Rośliny oleiste
Ogólna charakterystyka. Morfologia rzepaku i rzepiku.
Rośliny oleiste – gatunki roślin, które gromadzą w swoich organach co najmniej 15-20% tłuszczu. Tłuszcz magazynowany jest w nasionach lub mięsistych częściach owocu, łodygach, gałęziach, pniach liściach.
ZNACZENIE ROŚLIN OLEISTYCH UPRAWIANYCH W POLSCE:
Rzepak ozimy i jary: olej konsumpcyjny, olej techniczny, biopaliwo, pasza (śruta lub makuchy);
Mak lekarski: nasiona-przemysł piekarniczy i ciastkarski; słoma – przemysł farmaceutyczny;
Gorczyca biała: nasiona-przemysł spożywczy; olej techniczny; roślina międzyplonowa (zwłaszcza odmiany mątwikobójcze).
Gorczyca sarepska: nasiona-przemysł spożywczy, olej techniczny, przemysł farmaceutyczny;
Gorczyca czarna: przemysł farmaceutyczny (makuchy), olej techniczny;
Słonecznik: olej konsumpcyjny, pasza (śruta lub makuchy), przemysł papierniczy (łodyga), przemysł barwiarski (łupina);
Soja: olej konsumpcyjny, pasza (śruta lub makuchy);
Lnianka jara i ozima: olej techniczny (lakiernictwo);
Rzodkiew oleista: roślina międzyplonowa (zwłaszcza odmiany mątwikobójcze);
Len oleisty: olej techniczny (lakiernictwo), przemysł farmaceutyczny (siemię lniane);
Rzepik jary i ozimy: olej techniczny; roślina międzyplonowa (nawóz zielony);
Rącznik: przemysł farmaceutyczny;
Krokosz barwierski: przemysł barwierski (płatki korony), olej techniczny (lakiernictwo);
Pachnotka zwyczajna: olej jadalny,olej techniczny (lakiernictwo);
Fałdzistka iberyjska: olej techniczny (lakiernictwo).
Tłuszcz właściwy: ester gliceryny i wyższych kwasów tłuszczowych.
Skład tłuszczu właściwego surowego:
tłuszcze proste (glicerydy, gliceryny, wolne kwasy tłuszczowe);
tłuszcze złożone (fosfolipidy, glikolipidy, galaktolipidy, sterole, tokoferole);
barwniki (chlorofil, karotenoidy).
Podział tłuszczy w zależności od ich konsystencji:
stałe lub półstałe (rośliny klimatu tropikalnego);
ciekłe czyli oleje (rośliny klimatu umiarkowanego).
Podstawowe stałe (konstanty) tłuszczowe:
liczba jodowa (informuje o szybkości schnięcia tłuszczu);
liczba kwasowa (informuje o stanie świeżości tłuszczu).
Liczba jodowa – ilość jodu [J2 w g] jaka przyłącza się w określonych warunkach do tłuszczu w celu nasycenia jego podwójnych wiązań. Im wyższa jest liczba jodowa, tym tłuszcz posiada więcej kwasów nienasyconych i tym szybciej schnie na powietrzu. Wielkość liczby jodowej charakteryzuje zdolność tłuszczu rozprowadzonego na powierzchni do wysychania i jego przydatność do celów technicznych.
Uwzględniając tę cechę dzielimy tłuszcze na trzy grupy:
tłuszcze nieschnące – o liczbie jodowej poniżej 85 (rącznik);
tłuszcze półschnące (słabo wysychające) – o liczbie jodowej 86-130 (rzepak, rzepik, gorczyca, mak, słonecznik);
tłuszcze schnące – o liczbie jodowej powyżej 130 (len, lnianka).
LICZBA KWASOWA – ilość wodorotlenku potasowego (mg KOH) potrzebna do zobojętnienia wolnych kwasów tłuszczowych zawartych w badanego tłuszczu. Parametr ten określa przydatność tłuszczu do celów spożywczych – niższa liczba kwasowa świadczy o lepszej jakości tłuszczu. Liczba kwasowa jest wyższa w tłuszczach pochodzących z nasion niedjrzałych oraz długo przechowywanych. Wzrasta także w miarę starzenia się tłuszczu.
ZAWARTOŚĆ CHLOROFILU (w oleju) – podawana jest w mikrogramach na oleju (ppm). Wysoka jego zawartość (pow. 20 ppm) świadczy o pozyskiwaniu oleju z nasion niedojrzałych.
UTWARDZANIE OLEJÓW ROŚLINNYCH
Polega na uwodornieniu oleju ciekłego w obecności katalizatora, którym najczęściej jest nikiel. Jest to proces, w którym najpierw uwodornieniu ulega kwas o wyższym stopniu nasycenia. Zabieg ten wywołuje zmiany w tłuszczach polegające na:
obniżeniu wartości biologicznej tłuszczu;
obniżeniu zawartości kwasów wielonienasyconych, a wzroście zawartości kwasów nasyconych i jednonienasyconych;
zmianach izomerycznych z wytworzeniem izomerów typu trans.
GLUKOZYNOLANY Specyficzne związki występujące w roślinach krzyżowych. Posiadają właściwości antygrzybowe, ochronne przed roślinożernymi zwierzętami i owadami. Są to pochodne trzech aminokwasów:
glukozynolany alkenowe – pochodne metioniny – glukonapina, glukobrassicanapina, progoitryna, napoleiferna, sinigryna, napoleiferyna, glukoerucyna – obniżają wartość żywieniową śruty; pożądane dalsze obniżenie ich zawartości w nasionach przy zwiększonej zawartości w liściach;
glukozynolany indolowe – pochodne tryptofanu – glukobrassycyna, neoglukobrassycyna, 4-hydroksyglukbrassycyna – produkty ich rozpadu są związane z powstawaniem ważnego hormonu roślinnego auksyny; odpowiedzialne za wigor, odporność na stresy chłodu, zdolność regeneracji; mogą posiadać właściwości regeneracji; mogą posiadać właściwości antyrakowe;
pochodne fenyloalaniny – sinalbina.
RZEPAK
System korzeniowy: palowy (120-) występują silne korzenie boczne. Jesienią system korzeniowy wynosi 50-.
Liścienie : w dolnej części łodygi i rozetowe są ogonkowe, lirowate, pierzastowrębne, w górnej części są całobrzegie, lancetowate siedzące, obejmują swą nasadą do połowy lub do 2/3 jej obwodu.
Liście: są koloru ciemnozielonego z odcieniem niebieskim, pokryte woskowym nalotem. Wzdłuż unerwienia blaszki liściowej i ogona liścia może występować zabarwienie antocyjanowe (zwykle rzepak jary).
Łodyga – 120 – . Rzepak ozimy ma bardziej sztywną, masywną, rozłożystą łodygę niż rzepak jary. Obydwie formy rozgałęziają w górnej części. Pędy odchylają się pod katem 45 o.
Kwiaty: są obupłciowe, obcopylne (owady) ale występuje także samozapylenie. Pojedynczy kwiat kwitnie około 3-4 dni, cała roślinie około 45 dni. Występują 4 płatki korony, 6 pręcików, z których 4 są dłuższe lub równe co do wysokości słupkowi, a 2 krótsze oraz słupka.
Kwiatostan: luźne, wydłużone grono (20 – 50 kwiatów). Pąki kwiatowe położone są wyżej niż rozwinięte kwiaty lub na równym poziomie. Kwiaty osadzone są na szypułce tak długiej jak kwiat lub nieco dłuższej. Kwitnienie od dolnej części gron i postępuje ku górze.
Owoc: wielonasienna łuszczyna. Utworzona z dwóch owocolistków podzielony na połowę, przegroda rzekoma, do której przyczepione są po obydwu stronach nasiona.
Rzepak ozimy ma łuszczyny długości 5- i liczba nasion 21-32, średnio 28 szt. Rzepak jary ma 1,5-2,5 krótsze i mniejszą ilość nasion.
Nasiona – koliste. Rzepak ozimy- MTN 4,0-6,0 [g] barwy ciemno stalowej i czarnej z połyskiem lub czerwonobrunatne, matowe, gdy są niedojrzałe. Rzepak jary- MTN 3,4- czarne i czerwono brunatne. Po zamoczeniu rzepak nie śluzowieje
W ROZWOJU RZEPAKU MOŻNA WYRÓŻNIĆ NASTĘPUJĄCE FAZY ROZWOJOWE:
Kiełkowanie i wschody.
Nasiona rzepaku kiełkują epigeiczne. Z chwilą wydostania się liścieni ponad powierzchnię gleby następują wschody. W stadium siewki następuje synteza chlorofilu oraz wzrost liścieni i łodyżki podliścieniowej. Liścienie podejmują funkcję asymilacyjną odżywiając wzrastające siewki, korzeń zarodkowy zagłębia się w ziemi i zaczyna pobierać wodę z podłoża.
Formowanie rozety.
Rozpoczyna się z chwilą utworzenia między liścieniami pierwszego liścia. Następnie młode rośliny formują dalsze liście, które są rozdzielone krótkimi międzywęźlami, tak że powstaje w ten sposób rozeta liści. Jednocześnie wzrasta i zagłębia się w glebę korzeń palowy i rozrastają się korzenie boczne. U roślin w fazie rozety można wyróżnić łodyżkę podliścieniową oraz łodyżkę nadliścieniową.
Habitus – roślina i jej pokrój przed zimą.
W warunkach meteorologicznych przełomu lata i jesieni rzepak uzyskuje najkorzystniejszy morfologicznie pokrój w ciągu 75-80 dni pełnej wegetacji z temperaturą powyżej . Powinna to być rozeta o 8-9 liściach osadzonych na epikotylu o długości nie większej niż i hypokotylu o średnicy co najmniej . Rzepak o takim habitusie ma najlepszą zimotrwałość morfologiczną i zapewnia najkorzystniejszy potencjał plonotwórczy (rozgałęzienia produktywne i łuszczyny).
Pąkowanie.
Rozpoczyna się z chwilą ukazywania się na wierzchołku łodygi pąków kwiatowych. W tej fazie następuje dynamiczny wzrost łodygi (strzelanie w łodygę), pojawiają się pąki kwiatowe w kątach liści, następuje stopniowe rozluźnianie się pąków i wzrost płatków zwiniętych jeszcze w pąku (żółty pąk).
Kwitnienie i formowanie łuszczyn.
Rozpoczyna się z chwilą rozwijania się płatków korony na pędzie głównym. W pełni kwitnienia zakwitają także rozgałęzienia boczne, podczas gdy na pędzie głównym liczba uformowanych łuszczyn równa się w przybliżeniu liczbie nierozwiniętych jeszcze pąków kwiatowych.
Formowanie nasion i dojrzewanie:
Nasiona wzrastają w uformowanych łuszczynach, dzięki wzmożonej syntezie chlorofilu stają się ciemnozielone, wreszcie dorastają do normalnej wielkości i matowieją
DOJRZAŁOŚĆ TECHNICZNA: nasiona zmieniają barwę zarumieniając się po bokach, łuszczyny żółkną lub stają się matowozielone, liście w środkowych partiach łodygi żółkną i opadają. Procesy syntezy tłuszczu i białka w nasionach zastają ukończone, lecz przyrasta jeszcze nieco MTN.
DOJRZAŁOŚĆ PEŁNA: ponad 90% nasion przybiera typowe zabarwienie na całej powierzchni, wszystkie łuszczyny są już pożółkłe. MTN ustala się.
DOJRZAŁOŚĆ MARTWA: całe rośliny zasychają, suche łuszczyny intensywnie pękają, nasiona silnie osypują się, słoma czernieje.
Nektarowanie jest szczególnie obfite w początkowej fazie kwitnienia. Kwiaty rozkwitają od rana aż do wczesnych godzin popołudniowych dostarczając pszczołom znaczne ilości zarówno nektaru jak i pyłku. Przy dużym łanie często występuje zjawisko zlotów pszczół do skrajnych uli. Wydajność miodowa waha się w granicach 80-300 kg z hektara.
Rzepak jary (siany wiosną) zakwita na przełomie czerwca i lipca. Jego wydajność miodowa zwykle nie przekracza 100 kg z hektara.
Ćwiczenia 2 RZEPIK
System korzeniowy – palowy ok. 120 cm słabiej rozwinięty niż rzepaku. Ma mniej rozgałęzień bocznych ale za to więcej drobnych korzonków i włośników.
Liścienie - rzepiku są jasnozielone, ułożone w jednej płaszczyźnie , kolanko podliścieniowe jest bezbarwne.
Liście – silnie owłosione, więcej włosków niż rzepak. Pierwszy liść jest silnie owłosiony, nieco wydłużony, jasnozielony. Liście często pojawiają się parami. Liście rozetowe sa lirowate na krótkich ogonkach. Owłosione zwłaszcza na dolnej stronie, szorstkie, barwy trawiasto zielonej.
Łodyga (130 cm.) rozgałęzia się w górnej części, pędy boczne odchylają się pod katem ostrym co nadaje smukły wygląd roślinie. Pędy generatywne tworzy dopiero po przezimowaniu bez względu na pogodę jesienią i termin siewu
Kwiatostan – grono (20-50 kwiatów) kwitnie podobnie jak rzepak.
Kwiaty - fakultatywnie obcopylne
Owoc – łuszczyna 20 -25 nasion 3-8 cm zakończona dziobkiem wygiętym ku górze.
Nasiona - MTN 2-4 g.
RZODKIEW OLEISTA – RAPHANUS SATIVUS L.
Z nasion rzodkwi wytwarzany jest olej o właściwościach podobnych do oleju rzepakowego, makuchy natomiast są dobrą paszą treściwą, a nasiona dla ptactwa. Korzystnie jest uprawiać w międzyplonach ścierniskowych, przeznaczonych na paszę lub zielony nawóz.
System korzeniowy
palowy, wydłużony do 1,5 m, z dużą ilością korzeni bocznych
Łodyga gruba, pokryta szorstkimi włoskami, dorasta do 1,2 m, rozgałęzia się w górnej części, szybko rośnie po wschodach
Liście rozetowe – ogonkowe, duże lirowatopierzaste, liście górne mniejsze, lancetowate, ząbkowane i zaostrzone na końcu
Kwiaty kwiatostanem jest luźne grono, kwiaty osadzone na długich szypułkach, barwy liliowej lub białe z odcieniem fioletowym
Owoce gruba, krótka (3-6 cm), niepękająca łuszczyna (po dojrzeniu opada), z wydłużonym i ostrym dziobem na końcu, wypełniona gąbczastą tkanką miękiszową
Nasiona owalne, lekko spłaszczone, o powierzchni siatkowatej, barwy jasnobrązowej, matowe z odcieniem czerwonym, MTN 14-20 g, Adagio, Pegletta, Colonel
DYNIA OLEISTA – CUCURBITA PEPO L.
System korzeniowy palowy, silnie rozwinięty, z dużą ilością korzeni bocznych w górnej warstwie gleby
Łodyga płożąca, rozgałęziająca się, szorstko owłosiona, często wykształca wąsy czepne
Kwiatostan grono składające się z kilku kwiatków umieszczonych w kątach liści, rozdzielnopłciowe, jednopienne, kwiaty pomarańczowożółte, obcopylne
Owoc jagoda o zdrewniałej łupinie, barwy i kształtu różnego, wewnątrz częściowo pusty
Nasiona spłaszczone, kształtu jawatowydłużonego, MTN 150-250 g, bezbielmowe
MAK UPRAWNY – PAPAVER SOMNIFERUM L.
PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA SPOSÓB UŻYTKOWANIA
OPIUMOWY – dobrze rozwinięty system kanalików mlecznych i wysoka zawartość alkaloidów
OLEISTY – słabo rozwinięty system kanalików mlecznych i wysoka zawartość tłuszczu w nasionach
OZDOBNY – kwiaty o różnej barwie, wielkości i budowie, uprawiany jako roślina dekoracyjna
Gatunek ma 7 podgatunków, z czego uprawiane w Polsce są dwa:
-ssp. eurasiticum – mak euroazjatycki
-ssp. subspontaneum – mak patroch, forma prymitywna
Nasiona maku używane są przez przemysł piekarniczy i cukierniczy (olej wytłaczany na zimno również, a ponadto w przemyśle konserwowym i perfumeryjnym). Olej tłoczony uzyskiwany chemicznie do produkcji farb i lakierów. Makuchy są dobrą paszą dla zwierząt. Wykorzystywany jest do produkcji środków znieczulających i uśmierzających ból (zawiera alkaloidy w owocach i słomie – najwięcej w niedojrzałych, w postaci białego mleczka, zwanego opium).
System korzeniowy palowy, wydłużony do 1,5 m, korzenie boczne 60-80 cm
Łodyga prosta, sztywna, wyrasta do wys. 1,6 m, naga, pokryta silnym woskowym nalotem nadając barwę błękitnozieloną, rozgałęzia się tworząc do 5 pędów bocznych
Liście pierwsze okrągłoowalne, tępozakończone, liście górne mniejsze, jajowate, siedzące, obejmujące nasadą łodygę do połowy lub całkowicie, brzegi ząbkowano-piłkowane, pokryte nalotem woskowym, błękitno- lub szarozielone
Kwiaty pojedyncze, duże, 2 działki kielich i 4-5 płatków korony o różnym zabarwieniu
Owoc torebka (makówka) o różnym kształcie – podłużna, kulista, stożkowata, walcowata, podzielona niepełnymi przegrodami
Nasiona drobne, nerkowate, o powierzchni siatkowanej, barwa może być niebieska, szara, biała, różowa, brunatna, MTN 0,5-0,6 g, bielmowe, Przemko – bezmorfinowy,
SINAPIS ALBA Gorczyca biała |
BRASSICA JUNCEA L. Gorczyca sarepska |
BRASSICA NIGRA Gorczyca czarna |
|---|---|---|
Roślina jednoroczna jara. Trzy pododmiany botaniczne: subvar. vulgaris – o nasionach zółtych |
Roślina jednoroczna jara, w Polsce uprawiany jeden podgatunek – juncea var. sareptana. Roślina oleista, miododajna (mniejsze znaczenie), używana jako przyprawa i do produkcji musztardy o ostrym smaku. | Roślina jednoroczna jara. 5 odmian botanicznych, tylko 2 w uprawie: -occidentalis – urp. w Europie Roślina lecznicza i przyprawowa (dodatek do marynat i wyrobu ostrej musztardy), z nasion otrzymuje się olej jadalny i do wyrobu smarów technicznych. |
| System korzeniowy | ||
| palowy, cienki, wrzeciono-waty, słabiej wykształcony niż u rzepaku | palowy, cienki, słaby – słabszy niż u gorczycy białej | palowy, cienki, słabo się rozgałęzia |
| Łodyga | ||
| wyprostowana – do 1,5 m wys., sztywna, silnie rozgałęziająca się w górnej części, w przekroju kanciasta pokryta włoskami – szczególnie w dolnej części, u podstawy antocjanowe zabarwienie | dorasta do wys. 1,2 m, sztywna, owłosiona w górnej części, niebieska od nalotu | nie tworzy rozety, od razu wybija w pęd, który jest nagi lub owłosiony w dolnej części, rozgałęzienia boczne rosną prawie pionowo w górę, w kątach pędów antocjanowe plamy |
| Liście | ||
| ogonkowe, lirowatopierzasto-wrębne, pokryte woskowym nalotem, szorstko owłosione, zwłaszcza dolne | pierwszy liść owłosiony, ogonkowe, lirowatopierzasto-wrębne, drobno ząbkowane, szorstko owłosione | dolne i rozetowe lirowato klapowate z 1-2 parami odcinków bocznych, brzegi liści nierówno ząbkowane, liście górne lancetowate, nagie |
| Kwiaty | ||
| grono wielokwiatowe (25-100 kwiatków), na równym poziomie z pąkami, rozkwitają od wierzchołka ku dołowi, jasno lub bladożółte, owadopylne (możliwe samo-zapylenie) | kwiatostan baldachogrono, kwiaty jaskorawożółte, samopylne w 80% | Kwiatostan gorniasty (20-50 kwiatków), kwiaty jasnożółte, ciemnożyłkowane, płatki korony dwa razy dłuższe od działek kielicha |
| Owoc | ||
| łuszczyna 2-4 cm dł., gruba, walcowata, szorstko owłosiona, 4-8 nasienna, zakończona płaskim, mieczowatym dziobem bez nasion | podługowata, cienka, o chro-powatej powierzchni łuszczy-na, osadzona pod kątem ostrym do osi kwiatostanu, dł. 2-5 cm, liczba nasion 16-25, zakończona krótkim, cienkim dziobem | łuszczyna podobna do owocu sarepskiej ale o połowę krót-sza – 1,5-2,5 cm, czterokan-ciasta, ścięta z boków, 6-11 nasion, szypułki pod kątem ostrym, wyprostowana pionowo w górę, łatwo pęka |
| Nasiona | ||
| kuliste, gładkie, najczęściej żółtokremowe, rzadziej brunatne, z jasnym znaczkiem, MTN 3-11 g, zawierają synalbinę, Salvo, Sirola, Ascot | kuliste, żółte lub brunatno czerwone, mniejsze od gorczycy białej – 1,7-2,8 g, zawierają synigrynę – ostry i piekący smak, Małopolska | okrągłokanciaste, powierzch-nia wyraźnie siatkowana, bru-natnoczerwone, MTN 1,4-3 g |
- Dziki
- Ozdobny
- Siewny
Podział pod względem urzytkowania:
Jadalny gryzuń – duże koszyczki (50cm), duze niełupki, niewypełniony całkowicie nasieniem
Oleisty – małe koszyczki (20cm), mniejsze niełupki, wypełnione całkowicie nasieniem
Pastewny – małe koszyczki (20cm), małe niełupki, całkowicie wypełnione nasieniem
System korzeniowy: palowy (2,5m), głowna masa na 20-30cm
Łodyga: pojedyńcza, prosta, pokryta włoskami, wypełniona miękiszem, odmiany oleiste 1,2-2,5m, odmiany pastewne3-4m.
Liście: pierwsze na szerokolancetowate, owłosione, liście dolne są naprzeciwległe, drobne w kształcie grotu. Najwieksze są środkowe liście , zmniejszają się ku szczytowi , najwyższe stanowią pokrywę kwiatostanu.
Kwiatostan: Koszyczek
Kwiaty: zewnętrzne – jezyczkowe(bezpłciowe,żeńskie) wewnętrzne – rurkowe (obopłciowe)
ĆWICZENIE NR 3-ROŚLINY WŁÓKNISTE I SPECJALNE
Rośliny włókniste w swoich organach wytwarzają większą ilość tkanki włóknistej nadającej się do wyodrębnienia i przerobu.
Włókna roślinne w zależności od umiejscowienia ich w roślinie dzielimy na:
1.Włókno z włosków roślinnych, które pokrywają:
- łodygę, np. Cibotium sp.
- liście, np. Cerbera languinosa
- owoce, np. włókno kapokowe z Ceiba sp.-puchowiec
- nasiona, np. Gossypium sp.-baewełna
2.Włókna łodygowe czyli łykowe, np. len, konopie, juta, ramia, kenaf
3.Włókna liściowe, np. agawa sizalska, banan manilski, len nowozelandzki, jukka
4.Włókna owocowe czyli łupinowe, np. palma kokosowa
Z roślin włóknistych uprawiane są w Polsce tylko dwa gatunki: len i konopie. Obydwa gatunki dostarczają włókno łodygowe, czyli łykowe. Włókno to wydzielamy z ich łodyg najczęściej sposobem roszenia biologicznego, poprzez moczenie lub słanie.
Włókna liściowe i owocowe z powodu grubości i szorstkości i sztywności, wynikających z ich budowy anatomicznej i składu chemicznego, nazywane są włóknami twardymi w przeciwieństwie do włókien miękkich, tzn włókien łykowych i włosków roślinnych.
W pojęciu technologicznym włókno miękkie jest włóknem przędzalniczym, a włókno twarde-powroźniczym.
LEN
W zależności od cech rośliny i związanego z tym sposobu użytkowania len dzieli się na 3 formy:
drobnonasienną(MTN poniżej 5,5g); włóknisty; charakteryzuje się długą(80-100cm), prostą, nieznacznie lub zupełnie nierozgałęzioną łodygą; daje wysokie plony słomy i włókna, zaś niższe nasion
grubonasienny(MTN powyżej 6,5g); oleisty, zawiązujący dużą liczbę torebek nasiennych, łodygi krótkie(do 70cm), rozgałęzione od postawy(krzaczaste)
oleisto-włóknisty(pośredni o MTN 5,5-6,5g), rozpowszechnił się w klimacie umiarkowanym
Odmiany lnu uprawiane w Polsce mają cechy lnu włóknisto-oleistego i są wykorzystywane głównie do produkcji włókna, choć pozyskiwane są również nasiona. Wysokość roślin 70-90cm.
W rozwoju lnu wyróżnia się 5 faz:
1.Faza kiełkowania i wchodów-len kiełkuje epigeicznie, wchody następują 6-12 dni od siewu, rośliny mają wtedy rozłożone poziomo liścienie i pąk wierzchołkowy między nimi
2.Faza jodełki-wzrost rośliny ulega zahamowaniu przy jej wysokości około 10 cm, a roślina wyglądem przypomina jodełkę; faza ta trwa 18-30 dni
3. Faza formowania łodygi-okres intensywnego wzrostu, kiedy dobowe przyrosty łodygi wynoszą 2-4 cm, maksymalnie nawet 10 cm, ulegają zahamowaniu przy niedoborze wody lub składników pokarmowych; trwa ok. 30 dni, kończy się ukazaniem pąków kwiatowych
4.Faza pąkowania i kwitnienia- 50-60 dni po siewie, trwa kilka dni, w miarę rozwoju pąków i kwiatów maleje tempo wzrostu łodygi; w fazie tej następuje proces grubienia ścian komórkowych włókna łodygowego
5.Faza dojrzewania-rozpoczyna się z zakończeniem kwitnienia, trwa 25-30 dni; zakończony jest wtedy wzrost łodygi, następuje nadal jej grubienie, wykształcają się torebki nasienne i nasiona; w fazie tej wyróżnia się 4 stadia dojrzałości:
-stadium dojrzałości zielonej-torebki, liście, łodygi są zielone, nasiona jeszcze nie w pełni wykształcone i zaczyna się żółknięcie łodygi u podstawy
- stadium dojrzałości zielonożółtej(wczesnożółtej) cechuje właśnie taka barwa łanu-liście z ½ do 2/3 dolnej części łodygi opadły, pozostałe są żółte, a górna część łodygi i torebki nasienne są zielonożółte, nasiona już wykształcone, ale nie dojrzałe-jasne, osiągają dojrzałość fizjologiczną po zbiorze dosychając w słomie
- stadium dojrzałości żółtej charakteryzuje taka barwa łanu; na łodydze utrzymują się resztki żółtych liści, torebki są żółte i brunatno żółte, nasiona brunatnożółte i twarde
- stadium dojrzałości pełnej-barwa żółtobrunatna łanu, nasiona są brunatne i twarde
Długość okresu wegetacji lnu wynosi 90-120 dni.
System korzeniowy: wykształca korzeń palowy oraz słabo rozbudowane korzenie boczne. Len włóknisty ma słabiej wykształcony system korzeniowy niż oleisty. Długość korzeni lnu przejściowego wynosi ok. 65 cm(pojedyncze dochodzą do 110 cm, długość dorównuje w przybliżeniu długości łodygi).
Łodyga Wykazuje dużą zmienność w długości, grubości stopniu rozgałęzienia, w zależności od formy lnu, warunków siedliskowych i agrotechniki. Najlepsze są łodygi o jednakowej grubości na całej długości, a więc o współczynniku zbieżności zbliżonym do „1”(stosunek średnicy łodygi u podstawy do średnicy pod pierwszym rozgałęzieniem). Wyróżnia się długość ogólną(od szyjki korzeniowej do wierzchołka rośliny) i techniczną(od szyjki do pierwszego rozgałęzienia). Większą zawartość włókna o lepszej jakości wykazuje odcinek długości technicznej, zwłaszcza w środkowej części. Grubość łodygi mierzona w środku długości technicznej waha się od 0,5 do 3 mm, za optymalną przyjmuje się 1,3-1,7mm. Z łodyg zbyt grubych uzyskuje się mniej włókna i gorszej jakości.
Liście Są lancetowate, bezogonkowe, ułożone na łodydze skrętolegle-len oleisty ma liście większe i 3-4 razy gęściej rozmieszczone na łodydze niż włóknisty.
KwiatostanemJest wiecha lub grono. Kwiaty osadzone na długich szypułkach składają się z 5 działek kielicha i 5 płatków korony barwy białej, niebieskiej, fioletowej lub różowej. Pręciki w liczbie pięciu są zrośnięte u podstawy, słupek jeden o pięciokomorowej zalążni. Len jest rośliną samopylną, kwiaty otwierają się tylko na kilka godzin rano i w tym czasie następuje zapylenie.
Owocem: Jest pięciokomorowa torebka o kształcie prawie kulistym i zakończona prawie ostrym wierzchołkiem. Zawiera zwykle 6-8 nasion. Siewy rzadsze, w dobrych stanowiskach zwiększają liczbę nasion w torebce, a także ich plony.
Nasiona: Zwane siemieniem, jest kształtu jajowatego, spłaszczone, w jednym końcu ze spiczastym dziobkiem, barwy brązowej w różnych odcieniach. Nasiona składają się z okrywy nasiennej, cienkiej warstwy bielma i zarodka. Wnętrze nasienia wypełniają 2 duże liścienie.
Klasyfikacja słomy lnianej:
Wśród ocenianych cech podstawowych są długość i barwa słomy.
- Za najlepsze uważa się:długość powyżej 60 cm i barwy-zielonożółtą, jasnożółtą i ciemnożółtą. Długość technologiczną mierzy się od szyjki korzeniowej do pierwszego rozgałęzienia, odpowiada ona długości włókna technicznego, jakie można uzyskać z takiej słomy
-Barwę słomy ustala się przez porównanie jej do wzorca barw.
-Pozostałe cechy, jeśli nie spełniają warunków obowiązującej przy ocenie normy, obniżają klasę słomy. Do obrotu towarowego dopuszcza się słomę o wilgotności do 20%, ale za normalną wilgotność rozliczeniową przyjmuje się wilgotność 16%. Słoma w obrocie towarowym może zawierać do 20% zanieczyszczeń, ale za normalną przyjmuje się zawartość 2%.
Roszenie:
Druga, po odziarnianiu, faza obróbki słomy w procesie pozyskiwania włókna z roślin włóknistych. Włókna pozyskiwane z tych roślin określają się mianem włókien łykowych.
Celem roszenia jest rozpuszczenie klejów roślinnych(pektyn) i oddzielenie włókna od zdrewniałej części łodygi.
- chemiczne-gotowanie słomy w słabych roztworach kwasów i zasad
- fizykochemiczne- w szczelnie zamkniętych pomieszczeniach przy udziale wysokiej temperatury i ciśnienia
- biologiczne
*metodą moczenia, rozkład pektyn pod wpływem bakterii beztlenowych
*metodą słania-rozkład za pomocą grzybów
Kotonizacja- usuwanie pektyn B z włókna
Paździerze- z pektynami i zdrewnieniami
KONOPIE SIEWNE
Należą do rodziny botanicznej konopiowatych(Cannabaceae)
Rodzina: Cannabis-konopie obejmuje tylko 1 gatunek Cannabis sativa L.-konopie siewne
Typ północny- generatywny, charakteryzuje się krótkim okresem wegetacji i małymi wymaganiami cieplnymi. Niskie rośliny(150cm) dają stosunkowo wysokie plony, a niewielkie włókno
Typ południowy- wegetatywny daje wysokie plony słomy i włókna a niskie nasion. Ma długi okres wegetacji(130-150 dni);duże wymagania cieplne. Wysokość roślin dochodzi do 400 cm
Typ pośredni-mają średnio-długi okres wegetacji, wynoszący 120 dni. Wysokość waha się 125-300cm, w naszych warunkach ok.200cm.
Konopie są roślina 1-roczną, jarą, rozdzielnopłciową, jedno lub dwupienną, wiatropylną.
Osobniki męskie nazywane są płaskoniami a żeńskie głowaczami.
Osobniki w łanie można rozróżnić dopiero w okresie kwitnienia, na podstawie budowy kwiatostanów i kwiatów.
Wzrost i rozwój konopi jest w dużym stopniu uwarunkowany stanem pogody, gdyż konopie są rośliną ciepłolubną o dużych wymaganiach wodnych. W rozwoju konopi wyróżnia się 6 faz:
1.Faza kiełkowania i wschodów, trwa 10-14 dni, kiełkowanie nie ulega zahamowaniu w niższych temperaturach nawet do 1⁰C, choć przebiega najlepiej, gdy temperatura gleby wynosi 8-10⁰C, siewki znoszą przymrozki do -5⁰ C
2.Faza początku formowania łodygi obejmuje okres powolnego wzrostu do wykształcenia 3 pary liści, trwa około 20 dni; rośliny są wtedy szczególnie wrażliwe na wahania temperatury.
3.Faza wzrostu łodygi trwa około 20-40 dni, kończy się z początkiem pąkowania, rośliny dorastają wtedy do 80-160 cm(zależnie od typu konopi), a masa ich osiąga około 25% masy końcowej
4.Faza pąkowania zaczyna się w 55-75 dni od siewu, u konopi południowych około 20 dni później, trwa 10-20 dni; szczególnie intensywny przyrost długości i grubości łodygi uwarunkowany jest wtedy zaopatrzeniem w wodę i składniki pokarmowe.
5.Faza kwitnienia zaczyna się 65-95 dni(u typu południowego 100-105 dni) od siewu, trwa przeciętnie 15-30 dni, od początku zasychania płaskoni, jak w fazie poprzedniej zachodzi w niej wzmożony proces wykształcania włókna; łodygi osiągają wtedy do 75% ich masy końcowej
6.Faza dojrzewania określana jest oddzielnie dla płaskoni i głowaczy, u pierwszych objawia się zasychaniem roślin, u drugich dojrzewaniem orzeszków. Dojrzewanie roślin jednopiennych określane jest podobnie jak głowaczy.
Przy uprawie konopi wyłącznie na włókno sprząta się je jednorazowo w okresie kończenia pylenia płaskoni; wtedy różnice morfologiczne między łodygami płaskoni i głowaczy oraz różnice w jakości włókna są jeszcze mało wyraźne. Ten kierunek uprawy nazywa się uprawą zieleńcową, a otrzymana słoma nosi nazwę
System korzeniowy – palowy, długi na glebach mineralnych, krótszy na glebach torfowych, ale z silnie rozwiniętymi korzeniami bocznymi.
Łodyga – konopi jest prosta, przy gęstym siewie mało rozgałęziona. Wys. Do 2m (u niektórych do 4m). U płaskoni jest zwykle dłuższa i cieńsza niż u głowaczy , kształt łodygi w przekroju poprzecznym zmienia się zależnie od wysokości.
U dołu łodyga jest okrągła, ku środkowi staje się sześcioboczna, a w górnej części silnie karbowana. Podobnie jak cała roślina, łodyga pokryta jest haczykowatymi, przylegającymi włoskami, które nadają szorstkość.
Liście konopi są dłoniasto-sieczna, barwa zielona, osadzone na długich ogonkach liściowych, rozmieszczone w dolnej i środkowej części łodygi naprzeciwległe, a w pobliżu kwiatostanu – naprzemianległe. U nasady liście nitkowate przylistki. Liście złożone są z wąsko lancetowatych odcinków o brzegach ząbkowanych i powierzchniach pokrytych włoskami wydzielniczymi.
Liczba odcinków w liściu zależy od typu konopi i od wysokości wyrastanie liścia na łodydze, w konopi północnych liście składają się z 5-7 odcinków w południowych 5-11 odcinków. Maksymalną liczbę odcinków odznaczają się liście środkowe, pierwsze pary liści jak i górne liście w obrębie kwiatostanu są 1 do 3 odcinkowe.
Kwiatostan konopi osadzony jest na wierzchołku rośliny. Kwiaty męskie zebrane są płaskoni w luźne wiechy, kwiaty żeńskie zebrane w głowaczy w zwarte wiechy. Kwiatostany głowaczy odznaczające się gęstym ulistnieniem. U osobników jednopiennych kwiatostany są formy pośredniej, mniej lub więcej podobne do kwiatostanów głowaczy lub płaskoni.
Kwiaty męskie barwy żółto-zielonkawej są niepozorne, złożone z 5 działek kielicha i 5 pręcików o długich nitkach.
Kwiaty żeńskie niepozorne, rozmieszczone na krótkich rozgałęzieniach wiechy w kątach liści, składają się tylko ze słupka z jednokomorową zalążnią. Kwiaty konopi są wiatropylne.
ROŚLINY SPECJALNE
Tytoń
Należy do rodziny psiankowatych. Obejmuje ok.50 gatunków. Dwa gatunki w celu uzyskania liści: tytoń szlachetny i tytoń bakun (zwany machorką).
Nikotyna syntetyzowana jest w roślinie w najmłodszych korzeniach. Występuje we wszystkich organach z wyjątkiem dojrzałych nasion. Zawartość nikotyny wzrasta z wysokością osadzenia go na łodydze. W liściu najwięcej nikotyny w części wierzchołkowej i brzeżnej blaszki liściowej.
Fazy rozwojowe
1.Faza kiełkowania – w inspekcie w optymalnej temp. 25-28oC trwa ok. 10 dni. Kiełki ukazują się w 3-4 dniu od siewu. Wschody kończą tą fazę.
2.Formowania rozety liściowej – zaczyna się pojawieniem pierwszego liścia 6-8 dni od wschodów, kończy wykształceniem 5-6 liścia.
3.8 liści – przebiega w polu i charakteryzuje się zahamowaniem wzrostu części nadziemnej, powiązanym z rozrostem systemu korzeniowego. Uszkodzonego przy sadzeniu trwa 25-30 dni.
4. Faza formowania łodyg i pąków kwiatowych – trwa 26 dni. Następuje w niej intensywny wzrost rośliny oraz rozrost liści i środkowej partii łodyg.
5.Faza początków kwitnienia – trwa ok.10 dni. Rozwijają się wtedy pierwsze kwiaty i następuje rozrost liści wierzchołkowych, a zakończenie wzrostu liści dolnego odcinka łodyg.
6. Faza pełni kwitnienia – charakteryzuje się masowym rozwojem kwiatów w kwiatostanach, kończy przekwitnienie ostatnich kwiatków. Trwa ok. 20 dni.
7. Faza dojrzewania torebek nasiennych i nasion – objawia się zmianą barwy torebek od zielonej do ciemnobrunatnej i zasychaniem torebek, które w pełni dojrzałości pękają i osypują nasiona.
Morfologia
System korzeniowy siewki składa się z korzenia głównego i wyrastających z niego korzeni bocznych. Podczas wyrywania rozsady przed sadzeniem korzeń główny zrywa się, później znika, a silnie rozwijające się korzenie boczne i liczne korzenie przybyszowe wyrastające z szyjki korzeniowej tworzą u machorki wiązkowy system korzeniowy, natomiast u tytoniu szlachetnego zachowują swój odrębny charakter.
Łodyga jest prosta, gruba, nierozgałęziona walcowata. Łodyga machorki jest nieco żebrowana i krótsza (do 1m) niż tytoniu szlachetnego (1,5-2m).
Liście pojedyncze osadzone są na łodydze skrętolegle przeważnie pod kątem 90 stopni. U niektórych odmian tytoniu szlachetnego odstają pod mniejszym kątem ku górze lub zwisają pod szerszym kątem w dół. Obydwa gatunki uprawiane różnią się liczbą liści na roślinie. U tytoniu szlachetnego jest ona większa i wynosi przeciętnie 20-30, a u machorki przeciętnie 8-12 liści.
Podział liści
-Wierzchołkowe
-Pod wierzchołkowe
-Środki
-Nad spodki
-Spodki
Kształty:
Ogonowe: jajowato-sercowate i jajowate
Bezogonowe: okrągłe, lancetowate i eliptyczne.
Kwiatostan – wierzchotka. Wierzchotka tytoniu szlachetnego jest bardziej luźna, machorki bardziej skupiona.
Kwiat – jest promienisty, złożony z 5 działek kielicha, 5 zrosłych płatków korony, 5 pręcików i jednego słupka z dwukomorową zalążnią. Kwiaty tytoniu są dłuższe i większe z wyraźnie lejkowato rozszerzoną koroną kwiatową, najczęściej barwy różowej do czerwonej, sporadycznie białej z ostro zakończonymi płatkami korony. Kwiaty machorki są krótsze i rurka korony kwiatowej jest prawie równowąska z nabrzmiałym nieco pierścieniem pod wieńcem korony. Zawsze barwy cytrynowo-żółtej i płatkach zaokrąglonych. Kwiaty tytoniu i machorki są samo i obcopylne.
Owocem jest dwukomorowa torebka kształtu eliptycznego jajowatego lub kulistego, zakończona ostro lub tępo. Obydwa gatunki mają torebki pękające. Wady tej pozbawione są tylko niektóre odmiany handlowe.
Nasiona są drobne, podługowato-nerkowate brunatne z siateczkowatą powierzchnią. Nasiona tytoniu szlachetnego są mniejsze MTN – 0,06-0,09g, machorki MTN 0,31-0,37g. Nasiona w suchej masie zawierają 32-42% tłuszczu zaliczanego do olejów półschnących oraz 20% białka.
Podział:
Typ jasny: suszony w ogrzewanych suszarniach (virginia)
Typ ciemny : suszony powietrznie
Typ burley
Ocena obejmuje następujące cechy liści:
-kolor – wymagany dla papierosowych jasno żółty, dla cygarowych brunatny lub oliwkowy, dla tytoniów ciężkich i machorki nie podlega ocenie,
-treściwość liścia
-elastyczność liścia
-higroskopijność
-stopień żarzenia się
-uszkodzenia mechaniczne i chorobowe
-jednolitość zabarwienia
-wielkość liści
-sposób przygotowania surowca do wykupu
Chmiel zwyczajny
Rodzina: Konopiowate.
Wieloletnia roślina. Wys. 2-3m. Korzenia 1-1,5m. W drugim i trzecim roku formuje się karpa chmielowa, z niej corocznie wyrasta od kilku do 40 pędów, z których po wiosennym czyszczeniu karpy pozostawia się 4-6.
System korzeniowy chmielu tworzą korzenie główne wyrastające z karpy chmielowej, którą stanowi umieszczona w ziemi sadzonka pogrubiona na skutek rozrastania się i odkładania w niej materiałów zapasowych i korzenie przybyszowe wyrastające u nasady pędów. Roślina chmielu wytwarza przeciętnie 6-10 korzeni głównych. Są one grube, średnica ich wynosi 2 cm, ale główna ich masa znajduje się na głębokości 0,6-0,7m. Korzenie przybyszowe są krótsze, delikatniejsze, rozrastają się płytko pod powierzchnią ziemi na głębokości do 0,3m.