Drama jako metoda nauczania

Drama urozmaica proces nauczania, ośmiela uczniów do działania, niweluje zahamowania oraz rozwija wyobraźnię. Ponadto wyzwala spontaniczne reakcje emocjonalne, zmusza do podejmowania decyzji i reagowania na różnorodne sytuacje, przez co przygotowuje ucznia do dorosłego życia.

Powiedz mi, a zapomnę,

Pokaż a zapamiętam

Pozwól wziąć udział a zrozumiem.

Konfucjusz

V w. p.n.e. uchodzi w literaturze greckiej za okres, w którym dramat osiągnął szczyty swojego rozwoju. Przedstawienia odbywały się najczęściej trzy razy w roku w czasie kolejnych kilku dni. Utwory, które wówczas powstały, inspirowały teatr nowożytny i inspirują współczesny. Wystawia się je po dziś dzień na deskach wielu teatrów świata.

Z praktyki teatru wyrosła metoda stosowana w dydaktyce, zwana „dramą”. Pojęcie „drama” wywodzi się z jęz. gr. i znaczy „działam”; „usiłuję”. Drama jest więc metodą, która polega na nauczaniu przez działanie. Chodzi w niej o maksymalne zaangażowanie ucznia, który nie ma być nastawiony na odbiór, lecz na działanie. Metoda dramy angażuje nie tylko zdolności intelektualne dziecka, ale umożliwia wykorzystanie wszystkich zmysłów, a także, a może przede wszystkim sfery uczuciowej. Jak ważną rolę spełniają uczucia w naszym życiu, o tym nikogo nie trzeba przekonywać. Żadne nasze działanie nie jest nigdy wynikiem przemyśleń czysto rozumowych. Cała nasza egzystencja jest nierozerwalnym splotem i nieustannym wzajemnym przenikaniem się rozumu i uczuć. Drama jest więc nauczaniem przez działanie włączające emocje i wyobraźnię. Uczeń, wchodząc w rolę, rozwiązuje problemy innych ludzi, ale jednocześnie swoje własne, dlatego drama powoduje zmiany w naszych wychowankach szybciej niż inne metody nauczania, „wzmacnia” uczniów nieśmiałych, zagubionych. Przez działanie w określonej roli łatwiej dziecku podejmować decyzje, uwierzyć w swoje możliwości.

Drama w swej istocie zainteresowana jest indywidualnością ucznia, pozwala poznać go bliżej, określić jego zdolności i zainteresowania. Specyficzną cechą dramy jest to, że uczestniczą w niej wszyscy uczniowie. Wszyscy biorą udział w przygotowaniach i prezentacji. Stwarza to możliwość porównania rozwiązań wypracowanych przez inne osoby pracujące nad tą samą problematyką.

Brian Way tak ujmuje istotę dramy: „Odpowiedź na wiele prostych pytań może przyjąć jedną z dwu form: albo informacji, albo też bezpośredniego doświadczenia. Pierwszy typ odpowiedzi przynależy do kategorii kształcenia akademickiego, drugi właściwy jest dramie. Niech to będzie na przykład pytanie: Kto to jest osoba niewidoma? Odpowiedzią może być: Osoba niewidoma jest osobą nie mogącą widzieć. Alternatywna odpowiedź to: Zamknij oczy i nie otwierając ich spróbuj znaleźć wyjście z pokoju. Pierwsza odpowiedź zawiera zwięzłą i ścisłą informację. Intelekt jest być może usatysfakcjonowany. Jednak druga odpowiedź dostarcza pytającemu momentów bezpośredniego doświadczenia, przekraczającego zwykła wiedzę, wzbogacającego wyobraźnię, prawdopodobnie poruszającego serce i duszę tak samo, jak umysł. Taka jest w dużym uproszczeniu właściwa funkcja dramy”.

Drama uczy samodzielności myślenia i działania, aktywności i otwartości, rozwija emocje i fantazję, także elokwencję i plastykę ciała. Jej zespołowy charakter pracy kształtuje dyscyplinę, uczy zgodnego współżycia i współdziałania, wyrabia takie nawyki, jak: punktualność, dokładność, sumienność, poczucie odpowiedzialności. Stąd można powiedzieć, że drama jest miejscem kształtowania charakteru i woli, miejscem wzbogacającym sferę przeżyć i wrażliwości. Realizowana pod kierunkiem nauczyciela pozwala dziecku dojrzewać do samodzielnego podejmowania decyzji i znajdować odpowiedzi na pytania dotyczące własnej tożsamości.

Metoda dramy sprawia, że uczniowie mówią ładniej, własnym językiem, bez książkowych schematów. Dzięki odtworzeniu postaci lepiej rozumieją bohaterów literackich i motywy ich postępowania. Szybciej osiągają określone umiejętności. Okazuje się, że uczniowie dotychczas milczący, mają dużo do powiedzenia, są ekspertami w wielu dziedzinach, mogą zmienić swoje nastawienie do świata.

Głównym sposobem pracy w dramie jest „bycie w roli”. Słowo „rola” kojarzy się ze sztuką teatralną. I rzeczywiście drama ma coś z teatru. Różnice jednak są zasadnicze:

- w teatrze mamy najczęściej do czynienia z podziałem na widzów i aktorów,

- w dramie nie ma takiego podziału, zaangażowani powinni być wszyscy uczniowie;

- w teatrze aktor odgrywa rolę, aby wzbudzić uczucia i refleksję w widzach,

- w dramie zadaniem ucznia nie jest granie dla innych, ale wczucie się w jakąś postać albo osobiste przeżycie określonej sytuacji;

- aktor otrzymuje gotowy scenariusz,

- w dramie ściśle określona jest tylko sytuacja wyjściowa - dalej jest sporo miejsca na improwizację;

- aktor musi posiadać umiejętność posługiwania się różnymi środkami wyrazu (gesty, modulacja głosu, kostium, dykcja itd.),

- w dramie koncentrujemy się na samej sytuacji, a nie na wyrazie zewnętrznym - uczeń musi zachowywać się naturalnie, aby dana „rola” nie stała się groteskowa.

W dramie najważniejsze są przeżycia uczniów, a nie forma wypowiedzi. Uczestnicy dramy nie muszą posiadać zdolności aktorskich. Ważne jest zaangażowanie i wczucie się w określoną sytuację, wejście w rolę, być i działać, a nie „grać”. Zadaniem nie jest pokaz, ale wyobrażenie sobie, jak by został rozwiązany postawiony problem, gdybym był w tej sytuacji.

Wejście w rolę może przybierać dwie formy: albo uczeń pozostaje sobą w nowej sytuacji, albo stara się być w sytuacji postaci, którą nie jest - np. rodziców. Zadaniem nauczyciela jest wprowadzenie w problem, który ma być rozwiązany poprzez przybliżenie sytuacji wyjściowej. Natomiast zadaniem uczniów jest go rozwiązać poprzez zaangażowanie się w role. Ważne są efekty uzyskiwane na każdym etapie dokonującego się procesu. Wymaga to umiejętności otwarcia się i mówienia oraz słuchania, gdy mówią inni, by podjąć dyskusję. Chociaż na lekcji z dramą nie można przewidzieć rozwiązań problemów, ani odpowiedzi uczniów, to ma ona określoną strukturę, mianowicie:

wprowadzenie przez nauczyciela;

przygotowanie się uczniów do wejścia w role w formie różnych technik;

odegranie ról przez uczniów;

omówienie pracy uczniów.

Punktem wyjścia pracy metodami dramowymi jest zawsze określona sytuacja. Jest w niej zawarte jakieś napięcie, jakiś problem. Może to być sytuacja wzięta z życia, zaczerpnięta z tekstów literackich lub wymyślona. Ta sytuacja wyjściowa staje się w pewien sposób „obecna” poprzez to, że uczestnicy zajęć wchodzą w role bohaterów tejże sytuacji. Istotnym elementem działania jest pokazanie swojego sposobu przeżywania danej sytuacji poprzez ciało, mimikę, gest, głos. Uczestnik, który wchodzi w rolę staje przed problemem, przed którym stanęli wcześniej inni ludzie. Poprzez „grę” próbuje ten problem rozwiązać. Nie jest to rzeczywiste działanie, mimo to stanowi jakąś formę doświadczenia, jest czymś w rodzaju próby generalnej przed działaniem w rzeczywistej sytuacji. Jest to uczenie się przez działanie. Nie chodzi bowiem o pokazywanie innych ludzi - ale jak ja bym rozwiązał dany problem.

Sytuacja wyjściowa w dramie ma zawsze charakter otwarty. Nie ma gotowego scenariusza dalszego rozwoju sytuacji, który trzeba odegrać. To grupa lub uczeń tworzą scenariusz, własną wersję dalszego biegu wydarzeń. I tę własną wersję rozwoju wydarzeń przedstawiają na forum ogólnym wykorzystując różne techniki dramowe. Uczniowie mają w ten sposób możliwość podjęcia działań według własnego pomysłu. Stają się bardzo wyraźnie sprawcami działań.

Po prezentacji efektów pracy poszczególnych grup konieczne jest pogłębienie rozumienia przedstawionych sytuacji. Poprzez właściwie prowadzoną rozmowę można pobudzić refleksję uczestników nad przedstawionymi sytuacjami, sprowokować ich do odkrywania prawdy o życiu.

Nauczyciel, podejmujący pracę metodą dramy musi jasno określić:

- cel jaki chce osiągnąć;

- zaplanować wydarzenie wyjściowe;

- miejsce rozgrywania się akcji fikcyjnej;

- przewidzieć role dla uczniów i siebie;

- zastanowić się do jakich refleksji i postaw pragnie doprowadzić.

Również, by uniknąć chaosu, nadmiernego hałasu, należy przed przystąpieniem do realizacji materiału metodą dramy zapoznać klasę z określonym kodem znaków np. podniesiona w górę ręka oznaczać będzie ciszę. Natomiast w celu wydobycia autentycznych, spontanicznych odczuć uczniów, wydaje się polecenie np. jesteś na tonącym statku, ale nigdy nie sugeruje się jak mają to „zagrać”.

Ogólnie rzecz biorąc nauczyciel stosujący technikę dramy powinien pamiętać:

- o tym, że sprawy, którymi uczniowie będą się zajmować powinny być im bliskie;

- o zachowaniu taktu pedagogicznego i życzliwości przejawiającej się w nie wypowiadaniu ocen wartościujących wypowiedzi poszczególnych uczniów;

- o pozwoleniu uczniom na rozwój umiejętności obserwacji, rozmowy, logicznego myślenia, wyciągania wniosków, wartościowania, argumentowania;

- o kształtowaniu umiejętności i ukazaniu wartości wspólnego dochodzenia do wiedzy, kształtowanych postaw;

- o poszanowaniu sposobów pobudzania do refleksji, a nie sugerowania odpowiedzi;

- o tym, że w trakcie trwania dramy ważne jest myślenie i logiczne wynikanie. Stąd nie należy natychmiast korygować błędów językowych w sposób niweczący pracę - wychwycone mogą być skorygowane przy innej okazji.

Do najczęściej stosowanych przez nauczycieli technik dramy należą:

rozmowa - jest to najprostszy sposób bycia w roli. Jej zaletą jest to, że można ją przeprowadzić w każdych warunkach, łatwo zaangażować wszystkich uczniów, doskonale rozwija wyobraźnię, myślenie, bardzo angażuje emocjonalnie;

wywiad - istotą tej metody jest prowadzenie improwizowanej rozmowy w konwencji wywiadu. Może to być forma konferencji prasowej lub sondy ulicznej. Role mogą przyjmować zarówno ci, którzy przeprowadzają wywiad jak i ci, którzy wywiadu udzielają;

list - istotą tej metody jest napisanie przez uczestników listu „w imieniu” określonej postaci w związku z konkretnym wydarzeniem;

artykuł prasowy - istotą tej metody jest przedstawienie wydarzeń opisanych w tekście w konwencji artykułu prasowego. Potrzebne są wtedy powielone pierwsze strony gazet z pustymi polami do zapisania;

scenka improwizowana - istotą tej metody jest scenka przedstawiająca dalszy rozwój sytuacji wyjściowej według scenariusza przygotowanego przez grupy uczniów. Sytuacja ta musi być problematyczna i zawierać napięcie umożliwiające postawienie pytania: jak te wydarzenia mogły potoczyć się dalej?

rzeźba - wyraża przeżycia i postawy danej osoby w związku z konkretnym wydarzeniem. Środkiem wyrazu jest ciało, gest, mimika „zastygła” w nieruchomej rzeźbie. Materiałem do utworzenia rzeźby są sami uczestnicy. Rzeźba może być indywidualna lub grupowa. Najłatwiej stosować ją w parach. Wówczas jeden jest rzeźbiarzem, a drugi materiałem plastycznym. Rzeźbiarz poprzez wydawanie poleceń, bądź dotykiem ustawia odpowiednio partnera.

Dyskusyjną metodą dramową stosowaną w szkole, a zarazem należącą do najbardziej popularnych jest forma określana potocznie inscenizacją.

Pojmowanie inscenizacji jako dramy zdaniem niektórych metodyków winno być rozumiane jako rodzaj przedstawienia (J. Szpet, D. Jackowiak," Niezwykła przygoda. Teatr i drama w katechezie", Poznań 1998) pod warunkiem jednak m.in., że wszyscy uczestnicy biorą udział i kończy się ona rozmową o odczuciach. Natomiast K. Kruszewski, (Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, Warszawa 1993) zalicza inscenizację do najbardziej popularnych gier dydaktycznych.

W metodyce rozróżnia się także inny podział szkolnych przedstawień przygotowywanych na podstawie dobrze poznanego tekstu, a mianowicie:

Inscenizacja tekstu - przygotowywana jako sztuka teatralna z pełnymi wymogami odnośnie opanowania tekstu, doboru aktorów do ról wynikających ze scenariusza, poprawności wymowy, dykcji, stroju, rekwizytów, itp.;

Dramatyzacja tekstu - uczniowie bardzo dobrze znają problem, ale nie muszą się uczyć ról, nie muszą mieć strojów i rekwizytów wymaganych podczas spektaklu, nie ma żadnych wymogów odnośnie umiejętności wygłaszania tekstu (uczniowie w dowolny sposób przedstawiają scenki związane z problemem, posługują się dowolnymi, symbolicznymi przedmiotami jako rekwizytami. Ważny jest problem, jego zrozumienie i przy okazji ćwiczenia w mówieniu na temat..., z użyciem..., z zastosowaniem... ).

Jednak w praktyce szkolnej dominuje forma pośrednia między przedstawieniem teatralnym a dramą, określana terminem inscenizacji, ale rozumiana jako coś, co nie jest spektaklem w sensie klasycznym. Przedstawienie, które jest przeznaczone „do oglądania”, w którym m.in. występuje wyraźny podział na aktorów i publiczność, ale tak, by nikt z uczestniczących nie pozostawał bierny (zaangażowanie wszystkich uczniów). Punktem wyjścia jest scenariusz. Pod kierunkiem reżysera, którym może być nauczyciel, uczniowie uczą się tekstu na pamięć oraz przygotowują miejsce akcji, rekwizyty, muzykę, światło, opracowują kształt artystyczny i odtwarzają przygotowaną inscenizację. Prowadzący określa, czy uczestnicy mają postępować według ogólnego założenia, „jak sobie wyobrażam”, że zachowałby się ktoś, kogo rolę gram, czy postępować ściśle według scenariusza. W przygotowaniu inscenizacji należy zwrócić uwagę na wyjaśnienie szczegółów związanych z miejscem, przedmiotami itp. Po prezentacji efektów konieczna jest rozmowa. Właściwie poprowadzona może pobudzić refleksję uczniów nad przedstawioną sytuacją, postawami bohaterów czy prezentowanymi wartościami. Nauczycielowi pokazuje jak daleko zdobyta wiedza stała się operacyjna.

Przedstawione metody dramowe nie są celem samym w sobie. Ich celem jest zrozumienie motywów, jakimi kierują się ludzie w postępowaniu. Inaczej mówiąc chodzi o to, aby za pomocą dramy łatwiej było zrozumieć młodym ludziom rzeczywistość i pewniej się w niej poruszać. Jest to wspaniały środek dydaktyczny i wychowawczy a także psychoterapeutyczny. Urozmaica proces nauczania, ośmiela uczniów do działania, niweluje zahamowania oraz rozwija wyobraźnię. Ponadto wyzwala spontaniczne reakcje emocjonalne, zmusza do podejmowania decyzji i reagowania na różnorodne sytuacje, przez co przygotowuje ucznia do dorosłego życia.

Zdając sobie sprawę, że nie wyczerpałam tematu, odsyłam zainteresowanych tymi technikami do literatury, z której korzystałam opracowując ten materiał:

A. Dziedzic, J. Pichalska, E. Świderska, Drama na lekcjach języka polskiego, Warszawa 1995.

M. Gudro, Drama w szkole podstawowej, Warszawa 1994.

H. Machulska, A. Pruszkowska, J. Tatarowicz, Drama w szkole podstawowej, Warszawa 1997.

Ks. J. Szpet, D. Jackowiak, Niezwykła przygoda. Teatr i drama w katechezie, Poznań 1998.

B. Way, Drama w wychowaniu dzieci i młodzieży, Warszawa 1990.

Z. Barciński, ks. Z. P. Maciejewski, s. N. Nozio OSB, J. Wójcik, Metody aktywizujące w katechezie,cz. I - II, Lublin 1990.