ZAGADNIENIE 27

TEKSTY FILOZOFICZNE W KSZTAŁCENIU POLONISTYCZNYM

A. Janus-Sitarz, „Nie ma rozpusty większej niż myślenie...”Teksty filozoficzne w edukacji polonistycznej, [w:] Przygotowanie ucznia do odbioru różnych tekstów kultury, KRAKÓW 2004.

Nie ma rozpusty większej niż myślenie

(W. Szymborska, Głos w sprawie pornografii)

FILOZOFIA W SŁUŻBIE DYDAKTYKI

Szkoła musi przygotować ucznia do czytania różnych tekstów nie tylko literackich. Będzie on odbiorcą artykułów publicystycznych pism urzędowych, druków użytkowych. Dobrze, jeśli w trakcie edukacji szkolnej przekona się, że również teksty filozoficzne, traktowane często jako przeznaczone dla bardzo elitarnego kręgu odbiorców, nie są poza zasięgiem jego możliwości recepcji. Czytania tych tekstów trzeba jednak uczyć, czyta się je bowiem inaczej i w innym celu niż pozostałe teksty kultury. Trzeba uczyć szukania głównych tez, kształcić umiejętność rozwijania ich, popierania przykładami z otaczającej rzeczywistości, stosowania się do nich, zadawania pytań i próbowania odpowiedzi na wątpliwości, poszukiwania w tekście, w sobie i w świecie wartości. W oparciu o te teksty trzeba rozwijać zdolność kontemplacji, refleksji, czyli właściwie - wzbogacania swojego życia wewnętrznego. Miejsce tekstu filozoficznego na lekcji języka polskiego jest specyficzne: rzadko funkcjonuje on jako wyłączny przedmiot badań, częściej - stanowi jedno ze źródeł przy wprowadzeniu do konkretnego okresu w dziejach kultury bądź kontekst, ułatwiający zrozumienie utworu literackiego. Filozofia zawsze pojawiała się w programach nauczania języka polskiego, nie sposób bowiem wyobrazić sobie bez niej zrozumienia systemu wartości, jakim kierują się twórcy poszczególnych epok, bohaterowie konkretnych utworów.

SPOSOBY CZYTANIA TEKSTU FILOZOFICZNEGO

Podstawową umiejętnością w czytaniu (ze zrozumieniem)! tekstu filozoficznego jest odnajdywanie go głównych myśli. Przygotowując ucznia do wykształcenia tej umiejętności, warto pracować z tekstem różnymi metodami, stosując na przykład następujące polecenia:

• wynotuj słowa i sformułowania kluczowe dla zrozumienia przesłania autora;

• podkreśl zdanie (zdania), w których zawarta jest najważniejsza teza;

• rozwiń główną myśl tekstu itp.

Zestawianie różnych sądów służy nie tylko rozwijaniu umiejętności kojarzenia i wnioskowania, ale pomaga także przekonać uczniów, że mają prawo do własnego zdania, skoro nawet wielcy myśliciele nie są zgodni w wielu podstawowych kwestiach. Młodzi ludzie mogą wyrażać całkiem odmienne poglądy, byle umieli je rzeczowo uzasadniać, dobierać przekonującą argumentację, przywoływać trafną egzemplifikację.

TEKST FILOZOFICZNY JAKO KONTEKST TEKSTU LITERACKIEGO

Tekst filozoficzny najczęściej pojawia się na lekcji literatury jako kontekst "oświetlający" utwór, pozwalający na dostrzeżenie większej ilości skojarzeń, odwołań, implikacji, prowokujący do refleksji. Czasem wyjaśnia światopogląd autora z dawnej epoki, przybliża obce współczesnemu człowiekowi realia czy sposób rozumowania. Np. dylematy twórców renesansu, problemy ludzi XVI wieku, dobrze obrazuje zestawienie tekstów prezentujących odmienne wizje idealnego władcy: z jednej strony przywódcy absolutnego, despotycznego, wzbudzającego strach w poddanych (w imię dobra państwa) w Księciu Machiavellego, z drugiej zaś strony polityka sprawiedliwego wobec poddanych, troszczącego się o ich dobro i świadomego swojej odpowiedzialności przed Bogiem (w Pieśni XIV Jana Kochanowskiego). Koncepcje filozoficzne stanowią niejednokrotnie klucz do zrozumienia roli poszczególnych bohaterów literackich, uświadomienia sobie sensu i motywów ich działań.

FILOZOFIA I FILOZOFOWIE JAKO TEMAT LITERATURY I MALARSTWA

Na szczególną uwagę zasługują w edukacji polonistycznej te teksty literackie, których bezpośrednim przedmiotem zainteresowania staje się koncepcja filozoficzna, światopogląd bądź - sam myśliciel. Utwory te stanowią dowód wpływu filozofii na artystów, świadectwo źródeł ich inspiracji, czerpania z cudzych refleksji, by zaowocowały własną myślą. Tematem dzieła czasem jest pytanie, twierdzenie lub wątpliwość, jakie pozostawił po sobie filozof, a czasem jego niezwykła biografia.

FILOZOFOWIE - PISARZE

Wielu pisarzy znanych jest w dziejach kultury z podwójnej rolii: artysty i filozofa (Wolter, Rousseau, Nietzsche, Irzykowski, itd.). Na poziomie szkolnej edukacji nie zawsze konieczne jest sięganie do ich tekstów zarówno literackich, jak i filozoficznych. Czasem jednak warto, ich teksty filozoficzne są niejako objaśnieniem koncepcji artystycznych. Tak z pewnością jest w przypadku Stanisława Ignacego Witkiewicza, który jako dramatopisarz był jednocześnie egzegetą swoich dramatów. Przemyślenia Witkacego dotyczące "czystej formy" w sztuce ściśle wiązały się z jego filozofią Tajemnicy Istnienia. Warto zapoznać ucznia z kluczowymi tezami tej filozofii, aby ułatwić mu np. czytanie Szewców. Przed lekturą Dżumy, z kolei, warto zapoznać młodych ludzi z teoriami Camusa - filozofa, reprezentanta humanizmu heroicznego.

UNIWERSALIZM I AKTUALNOŚĆ MYŚLI FILOZOFICZNYCH

Jeżeli chcemy zachęcić ucznia do lektury dzieł dawnych myślicieli i uwrażliwić go na filozoficzny kontekst literatury, to musimy przekonać go, że nie będzie miał do czynienia ze słowami przeznaczonymi dla zupełnie innego adresata, ale - że może znaleźć w nich odpowiedzi na pytania ważne i dla młodego pokolenia w XXI wieku. Ten sam postulat szukania treści bliskich nam, współczesnym, obowiązuje zarówno przy czytaniu tekstów filozoficznych, jak i literackich, podejmujących problematykę sensu ludzkiej egzystencji.

DYDAKTYKA WOBEC NOWYCH TEORII FILOZOFICZNYCH

Dydaktyka to bardzo specyficzna dziedzina, która z racji swych zadań musi być ogromnie wyczulona na wszelkie funkcjonujące w innych obszarach wiedzy i życia teorie, tendencje, kierunki. Jej rolą jest przefiltrować je przez sito przydatności, zweryfikować użyteczność i sens wprowadzenia na któryś z etapów edukacji.

Teoria, która cieszy się obecnie dużą popularnością, to tzw. teoria chaosu, która źródło swe czerpie wprawdzie z nauk ścisłych, ale wywiera ogromny wpływ na filozofię i wszelkie nauki humanistyczne. Znajomość tej teorii daje szansę zarówno na mówienie o wartościach w sposób nieuproszczony, jak i na pogłębienie spojrzenia na zjawiska literackie i językowe. W aspekcie aksjologicznym bowiem teoria chaosu może godzić dwie podstawowe potrzeby człowieka: potrzebę wolności, będącą warunkiem tworzenia (świat nie jest do końca zaprogramowany, zdeterminowany - wciąż jest w nim miejsce na zmiany, niespodzianki, kreację) raz potrzebę bezpieczeństwa, wiary w istnienie jakiś praw, powtarzalności i stabilności. Znajomość teorii chaosu może okazać się przydatna przy odbiorze różnych tekstów kultury: malarstwa i literatury groteskowej, sztuki kolażu, literatury realizmu magicznego, powieści postmodernistycznej opartej na ideach naukowych, np. książek Thomasa Pynchona Ogólnie mówiąc, w sferze odbioru kultury (przede wszystkim postmodernistycznej), ułatwia otwarcie na wielość interpretacji sztuki (operującej chaosem, groteską, kolażem, labiryntem, fragmentaryzmem, grą), czyli sztuki odrzucanej często przez nieprzygotowanego czytelnika.

Szczególnie, z punktu widzenia dydaktyki, przydatne mogą się okazać interpretacje wniosków wypływających z teorii chaosu reprezentowane m.in. przez Prigogine'a (belgijskiego noblistę, autora książki pod znaczącym tytułem Order out of Chaos, czyli Porządek z chaosu), która podkreśla pozytywny, optymistyczny wymiar tej teorii, bowiem w pozornym chaosie dostrzega jednak dążenie do harmonii.

Elżbieta mazur, „problematyka filozoficzna w dydaktyce polonistycznej i literaturze (nieskończoność zbigniewa bieńkowskiego)”, [w:] „Problemy integracji i zagadnienia aksjologiczne w edukacji polonistycznej”, rzeszów 2012.

Wprowadzenie

• Problemy relacji literatury z filozofią, mimo że podejmowane od dawna, nie zostały jednoznacznie wyjaśnione i zamknięte. W rozważaniach nad związkiem tych dziedzin – według Michała Januszkiewicza – zaznaczyły się szczególnie dwa wątki myślowe:

  • Koncentrujący się wokół różnic i podobieństw literatury i filozofii, zakłada więc – przynajmniej w początkowych założeniach – autonomiczność tych nauk.

  • Dotyczący zagadnienia interpretacji; próby odpowiedzi na pytanie, czy można mówić o „filozoficzności literatury” czy „literackości filozofii”; czy jest to zjawisko sporadyczne czy permanentne. Można tu przyjąć dwa stanowiska:

    • Mówiąc o filozoficzności literatury, wskazywać na W. Gombrowicza czy B. Leśmiana w odróżnieniu od pisarzy „niefilozoficznych”;

    • Przyjąć założenie, że każdy twórcza jest po części filozofem, gdyż musi podejmować zagadnienia typowo filozoficzne. Ta koncepcja ma szerokie grono zwolenników.

• Niekiedy zwraca się uwagę na więź łączącą filozofię i literaturę. Jest nią funkcja poznawcza – zwrot ku problematyce metafizycznej, poszukiwanie całości obrazu świata, człowieka i ich sensu.

• Problem stosunków między literaturą i filozofią komplikuje się jeszcze bardziej, gdy literaturę odniesie się do konkretnych rodzajów czy gatunków literackich, np. różnice między filozofią a poezją nie dadzą się sprowadzić tylko do różnic gatunkowych i stylistycznych.

  • Edward Balcerzan: filozofia dąży do uchwycenia świata za pomocą struktur logicznych i polemicznych nastawień, poezja daleka jest od takiej spójności, często nie można jej rozumieć dosłownie, jest obrazem zaszyfrowanym i zmetaforyzowanym;

  • Marian Przełęcki: (inne zdanie) język filozoficzny jest niezwykle zmetaforyzowany, co ma potwierdzenie w poetyce wielu filozofów; nasz język jest zbyt ubogi, by wyrazić treści filozoficzne, dlatego myśliciele często uciekają się do metafory – „Tekst filozoficzny jest tekstem nieuleczalnie metaforycznym.”

• Argumentem potwierdzającym autonomiczność literatury i filozofii jest to, że literatura wskazuje na świat za pomocą jego subiektywizacji i ukonkretnienia, filozofia zaś dąży do systemowości, kierując swa uwagę kum prawom powszechnym i zobiektywizowanym. Z tym argumentem też można polemizować – Jean Paul Sartre wierzył w syntezę literatury i filozofii – twierdził: filozofia staje po stronie prozy, ponieważ jej przezroczystość wprowadza czytelnika do świata i nakazuje zaangażowanie. Pod koniec życia pytał siebie czy jest filozofem czy literatem i odpowiadał, że całość jego dzieła to „dzieło literackie, które ma znaczenie filozoficzne”.

• W XX-wiecznym dyskursie o związkach literatury i filozofii zajmowano się szczególnie wpływem filozofii na kształtowanie się szkół metodologicznych w teorii literatury. Za miejsce spotkania tych dziedzin uznaje się hermeneutykę, jako filozofię poszukującą sensu, rozumienia prawdy, rezygnującą z tego by być ponad interpretowanym tekstem.

  • Hans – Georg Gadamer: hermeneutyka to postawa człowieka, który chce zrozumieć drugiego człowieka.

  • Hermeneuci poświęcili dużo czasu na pokazanie na czym polega proces rozumienia.

  • Ważna jest tu też problematyka aksjologiczna, uobecniająca się w dialogu czytelnika z tekstem i dialogowej koncepcji tradycji.

  • Doświadczenie hermeneutyczne jest przede wszystkim doświadczeniem dziedzictwa kulturowego.

• Dziś zaciera się granica między wypowiedzią literacką i filozoficzną, bo „teksty komentują teksty”. Intertekstualność umocniła heterogeniczność badań, popularne stały się teksty hybrydalne, co pozwala na łączenie różnych porządków dyskursu.

• W obszarze studiów literaturoznawczych znalazła się też filozofia, ponieważ granice dyskursu literackiego otwarły się na dialog z różnymi dyskursami kultury. Badania interdyscyplinarne sprawiają, że w dyskurs literaturoznawczy wnikają także dyskursy filozofii.

zagadnienia filozoficzne w literaturze i dydaktyce

• Interpretacja dzieł literackiego zakłada poszukiwanie kontekstów – istotne jest tu odniesienie się do kontekstów kulturowych, np. do poglądów filozoficznych ze wskazaniem podobieństw i różnic między literaturą i filozofią. Role kontekstów filozoficznych w odczytaniu sensu utworu podkreśla Stanisław Bortnowski: rozumienie podstawowych prawd myślenia filozoficznego i świadomość istnienia systemów filozoficznych to warunek pełnego odbioru dzieł literackich wywodzących się z różnych nurtów myśli filozoficznej.

• Podobne podejście: interdyscyplinarne – wiążące się z teorią nauczania integrującego (szczególnie międzyprzedmiotową) przyjął Henryk Kurczab, który ważne miejsce wśród kontekstów literatury przypisał filozofii. Integracja międzyprzedmiotowa służy budowaniu holistycznego obrazu świata, a literaturę sporo łączy (i dzieli).

  • Przedstawiają te same problemy dotyczące świata i życia człowieka, szukają sensu bycia – wyrażają to jednak odmiennym językiem;

  • Filozofia formułuje sądy logiczne i wartościujące, starając się dotrzeć do prawdy całkowitej, zaś literatura ukazuje prawdy poprzez fikcję, zostawiając margines niedomówień i różnych możliwości interpretacyjnych – dlatego sytuowanie literatury w kontekście filozofii pobudza do refleksji, uczy krytycyzmu, prowokuje do dyskusji i rozwiązywania trudnych i wrażliwych, ale ważnych kwestii.

• Zdarza się, że sztuka (malarstwo, muzyka) inspiruje pisarzy do podejmowania tematów filozoficznych, gdy przez pryzmat arcydzieł oglądają oni swój wiek.

  • Dialog z tradycją oznacza wówczas najczęściej widoczny wpływ estetyki romantycznej – zacieranie granic między liryką, rzeźbą, muzyką…

  • Zagłębianie się w świat sztuki pomaga w rozpoznawaniu tajemnic życia, ustalaniu hierarchii wartości.

  • Nie jest to ucieczka od współczesności – raczej szukanie analogii i perspektywy ocalenia, którą jest kultura i obecne w niej wartości.

• Ponieważ obecność przedmiotu „filozofia” w polskiej szkole jest sporadyczna, ważne jest uwzględnienie problematyki filozoficznej przez nauczycieli przedmiotów humanistycznych. Łączy się to z zapisem w „Podstawie programowej”, który mówi o konieczności przygotowania uczniów do odbioru różnych tekstów kultury. Dlatego istotna w szkołach ponadgimnazjalnych wydaje się recepcja tekstów filozoficznych.

  • Anna Janus – Sitarz proponuje, aby lektura tekstów filozoficznych zakładała naukę szukania głównych tez, kształcenie umiejętności ich rozwijania, popierania przykładami, „dystansowania się do nich, zadawania pytań i próbowania odpowiedzi na wątpliwości, poszukiwania w tekście, w sobie i w świecie wartości.”

• Edukacja filozoficzna powinna stać się dla uczniów punktem wyjścia do samodzielnej refleksji nad światem i problemami egzystencjalnymi. Pytania filozoficzne rodzą się z bezinteresownej ciekawości i poszukiwania prawdy o świecie. Na te pytania uczniowie powinni szukać odpowiedzi także przez analizę fragmentów tekstów filozoficznych, zapoznanie się z sylwetkami wielkich nauczycieli ludzkości i współczesnych moralistów (przykład tematu: „Antyczne szkoły filozoficzne i słynni filozofowie” – miejsce na zwięzłą charakterystykę sofistów, arystotelików, epikurejczyków, platoników, stoików, cyników i sceptyków oraz zarysowanie sylwetek najsłynniejszych filozofów: Sokratesa, Platona, Diogenesa, Arystotelesa, Marka Aureliusza, a także na zasługujące na refleksję sentencje różnych myślicieli – podręcznik „Przeszłość to dziś… klasa I liceum i technikum).

• W najnowszym z w/w podręczników uwzględniono także konteksty malarskie jako dalszy ciąg dyskusji nad szkołami filozoficznymi i słynnymi filozofami.

  • Zdjęcia reprodukcji „Szkoły ateńskiej” Rafaela (1590) i „Śmierci Sokratesa” Jacgues’a – Louisa Davida (1787) nie pełnią tylko funkcji ilustracyjnej, ponieważ są uzupełnione niezbędnymi objaśnieniami obrazów.

    • Na obrazie Sokrates został przedstawiony w taki sposób, jakby bez wahania brał puchar z cykutą. Kiedy sięga po truciznę otaczają go tylko najwierniejsi uczniowie, natomiast niesprawiedliwi sędziowie oddalają się ze wstydem.

    • Analizując obraz, przedstawiający popularny w XVIII wieku motyw, można analizę zaprojektować według schematu zaproponowanego przez H. Kurczaba:

• Można też sformułować podstawowe pytania dotyczące różnych elementów analizowanego dzieła plastycznego:

  • Co? – temat i treść obrazu;

  • Kto? – artysta, twórca dzieła;

  • Kiedy? – okres, w którym powstało;

  • Jak? – warsztat twórczy artysty;

  • Dlaczego? – geneza dzieła;

  • Po co? – przeznaczenie, zamierzone oddziaływanie;

• „Śmierć Sokratesa” (olej na płótnie, 130x196 cm) obecnie znajduje się w zbiorach Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku.

• Tytuł obrazu stanowi klucz do jego zrozumienia. Temat został zaczerpnięty ze starożytnej filozofii.

• Przydki fizycznie Ateńczyk był mądrym nauczycielem, który umiała rozmawiać z młodymi ludźmi. Słynął z zadawania pytań – nie poroponował twierdzenia, pozostawiał to rozmówcy a następnie wyprowadzał wnioski. Jego wypytywanie polegało na tym, że wyjaśniająć ujęcia innych, „bawił się dialektyką”. Głosił, że tylko człowiek mądry może być szczęśliwy, a mądrość łączy się z dobrem i pięknem, zło zaś wynika z głupoty. Jego działalność przypominała nauczanie i to zawiodło go przed sąd jako nauczyciela wywierającego szkodliwy wpływ na młodzież. Konserwatywnym Ateńczykom nie podobała się jego działalność – oskarżono go o bezbożność i deprawowanie młodzieży. Wytoczono mu proces. Wiedzę o Sokratesie zawdzięczamy jego uczniowi – Platonowi. Scena śmierci Sokratesa ukazuje moment wierności idei, a malarz stawia tę postawę za wzór w burzliwych politycznie czasach we Francji. David, zaangażowany politycznie, był członkiem francuskiego ruchy republikańskiego, nadwornym malarzem Napoleona zaangażowanym w rewolucję francuską. Obraz ten nie jest prostym zilustrowaniem wydarzenia – malarz pragnął oddać emocje i nastrój, a przede wszystkim w sposób klasyczny ukazać topos filozofa przezwyciężającego lęk przed śmiercią.

• „Dialogi Platona” – szczególnie „Obrona Sokratesa” to ważny problem dotyczący formy greckiego dialogu (etos uczonej dyskusji) i tradycji sokratejskiej rozmowy.

• Dzieło jest kompozycją statyczną, zamkniętą. Malarz przedstawia scenę śmierci filozofa. W centrum znajduje się naczynie z trucizną. Sokrates i strażnik są symetrycznie rozmieszczeni względem pucharu z cykutą. Sokrates wyciąga jedną rękę po puchar, a drugą wskazuje niebo – sugestia, są sprawy ważniejsze niż życie. Na pierwszym planie widzimy sędziego i uczniów Sokratesa, prezentujących rozmaite postawy nieszczęść i problemów, jakie przynosi życie. Na drugim planie, po lewej stronie obrazu, widać postaci opuszczające filozofa w tym trudnym momencie. Ucieczka nie wnosi niczego do rozwiązania sprawy. W ten sposób postaci na płótnie zostały podzielone na odrębne grupy, połączone jednak rytmem kompozycji. Spokój Sokratesa skontrastowany jest z takimi uczuciami, jak podziw, rozpacz, obojętność i odrzucenie.

• Światło pada na Sokratesa i inna postaci z góry, jego źródło znajduje się z lewej strony, podkreśla plastyczność figur, dodaje im monumentalnej powagi. Na szarym tle wyróżnia się biel szaty i odsłonięty tors Sokratesa. Obraz wyraża ideały estetyczne neoklasycyzmu. Statuaryczność postaci podkreśla rygor kompozycji. Proste, przejrzyste formy i struktury, brak ornamentalnych detali, reguły greckiej, idealnej piękności to ważne cechy obrazu. Malarz ten dął początek także realizmowi.

• Obraz ten to dzieło, gdzie analiza ludzkich przeżyć łączy się ze znajomością starożytnej filozofii. Malarz idealizował tematy klasyczne, charakterystyczne dla niego są płótna teatralizujące, alegoryczne. Np. kielich z trucizną jest alegorią negatywnych, niosących zniszczenie emocji i relacji międzyludzkich. Dłoń ucznia spoczywająca na kolanie mistrza to znak jedności. Nikłe światło w dłoni jednej z oddalających się osób to alegoria rezygnacji z rzeczy trudnych i wielkich. Centralna postać – Sokrates – symbolizuje pewien ideał: godzi się na trudne rozwiązanie w imię wartości wyższych, jest wzorem indywidualisty i buntownika. Głosił poglądy niepopularne, lecz żył zgodnie z przekonaniami.

• Tematy filozoficzne ukazane w malarstwie warto łączyć z polonistycznymi. Ciekawym dopełnienie dotyczącym Sokratesa byłby ów myśliciel jako bohater literacki. Niedoceniany za życia, skazany na śmierć, doczekał się później apoteozy (uwielbiam to słowo) i licznych dzieł na swój temat („Sokrates” Woltera, inc. „Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie…” Norwida, „Sokrates tańczący” Tuwima, „Jaskinia filozofów” Herberta).

• Filozoficzne konteksty stanowią zespół odniesień koniecznych do zrozumienia utworu, twórczości pisarza lub prądu literackiego. Filozofia to ważny kontekst dla literatury i życia literackiego na przestrzeni wieków, więc na lekcjach języka polskiego można rozważać problematykę istnienia dobra i zła, świata i człowieka, warto zaproponować dyskusję na temat poglądów wybranych filozofów oraz ich obecności w literaturze.

poezja i krytyka zbigniewa bieńkowskiego w dydaktyce literatury

• Zbigniew Bieńkowski (1913 – 1994) – poeta, krytyk literacki, eseista, tłumacz. Debiut literacki: druga połowa lat trzydziestych XX wieku.

• Na całość jego dzieła złożyły się:

  • Zbiory poezji:

    • Kryształy cienia. 1938 [arkusz poetycki].

    • Sprawa wyobraźni. 1945 [Wyd. 2 rozsz. 1960).

    • Trzy poematy. 1959.

    • Liryki i poematy. 1975.

    • Poezje wybrane. 1979.

    • Poezje zebrane. 1993.

  • Książki eseistyczne:

    • Piekła i Orfeusze: szkice z literatury zachodniej. 1960.

    • Modelunki: szkice literackie. 1966.

    • Poezja i niepoezja. 1967.

    • Notatnik amerykański. 1983.

    • W skali wyobraźni. Szkice wybrane. 1983.

    • Ćwierć wieku intymności: szkice o poezji i niepoezji. 1993.

    • Przeszłość przyszłości. 1996.

• Był też świetny tłumaczem. Autorzy, na których skupiał się jako tłumacz to: Charles Baudelaire, Victor Hugo, Saint-John Perse, Paul Éluard, Jules Supervielle (Francuzi) Michaił Lermontow (Rosjanin).

• Wyraźnie zaznaczył swą obecność w literaturze, ale w dydaktyce polonistycznej był i jest mniej obecny.

• Nieco więcej uwagi poświęcił mu Z. Uryga w badaniach nad odbiorem liryki przez licealistów (lata 1971 – 1973). Fragment „Wstępu do poetyki” znalazł się wśród 10 tekstów dwudziestowiecznych, które interpretowali licealiści. Utwór był jednak traktowany przez badacza wyłącznie z uwagi na „etymologiczną grę znaczeń w poezji lingwistycznej.” Jednak analiza i interpretacja sprawiły uczniom trudność – głównie z uwagi na barierę językową. Stąd niezrozumienie treści utworu i odczucie nadmiernej trudności, które zniweczyło próby interpretacyjne. Etymologiczne i brzmieniowe gry znaczeń albo nie zostały rozpoznane, albo przesłaniały ważne tezy uczniowskich interpretacji – ujęcie języka jako bariery między twórcą a światem, poczucie zagrożenia i bezradności w mnogości rzeczy i słów, mówienie jako przezwyciężanie własnej bezimienności. Jednak już samo odczucie poetyckości tekstu było przyczyną zmiany nastawienia poznawczego i motywowało do czytania.

• W obowiązującej „Podstawie programowej” – pewnie ze względu na czas – nie znalazło się miejsce dla tego poety.

• Jego nazwisko bywa wymieniane w:

  • Podręcznikach, gdzie funkcjonuje on najczęściej jako przedstawiciel nurtu lingwistycznego w poezji po 1956r.

  • Książkach przedmiotowych do języka polskiego, których autorzy przywołują jego eseje krytycznoliterackie, np. „Notatnik amerykański”;

  • W pracach literaturoznawców, dotyczących liryki i artystycznego kształtu współczesności w literaturze polskiej – najczęściej „Poezja i niepoezja”

• Dla zrozumienia jego poezji waży jest także kontekst filozoficzny.

bieńkowski jako poeta filozoficzny

• Temat: problematyka filozoficzna w „Trzech poematach” Zbigniewa Bieńkowskiego.

• Proponowany temat lekcji: „Tak dalece niepojęta” Nieskończoność Zbigniewa Bieńkowskiego.

• Lekcję można przeprowadzić podczas:

  • Omawiania zagadnień z literatury współczesnej (zaznaczenie związków międzypredmiotowych: literatura – filozofia (konteksty interpretacyjne) i wewnątrzprzedmiotowych: literatura współczesna – tradycja literacka);

  • Rozważań związanych z Młodą Polską: po omówieniu „Hymnów” Jana Kasprowicza w obszarze związków wewnątrzprzedmiotowych w zakresie kształcenia literackiego, mianowicie literatura okresu – kontynuacje i nawiązania.

• Cele lekcji:

  • Poznanie istotnych dla lektury poematu wiadomości z historii literatury, teorii literatury, filozofii;

  • Rozumienie pojęcia „tradycja literacka”;

  • Doskonalenie umiejętności analizy i interpretacji utworu;

  • Posługiwanie się wiedzą o kontekstach filozoficznych, historycznych oraz praktykach intertekstualnych;

  • Zdolność do oceny złożonych procesów integracji kształcenia i uzasadniania interdyscyplinarnego charakteru polonistyki.

• Metody pracy: wykład z prezentacją multimedialną, problemowa, dyskusja, oglądowa, praca z książką.

• Formy organizacyjne lekcji: zbiorowa, jednostkowa, indywidualna.

• Lekcję można rozpocząć od wykładu (np. w formie multimedialnej) na temat związków literatury z filozofią (można przeredagować i wykorzystać informacje z początku tego artykułu). Uzasadnione jest uwzględnienie najważniejszych wiadomości o autorze poematu.

• Uczniowie przeczytają tekst w domu lub analiza będzie oparta na przygotowanych przez nauczyciela fragmentach.

• Analiza i interpretacja powinna obejmować poszukiwanie nadrzędnego sensu utworu i sformułowanie hipotezy interpretacyjnej, określenie podmiotu mówiącego, adresata, sytuacji lirycznej, omówienie funkcji dialogu, gatunku (poematu), nawiązania intertekstualne, kontekst filozoficzny, tezę interpretacyjną i wartościowanie.

• W załączeniu szkic analityczno – interpretacyjny.

WYSYŁAM SKANY TEGO SZKICU, PONIEWAŻ STRESZCZONY TRACI ON JAKIKOLWIEK SENS
– ogólnie tego sensu to tam za dużo nie ma !

PRZEPRASZAM ZA JAKOŚĆ TYCH SKANÓW, ALE MIAŁAM TYLKO ZDJĘCIA.