Procesy transformacji ładu środkowoeuropejskiego po zimnej wojnie
Stańczyk, Przeobrażenia międzynarodowego układu sił w Europie
Proces zmiany międzynarodowego układu sił: przesłanki
Na zmianę międzynarodowego układu sił w Europie na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych wpłynęło wiele czynników o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym, mających wpływ bezpośredni lub pośredni oraz oddziałujących długofalowo bądź krótkotrwale. Do najważniejszych z nich można zaliczyć: 1) strukturalną niewydolność systemu gospodarczego europejskich państw realnego socjalizmu; 2) kryzys autorytaryzmu; 3) pojawienie się coraz bardziej zorganizowanej opozycji politycznej; 4) wpływ procesu KBWE; 5) ideologiczną klęskę radzieckiego komunizmu; 6) pierestrojkę w polityce zagranicznej ZSRR; 7) wzrastający opór społeczny i determinację w pragnieniu dokonania przemian ustrojowych; 8) odrodzenie świadomości narodowej i przewartościowania w obrębie interesów państwowych; 9) uwarunkowania geopolityczne.
Sytuacja gospodarcza w końcu lat osiemdziesiątych, choć zróżnicowana jednak we wszystkich europejskich państwach socjalistycznych wykazywała ciągłe objawy niewydolności strukturalnej.
Trwał dogmatyzm ekonomiczny: centralne planowanie, zarządzanie nakazowo – rozdzielcze, autarkia, biurokratyzm. Zwiększała się tzw. luka technologiczna i ogólne zacofanie.
W takich warunkach kryzys ekonomiczny rozwinął kryzys społeczny nie tyle poprzez zaistnienie groźnych niedomagań gospodarczych, ile raczej wskutek przekonania o utracie perspektyw.
Kryzysowi ekonomicznemu zaczął towarzyszyć kryzys władzy autorytarnej. Głównymi czynnikami wpływającymi na osłabienie legitymizacji tej władzy były jej istota (fakt narzucania siłą) i obca ideologia.
Opozycja wobec władz komunistycznych wystąpiła właściwie już w momencie objęcia przez nie rządów. Jej zorganizowane formy zostały zlikwidowane w okresie stalinizmu. Ponowne odrodzenie opozycji politycznej nastąpiło już na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w warunkach „odprężenia” międzynarodowego.
Wsparciem dla działalności opozycyjnej był proces KBWE. Jego szeroki wymiar, obejmujący m. in. problematykę przestrzegania prawa międzynarodowego, utwierdzał w przekonaniu o słuszności zmagań i dostarczał podstaw do konkretnej działalności w celu realizacji przyjętych zobowiązań międzynarodowych.
Roman Kuźniar stwierdził, że: „Powstały system stanowił przypadek rozwoju regresywnego, bowiem reprezentował niższy poziom złożoności i różnorodności form życia społecznego. Wydaje się jednak, że problem słabości tego systemu tkwił nie tyle w niższym poziomie złożoności i różnorodności form życia społecznego, ile raczej w tym, że uniemożliwiał on w wystarczającym stopniu reprezentację społeczną w zakresie sprawowania władzy, a wręcz ograniczał ją do wąskiego establishmentu jedynej partii rządzącej”.
Nowym kierunkiem politycznym, mającym unowocześnić system radziecki i zapoczątkować kolejną, bardzo potrzebną ZSRR fazę odprężenia, stała się rozpoczęta przez Michaiła Gorbaczowa polityka przebudowy – pierestrojka. Istotą pierestrojki stało się dokonanie niezbędnych zmian w celu potanienia i unowocześnienia systemu. Za jej początek uważa się najczęściej: wystąpienie Michaiła Gorbaczowa na plenum KC KZPR 23 kwietnia 1985 roku, gdy użył słów pierestrojka (przebudowa), uskorienije (przyspieszenie) i głasnost (jawność, otwartość); bądź ogłoszenie koncepcji rozbrojenia nuklearnego w 1986 roku; bądź wystąpienie Michaiła Gorbaczowa na plenum KC KPZR w 1987 roku. Polityka ta zmierzała: 1) w sferze gospodarczej – do wyprowadzenia państwa radzieckiego z zastoju ekonomicznego, czemu miało służyć pozyskanie zachodnich kredytów i technologii; 2) w polityce wojskowej – przede wszystkim do powstrzymania realizacji amerykańskiego programu obrony strategicznej w kosmosie (SDI), któremu ZSRR nie był już w stanie stawić czoła; 3) w polityce zagranicznej – do zapoczątkowania i utrwalenia nowego odprężenia traconych wpływów ideologicznych. Przyjmując za główne zasady: negację wojny, konieczność równego bezpieczeństwa, odideologizowanie stosunków międzypaństwowych i nieingerencję w sprawy wewnętrzne nowa linia polityczna nadal potwierdzała ekonomiczne, polityczne i ideologiczne współzawodnictwo z kapitalizmem. Tym niemniej oznaczała rezygnację z globalnego ekspansjonizmu i konfrontacyjnej polityki wobec Zachodu na rzecz nawiązywania trwalszej współpracy międzynarodowej, uznającej wiele realiów oraz zakładającej konieczne wyrzeczenia.
Efektem wprowadzenia pierestrojki, ukierunkowanej głównie na reformy gospodarcze, stała się głasnost. Rozluźniono cenzurę, zwiększono swobodę ograniczeń oraz poruszania się, zaprzestano zagłuszania rosyjskojęzycznych audycji BBC i Głosu Ameryki, a także zaczęto zwalniać więźniów politycznych.
Wzrastający opór społeczny wobec starych porządków i determinacja w pragnieniu dokonania przemian ustrojowych stały się kolejnym ważnym czynnikiem zmiany międzynarodowego układu sił w końcu lat osiemdziesiątych.
W sytuacji odradzania się świadomości narodowej wielu krajów następowały stopniowe przewartościowania w obrębie interesów państwowych.
Poza sprzecznościami wynikającymi z zależności satelickich ujawniały się także sprzeczności na tle narodowościowym oraz na tle frakcyjnym. Często były poddawane mniej lub bardziej udanej neutralizacji w myśl dogmatycznej zasady ideologicznej jedności państw wspólnoty socjalistycznej.
Uwarunkowania geopolityczne dopełniły przesłanek wydarzeń mających nastąpić u schyłku lat osiemdziesiątych. Sztuczny polityczno – militarny podział Europy po II wojnie światowej od początku bowiem zawierał w sobie potencjał czynników dezintegrujących pielęgnowaną stabilizację europejskiego status quo.
Podsumowując przedstawione wnioski należy zaznaczyć, że dopiero kompleksowe oddziaływanie na siebie wszystkich wymienionych przesłanek stworzyło efekt tzw. punktu krytycznego, który wyzwolił mechanizmy zmiany międzynarodowego układu sił, prowadzące do zakwestionowania dotychczasowych modeli ustrojowych ładu międzynarodowego i systemu bezpieczeństwa międzynarodowego.
Proces zmiany międzynarodowego układu sił: ogniwa
Liczebność i stopień zorganizowania opozycji były bardzo różne. Cechą wspólną większości krajów było oparcie się opozycji przede wszystkim na inteligencji, warstwach średnich i młodzieży. Poza Polską nie można było jednak zaobserwować powstania wielkiego, możliwie zjednoczonego i długotrwałego ruchu masowego.
Zjednoczenie Niemiec
Należy podkreślić, że głównym czynnikiem determinującym mechanizm przywrócenia jedności Niemiec była masowa emigracja obywateli NRD do RFN, która nabrała szczególnych rozmiarów w 1989 roku.
Gregor Gysi 6 stycznia 1990 roku zaproponował tworzenie konfederacji obu państw niemieckich na podstawie „wspólnoty traktatowej”, zmniejszenie do 1991 roku o połowę armii obu państw, demilitaryzację 50 – 80 km strefy po obu stronach granicy, rezygnację z broni jądrowych i chemicznych oraz redukcje zbrojeń i handlu bronią. Plan ten został szybko odrzucony zarówno przez RDN, jak i przez NATO.
Kolejną koncepcją zjednoczeniową rodem z NRD był plan Hansa Modrowa, ogłoszony 1 lutego 1990 roku, który przewidywał ustanowienie wspólnoty traktatowej oraz konfederacji, powołanie wspólnych ciał ustawodawczych, uchwalenie wspólnej konstytucji, wybór prezydenta i powołanie rządu. Plan ten zakładał neutralność Niemiec, a ponadto podpisanie traktatu pokojowego z czterema mocarstwami. Warunek neutralności Niemiec budził w RFN i na Zachodzie wiele zastrzeżeń, jednak sygnał o zgodzie ZSRR na zjednoczenie Niemiec odegrał istotną rolę w przyspieszenie tego procesu.
Plan Helmuta Kohla, oparty na 10 – punktowym programie zjednoczeniowym ogłoszonym 28 listopada 1989 roku, zyskał duże poparcie w społeczeństwie NRD, a także w USA. Jego propozycje, nastawione na szybkie tworzenie faktów dokonanych w życiu publicznym NRD oraz jej gospodarce, a także zachęta przystąpienia do EWG, dały zdecydowany impuls tendencjom zjednoczeniowym. Plan ten, akcentując dążenie do tworzenia integracji europejskiej, jako główny priorytet wysuwał jednak tworzenie konfederacyjnych, a następnie federacyjnych więzi między oby państwami niemieckimi.
W 1990 roku odbyło się kilka posiedzeń konferencji 2+4 (Bonn, Berlin, Paryż, Moskwa) na których omówiono polityczno – wojskowe następstwa procesu zjednoczenia Niemiec, uregulowano prawnomiędzynarodowy status tego państwa i Berlina oraz kwestie graniczne.
Uregulowanie w Paryżu kwestii granicznych zakładało: uznanie obszaru obu państw niemieckich (i Berlina) jako ostatecznego kształtu granicznego zjednoczonych Niemiec, zobowiązanie prawnomiędzynarodowego potwierdzenie przez Niemcy i Polskę ich granicy, wyrzeczenie się przez Niemcy roszczeń terytorialnych obecnie i w przyszłości, usunięcie z konstytucji zjednoczonych Niemiec niektórych postanowień z preambuły Ustawy Zasadniczej RFN jako niezgodnych z przyjętym prawnomiędzynarodowym statusem zjednoczonych Niemiec oraz potwierdzenie granicy Niemiec ze strony czterech mocarstw.
Rozwiązanie Układu Warszawskiego i RWPG
Podstawowe przesłanki rozwiązania Układu Warszawskiego i RWPG można sprowadzić do następujących czynników: 1) wyzwolonego procesu demokratycznych przemian w Europie; 2) kresu istnienia status quo Europy ustanowionego decyzjami mocarstw po II wojnie światowej oraz zdezaktualizowanie się dotychczasowych dogmatów obrony polityczno – terytorialnego porządki na kontynencie; 3) utrwalenia pokojowych tendencji w stosunkach międzynarodowych państw europejskich i czterech mocarstw.
Rozpad Jugosławii
Plan Vance’a – Owena zakładał przekazanie Serbom 42,3% obszaru Bośni i Hercegowiny, muzułmanom – 28,8%, a Chorwatom – 25,4%. Został on odrzucony przez bośniackich Serbów.
W dniu 23 czerwca 1993 roku przedstawiony został na konferencji w Genewie nowy plan pokojowy (plan Dawida Owena – Thorvalda Stoltenberga) przewidujący podział Bośni na 3 państwa etniczne na podstawie granic odpowiadających ówczesnej sytuacji na frontach walk. Według propozycji serbsko – chorwackich miałyby zostać utworzone 3 luźno skonfederowane, etniczne kantony, według następującego podziału terytoriów: Serbowie 52%, muzułmanie 30%, Chorwaci 18%. Poważną konsekwencją wprowadzenia tego planu w życie byłyby masowe migracje ludności i zagrożenie kolejnymi falami tzw. czystek etnicznych.
Przyjmuje się, że punktem zwrotnym w międzynarodowych mediacjach w sprawie zakończenia wojny w Bośni i Hercegowinie były dwa porozumienia, podpisane 18 marca 1994 roku w Waszyngtonie: 1) o utworzeniu Federacji Chorwacko – Muzułmańskiej w Bośni; 2) o zasadach połączenia tej federacji w konfederację z Chorwacją. Zadecydowano o natychmiastowym utworzeniu Federacji Chorwacko – Muzułmańskiej w Bośni na obszarze 30% jej terytorium niezajmowanego przez Serbię. Umawiające się strony zaproponowały, aby nowe państwo bośniackie składało się z kantonów w następującej proporcji terytorialnej: 58% powierzchni Bośni i Hercegowiny dla federacji i 42% powierzchni dla Serbów. Porozumienie to zakończyło wojną między Chorwatami i muzułmanami.
W dniu 25 kwietnia 1994 roku powołana została w Londynie tzw. Grupa Kontaktowa do spraw Bośni, złożona z przedstawicieli USA, Rosji, Francji, Wielkiej Brytanii, Niemiec, Grecji, UE i ONZ. Na podstawie porozumień waszyngtońskich opracowała ona w maju 1994 roku nowy plan pokojowy dla Bośni i Hercegowiny, przewidujący utworzenie luźnej konfederacji między Federacją Chorwacko – Muzułmańską i Republiką Serbską w Bośni. Mimo zagrożenia przez zachodnich negocjatorów sankcjami gospodarczymi wobec Republiki Serbskiej w Bośni, bośniaccy Serbowie odrzucili ten plan.
W ramach działań Grupy Kontaktowej opracowano w lutym 1995 roku nowy plan pokojowy dla Chorwacji (tzw. Z – 4 – inicjatywa ambasadorów USA, Rosji, Francji i Niemiec w Zagrzebiu). Głównymi założeniami tego planu były: reintegracja Zachodniej Slawonii z Chorwacją, odłożenie na 5 lat kwestii statusu Wschodniej Slawonii, a także przyznanie znaczącej autonomii dla Republiki Serbskiej Krajiny. Plan ten został odrzucony przez obie strony konfliktu.
W dniu 10 listopada 1995 roku zostało podpisane w Dayton porozumienie o umocnieniu Federacji Chorwacko – Muzułmańskiej. W rezultacie toczonych negocjacji doszło do rozwiązania problemu Wschodniej Slawonii.
W dniu 14 grudnia 1995 roku podpisano w Dayton układ w sprawie przywrócenia pokoju w Bośni Hercegowinie. Na jego mocy został uznany podział Bośni i Hercegowiny na Federację Chorwacko – Muzułmańską i Republikę Serbską. Oba nowe twory państwowe zyskują daleko idącą samodzielność. Natomiast władze centralne tej nowej luźnej konfederacji mają posiadać uprawnienia w zakresie polityki zagranicznej, handlu zagranicznego, polityki walutowej, obywatelstwa i migracji ludności.
Utworzenie Wspólnoty Niepodległych Państw i kres istnienia ZSRR
Wiele wskazuje na to, że pierestrojka stanowiła jedynie próbę zewnętrznej demokratyzacji i nie odnosiła się do zmiany wewnętrznej struktury państwowej, opartej na władzy partii komunistycznej.
Rozpad ZSRR udowodnił, że w warunkach słabej legitymizacji społecznej częściowe działania na rzecz reformy danego systemu przyczyniają się nie tyle do zwiększania jego społecznej atrakcyjności, ile do rozbudzenia większych pragnień społecznych ukierunkowujących dążenia do jego całkowitej zmiany. Właśnie w tym zjawisku można upatrywać niepowodzeń pierestrojki, która miała niezwykle ograniczony zasięg w zakresie kreowania bliżej nieokreślonego modelu ustrojowego, mającego być czymś pośrednim między komunizmem a demokracją.
Przyjmując fakt zaistnienia następujących głównych czynników rozpadu ZSRR i utworzenia WNP: 1) woli społecznej; 2) interesów elit przywódczych poszczególnych republik; 3) efektu subiektywnie determinowanego współdziałania (rozumianego jako współdziałanie międzynarodowe nie tyle wymuszane przez państwa silniejsze, ile powodowane własnym poczuciem potrzeby współuczestnictwa w działaniach państw silniejszych i nawet swego rodzaju naśladownictwem postępowania innych); 4) obiektywnej konieczności współdziałania państw poradzieckich istotnie można potwierdzić tezę o przejściowym charakterze WNP, wynikającym z tego, że stała się ona kompromisem oddziaływania na siebie wszystkich tych czynników.
Rezultaty
Głównymi rezultatami politycznych przeobrażeń w Europie na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych stały się: 1) zmiany ustrojowe w krajach Europy Środkowej, a następnie w krajach Europy Wschodniej; 2) zjednoczenie Niemiec, w wyniku którego przestało istnieć jedno z państw europejskich – Niemiecka Republika Demokratyczna; 3) rozpad starych (blokowych) powiązań między państwami środkowo – i wschodnioeuropejskimi; 4) rozpad państw wielonarodowych w Europie Środkowej i Wschodniej; 5) powstawanie nowych form współpracy regionalnej oraz zawieranie coraz ściślejszych związków państw postsocjalistycznych z państwami i strukturami zachodnimi, a także z innymi organizacjami międzynarodowymi; 6) wyzwolenie procesu kompleksowych przemian: politycznych, gospodarczych, wojskowych i innych.
Wiele różnic zdań wywołuje przy tym kwestia zamknięcia, bądź pozostawienia otwartą, cezury zimnej wojny. Poglądy na ten temat można sklasyfikować (przyjmując opinię Przemysława Grudzińskiego), jako trzy wizje: zachodnią, radziecko – rosyjską i środkowoeuropejską. Wizja zachodnia sprowadza się do uznania końca zimnej wojny (poczucie wygranej w konfrontacji Wschód – Zachód i poczucie strategicznego bezpieczeństwa; według niektórych opinii kres zimnej wojny miał nastąpić już na początku lat siedemdziesiątych, wraz ze stabilizacją wynikającą z uznania europejskiego status quo). Wizja radziecko – rosyjska przyjmuje dalsze trwanie zimnej wojny: poczucie przegranej i ignorowania rosyjskiego stanowiska w polityce międzynarodowej, nostalgia za przeszłością i odczuwana potrzeba odbudowy imperium, a przynajmniej stworzenia w Europie Środkowej strefy buforowej, poczucie wykorzystywania przez Zachód jednostronnych ustępstw Rosji, jej izolacji i braku bezpieczeństwa, a wręcz zagrożenia. Zgodnie z wizją środkowoeuropejską nastąpił, co prawda kres zimnej wojny, lecz jej konsekwencje pozostały, nawet mimo załamania się dawnego systemu dwubiegunowego, co wynika zarówno z dosyć pasywnej postawy Zachodu wobec pełnej integracji środkowoeuropejskich państw postsocjalistycznych ze strukturami zachodnioeuropejskimi, jak i z aktywnej postawy Rosji na rzecz uniemożliwienia ich pełnej integracji z NATO.
W zaistniałych nowych uwarunkowaniach jako główny rezultat końca zimnej wojny jawi się tzw. letni pokój, w którym niedookreślone pozostają role mocarstw, pojawia się bardzo wyraźnie problem proliferacji broni nuklearnych w następstwie rozpadu ZSRR oraz uaktywniają się rozmaite konflikty regionalne, które prędzej czy później będą musiały prowadzić do wystąpienia różnic interesów między różnymi państwami. Niebezpieczeństwa związane z eskalacją tych konfliktów są w skali globalnej mniejsze, lecz tylko do czasu ich odseparowania od rywalizacji międzymocarstwowej.