które uaktywnia drzemiące w duszy człowieka: litość i trwogę. Rozładowanie emocji, które na jakiś czas przestają niepokoić (Robortello, T. Sinko).
Religijno-medyczna - homeopatyczne oczyszczenie afektów wyzwolonych w trakcie przedstawienia (tak jak święty taniec leczył święte choroby) lub uczestnictwo w rytuale prowadzącym do wtajemniczenia.
Estetyczna - specyficznym celem tragedii jest dostarczanie przyjemności opartej na doskonałości artystycznej dzieła.
Katharsis to siła (dynamis) tragedii, która wiąże się z tym, co doświadczamy, gdy człowiek podobny do nas popada w nieszczęście w wyniku przebiegu zdarzeń.
Oczyszczenie estetyczne jest tu związane z logiczną jednością i czystością zdarzeń oczyszczonych z tego, co przypadkowe i nieznaczące.
Przejście od aspektu uczuciowego do intelektualnego możliwe , gdy sytuacja tragiczna przepuszczona przez dystans fikcji mimetycznej.(Gerald Else, Humphrey Kitto).
Poetyki klasycystyczne
oddziaływanie estetyczno-etyczne (Horacjańskie: uczyć bawiąc lub retoryczne: docere, movere, delectare)
Romantyzm
Przejście od mimetycznej do ekspresyjnej koncepcji sztuki. Umysł twórcy przestaje być biernym receptorem wrażeń, obrazów czy idei.
Umysł aktywnie postrzega i współtworzy rzeczywistość, rzuca na nią blask niczym lampa światło.
Istotą sztuki stanie się teraz rodzaj duchowej projekcji wnętrza artysty na świat zewnętrzny, a w dalszej konsekwencji kreacja świata poprzez wyzwoloną, spontaniczną wyobraźnię.
Ingardenowska teoria konkretyzacji
Nie jest to jeszcze teoria komunikacyjna. Nie zajmuje się konkretnym i indywidualnym odbiorem, a warunkami właściwego rozpoznania w utworze dzieła sztuki (konkretyzacja w postawie estetycznej wobec innych typów konkretyzacji: badawczej, naiwnej, religijnej itp.
Każdy czytelnik na swój sposób spełnia scenariusz odbioru wpisany w dzieło ( konkretyzuje je), natomiast badanie dotyczy wszystkich możliwych konkretyzacji, niezależnych od realnych okoliczności czytania.
Komunikacja literacka: ujęcie strukturalistyczne
Praska szkoła strukturalna: R. Jakobson , J. Mukařovský, N. Trubiecki, F. Vodička;
Inspiracją obraz porozumienia stworzony w językoznawstwie (F. de Saussure).
Każda wypowiedź językowa zakłada stosunek nadawczo-odbiorczy, czyli elementarną sytuację komunikacyjną.
W przypadku wypowiedzi artystycznej o uczestnikach komunikacji literackiej można mówić tylko na podstawie informacji implikowanych przez tekst.
Osoba konkretnego autora jest więc zastąpiona przez pojęcia funkcjonalne, takie jak narrator, podmiot liryczny, podmiot utworu, podmiot czynności twórczych.
R. Jakobson, Poetyka w świetle językoznawstwa
kontekst (f. poznawcza)
nadawca (f. emotywna) komunikat (f. poetycka) odbiorca (f. konatywna)
kontakt (f. fatyczna)
kod (f. metajęzykowa)
Skupia uwagę na tym, co wyróżnia komunikat literacki.
Nie pyta jednak o to reguły nadania czy odbioru, a o reguły tekstu, nie jest więc jeszcze teorią komunikacji literackiej.
Polska szkoła teorii komunikacji literackiej działała w latach 70. i 80. XX w.
(J. Sławiński, A. Okopień-Sławińska, M. Głowiński, E. Balcerzan)
inspirowana hermeneutyką, strukturalizmem, semiologią, teorią R. Ingardena, socjologią.
Zadaniem - zbadanie układu wpisanych w komunikat literacki relacji między nadawcą a odbiorcą (reguł gry, jaka nawiązuje się między partnerami literackiej sytuacji komunikacyjnej).
Te reguły można podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne.
Zewnętrzne
Zmienny horyzont oczekiwań nadawcy (jego wyobrażenia na temat oczekiwań estetycznych oraz ideowych odbiorcy).
Zmienne normy odczytywania właściwe w danym czasie w związku z określonym typem odbiorców – typy obiegów literackich.
Konwencje literackie określające każdorazowo odbiór dzieła
Wewnętrzne
Rekonstrukcja ról nadawczych i odbiorczych wpisanych w komunikat literacki.
Odczytywanie znajdujących się w tekście informacji (stematyzowanych i implikowanych) dotyczących nadawców i odbiorców
|
| Poziomy komunikacji |
A.Okopień-Sławińska, Relacje osobowe w literackiej komunikacji, [w:] Semantyka wypowiedzi poetyckiej
Kolejnym krokiem - przesunięcie od dzieła jako komunikatu językowego do dzieła jako komunikatu kulturowego.
Język, którym literatura się posługuje, stanowi realizację języka naturalnego, ale znaczenia wypowiedzi literackiej funkcjonują w obrębie całości nadbudowanych nad tym językiem, czy wręcz nie mających z nim nic wspólnego, takich jak gatunek, konwencje stylistyczne czy szeroko rozumiana tradycja kulturowa.