Pojęcie legitymacji władzy zostało rozpowszechnione przez Maxa Webera, który wyróżnił 3 jej źródła:
legitymizacja władzy legalna – oparta na przeświadczeniu, że posłuszeństwo wynika z samego faktu istnienia prawa stanowionego. Pozycja przywódcy jest ściśle regulowana prawnie, funkcjonuje tu układ podwładni-przełożeni na równych prawach;
legitymizacja władzy tradycyjna – wynika z mocy panujących zwyczajów (precedensów i nawyków) oraz potęgi panujących. Kształtuje ją tradycja uważana za świętość. Naruszenie tejże tradycji przez panującego uprawnia poddanych do buntu wobec władcy;
legitymizacja władzy charyzmatyczna – wypływa z emocjonalnego stosunku do przywódcy, uznania jego wyjątkowego charakteru i niezwykłych talentów - charyzmy.
Stosunki społeczne można scharakteryzować według ośmiu podstawowych kryteriów:
stosunki przypisane - osiągane
stosunki instrumentalne - autoteliczne
stosunki formalne - nieformalne
stosunki rozproszone - zogniskowane
stosunki ciągłe - terminowe
stosunki egalitarne - nieegalitarne
stosunki homogamiczne - heterogamiczne
stosunki intymne - oficjalne (inaczej: gorące - zimne)
Egalitarność stosunku społecznego-- równość lub podobieństwo miejsca partnerów w hierarchii bogactwa, władzy, prestiżu, wykształcenia i podobne.
Schematy struktury społecznej [edytuj]
Funkcjonalny [edytuj]
W schemacie funkcjonalnym, struktura społeczna uznawana jest za system stosunków i wzajemnych zależności wynikających z podziału funkcji i wymiany usług. Jest wytworem integracyjnej teorii społeczeństwa (struktura społeczna jako zintegrowany system utrzymywany w harmonii dzięki stale trwającym procesom).
Na podstawie analizy funkcjonalnej Robert Merton wyróżnił 5 typów indywidualnego przystosowania:
konformizm - zapewnia równowagę w społeczeństwie, jest zorientowany na podstawowe wartości
innowacja - spowodowana intensywnym dążeniem jednostki do sukcesu, przyczynia się do rozwoju społeczeństwa
rytualizm - z obawy przed ostrą konkurencją jednostka odrzuca dążenie do szybkiego awansu, co prowadzi do rutynizacji życia
wycofanie - odrzucenie celów kulturowych i środków instytucjonalnych (jednostka pozostaje częścią społeczeństwa, ale jest w nim obcą osobą)
bunt - negacja celów i wartości wyznawanych w społeczeństwie, prowadzi do chęci przekształcania struktury społecznej, i która zmienia gwałtownie strukturę lecz niekoniecznie na dobre.
Dychotomiczny [edytuj]
Przyjmuje postać dwuczłonowego podziału biegunowego społeczeństwa na klasy o przeciwstawnych celach (uprzywilejowanych-upośledzonych, pracujących-nie pracujących, posiadających-nieposiadających itp.), zakłada, że cele te są antagonistyczne (odwołuje się do konfliktowej teorii społeczeństwa). Opisuje również jednostronne zależności typu władzy lub decydowania o czyichś losach przy użyciu środków przymusu.
Dzieli władzę na dwie kategorie:
władza ekonomiczna - wyrażona w przewadze ekonomicznej jednych ludzi nad drugimi, wynikającej z posiadania środków produkcji
władza polityczna - zdolność narzucania i wykonywania decyzji
Gradacyjny [edytuj]
Struktura społeczna jest tu ujmowana jako system stosunków porządkujących, opartych na zasadach klasyfikacyjnych - społeczeństwo dzieli się ze względu na stopień posiadania przez nie cechy. Prowadzi to do pojmowania społeczeństwa jako układu warstw społecznych rozmieszczonych jedna nad drugą. Podstawową warstwą społeczną jest warstwa średnia.
Schemat gradacji dzieli się ze względu na ilość uwzględnianych czynników na:
gradację prostą - system warstw wyodrębnionych i uszeregowanych na podstawie jednej cechy
gradację syntetyczną - obejmuje równocześnie kilka czynników, ma charakter złożony a wspólnym mianownikiem czynników jest prestiż społeczny
Struktura społeczna danej grupy czy społeczeństwa nie jest zjawiskiem trwałym. Społeczeństwo ciągle podlega własnej restrukturyzacji.
Fakt społeczny - termin socjologiczny. Faktem społecznym są wszelkie treści pojawiające się w zbiorowościach ludzkich dotyczące norm i reguł zachowania, zasad działania i sposobów myślenia, które obiektywizują się i wywierają wpływ na członków zbiorowości. Przykładem faktu społecznego może być religia, prawo, moralność, obyczaje. W powyższym rozumieniu termin ten wprowadził francuski socjolog Emile Durkheim w pracy Zasady metody socjologicznej (1895). Badanie faktów społecznych powinno, jego zdaniem, stać się podstawą działalności naukowej socjologii.
W ujęciu durkheimowskim fakty społeczne mają trzy podstawowe cechy:
powszechność - przekonania i reguły są podzielane przez członków pewnej zbiorowości,
zewnętrzność - wobec każdego członka tej zbiorowości fakty te są zewnętrzne, nie są wymyślone przez niego, lecz istniały już wcześniej i zostały mu przekazane w procesie socjalizacji,
przymusowość - każdy członek danej zbiorowości musi zachowywać się zgodnie z jej zasadami, każde przeciwstawienie się tym zasadom spotyka się z uruchomieniem wobec jednostki pewnych sankcji społecznych.
Durkheim uznał fakt społeczny za podstawowy przedmiot badań socjologicznych. Powinno się badać je "jak rzeczy", tzn. badać je w sposób obiektywny, unikając wszelkich uprzedzeń wynikających z wiedzy potocznej. Takie podejście było krytykowane, gdyż sugeruje ono, że fakty te są zewnętrzne wobec jednostek i że można je studiować bez odniesienia do subiektywnych znaczeń jakie przypisują im ludzie.
Klasyczna definicja Durkheima: (Durkheim, 1968: 42)
" Jest faktem społecznym wszelki sposób postępowania, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu; (...) taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mający jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych manifestacji."
Weber podaje swoją definicję działania we wstępnych fragmentach "Gospodarki i społeczeństwa", uznające je za kluczowe pojęcie socjologii.
| „ | Działanie oznacza ludzkie zachowanie (zewnętrzny lub wewnętrzny czyn, zaniechanie lub znoszenie), jeśli i o ile działający, bądź wielu działających, wiąże z nim pewien subiektywny sens. | ” |
|---|---|---|
| — Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo, tłum. Dorota Lachowska, PWN, Warszawa 2002, s. 6 |
Socjologia Webera opiera się na przeświadczeniu, że wszelkie fenomeny społeczne dadzą się sprowadzić do takich jednostkowych działań, które w konsekwencji tworzą bardziej skomplikowane struktury społeczne (indywidualizm metodologiczny). Z tego powodu zrozumienie subiektywnych sensów działających jednostek jest konieczne dla wyjaśniania zjawisk społecznych. Polegać to ma na wskazaniu interesów, wartości czy celów, którymi kieruje się jednostka.
Weber rozróżnił cztery typy działań:
działania racjonalne ze względu na cel (zweckrational), w którym działający kieruje się racjonalnością instrumentalną: ze zbioru wartości podmiot wybiera cele i przy uwzględnieniu alternatywnych kosztów i korzyści dobiera odpowiednie środki,
działania racjonalne ze względu na wartości (wertrational), w odróżnieniu od powyższych, działający podmiot nie kieruje się kalkulacją następstw działania (w myśl zasady "cel uświęca środki"),
działania afektywne, odpowiadające aktualnym stanom uczuciowym,
działania tradycjonalne, opierające się na nawyku.
Są one traktowane jako typy idealne, tzn. rzeczywiste działania wyczerpują znamiona więcej niż jednego typu.
Działaniem społecznym jest takie działanie, którego znaczenie odnosi się do zachowań innych ludzi i jest na nie nakierowane. [1] Nie są działaniami społecznymi jednoczesne działania wielu osób (Weber podaje przykład otwierania parasoli na deszczu[2]), czy takie działania, na które jedynie wpływa zachowanie innych ludzi (np. psychologia tłumu Le Bona). Działanie społeczne jest podstawowym elementem, z którego zbudowane są wszelkie struktury i instytucje społeczne, np. grupy czy organizacje.
Teorię działania społecznego Webera rozwinął Talcott Parsons, starając się zintegrować ją z teoriami innych klasyków socjologii (takimi jak Pareto czy Durkheim). W "Theory of Social Actions" (1937 r.) Parsons pokazuje jak na pojęciu działania można oprzeć całą teorię socjologiczną. W przeciwieństwie jednak do Webera ważniejsze są dla niego role społeczne, a nie pojedyncze jednostki. Role określają interesy, normy i wartości, które z kolei są bodźcem i ograniczeniem dla działań.
Podobnym do Webera pojęciem działania posługują się również symboliczny interakcjonizm oraz teoria racjonalnego wyboru. Debata dotycząca miejsca działania społecznego w budowaniu teorii socjologicznej jest jednym z podstawowych sporów w socjologii. Podejście odwołujące się do wyjaśniania działań ludzkich przez odwoływanie się do ich intencji (symboliczny interakcjonizm) czy racjonalnych kalkulacji kosztów i korzyści (teoria racjonalnego wyboru) bywa wiązane z metodologicznym indywidualizmem i jest przedmiotem krytyki niektórych teoretyków nauk społecznych. Część socjologów twierdzi, że zachowania ludzkie lepiej wyjaśniają teorie opierające się na pojęciu struktury społecznej (zob. też: strukturalizm).
Pluralizm kulturowy - taka sytuacja społeczna, w której grupy mniejszościowe uczestniczą w pełni w dominującym społeczeństwie, zachowując przy tym swoje kulturowe różnice, swoją tożsamość i odrębność od innych grup.
Pluralizm kulturowy - taka sytuacja społeczna, w której grupy mniejszościowe uczestniczą w pełni w dominującym społeczeństwie, zachowując przy tym swoje kulturowe różnice, swoją tożsamość i odrębność od innych grup.
Teoria konfliktu społecznego - teoria socjologiczna. Zdaniem jej zwolenników ład społeczny jest pewnym nieosiągalnym ideałem. Zakładają oni, że wewnątrz społeczeństwa dominują przede wszystkim sprzeczności, ścieranie się interesów poszczególnych klas, warstw i grup społecznych. Ład społeczny jest jedynie chwiejną równowagą. Zwolennikiem tej teorii był m.in. Karol Marks.
FUNKCJONALNA TEORIA STRATYFIKACJI – sformułowana w 1945 roku przez Kingsleya Davisa i Wilberta Moore’a na łamach ,,American Sociological Review’’
Według tej teorii nierówność społeczna to zjawisko odwieczne, nieusuwalne oraz niezbędne dla funkcjonowania społeczeństw ludzkich. Wszelkie znane społeczeństwa, zarówno historyczne, jak i współczesne cechują się nierównością społeczną
Autorzy wskazują na ogólne prawidłowości życia społecznego, z których – ich zdaniem – nieuchronność nierówności logicznie wynika. Pokazują to na przykładzie nierówności zawodów (5 tez):
TEZA 1: Różne zawody w społeczeństwie mają różną doniosłość funkcjonalną, to znaczy w różnym stopniu przyczyniają się do zaspokojenia ,,wymogów funkcjonalnych społeczeństwa’’
TEZA 2: Różne zawody wymagają większych lub mniejszych zdolności, talentów, wrodzonych predyspozycji, a ponadto dłuższego lub krótszego kształcenia lub treningu dającego niezbędne umiejętności i kompetencje
TEZA 3: Kształcenie i trening oznacza ponoszenie pewnych kosztów i wyrzeczeń – wymaga czasu, energii, wysiłku, dyscypliny, nakladów finansowych
TEZA 4: (dotyczy ludzkich motywacji) – Jedyny sposób, aby skłonić ludzi do podjęcia szczególnych starań i poniesienia szczególnych kosztów związanych z osiągnięciem bardziej wymagającego – a zarazem bardziej funkcjonalnie ważnego – zawodu, to związanie z nim jakichś szczególnych przywilejów: lepszych zarobków, większej puli władzy, wyższego prestiżu. Jedynym mechanizmem zapewniającym obsadzenie ważnych pozycji zawodowych odpowiednio uzdolnionymi i wykształconymi kandydatami jest zatem - nierówność społeczna
TEZA 5: Obsadzenie ważnych funkcjonalnie zawodów predysponowanymi i przygotowanymi jednostkami jest – imperatywem funkcjonalnym, swoistym metawymogiem funkcjonowania każdego społeczeństwa. Bez tego społeczeństwo nie mogłoby istnieć
MARGINES SPOŁECZNEJ TOLERANCJI – wstrzemięźliwość w zastosowaniu sankcji mimo popełnienia czynu literalnie dewiacyjnego, czyli sprzecznego z zakazami i nakazami społecznymi
Permisywność społeczna – atmosfera przyzwolenia na czyny dewiacyjne czy nawet przestępcze wywierająca presję na agendy kontroli społecznej w kierunku powstrzymywania się od wymierzania sankcji, lub wymierzania sankcji niewspółmiernie łagodnych
Reakcja społeczna – zarówno nieformalna, ze strony zwykłych ludzi, jak i formalna, ze strony powołanych do tego organów, zostaje stępiona
Nadmierne poszerzenie się marginesu tolerancji, którego skrajną postać stanowi społeczna permisywność, także paraliżuje skuteczność sankcji i nie jest w stanie powstrzymać od aktów aspołecznych tych, którzy nie internalizowali ani wzorów kulturowych, ani poczucia obowiązku, a tylko obawiali się kar
Etnocentryzm - stawianie własnego narodu lub grupy etnicznej w centrum zainteresowania i wywyższanie go ponad inne. Działania takie mogą doprowadzić do nacjonalizmu czy izolacjonizmu. Pogląd ten manifestuje się w działalności jednostek czy organizacji, które koncentrują się wokół własnego narodu i zwracaniem uwagi na interesy jedynie własnej grupy etnicznej.
Wyrazem etnocentryzmu jest nauczanie szkolne nastawione wyłącznie na problematykę własnego państwa, nierzadko własnego narodu, z pominięciem innych narodów czy też prowadzenie polityki międzynarodowej zgodnie tylko z własnymi interesami narodowymi. Z drugiej strony zdrowy etnocentryzm wynika z powinności wobec własnego narodu i państwa, może być rozumiany jako postawa patriotyczna.
Relatywizm kulturowy - pogląd głoszący, iż żadna praktyka kulturowa nie jest dobra ani zła sama w sobie, ale musi być oceniona w kontekście w jakim funkcjonuje. Takie spojrzenie doprowadziło obserwatorów do powstrzymania się od ocen oraz sądów wartościujących obce praktyki z punktu widzenia własnej kultury. Relatywizm kulturowy odrzuca więc możliwość wartościowania obcej kultury przez pryzmat własnych wartości, prowadząc do większego obiektywizmu w postrzeganiu "swojej" i "obcej" kultury.