Za pomocą studni wierconych ujmujemy powszechnie zarówno wody płytkie jak i głębokie. Budowę studni wierconej musza poprzedzać badania w celu stwierdzenia (ustalenia) zasobów wody (kat. A, B lub C). Studnia wiercona składa się z następujących podstawowych części (rys. 70):
Rury filtrowej, którą zakłada się w warstwie wodonośnej. Jest ona przystosowana do przepuszczenia wody i zatrzymania materiału wodonośnego (w czasie pobierania wody cząsteczki najdrobniejsze kierują się w kierunku filtra. Część z nich przedostaje się do środka a część z nich się osadza).
Rury eksploatacyjnej (okładzinowa część filtra) – stanowiącej osłonę i zabezpieczenie otworu studziennego od warstwy wodonośnej aż do powierzchni Ziemi (do budowy studni). Rury okładzinowe mogą składać się z przewodów o różnych średnicach. Zależy to od głębokości założenia rury filtrowej.
Obudowa studni – jest zakończeniem studni i jednocześnie zabezpieczeniem przed jej uszkodzeniem.
Rodzaje studni wierconych (rys. 43)
- Studnie filtrowe (rys. 43c, d, e) – mają rury okładzinowe, które początkowo doprowadzane są do dna warstwy wodonośnej, a następnie, po założeniu filtra podciągane są w górę dla odsłonięcia filtru. Pozostają one jako rury eksploatacyjne (rys. 43 c) albo jako okładzinowe po założeniu filtru z przedłużoną rurą nadfiltrową zostają całkowicie wyciągnięty (rys. 43d). Wreszcie przy znacznych głębokościach wykonanie jest podobne jak w przypadku 43 c, z tym, że dla dojścia z rurą okładzinową na konieczną głębokość niezbędne jest uprzednie zapuszczenie rury prowadnikowej. Ewentualnie zastosowanie dodatkowo rur pośrednich (teleskopowo) (rys. 43 e).
- Studnie bezfiltrowe (rys.43a, b) – mają rury okładzinowe doprowadzone do warstwy wodonośnej i zamiast filtrów mają otwór (w przypadku warstwy wodonośnej skalistej) lub lej (w przypadku warstwy wodonośnej piaszczystej). Studnie bezfiltrowe stosuje się przeważnie do ujmowania wody artezyjskiej pod ciśnieniem, a studnie filtrowe – zasadniczym elementem tych studni jest filtr. Umożliwia on dopływ wody do studni z równoczesnym zatrzymaniem ziaren warstwy wodonośnej. Urządzenia czerpne (rury ssawne pomp, pompy głębinowe) znajdują się wewnątrz studni.
Rura filtrowa składa się z trzech części (rys. 43 e, 44 – 49)
Rura podfiltrowa – umieszczona pod filtrem właściwym. Spełnia rolę osadnika. Powinna być zagłębiona w warstwę nieprzepuszczalną, by nie tracić długości czynnej filtru (rys.48, 49).
Rura nadfiltrowa – stanowi przedłużenie filtru właściwego, wchodzi w rurę eksploatacyjną, a między tymi dwoma rurami zakłada się uszczelnienie (rys. 50, 51, 52).
Filtr właściwy – o długości L – decyduje o wydajności studni.
Konstrukcje filtrów są różnorodne pod względem elementów składowych jak i materiałów. Można je podzielić na:
- filtry perforowane – wykonane są z rur zaopatrzonych w otwory okrągłe lub prostokątne (rys. 57, 58, 59)
- filtry siatkowe – wykonane są z siatek różnego rodzaju, różnej gęstości, osadzanych na rurach szkieletowych perforowanych (rys. 60 – 63).
- filtry żwirowe – ich powierzchnia filtrująca wykonana jest z osypki piaskowo – żwirowej wokół rur szkieletowych perforowanych (rys. 54 – 62). Osypka żwirowa złożona jest najczęściej z 2 lub 3 warstw, nie powinna być w sumie cieńsza niż .
Filtry żwirowe można podzielić dodatkowo na:
- filtry żwirowe obsypkowe – wykonane w otworze studziennym. Składają się z rury szkieletowej perforowanej i obsypki jedno dwu lub trzywarstwowej
- filtry żwirowe zapuszczane – wykonane na powierzchni terenu. Należą do nich:
filtry okładzinowe blokowe – wykonane w formie bloków ze żwirów o ustalonej gradacji
filtry osłonowe (płaszczowe) – których osypka żwirowa dokoła rury rdzeniowej perforowanej (lub siatki) została otoczona siatką o oczkach odpowiadających granulacji obsypki (rys. 56)
filtry koszykowe (kieszeniowe) – składają się z szeregu kieszeni – koszyczków, umieszczonych wokół rury filtrowej perforowanej (rys. 54).
Wymiary filtra właściwego:
Długość filtra powinna być jak największa i dostosowana do miąższości warstwy wodonośnej z uwzględnieniem depresji zwierciadła wody i ze skoku hydraulicznego w czasie eksploatacji studni. Zbyt długie filtry powodują niebezpieczeństwo depresji, która powoduje odsłonięcie górnej części filtra i przedostawanie się powietrza co jest niekorzystne z uwagi na korozję płaszcza studni i ewentualnie wytrącanie żelaza i manganu. Raczej skracamy długość czynną filtra, aby uniknąć w/w niespodzianek.
Średnica filtra [m]
Gdzie:
dc – średnica czynna filtra
Q – wydajność studni [m3/s]
Lc – długość czynna filtra [m]
vdop – dopuszczalna prędkość wlotowa (filtracji) liczona na całej powierzchni czynnej filtra [m/s]
Dopuszczalną prędkość liniową możemy policzyć:
Wzór wg. Sichardta:
[m/d]
Dla studzien pracujących w sposób nieciągły (przerywany) od kilku do kilkudziesięciu godzin na dobę i przez możliwie długi okres (do kilku lat) z przeznaczeniem dla osiedli wiejskich, dla celów przeciwpożarowych oraz dla studni awaryjnych
Wzór wg Truelsena:
[m/d]
Dla studzien mających pracować w sposób ciągły na okres kilkudziesięciu lat (studnie powinny gwarantować dużą wydajność i pewność działania – zastosowanie dla wodociągów miejskich, osiedli miejskich i przemysłu).
Wzór wg Abramowa:
Dla studni mających pracować krótki czas (od kilku dni do kilku lat) – zastosowanie np. dla celów odwodnieniowych w terenach miejskich i przemysłowych
Powierzchnia filtrująca
– siatka filtracyjna – odpowiedni numer siatki można dobrać na podstawie krzywej przesiewu. Numer siatki powinien być dostosowany do uziarnienia warstwy wodonośnej. Siatkę, która przepuści 40 ÷ 50 % wagowo próbki, można uznać za właściwą.
- obsypka żwirowa – średnica obsypki zewnętrznej musi odpowiadać równaniu:
10 dw > dz > 20 dm
gdzie:
dm - Średnica najmniejszych ziaren warstwy wodonośnej, które utrzymują się na powierzchni warstwy żwirku filtracyjnego przy pompowaniu z pełną wydajnością
dw – średnica największych ziaren warstwy wodonośnej
dz – średnica ziaren zewnętrznej warstwy żwirku filtracyjnego [mm]
(Rys 47, 64 – 70).
Studnie wiercone wykonuje się przez odwiercenie odpowiedniego otworu wiertniczego, zabezpieczenie go przez zarurowanie, ustawienie filtru na ustalonej głębokości, wreszcie wykonanie obudowy – głowicy studni.
Każda studnia powinna mieć następujące wyposażenie:
1. Rurociąg, który może być rurociągiem ssawnym, gdy woda jest czerpana za pomocą pompy umieszczonej w obudowie studni albo poza nią, względnie rurociągiem tłocznym, gdy pompa jest zatopiona w studni (pompa głębinowa).
2. Zasuwa odcinająca umożliwiająca odłączenie studni od urządzenia czerpalnego.
3. Klapę zwrotną na rurociągu tłocznym.
4. Wodomierz lub inne urządzenie pomiarowe umożliwiające pomiar ilości czerpanej wody.
5. Urządzenie do pomiaru położenia zwierciadła wody w studni.
6. Urządzenia do czerpania wody (pompy, podnośniki) wraz z wyposażeniem.
Obudowa studni (rys. 55, 64 – 68) powinna być wentylowana, powinna posiadać zabezpieczone wejście. Spód komory i ściany musi być zabezpieczony przed wilgocią.
Ad.2e) Ujmowanie wody gruntowej za pomocą zespołu studzien.
Rzeczywiste ujęcie dla miasta, osiedla składa się z wielu studzien, nawet kilkuset. Wydajność pojedynczej studni jest większa niż studni pracującej w zespole. Teoretyczna liczba studzien wyniesie:
Gdzie:
Qe – wydajność eksploatacyjna pojedynczej studni
Qdmax – maksymalne dobowe zapotrzebowanie na wodę przez miasto
Qzw – woda na potrzeby własne wodociągu
Qu – wymagana wydajność ujęcia
Każde ujęcie powinno posiadać studnie rezerwowe (kilka do kilkunastu studni). Rzeczywista liczba studzien wyniesie:
Gdzie:
ns – teoretyczna liczba studzien
nr – liczba studni rezerwowych
α – współczynnik rzeczywistej wydajności zespołu studzien (α = 1, jest to przypadek nieoddziaływania studni na siebie; α < 1, jest to przypadek wzajemnego oddziaływania studni na siebie).
Rozstaw studzien powinien zapewnić nieoddziaływanie studni na siebie lub oddziaływanie najmniejsze, a zależy on od promienia depresji R, oraz od szerokości pasa zasilania L i wynosi przeważnie 30 ÷ (tab. 1 i 2, rys. 71, 71).
Studnie należy rozmieszczać w miarę możliwości prostopadle do kierunku spływu wód gruntowych tak, aby maksymalnie wykorzystywać zasoby wód gruntowych.
Zespół studni współpracujących połączony jest rurociągami ze zbiornikami wody, skąd woda jest ponownie czerpana i dostarczana do dalszych urządzeń (w małych ujęciach typu wiejskiego może być tłoczona bezpośrednio do sieci, pod warunkiem spełnienia warunków sanitarnych i ilości dopuszczalnych substancji zawartych w wodzie).
Rodzaje rurociągów doprowadzających wodę:
- lewarowe
- ssące
- tłoczne
- grawitacyjne
Układ zbiorczy lewarowy stosowany jest na ujęciach, gdy zwierciadło wody podziemnej leży płytko pod terenem, a wytworzona depresja umożliwia zasysanie z wód podziemnych wody. Przewodem lewarowym woda spływa do studni zbiorczej pod ciśnieniem mniejszym niż atmosferycznym. Typowy układ lewarowy składa się z (rys. 43)
Przewodu lewarowego, który układa się wzdłuż linii studzien w odległości 4 ÷ 5 m od linii studzien (zgodnie z kierunkiem przepływu wody) – poza obszarem ewentualnego przemieszczania się gruntu. Aby zapewnić pobór wody ze studzien głowica lewara powinna leżeć nie wyżej jak ponad najniższym dynamicznym zwierciadłem wody. Dla umożliwienia odpowietrzenia lewara (wydobywające się z wody powietrze i gazy pod wpływem obniżonego ciśnienia) należy go układać ze wzniosem w kierunku studni zbiorczej lub przepompowni. Wzniesienie to jest ograniczone wysokością umożliwiającą grawitacyjny przepływ wody przy ciśnieniu niższym od atmosferycznego. Im lewar dłuższy tym jednostkowe wzniesienie może być mniejsze i odwrotnie. Np. lewary krótkie wznoszą się ze wzniosem 5 ÷ 2 ‰, długie 1,0 ÷ 0,2 ‰. Długie lewary buduje się w kształcie schodków rys. 74 (załamują się i odpowietrzają kilkakrotnie). Wzdłuż lewara powstaje spadek linii ciśnienia, powodującego ruch wody od studni najbardziej odległej w stosunku do studni zbiorczej. W związku z tym wykorzystanie sprawności poszczególnych studzien jest nierównomierne. Studnia najdalej położona będzie miała najmniejszą wydajność (s1) a studnia najbliższa największą wydajność (s4). Wielkość depresji (s1 < s4) pokazuje rys. nr 73.
Aby wszystkie studnie pracowały równomiernie, zgodnie z ustaloną wydajnością i depresją, powinny być położone skośnie do kierunku spływu wód gruntowych, w taki sposób, aby statyczny spadek zwierciadła wody gruntowej w studniach odpowiadał mniej więcej spadkowi linii ciśnienia dynamicznego w lewarze rys. nr 75, 76, 77. Taki układ umożliwia zastosowanie większych prędkości przepływu w lewarze, które normalnie nie powinny przekraczać O,6 ÷ 0,7 m/s.
Połączenie lewara ze studnią powinno być wykonane pod kątem 45°. Lewary powinny spełniać następujące warunki:
Regulować samoczynnie prędkość przepływu w możliwie szerokich granicach
Samoczynnie odpowietrzać się
Sprawność lewarów powinna być osiągana przy odpowiadającym jej najkorzystniejszym spadku
2. Wyposażenia umożliwiającego eksploatację lewara - odpowietrzenie lewara - powietrze gromadzi się w głowicy lewara. Głowicę umieszcza się przeważnie w studni zbiorczej. Gromadzące się powietrze usuwane jest za pomocą pomp próżniowych, uruchamianych ręcznie lub automatycznie. Rys. 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83
3. Studni zbiorczej – (rys. 83) Studnia zbiorcza stanowi zakończenie rurociągu lewarowego. Musi posiadać niezbędną pojemność i głębokość, która pozwala na łagodne uruchomienie układu lewarowego. Rurociągi lewarowe i ssawne powinny być zanurzone stale w wodzie. Studnie zbiorcze z reguły wykonywane są jako studnie zapuszczane.
Raneya - Ujęcia za pomocą studzien z filtrami poziomymi.
Studnie te są w stanie zastąpić zespól studni wierconych. Najbardziej nadają się do zastosowania w warstwach wodonośnych o dużych zasobach. Zakłada się je pod zbiornikami wód powierzchniowych (rzeka, jeziora). Ujęcia te oparte są na wodzie infiltracyjnej. Filtry zakładane są tutaj poziomo (rys. 84). Głębokość posadowienia filtrów ok. 30 ÷ 40 m pod terenem. Woda infiltrowana powinna przebywać około 40 ÷ 50 dni w gruncie w celu nabrania cech wody gruntowej.
Ujęcie systemu Raneya składa się ze studni zbiorczej żelbetowej o średnicy 4 ÷ 5 m zapuszczonej w głąb warstwy wodonośnej; jest to studnia z zabetonowanym dnem; oraz szeregu rur filtrowych o średnicy 200 ÷ wciśniętych poziomo promieniście lub wachlarzatowato w warstwę wodonośną (rys. 84, 85). Rury zakłada się na kilku poziomach (1 ÷ 3) długość rur filtrowych mniej więcej 30 ÷ 60 m, a niekiedy do .
Dolna cześć studni jest wzmocniona. Wzmocnienie to powinno przenieść ciśnienie powstające w czasie wciskania w filtrów w grunt wzmocnienie wykonuje się w postaci płaszcza stalowego od zewnętrznej i wewnętrznej z otworami o średnicy , dla wprowadzenia w grunt wodonośnych rur filtrowych pozapuszczaniu studni na właściwą głębokość. Otwory podczas zapuszczania studni zabezpieczone są tulejami (krućcami) z zakończeniem od wewnątrz studni kołnierzami, a od zewnątrz kielichami z założonymi szczelnie dębowymi pokrywami. Pokrywy zamykają otwór w czasie opuszczania studni.
W tuleje te będą wprowadzone rury filtrowe, a uszczelnienie dławicowe zabezpieczy przed wpływaniem do studni nawodnionego pisaku. Rury stalowe grubościenne perforowane wciskane są bezpośrednio w grunt za pomocą pras hydraulicznych. W odcinku 2,4 m spawane ze sobą. Pierwszy odcinek rury zaopatrzony jest w tak zwany but (stalowa głowica stożkowa ułatwiająca wciskanie rur, a zarazem służy do usuwania z gruntu wodonośnego drobnego materiału przed osuwająca się rurą).
Materiał który przeszedł przez otwory w bucie odpływa specjalnie założona na czas wciskania wewnątrz rury filtrowej rurą o średnicy do studni zbiorczej, skąd usuwany jest wraz z woda za pomocą pomp. Każda z nich wciśnięta w grunt posiada zamkniecie zasuwowe.
Objętość wypłukiwanego z gruntu materiału wynosi zwykle 3-krotną objętość wtłoczonej rury filtrowej i stanowi od 70 ÷ 80% uziarnienia warstwy wodonośnej. Na skutek tego wokół rury powstaje naturalny filtr o średnicy 1,8 ÷2,4 m, składający się z najdrobniejszych ziaren warstwy wodonośnej.
Zaletą ujęć promienistych jest bardzo znaczne wykorzystanie zasobów ujmowanych wód (do 90%, a niekiedy więcej). Bardzo duża wydajność takiego ujęcia zastępuje nawet kilkadziesiąt studni wierconych pionowych. Do wąd studni Raneya można zaliczyć:
konieczność stosowania bardzo kosztownych grubościennych rur filtrowych ze stali nierdzewnej
trudności w dostosowaniu perforacji rur w stosunku do uziarnienia gruntu
trudności zastosowania rur filtrowych tego typu do ujmowania wód z utworów różnoziarnistych
Istnieją inne zmodernizowane rozwiązania ujęć promienistych, ale zasada działania jest podobna.
Fehlmana (rys. 86)
Zamiast rury filtrowej wciskane są (podobnie jak przy ujęciach za pomocą studni wierconych pionowych) rur pełnościennych stalowych okładzinowych zaopatrzonych w głowicę (but perforowany) rozluźniającą grunt warstwy wodonośnej w miarę wciskania rur, a zarazem umożliwiającą usuwanie wraz z wypływającą wodą drobnoziarnistych frakcji gruntu, które następnie rurą materiałową są odprowadzane do studni zbiorczej, skąd wypompowane jest na zewnątrz. W tak przygotowany otwór wprowadzamy rurę filtrową cienkościenną o perforacji dostosowanej do wzmacniania warstwy wodonośnej po założeniu rury filtrowej usuwa się rurę okładzinową odsłaniając filtr (rury te można wykorzystać wielokrotnie, a but pozostaje w gruncie).
Preussag (rys. 87)
Tutaj postępuje się podobnie jak w systemie Fehelmana z tą różnica, że w rurę okładzinową wprowadza się rurę filtrową o średnicy odpowiednio mniejszej od rury okładzinowej, a przestrzeń między rurą okładzinową a rurą filtrową wypełnia się sposobem hydraulicznym, obsypką żwirową o granulacji dostosowanej do warstwy wodonośnej. Ten system może być wykorzystywany do ujmowania wody z utworów drobnoziarnistych. Odstępy miedzy sąsiednimi studniami 500 ÷ 600 m. Głębokość studni od kilkunastu do . Wydajność ujęcia może wzrosnąć nawet kilkakrotnie w przypadku ujmowania wody pod ciśnieniem (rys. 88 ÷ 99).
Zasady obowiązujące przy ujmowaniu źródeł.
Nie należy zmieniać wysokości położenia wypływu źródła (zmiana może spowodować wyczerpanie zasobów źródła).
Należy przestrzegać szczelności źródła (cale źródło powinno być uchwycone).
Należy zabezpieczyć ochronę sanitarną źródła i zabezpieczyć przed zniszczeniem źródła.
W przypadku ujmowania za pomocą drenów – nie dopuścić do przesuwania się warstwy wodonośnej (wydajność drenu musi odpowiadać wydajności źródła).
Są spotykane na nizinnych zagłębieniach; kierunek wypływu ku górze. Wydajność takich źródeł kilkadziesiąt i więcej.
Ujmowanie źródeł występujących skupionych polega na:
oczyszczenie miejsca wypływu wody przez zdjęcie warstwy wierzchniej gruntu
odsłonięcie czystej warstwy wodonośnej
obudowanie miejsca wypływu za pomocą studni kopanej (komorowej) kołowej lub prostokątnej
dno studni wysypuje się żwirkiem granulowanym lub grubym piaskiem
ściany studni na wysokości warstwy nieprzepuszczalnej obłożyć warstwą iłu plastycznego lub tłustej gliny (grubość warstwy 0,3 ÷ 0,5 m)
całość należy przysypać gruntem rodzimym (zabezpieczyć przed wypływem temperatury zewnętrznej)
Wyposażenie komory:
przewód czerpalny zakończony klapą i zamkiem zasuwowym
przewód przelewowy zakończony klapą zwrotną i siatką (zabezpieczającą przed zwierzętami)
rura wentylacyjna zaopatrzona w siatkę (by ptaszki się nie przedostawały:)
szczelny właz otworu kontrolnego (otwór zamknięty)
Przykład grupowego (dla kilku wypływów) ujęcia pokazany na rys. 104. W niektórych przypadkach ujęcie źródeł skupionych można przedłużyć w głąb warstwy wodonośnej w postaci sztolni (rys. 105).
Ujecie źródeł warstwowych odbywa się za pomocą ciągów poziomych chwytających wódę na całej długości wypływu za pomocą drenów lub sztolni (rys. 106 ÷ 108). Galerie mają z reguły wymiary przełazowe; wykonywane sposobem górniczym lub w otwartym wykopie. Zabezpieczanie tych ujęć jest podobne do ujęcia wyżej wymienionego.
,,WZBOGACANIE WOD PODZIEMNYCH”
W przypadku gdy zasoby wód gruntowych są niewystarczające (np. przy istniejącym ujęciu wód gruntowych), sięgamy do ich sztucznego wzbogacania z istniejących wód powierzchniowych. Istnieje wiele sposobów wzbogacania. Do najczęściej spotykanych można zaliczyć:
Infiltracja brzegowa (naturalna; rys. 109) występuje wówczas, gdy urządzenia do ujęcia wody gruntowej znajdują się w pobliżu wód powierzchniowych. Odległość ujęć od brzegu powinna wynosić 50 ÷ 100 m, aby zapewnić możliwie długi czas przepływu, który jest niezbędny do oczyszczania się wody i nabrania cech wody gruntowej. Nie należy dopuszczać do zbyt dużych prędkości dopływu wody do studni oraz napływu wody z rzeki, jeziora do gruntu – może nastąpić zamulenie porów warstwy wodonośnej namułem wciąganym wraz z wodą.
Rowy i stawy infiltracyjne, studnie infiltracyjne (rys. 8, 9, 10) są to najczęściej spotykane urządzenia do nawadniania (wzbogacania). Czas przepływu wody w gruncie od miejsca infiltracji do miejsca ujęcia powinna wynosić 40 ÷ 100 dni. Woda w tym czasie nabiera cech wody gruntowej. Rowy bądź stawy wykonuje się w ten sposób ze dno wysypuje się warstwą drobnego piasku o grubości 0,3 ÷ 0,5 m. Piasek zatrzymuje niesione przez wodę zanieczyszczenia i nie dopuszcza do kolmatacji gruntu wodonośnego. Po pewnym czasie (2x do roku) zgarnia się górną warstwę piasku z osadem (podobnie jak na filtrach powolnych), a po kilku takich czyszczeniach układa się nową warstwę filtrującą. Głębokość urządzeń infiltracyjnych 1,2 ÷ 2 m. W przybliżeniu można przyjąć, że zdolność filtracyjna otwartych urządzeń nawadniających wynosi wody na powierzchni dna rowu i dobę.
Studnie infiltracyjne (chłonne) (rys. 10) stosowane są, gdy wodę infiltracyjną należy wprowadzić na większą głębokość z powodu dużej warstwy przykrywkowej. Konstrukcja ich przypomina studnie wiercone ujmujące wodę, ale zadanie tych studni jest odwrotne. Studnie te powinny być zaopatrzone w podwójny filtr siatkowy. Woda wprowadzona do studni powinna być oczyszczona dość dokładnie. Wtórne ujmowanie wody następuje normalnie studniami wierconymi umieszczonymi w odległości 70 ÷ 100 m od linii studzien chłonnych.
Dreny infiltracyjne (chłonne) zastępują rowy otwarte, są to ciągi drenów zakładane w płytkich warstwach wodonośnych; trudne do utrzymania i czyszczenia .