Procesy transformacji ładu środkowoeuropejskiego po zimnej wojnie
Od globalnej konfrontacji do współdziałania
Pierestrojka w ZSRR – rok 1985 staje się cezurą wyjściową zasadniczej poprawy klimatu w globalnych stosunkach międzynarodowych. Odchodzi się w polityce zagranicznej od patrzenia na siebie z pozycji imperialnych, najważniejsze mają stać się cele ogólnoludzkie. Z tego powodu zaprzestaje się stosowania metod zimnowojennych: wyścigu zbrojeń, ideologizacji i militaryzacji stosunków m/n oraz prowadzenia polityki konfrontacyjnej.
Od 1985 zaczynają odbywać się coroczne spotkania na szczycie USA – ZSRR. (realizacja propozycji Charlesa Percyego). Najważniejszą sprawą – ograniczenie i kontrolowanie zbrojeń zwłaszcza jądrowych i kosmicznych. Plan Gorbaczowa:
1 etap : 5-8 lat na redukcję do połowy broni jądro wodorowej
2 etap: nie później niż w 1990, 5-7 lat, do rozbrojenia jądrowego przyłączyłyby się inne państwa nuklearne (likwidacja taktycznej broni jądrowej + zaprzestanie prób z bronią jądrową)
3 etap: 1995, likwidacja pozostałej broni jądrowej + powszechne porozumienie zakazujące jej odbudowy
Plan pozytywnie przyjęty przez społeczność m/n: Chiny, Indie, Wielką Brytanię i Francję. Poważnie przyjęty przez Waszyngton.
Genewa 1986, amerykańsko-radzieckie rozmowy w sprawie konwencji dotyczącej powszechnego i całkowitego zakazu broni chemicznej +rokowania dotyczące redukcji zbrojeń strategicznych, zbrojeń średniego zasięgu oraz kwestii broni kosmicznej.
Przygotowania do następnego szczytu przerwane po amerykańskim ataku na Libię, dopiero po katastrofie w Czarnobylu (26 IV 1986) ponowne rozmowy na zasadach wzajemności „centrów redukcji ryzyka” przypadkowego konfliktu jądrowego. Wtedy Reagan zgadza się na nowy szczyt, a w Waszyngtonie podpisano 13 porozumień amerykańsko – radzieckich (ochrona zdrowia, współpraca kulturalna itd.)
Szczyt w Reykjaviku 11-12 X 1986
Przygotowania - rozmowy ministra spraw zagr. ZSRR Szewardnadze z Reaganem i Schultzem w Waszyngtonie. Nadzieja na uzgodnienie odpowiedniej redukcji arsenałów amerykańskich i radzieckich.
3 propozycje ZSRR:
Redukcja o ½ strategicznej broni ofensywnej na ziemi, w wodzie i w powietrzu w ciągu 5 lat.
Realizacja amerykańskiego projektu „zero” w Europie – całkowita likwidacja rakiet średniego zasięgu obu państw, nie biorąc pod uwagę Francji i Wlk Brytanii.
Wykluczyć możliwość tworzenia broni nowego typu, a zatem przestrzegać układu o obronie antyrakietowej i o zakazie prób jądrowych – na tej propozycji najbardziej zależało ZSRR, a USA nie chciała o niej rozmawiać, dlatego do żadnego porozumienia nie doszło.
Zdecydowano się jedynie na kompleksowe negocjacje
Spotkanie Schultz – Szewardnadze w Wiedniu XI 1986
Szewardnadze broni pakietu z Reykjaviku, Schultz starał się wprowadzić tzw. Pakiet wiedeński odmiennie porządkujący sprawy poruszane w Reykjaviku. Wg szefa msz ZSRR postęp w rozmowach możliwy z chwilą uzyskania zgody USA na ograniczenie SDI (amerykańskiego programu strategicznej obrony antybalistycznej krajów NATO) do badań laboratoryjnych.
Później koordynacja obu pakietów – specjalna runda rozmów w Genewie.
Eurorakiety – państwa, w których były rozmieszczone rakiety typu Pershing i pociski manewrujące (RFN, Wielka Brytania, Włochy, Belgia i Holandia) poparły opcję zerową.
Gorbaczow zgodził się na eliminację rakiet krótszego zasięgu w Czechosłowacji i NRD oraz na kontynuację badań amerykańskich w dziedzinie obrony przeciwrakietowej ograniczonych do laboratoriów.
Propozycja USA podwójnego rozwiązania zerowego:
-likwidacja wszystkich rakiet jądrowych średniego zasięgu obu państw na wszystkich obszarach; propozycja przyjęta przez ZSRR.
15 IX 1987 oba państwa podpisały porozumienie w sprawie środków zmniejszania niebezpieczeństwa jądrowego. Uzgodniono wtedy również, że przyszły szczyt w USA rozstrzygnie kwestię likwidacji 2 klas broni jądrowej. Powrócono do rozmów na temat prób jądrowych, aby móc ograniczać moc i liczbę doświadczeń. Określono także wcześniej zakres przyszłego szczytu.
Szczyt w Waszyngtonie i traktat INF 8 XII 1987
- układ o likwidacji rakiet jądrowych średniego i krótszego zasięgu (Cruise, Pershing, SS-20)
-inspekcje w ciągu 13 lat po wejściu w życie + specjalna komisja kontroli
-1 porozumienie dotyczące rzeczywistego rozbrojenia jądrowego – redukcja o 2800 rakiet i 3800 głowic
-natychmiastowa akceptacja społeczności m/n
Dzięki temu postanowiono przyspieszyć rokowania START, propozycja ZSRR redukcji o 50% strategicznych arsenałów jądrowych obu państw i podtrzymanie układu antyrakietowego z 1972r. USA proponowała konsultacje przed ewentualnym rozmieszczeniem broni w kosmosie. Uznano również potrzebę wprowadzenia globalnego zakazu użycia broni chemicznej.
Szczyt moskiewski (4 szczyt Gorbaczow – Reagan) nie miał charakteru przełomowego – podpisano jedynie układ o ratyfikacji układu grudniowego. Szczyt przyczynił się do globalnej współpracy obu mocarstw w warunkach budowania wzajemnego zaufania. Rozpoczęto wzajemną kontrolę i nadzór nad zakładami rakietowymi. Później uzgodniono również współpracę w zakresie przepływu informacji.
Wystąpienie Gorbaczowa w ONZ 8 XII 1988
-znaczna redukcja radzieckich jednostek wojskowych oraz zmniejszenie liczby żołnierzy o pół miliona do 1991 roku.
-koncepcja wycofania wojsk z obcych terytoriów + wizja reform w ZSRR + przestrzeganie praw człowieka
Koncepcja otwartego nieba – udostępnienie na zasadzie wzajemności przestrzeni powietrznej strony przeciwnej do regularnego prowadzenia obserwacji ruchów wojsk. Była to odpowiedź ze strony USA na propozycję Gorbaczowa redukcji po 1 milionie żołnierzy oraz znacznej ilości czołgów, samolotów i artylerii, a także dojścia do równowagi sił konwencjonalnych obu bloków do 1997r. Dzięki temu wznowiono rokowania START 19 VI 1989.
6 porozumień podpisanych w Jackson Hole – kwestia wymiany informacji o arsenałach broni chemiczne, bezwizowy ruch przez Cieśninę Beringa, wprowadzenie w życie koncepcji „otwartego nieba”. – pomyślny wspólny grunt
Szczyt na Malcie 2-3 XII 1989
-poparcie przez ZSRR pierestrojki i głasnosti
-dziedziny przyszłego porozumienia wymienione przez Busha np. KNU dla ZSRR, negocjacje handlowe, dwustronna współpraca gospodarcza
-propozycje negocjacji nad zakazem broni chemicznej, ograniczenia broni konwencjonalnej i sił zbrojnych w Europie
Przechodzenie od wzajemnego zrozumienia do współdziałania! Np. w sprawie niepodległości Namibii; procesu KBWE; rozbrojenia
Szczyt Gorbaczow – Bush w Waszyngtonie i Camp David 30 V – 3VI 1990
-koniec etapu wrogości w polityce jądrowej
-wspólne oświadczenie w sprawie ograniczania zbrojeń strategicznych i zawarcia odpowiedniego układu
-współpraca w kwestiach ograniczenia zbrojeń konwencjonalnych oraz zjednoczenia Niemiec
Pomoc dla pierestrojki na szczycie 7 najbogatszych państw świata w Houston – po zabiegach dyplomacji USA
Wspólne stanowisko wobec agresji Iraku na Kuwejt, wezwanie do wycofania się Iraku z Kuwejtu
Wspólne oświadczenie Baker-Szewardnadze – Odpowiedzialność za pokój i bezpieczeństwo w zmieniającym się świecie – nowy etap kształtowania się nowego ładu międzynarodowego.
Dyplomacja ustępstw w dziedzinie wojskowej
Dokument Konferencji Sztokholmskiej
1 część – dokument rozwija myśl, iż przyjęte w nim uzgodnienia nadadzą skuteczność obowiązkowi państw powstrzymania się od groźby użycia siły bądź użycia siły.
2 część – najważniejsze środki budowy zaufania i bezpieczeństwa np. powiadamianie o pewnych rodzajach działalności wojskowej w Europie, 42 dniowe wyprzedzenie w sytuacji zaangażowania ponad 13 tysięcy żołnierzy.
3 część – tryb obserwacji działalności wojskowej podlegającej powiadomieniu i trwającej powyżej 72 godzin (np. immunitety obserwatorów itd.)
Postanowienia ograniczające – akcja wojskowa z udziałem powyżej 40 tysięcy żołnierzy wymaga powiadomienia 2 lata naprzód
Ostatnia część – stosowanie przyjętych środków od początku 1987r.
2 załączniki, 1 nieważny, 2 mówił o możliwości podnoszenia problematyki Konferencji Sztokholmskiej przez każde państwo KBWE
Nie podjęto zagadnień rozbrojenia.
Rokowania rozbrojeniowe UW-NATO
-chciano przenieść rozmowy na forum KBWE i objąć kontrolą zbrojeń całą Europę ( a nie międzyblokowo) przyjęto jednoczesne rozmowy 35 i 23
Nowe rokowania wiedeńskie w sprawie redukcji broni konwencjonalnych (23), jednocześnie zbierało się forum 35 uczestników KBWE, którzy zajmowali się środkami budowy zaufania w Europie.
Szybko podpisano traktat CFE 19 XI 1990:
-limity poszczególnych rodzajów uzbrojenia w obu blokach wojskowych na obszarze od Atlantyku po Ural
-państwa zobowiązane do roku 1994 zlikwidować lub przebudować do celów pokojowych łącznie około 250 tys jednostek bojowych, głównie w Europie Środkowej i ZSRR
-wg komentatorów zachodnich ZSRR utraciło prawie 9/10 potencjału militarnego.
Bezpośrednio po zawarciu układu podpisano deklarację o wyrzeczeniu się wrogości między członkami obu ugrupowań wojskowych. Dokument ten zamykał umownie okres zimnej wojny.
Zjednoczenie Niemiec
Od jesieni 1985 najważniejszym celem politycznym RFN pełne porozumienie z Polską – seminaria na temat perspektyw porozumienia w obu krajach.
Wizyta Erika Honeckera w RFN – gwarancja korzystania ze świadczeń finansowych RFN + Kohl powiedział, że większość Niemców domaga się zjednoczenia środkami pokojowymi. Rząd Kohla stosował w stosunkach z NRD tezę Bahra z 1963r – zmiany przez zbliżenie.
Akceptacja przez Moskwę Okrągłego Stołu, wizyta Gorbaczowa w RFN bez konsultacji z NRD – przesłanki mówiące o możliwości zjednoczenia. Prace sztabów CDU/CSU nad wariantem zjednoczeniowym. Doszło do masowej emigracji z NRD w której pomagały 3 państwa wschodnie. Reakcja społeczności m/n – obawa Włoch, Francji, ZSRR. Wg USA jest to kwestia tylko między 2 państwami niemieckimi.
Zgoda władz NRD na swobodne podróżowanie obywateli do RFN przez Czechosłowację. Masowo skorzystano z tej możliwości. W NRD do władzy dochodzi opozycja – Egon Krenz ogłasza zniesienie wszelkich ograniczeń w ruchu osobowym o raz otwarcie granicy z RFN i Berlinem Zachodnim. Po zburzeniu muru berlińskiego 9 Xi 1989 nowy premier NRD Hans Modrow zapowiedział podbudowanie współpracy z RFN wspólnota traktatową – Kohl nie był za tą opcją, czekał na kolejną erozję systemu NRD i nasilenie tendencji zjednoczeniowych.
10-pktowy plan Kohla 28 XI 1989
- pomoc NRD po likwidacji monopolu jednej partii oraz przy wprowadzeniu systemu rynkowego
- stopniowe zbliżanie miało doprowadzić do federalizacji całych Niemiec
Stanowisko NATO – swobodne samostanowienie narodu niemieckiego z zastrzeżeniem, że ma być to proces pokojowy i demokratyczny.
Francja – niezbędna zgoda wszystkich zainteresowanych stron
Moskwa – przestrzega przed szybkim zjednoczeniem Niemiec, najpierw należało stworzyć gwarancje bezpieczeństwa innych państw i pokoju w Europie
2 plany zjednoczenia w NRD:
Plan Gysi (odrzucony przez RFN i NATO)
- zmniejszenie obu armii niemieckich o połowę
-dochodzenie do konfederacji przez wspólnotę traktatową
2) Plan Modrowa
-zawarcie wspólnoty traktatowej z istotnymi elementami konfederacyjnymi (unia gospodarcza, walutowa, komunikacyjna, ujednolicenie przepisów prawa) konfederacja miała doprowadzić do powstania jednolitego państwa z e stolica w Berlinie.
-praktyczne pozwolenie Moskwy na zjednoczenie Niemiec pod pewnymi warunkami + dowód na paraliż Układu Warszawskiego.
-neutralność militarna obu państw niemieckich, oparta na traktacie pokojowym z 4 mocarstwami
Ustanowienie niemieckiej jedności w 2 etapach – ottawska decyzja ministrów SZ 4 mocarstw (USA, ZSRR, Francji Wlk Brytanii); tzn. najpierw wyjaśnienie kwestii natury wewnątrzpolitycznej, gospodarczej i prawnej a następnie 2 ministrowie przedyskutują ze swymi odpowiednikami z 4 mocarstw wszystkie aspekty m/n ustanowienia niemieckiej jedności, które przedstawią na szczycie 35 państw KBWE. Stąd przyjęcie formuły konferencji 2+4. (głównym pomysłodawcą Baker). Przed wyborami w NRD rządy NRD i RFN utworzyły 12 wspólnych komisji. Wybory wygrała opcja przyłączenia landów do RFN.
Konferencja 2+4 4 V 1990 – 12 IX 1990:
-kwestie granic, problemy polityczno – wojskowe, uregulowanie prawno międzynarodowe spraw Niemiec i Berlina.
-synchronizacja rokowań w gronie 2+4 z pertraktacjami rządów NRD i RFN, a nie konferencja pokojowa, bo wtedy musiałyby wziąć w niej udział 72 państwa
EWG za zjednoczeniem i włączeniem nowego państwa do struktur; Moskwa obstaje przy neutralności Niemiec – dopiero po spotkaniu Kohl-Gorbaczow w Stawropolu Gorbaczow zmienił zdanie, a także zgodził się na wycofanie wojsk radzieckich z NRD do 1994r. w zamian za pomoc finansową RFN dla ZSRR.
Układ państwowy o ustanowieniu unii walutowej, gospodarczej i socjalnej – Bonn 18 V 1990. Udział Polski – zapowiedź zawarcia 2 układów ze zjednoczonymi Niemcami (1 z nich miał mówić o kwestiach granicznych).
Ostatnia runda rokowań – podpisanie układu o ostatecznym uregulowaniu sprawy Niemiec 12 IX 1990 – suwerenność, do 370 tys żołnierzy, uczestnictwo w sojuszu atlantyckim. Podkreślono, że nie będą mieć broni ABC.
Traktat o dobrym sąsiedztwie, partnerstwie oraz współpracy między ZSRR i RFN – 9 XI 1990
Ostateczne zjednoczenie Niemiec 3 X 1990 – wejście w życie układu moskiewskiego 2+4 oraz układu zjednoczeniowego między RFN i NRD.
Na drodze przezwyciężania podziałów europejskich
Układ Warszawski – poparcie dla planu Gorbaczowa + propozycja państwom zachodnim podjęcia wspólnych działań na rzecz utworzenia stref wolnych od broni jądrowej. Poparł Plan Jaruzelskiego 1987 w sprawie zmniejszenia zbrojeń i zwiększenia zaufania w Europie. Układ nadał swej doktrynie charakter obronny zgodnie z wymogami KBWE po Konferencji Sztokholmskiej.
Od lata 1989 zniknęły ostre sformułowania pod adresem NATO, akcentowano potrzebę zjednoczenia Europy i kontaktu między blokami.
Jesień Ludów VI-XII 1989 (charakterystyczne odrzucenie podstawowych kanonów ładu wschodniego – kierowniczej roli partii, monopolu ideologii itd.)
Polska (utworzenie rządu przez przedstawiciela Solidarności), Węgry(zmiany w konstytucji + wolne wybory), NRD (okrągły stół), Czechosłowacja – demonstracja, zmiany w konstytucji, wybór na prezydenta przedstawiciela opozycji; Bułgaria – zmiana szefa państwa, utworzenie Związku Sił Demokratycznych; Rumunia – krwawe walki, przejęcie władzy przez Front Ocalenia Narodowego
-żądania wycofania wojsk ZSRR, podważano sens istnienia UW. Dyskusja o reorganizacji UW:
-uznano za konieczną zmianę charakteru sojuszu oraz chciano utrzymywać aktywne stosunki z NATO
-jedynie NRD opuściło UW (przed zjednoczeniem Niemiec)
Dyskusja w NATO na temat jego nowej strategii. Brak zgody na radziecką propozycję całkowitego rozbrojenia atomowego + postulowano dozbrojenie konwencjonalne. Grupa Planowania Jądrowego zadeklarowała dążenie do zrównoważonych redukcji sił zbrojnych. Zaakceptowano podwójne rozwiązanie zerowe.
Szczyt NATO w Brukseli 2-3 III 1989 – potrzeba stworzenia stabilności konwencjonalnej przez wysoce asymetryczne redukcje ze strony Wschodu. Zapewnienie, że celem dążenie do lepszych stosunków z ZSRR, jednak nadal w NATO przeważał sceptycyzm w kierunku do Wschodu.
Hiszpania pozostała poza zintegrowaną strukturą wojskową na zasadzie ścisłej koordynacji swych sił zbrojnych z NATO w kilku dziedzinach – zwłaszcza w zachodniej strefie Morza Śródziemnegoi Gibraltaru.
Szczyt NATO w Brukseli 29-30 V 1989
-dialog NATO z Układem Warszawskim – rozmowa Altenburga (przew. Komitetu Wojskowego NATO) z doradcą Gorbaczowa Achromiejewem. Miano tworzyć warunki sprzyjające pokojowym przemianom w Europie Wschodniej. Również dialog parlamentarny – obrady w Bonn
Szczyt londyński NATO 5-6 VII 1990
-propozycja wystąpienia ze wspólną deklaracją stwierdzająca, że oba bloki nie są już przeciwnikami i nie zamierzają uciekać się do groźby użycia siły bądź użycia siły przeciwko niezależności terytorialnej jakiegokolwiek państwa. Wkrótce państwa Europy Środkowo – Wschodniej zaczęły ustanawiać kontakty dyplomatyczne z Kwaterą Główną NATO.
Otwarcie RE na państwa Wschodu
-Zgromadzenie Parlamentarne gościło Polskę i Węgry przyznając im status specjalnego gościa (bez prawa głosowania); oba kraje zgłosiły akces do kilku konwencji, to samo uczyniła Czechosłowacja. Polska, Węgry i Jugosławia wystąpiły z wnioskiem o przyznanie pełni praw członkowskich. 1 krajem, który otrzymał status członkowski były Węgry XI 1990
UZE jako europejski filar NATO - w UZE ścierały się 2 koncepcje:
Polityczna emancypacja Europy Zachodniej od USA
Zdecydowanie proatlantycka
Przeważył pogląd, iż należy utrzymywać kontakty zarówno z EWG jak i z NATO.
W Europie Środkowo Wschodniej dekompozycja struktur państwowych oraz zrywanie ideologicznych więzi między państwami. Powrót do metod klasycznej dyplomacji bilateralnej + próby symetrycznych rozwiązań subregionalnych – nowy regionalizm.
Współpraca regionalna na Bałkanach:
Koncepcja bułgarsko-grecka – rozwój różnorodnego współdziałania państw bałkańskich należących do różnych ugrupowań. Deklaracja o przyjaźni między tymi państwami.
Jugosłowiańska inicjatywa zorganizowania 1 w historii narady szefów msz 6 państw bałkańskich w Belgradzie. Wola współpracy w wielu dziedzinach, atmosfera dialogu. Ustalono, że spotkania poświęcone przeglądowi realizacji zaleceń narady belgradzkiej będą odbywać się co pół roku. Doszło również do intensyfikacji stosunków grecko – albańskich.
Inicjatywa dezatomizacji Europy Północnej – Moskwa 1986, NATO przeciwne.
Konferencja w Ronneby 2-3 IX 1990 – konferencja państw bałtyckich, na której uchwalono Deklarację Morza Bałtyckiego oraz ustalono mechanizmy współpracy ekologicznej, technologicznej i finansowej.
Powstanie Quadragouale 11-12 XI 1989 – Austria, Jugosławia, Węgry, Włochy
-wspólne działania w kwestiach transportowych, ekologicznych, technologicznych
-włączenie Czechosłowacji – Pentagonale 20 V 1990 – celem stabilizacja stosunków w Europie Środkowej. Zwiększenie roli Austrii w jednoczeniu Europy.
Spotkanie w Bratysławie 9 IV 1990 – trójkąt środkowoeuropejski (Polska, Czechosłowacja, Węgry); jedynie wymiana poglądów, brak instytucjonalizacji.
Częste wizyty wzajemne szefów państw z obu części podzielonej uprzednio Europy.
Najtrudniejszymi do przezwyciężenia podziały w sferze gospodarczej – państwa należące do EWG i EFTA górowały nad państwami RWPG.
Jednolity Akt Europejski 1986 (nie opisuje postanowień, bo wszystko było na IE).
EFTA chciała silniejszej integracji z EWG – dlatego na brukselskim szczycie zapowiedziano instytucjonalne wzmocnienie integracji – dążono do utworzenia EOG przed wejściem w życie JAE, jednak to się nie udało.
Stosunki EWG – RWPG:
-dopiero w 1985 r. ustanowienie oficjalnych stosunków oraz robocze ustalenie form i metod współpracy
-KE upoważniona do negocjacji z członkami RWPG
-rozmowy na temat ekologii, norm technicznych i badań naukowo – technicznych
Po 1989 r. stowarzyszenie państw dawnego bloku wschodniego z EWG, obietnica pomocy MFW od 1988r. Pomoc RFN dla ZSRR – kredyty w wysokości 3,5 mld marek. Również pomoc dla Polski – program pomocy żywnościowej, wsparcie reform gospodarczych przez konferencje 24 państw, Action Phare – program wsparcia restrukturyzacji gospodarki w Polsce i na Węgrzech. Progarem tym objęto również inne państwa oprócz Rumunii.
Powstanie EBOiR 29 V 1990 - w celu wspierania gospodarek państw Europy Środkowo-Wschodniej, które przeżywały kryzys po załamaniu się RWPG. Siedzibą Londyn, prezesem Francuz, EWG objęła 51% kapitału założycielskiego.
Instytucjonalizacja procesu paneuropejskiego
Przejaw – konferencje ekspertów po każdym spotkaniu przeglądowym KBWE
Wiedeńskie spotkanie KBWE 4 XI 1986-19 I 1989
-państwa uczestniczące będą regularnie odbywać dalsze spotkania swoich przedstawicieli
-porządek spotkań tego typu będą traktować jako modelowe rozwiązanie stosowane w toku spotkania wiedeńskiego
-ustalenie mandatu 3 etapowej konferencji uczestników KBWE poświęconej prawom człowieka
-instytucjonalizacja wędrująca – forum ekonomiczne, ekologiczne, informacyjne; spotkania ekspertów na temat pokojowego załatwiania sporów
- rokowania wiedeńskie 35 i 23 na temat budowy nowych środków budowy zaufania i bezpieczeństwa -proponowano tworzenie nowych organów konsultacyjnych np. plan Jaruzelskiego – m/n organ konsultacyjny; postulowano tworzenie centrów zapobiegania kryzysom
Paryska Karta Nowej Europy 21 XI 1990 – nowe organy KBWE: Rada Ministrów, Komitet Wysokich Przedstawicieli, Sekretariat KBWE, Centrum Zapobiegania Konfliktom, Biuro Wolnych Wyborów, Zgromadzenie Parlamentarne.
Rozpad bloku wschodniego
Powołanie pełnomocników do spraw przemian w funkcjonowaniu UW – 3 posiedzenia, uzgodnili likwidację większości wojskowych i politycznych organów UW, pozostawiając jedynie organy konsultacyjne (2 poł 1990r.). Likwidacja struktur wojskowych UW z inicjatywy Moskwy 1 kwietnia 1991r. Rozwiązanie UW 1 VII 1990 – utrata mocy układu z 1955, komunikat o potrzebie nowego kształtu stosunków europejskich na zasadach sformułowanych w Paryskiej Karcie Nowej Europy. Jednostki Armii Radzieckiej zaczęły opuszczać Czechosłowację, Węgry, Polskę i kraje nadbałtyckie.
Załamywała się również RWPG – na początku chciano przekształcić ją w Międzynarodową Organizację Współpracy Gospodarczej mającą tylko uprawnienia konsultacyjno – doradcze. Rozpad przyspieszyło załamanie się od 1991r. wymiany handlowej między ZSRR a krajami Europy Środkowej + rezygnacja z transakcji w rublach transferowych. Rozwiązanie RWPG 28 VI 1991 w Budapeszcie.
Od ZSRR do WNP
Przesłanki likwidacji państwowości ZSRR:
1)1989 – Gorbaczow zaczyna mówić o błędach w polityce narodowościowej. Języki narodowe zyskują status języków państwowych. Zakaz dyskryminacji obywateli z powodu języka, dopuszczalne funkcjonowanie języków narodowych w lokalnych organach władzy.
2)Deklaracje suwerenności poszczególnych republik – najpierw republiki nadbałtyckie, później Rosja, Ukraina, Białoruś, Mołdawia
3)Proklamacje niepodległości republik nieuznawane przez ZSRR, Gorbaczow za umocnieniem suwerenności republik związkowych.
Referendum na temat odnowienia federacji 17 III 1990 (6 republik nie zorganizowało tego dnia referendum na wzór związkowy – Litwa, Łotwa, Estonia, Gruzja, Armenia, Mołdawia)
Pucz w Moskwie 19-21 1991 z powodu osłabienia roli centrum i nasilania się tendencji niepodległościowych – spowodował proklamacje niepodległości kolejnych republik oraz przeszkodził wejściu w życie nowemu układowi związkowemu. Jelcyn zaczyna głosić ideę związku pełnoprawnych państw. Gorbaczow – propozycja konfederacji wraz z przywódcami 10 republik. Uznano niezależność republik, które od początku nie chciały wstępować do związku – Rada Państw ZSRR uznała niepodległość Litwy, Łotwy i Estonii.
Tworzenie Związku Suwerennych Państw zakończyło się niepowodzeniem, dlatego Jelcyn wraz z Krawczukiem i Szuszkiewiczem popisał w Puszczy Białowieskiej umowę o utworzeniu WNP i zakończeniu istnienia ZSRR. Wystąpił tym samym przeciwko całej władzy ZSRR z Gorbaczowem na czele. Układ w Ałma Acie 21 XII 1991 przypieczętował demontaż imperium radzieckiego. Przywódcy 11 republik podpisali protokół do porozumienia białowieskiego o utworzeniu WNP. W oddzielnej deklaracji stwierdzali, że Wspólnota nie stanowi państwa ani formacji ponadpaństwowej. Zadeklarowali chęć rozwoju wspólnego obszaru gosp, chcieli też zachować zjednoczone dowództwo nad siłami wojskowo-strategicznymi.
Gorbaczow przekazał Jelcynowi funkcje najwyższego głównodowodzącego siłami zbrojnymi, pożegnał się ze społeczeństwem jako prezydent, a 5 dni później na spotkaniu szefów państw WNP ogłoszono ostateczną likwidację ZSRR 30 XII 1991r.
Poszukiwania nowego ładu międzynarodowego w strefie Europy Środkowej
Prozachodnia orientacja nowych rządów w Europie Środkowej – w stronę EWG, NATO i UZE. Dlatego zredukowano o 50% polskie zadłużenie, stowarzyszono kraje Trójki Wyszehradzkiej z UZE, stworzono EBOiR oraz deklarowano zwiększenie pomocy finansowej na restrukturyzację gospodarek Europy Środkowej.
Podpisano sieć układów politycznych, które stabilizowały sytuację w Europie – deklaracje przyjaźni, współpracy i dobrego sąsiedztwa np. Polska z Francją, Niemcami, Hiszpanią i Turcją. Państwa Europy Środkowej zawierały również porozumienia między sobą oraz z państwami byłego ZSRR. Polska zawarła je z większością państw poza Litwą ( ze względu na historyczny spór o rok 1920) – z Litwą dopiero w 1994r. Dzięki temu dochodziło do instytucjonalizacji stosunków na zasadzie bilateralizmu. Potrzeba wielostronnej współpracy w skali regionalnej do momentu przyjęcia do struktur zachodnich – dlatego rozwijano współpracę w ramach Grupy Wyszehradzkiej, Inicjatywy Środkowoeuropejskiej, Rady Państw Morza Bałtyckiego i subregionów przygranicznych.
Grupa Wyszehradzka (zachęta do ściślejszej współpracy przez Waszyngton)
-1 spotkanie w Bratysławie z inicjatywy Havla 9 IV 1990
- podpisanie 15 II 1991 przez 3 prezydentów (Wałęsa, Havel, Goncz) w Wyszehradzie deklaracji, w której wyrażano zgodę na likwidację UW i RWPG, postanowiono pogłębiać stosunki z NATO, uzgadniać stanowiska w polityce zagranicznej oraz ułatwiać ruch graniczny. Grupa Wyszehradzka stała się strukturą konsultacyjną o charakterze regionalnym. Po szczycie konsultacje trójstronne przede wszystkim w sprawie utworzenia strefy wolnego handlu oraz europejskiego systemu bezpieczeństwa.
-Szczyt GW w Krakowie 5-6 X 1991: podpisano Deklarację Krakowską - potrzeba współkształtowania nowego porządku w Europie, włączenia się w europejski system polityczny, rozwoju form współpracy regionalnej oraz nadania NATO formy traktatowej.
Po umowach stowarzyszeniowych z WE oraz porozumieniu z EFTA o wolnym handlu stworzono Komitet Współpracy Środkowoeuropejskiej, aby konsultować się w sprawach współpracy z EWG i restrukturyzacji swych gospodarek.
- współpraca wojskowa w ramach GW – chęć stowarzyszenia ze strukturami PdP (niechęć Czech); wspólne ćwiczenia „Most współpracy”, omawiano możliwości wspólnej kontroli przestrzeni powietrznej
-Czechy nie chciały instytucjonalizować współpracy, bo bały się posądzenia o przygotowania do stworzenia nowego bloku, dlatego głosiły tezę o indywidualnej drodze do Europy
CEFTA
-Porozumienie Środkowoeuropejskie o Wolnym Handlu od 1 III 1993 podpisane przez ministrów współpracy z zagranicą Grupy Wyszehradzkiej
-Deklaracja Praska 4 II 1994 – zasady tworzenia strefy wolnego handlu do stycznia 1998
-stała się ekonomicznym instrumentem stabilizowania stosunków w Europie Środkowej oraz przygotowania ich zbliżenia z Europą Zachodnią
-obniżka ceł ( Protokół Dodatkowy do umowy o CEFTA 29 IV 1994); do 1 I 1998 zamierzano zakończyć proces budowy strefy wolnego handlu produktami przemysłowymi.
-wola przyspieszenia liberalizacji handlu + otwarcie się na nowych członków ( Poznań IX 1994) np. obecność premiera Słowenii (jako członków widziano również Rumunię, Bułgarię i 3 republiki bałtyckie); uznano, że należy zwiększać wzajemne obroty i dostosować handel do reguł zalecanych przez GATT
-w 1995 r. w każdym z państw wzrost PKB oraz spadek deficytu budżetowego
-współpraca z krajami regionu – umowy o strefach wolnego handlu np. Czech z Rumunią, Słowenią i Bułgarią
-postanowiono o zniesieniu stawek celnych na żywność od 1 I 1998 (państwa czwórki + Słowenia)
- Szczyt berneński -przyjęcie Słowenii do CEFTA 27 XI 1995 po spełnieniu warunków – członek WTO, umowa stowarzyszeniowa z UE, 2stronne umowy z państwami czwórki; za kandydatów uznano również Rumunię, Bułgarię, Litwę i Estonię; konsekwencją szczytu przystąpienie „czwórki” do konwencji SAD upraszczających odprawy celne
- Od jesieni 1995r. zainteresowanie przystąpieniem wyraża Ukraina.
- W Pradze (1996) starano się wypracować zbieżność interesów narodowych i przemawiać na wzór UE jednym głosem
-propozycja Słowacji instytucjonalizacji CEFTA – wniosek w sprawie utworzenia stałego sekretariatu
Stosunki czesko-niemieckie
-problem Niemców Sudeckich wysiedlonych i pozbawionych majątku tuż po wojnie; z 2 strony Havel przypomniał brak odszkodowań dla czeskich ofiar nazizmu
-Wspólna deklaracja 1995
-USA, Rosja, Wlk Brytania uznają rację Czech w sporze z RFN w sprawie reinterpretacji układu poczdamskiego jako podstawy prawnej wysiedlenia Niemców
Stosunki Słowacji z jej sąsiadami
-problemy z wyznaczeniem granicy po rozpadzie Czechosłowacji, pozostała granica dzieląca wsie i osady stąd problemy z umową o małym ruchu granicznym
-opozycja narodowa i Macierz Słowacka występowały przeciwko zbyt dużej autonomii mniejszości węgierskiej na południu Słowacji
-wspólne oświadczenie prezydentów aby historyczne obciążenia zostawić w przeszłości
-spór o Gabczikowo-Nagymaros –spór o system zapór na Dunaju, które ograniczyły dopływ wody do starego koryta rzeki, przełomem wizyta premiera Meciara w Budapeszcie – Słowacja zgodziła się zwiększyć przepływ wody do wysychającego koryta , a Węgrzy zgodzili się na budowę dodatkowej przegrody, aby wspólnie zapobiec katastrofie ekologicznej
-traktat węgiersko słowacki III 1995 o dobrosąsiedzkich stosunkach i przyjaznej współpracy
-wyłączność języka słowackiego na całym terytorium kraju – protest Węgier, wycofanie ambasadora
-spór słowacko-austriacki wokół perspektywy uruchomienia siłowni atomowej w Mochovcach, obawy austriackiego kanclerza