Rozdział 1

• co to jest geografia polityczna, jej dzieje i tematyka badawcza

• obszary polityczne

• geopolityka -klasyczne koncepcje: geograficzna oś historii, Heartland, Rimland

• regiony geostrategiczne

• nowy ład światowy

• geografia polityczna na świecie i w Polsce dziś

METODOLOGICZNE

PROBLEMY

GEOGRAFII POLITYCZNEJ

1.1. KSZTAŁTOWANIE SIĘ POJĘĆ I PODSTAWOWYCH KIERUNKÓW GEOGRAFII POLITYCZNEJ W UJĘCIU HISTORYCZNYM

Geografia polityczna różni się zakresem nauczania i badań od pozostałych gałęzi nauk geograficznych, fascynując zarówno studentów, jak i polityków zajmujących się innymi dziedzinami. Korzenie geografii politycznej sięgają arystotelesowskiego modelu państwa doskonałego. Geografią polityczną interesowali się m.in. Herodot, Platon i Strabon. Jej historia liczy więc ponad 2000 lat, jednak ciągle wydaje się, że znajduje się ona we wstępnym stadium rozwoju. Dzieje geografii politycznej są historią jej rozkwitów i upadków, zależnie od powstawania i zanikania stymulujących ją różnych idei politycznych związanych z rozwojem ludzkości.

Nie ma dotychczas jednej ogólnie akceptowanej definicji geografii jako nauki, tym samym nie istnieje też jednoznaczne określenie geografii politycznej. Poszczególni autorzy widzą różnie jej zakres, odmiennie pola działania, a w związku z tym przypisują jej inne cele. Wszyscy jednak uważają proces polityczny i przestrzeń za podstawowe atrybuty geografii politycznej. Krytycy i przeciwnicy geografii politycznej jako odrębnej nauki uważają, że brak ściśle określonego przedmiotu badań oraz wyraźnych granic oddzielających ją od innych dyscyplin uniemożliwia badanie zjawisk, dotyczących zarówno sfery polityki, jak i przestrzeni. Twierdzą też. że bez wytyczenia określonego pola badawczego nie można sformułować poprawnych i precyzyjnych wniosków. Są to jednak

zarzuty nieuzasadnione. Znajomość metod badawczych odnoszących się do środowiska naturalnego, przestrzeni i procesów politycznych uprawnia do zajmowania się również geografią polityczną. Nieważne jest, jak zdefiniujemy geografię polityczną, natomiast ważny jest wkład geografii politycznej w porównaniu z innymi naukami politycznymi do poznania przestrzeni geograficznej i zachodzących w niej procesów politycznych.

Geografią polityczną zajmują się również politolodzy, socjolodzy, historycy i inni specjaliści nauk społecznych, przyczyniając się znacząco do poznania rzeczywistości politycznej. Zaplecze badawcze geografów politycznych w swej istocie jest tak różne, jak różne są przedmioty i zakres ich badań.

Tematykę badawczą geografii politycznej można podzielić na trzy zakresy. Pierwszy obejmuje badanie obszarów politycznych, drugi - ogniskuje się na państwie, trzeci - najbardziej współczesny - uwzględnia podejście behawioralne do procesów politycznych. W ostatnich 40 latach obserwujemy wyraźne zmiany w orientacji badawczej wielu geografów politycznych.

1.1.1. BADANIA OBSZARÓW POLITYCZNYCH

Podstawowym problemem geografii politycznej od jej zarania do czasów współczesnych jest powiązanie polityki we wszystkich jej przejawach ze środowiskiem naturalnym (przestrzenią).

Gdy Arystoteles (384-322 r. p.n.e.) tworzył model „państwa", badał zależności występujące pomiędzy ludnością a terytorium przez nią zamieszkanym. Określał, jakie funkcje powinna pełnić stolica, armia, granice i inne czynniki w odniesieniu do środowiska naturalnego, a szczególnie w zależności od klimatu, który uważał za czynnik determinujący funkcjonowanie państwa. Deterministyczne podejście do wielu zagadnień, które złożyły się na podstawy koncepcji geografii politycznej, przetrwało do dziś w poglądach niektórych geografów.

Strabon, grecki geograf i podróżnik, opisał znany mu świat w dziele Geografia złożonym z 17 ksiąg (ponad 300 lat po Arystotelesie). Jego dzieło było przeznaczone dla praktyków - głównie wojska i administratorów - zarządzających imperium rzymskim, jednak podobnie jak Arystoteles był on „etnocentrykiem", tzn. wierzył, że jego ojczyzna ma idealne warunki przyrodnicze (klimat) i stosuje najlepszą technikę rządzenia.

Po upadku Rzymu i wzroście wpływów chrześcijaństwa nastąpił w Europie zastój w rozwoju geografii. W świecie muzułmańskim natomiast, szczególnie wśród kupców arabskich, historyków, podróżników i filozofów, rozwijała się ona znakomicie. Jednym z najbardziej znanych podróżników był Abd al-Rahman ibn Chaldun (XIV w.), który przedstawił uogólnienia dotyczące najpotężniejszych jednostek politycznych jego czasów oraz ich związku ze środowiskiem geograficznym. Jego badania dotyczące istoty rozwoju jednostek politycznych prowadziły do teorii o politycznej integracji i dezintegracji, a w końcu do koncepcji cyklicznego rozwoju państwa. Do poglądów Arystotelesa i Strabona

powrócono w średniowieczu i renesansie. Rozwinął je m.in. J. Bodin (1530-1596). Wzbogacono je jednak pewnymi nowymi akcentami. Jednym z nich, typowym dla średniowiecza, był pogląd, że światem i społeczeństwem rządzi wola Boża.

Śladem starożytnych filozofów podążył też Ch.L. de Montesquieu (1689-1755), który podkreślał znaczenie krajobrazu i klimatu w formowaniu systemów rządów. Dostrzegał wiele powiązań między gospodarką rolną, zaludnieniem, systemami politycznymi i zatrudnieniem, obszarem państwa, żyznością gleb i sposobem rządzenia. Księgi 15 i 17 jego dzieła O duchu praw są przeniknięte skrajnym determinizmem geograficznym. Bardziej demokratyczny i liberalny od Montesquieu był G. Buffon (1707-1788), który odrzucał determinizm, a mówił raczej o wzajemnym wpływie człowieka i środowiska: „cała przestrzeń Ziemi nosi dziś na sobie ślady mocy ludzkiej, która jakkolwiek podlega naturze, często uczyniła więcej niż ona", w czym był bliski współczesnej nauce francuskiej. W połowie XVII w. W. Petty, lekarz, wykładowca anatomii w Oxfordzie, kartograf, politolog i ekonomista, opublikował prace The Political Anatomy of Ireland oraz Political Arithmetic, w których omówił znaczenie terytorialnych i demograficznych czynników dla potęgi państwa.

C. Ritter w Berlinie pod koniec XIX w. wysunął cykliczną teorię rozwoju państwa, podobną do teorii A. ibn Chalduna, lecz opartą na analogii do rozwoju organizmu. Jego książka: Die Erdkunde im Yerhaltnis zur Natur und Geschichte des Menschen, oder allgemeine vergleichende Geographie (Berlin 1817) była pierwszą próbą utworzenia modeli w geografii politycznej. Termin „geografia polityczna" pojawił się w XVIII w. m.in. w pracach ekonomisty francuskiego A.R. Turgota oraz u filozofa niemieckiego I. Kanta, który geografię polityczną uważał za dyscyplinę zajmującą się badaniem zależności między poszczególnymi jednostkami politycznymi a ich fizycznogeograficznym zapleczem, w Polsce po raz pierwszy pojawił się w książce K. Wyrwicza wydanej w 1768 r.

1.1.1 BADANIA NAD PAŃSTWEM

W XIX w. ścierały się poglądy racjonalistycznego indeterminizmu, który upatrywał przyczyny kształtowania się stosunków społecznych i politycznych w woli jednostek, z poglądami deterministycznymi, według których były one niezależne od woli człowieka. Racjonalistyczny indeterminizm zakłada w konsekwencji demokrację; państwo i społeczeństwo jest tworzone z woli jednostek (umowa społeczna), a jest rządzone według tej woli (demokracja). Determinizm natomiast jest w swej konsekwentnej formie albo teokratyczny - powstanie i upadek państw jest dziełem Boga, albo przyrodniczy - przyczyną powstania i rozwoju państw i społeczeństw są warunki naturalne, czyli warunki geograficzne, albo rasa, czyli warunki biologiczne. Racjonalistyczny indeterminizm rozwijał się głównie we Francji, determinizm geograficzny głównie w Niemczech.

Między racjonalistycznym indeterminizmem. zwanym posybilizmem francuskim, a determinizmem niemieckim występują i inne przeciwstawienia: skłonność do wielkich syntez u Niemców i zamiłowanie do analiz monograficznych u Francuzów, zwrócenie uwagi na stosunki międzypaństwowe u Niemców, szczegółowa analiza wewnętrznej struktury narodu „prowincji" geograficznych kraju u Francuzów. Państwo miało dla francuskiego badacza trzy formy wyrazu geograficznego: wyrazem geograficznym funkcji porządku wewnętrznego jest droga; wyrazem geograficznym funkcji porządku zewnętrznego, w stosunku do innych państw, jest granica; wyrazem geograficznym ogółu funkcji administracyjnych jest stolica. Wokół tych trzech elementów geograficznych zbudowali swój system geografii politycznej J. Brunhes i C. Vallaux (1921). Francuzi szukali podłoża psychologiczno-społecznego wspólnoty politycznej. „Ramy i granice są ważne, ale nie najważniejsze - duże znaczenie ma <psyche> (dusza narodu) i ją przede wszystkim trzeba badać" (L. Febvre, 1922). Przykładem tego rodzaju publikacji jest monografia Ameryki Południowej napisana przez A. Siegfrieda. Stworzone przez Vidal de la Blache'a pojęcie „typów istnienia" (genres de vie) stało się łącznikiem analiz czynników naturalnych, gospodarczych, politycznych i psychologiczno-społecznych badanego obszaru.

Naukowcy niemieccy zapewne mogli przyjąć podobny punkt wyjścia, czego imponującym przykładem było dzieło G. Simla (Sociologie, cz. VII, Der Raum und die raumlichen Ordungen der Gesellschaft, 1908). Jednak decydujące były poglądy F. Ratzla (1844-1904), autora Antropogeographie... (1892) i Politische Geographie (1897). Ratzel pierwszy uczynił główną osią swoich badań pogląd, że zjawiska społeczne są uwarunkowane geograficznie; później na tym stwierdzeniu oparł się cały system geopolityki. Ziemia dla Ratzla jest „trwałą podstawą temperamentów, zmiennych aspiracji ludzkich i kieruje losami ludów ze ślepą brutalnością". F. Ratzel był geografem, biologiem i chemikiem - profesorem uniwersytetu w Lipsku. W kształtowaniu jego filozofii badawczej dużą rolę odegrał K. Darwin i jego teoria ewolucji. W swoich publikacjach porównywał państwo do organizmu biologicznego, wprowadzając pojęcie ,,państwa organicznego". Tak jak organizm, potrzebuje ono pożywienia w postaci przestrzeni życiowej - Lebensraum i surowców. Państwa stale współzawodniczą o przestrzeń i surowce. Jako organizmy przechodzą okres młodości, dojrzałości i starości z możliwością odmłodzenia się.

W 1896 r. Ratzel przedstawił siedem praw rozwoju państwa:

1) przestrzeń państwa poszerza się wraz z ekspansją ludności mającą tę samą kulturę,

2) terytorialny wzrost następuje za innymi aspektami rozwoju państwa,

3) państwo rośnie przez wchłanianie mniejszych jednostek politycznych,

4) granica jest peryferyjnym organem państwa, który odzwierciedla jego siłę i rozwój, stąd nie jest ona stała,

5) państwa w trakcie rozwoju szukają terenów nadających się do wchłonięcia,

6) kierunek ekspansji przesuwa się od państw bardziej do słabiej rozwiniętych cywilizacyjnie,

7) dążenie do ekspansji terytorialnej rośnie w miarę poszerzania się obszaru.

Żywotność państwa można mierzyć jego wielkością. Pojęcia położenia (Lage) i obszaru (Raum) odgrywają wiodącą rolę w metodologii badań Ratzla nad państwem. „Pojęcie położenia oznacza, że żaden członek ciała politycznego, a nawet ludzkości, jakkolwiek byłby oddalony, nie może być traktowany oddzielnie", obszar zaś oznacza, że każde państwo należy rozważać z punktu widzenia miejsca, które zajmuje w stosunku do swych sąsiadów. Ratzel, działając w okresie imperializmu niemieckiego, łączył badania naukowe z celami działalności politycznej Niemiec, kierował uwagę przyszłej geopolityki niemieckiej przede wszystkim na państwo. Był to równocześnie okres jednoczenia się państw niemieckich, okres powstawania Wielkiej Rzeszy.

Tym, który wywarł decydujący wpływ na dalszy rozwój i kierunek geopolityki w Niemczech, był R. Kjellen (1864-1922), szwedzki prawnik i polityk z Uppsali, autor Die Grossmachte der Gegenwart (1914 ) i Der Staat als Lebensform (1917). Geopolityka dla Kjellena była dziełem polityki jako syntetycznej nauki o państwie. Przedmiotem geopolityki „nie jest ziemia, lecz zawsze i wyłącznie ziemia przeniknięta polityczną organizacją". Terytorium dla Kjellena było „ciałem państwa", dlatego jest ważniejsze od ludności. Państwo bowiem może utracić część ludności (np. przez emigrację) bez negatywnych skutków, natomiast każda utrata terytorium osłabia państwo, a nawet je unicestwia. Z tego punktu widzenia również terytorium można porównać do wyodrębnionego organizmu (stąd tak ważne jest znaczenie granic).

Kjellen wydzielił kilka kryteriów, według których należy badać państwo:

1) kratopolityka (Kratopolitik) - nauka o organizacji władzy,

2) socjopolityka (Soziopolitik) badanie stosunków i potrzeb społecznych,

3) etnopolityka (Etlmopolitik) - badanie psychologii narodu.

4) ekopolityka (Oekopolitik) nauka o gospodarce.

5) geopolityka (Geopolitik) - badanie środowiska geograficznego państwa.

Geopolityka była więc dla Kjellena pojęciem szerokim, kompleksowo ujmującym problem państwa. B i o 1 o g i c z no -organiczna teoria Kjellena, stawiając na pierwszym miejscu państwo jako jedność geograficzną, trafiła na podatny grunt w Niemczech po I wojnie światowej. Niektórzy geografowie sarkastycznie nazywają geopolitykę, tę odrębną naukę powstałą w Niemczech, „dzieckiem przewrotu wojennego i dzieckiem klęski".

Kjellen uważał, że państwo stale współzawodniczy z sąsiadującymi państwami, chcąc zdobyć prawo do przewodzenia innym. Państwa większe powinny rozciągać władzę lub zwierzchnictwo nad mniejszymi, a na świecie powinno istnieć tylko kilka bardzo dużych i krańcowo silnych państw, tzw. mocarstw. Kjellen, będący germanofilem, widział Europę jako superpaństwo kontrolowane

przez Niemcy.

Pod koniec I wojny światowej niektórzy niemieccy politolodzy, geografowie i nacjonaliści wykorzystali poglądy Kjellena do umocnienia starej niemieckiej filozofii politycznej. Było to ważne ,,narzędzie" służące do odbudowy Niemiec jako mocarstwa światowego. Tą samą ideologią próbowały także posłużyć się inne państwa, m.in. Włochy i Japonia. Na podstawie koncepcji teoretycznych

Ratzla i Kjellena utworzono w Niemczech w 1919 r. Institut fur Geopolitik (zwany także szkołą geopolityków), którego kierownikiem został geograf, generał K. Haushofer (1869-1946). Instytut ten skupił grupę naukowców, dziennikarzy i polityków, którzy byli propagatorami idei geopolitycznych. W 1924 r. Haushofer założył miesięcznik Zeitschrift fur Geopolitik. Wydawano liczne publikacje książkowe i mapy, które naukowo usprawiedliwiały niemieckie roszczenia i podboje terytorialne. W 1927 r. przedstawiono definicję nowej dyscypliny naukowej: „ Geopolityka jest nauką o geograficznych ograniczeniach zjawisk politycznych. Jako nauka o politycznym organizmie przestrzennym i jego strukturze wykorzystuje szeroko metody nauk geograficznych". Istotą tej definicji jest traktowanie zjawisk politycznych jako skutku uwarunkowań geograficznych.

Haushofer i jego współpracownicy zmodyfikowali teorię państwa Ratzla i Kjellena, dodając elementy niemieckiego szowinizmu oraz kultu rasy i wodza. Było to potrzebne Haushoferowi do celów agitacyjno-politycznych, aby mógł wykazać, w jak brutalny sposób rozerwano naturalny organizm Niemiec wprowadzając traktaty po 1 wojnie światowej.

W 1936 r. na kongresie geografów niemieckich określono geopolitykę jako „naukę o państwie opartą na podstawach nauk o Ziemi i wykorzystującą biologiczną zasadę - ujmowania wydarzeń politycznych jako geograficznie uwarunkowanych zjawisk życiowych". W związku z tym w ostatnich latach przed II wojną światową wysunięto jako nowe zagadnienie „problem przestrzeni właściwej dla danej rasy" (H.J. Scheppers, 1937), stwierdzając, że współoddziaływanie rasy i obszaru nie zależy od wpływu środowiska, lecz stanowi odwieczne harmonijne współistnienie.

Takie ukierunkowanie teorii geopolityki nie było jednak przyjmowane przez naukowców niemieckich bez zastrzeżeń. Krytycy szkoły Haushofera łączyli powrót do pierwotnej teorii Kjellena, zakładającej, że geopolityczny punkt widzenia państwa jest tylko jednym z wielu aspektów badań nad państwem, z tezą, że warunków geograficznych nie można analizować bez innych czynników życia politycznego. Równocześnie wykorzystywali w tej argumentacji bogate piśmiennictwo dotyczące geopolityki, stwierdzając, że wspólną jego cechą jest ujmowanie państw z punktu widzenia dynamicznego. Na tych zasadach oparł definicję geopolityki A. Grabowsky (1933). Wychodził on z założenia, że geografowie uważają Ziemię i jej właściwości za trwałe, geopolityka zaś, będąc częścią polityki, ujmuje to, co jest w Ziemi zmienne lub to, co dla każdej epoki i dla każdego państwa ma inne znaczenie. To dynamiczne ujęcie problemu, pomijając historiozoficzną podbudowę, sprawiło, że zaliczono geopolitykę do nauk politycznych i tym samym zaprzestano ujmowania jej z „przyrodniczego" punktu widzenia. Uprawiania geopolityki zaniechano wraz z upadkiem Niemiec nazistowskich w 1945 r. Odrzucono ją jako teorię usprawiedliwiającą agresję i przemoc. Niektóre elementy geopolityki są jednak nadal aktualne. W gruzach legła organiczna teoria państwa, lecz wartość jej dla geostrategii dała ten aspekt geopolityce, który pozwolił jej przeżyć potępienie bezpośrednio po zakończeniu wojny. Geopolityczne widzenie świata, regionów i państw jest nadal głośno dyskutowane.

pewną odmianą geopolityki jest uprawiana wciąż geostrategia. W jej rozwoju wiodącą rolę odegrali uczeni angielscy i amerykańscy, którzy prócz ogólnych problemów geopolitycznych zajmowali się aktualnie prowadzonymi

bykami lub strategiami ich własnych rządów. Jednym z nich był A.T. Mahan (1840-1914), historyk i admirał Stanów Zjednoczonych, autor m.in.: The Influence of Sea Power Upon History, 1660-1783 (1890). Mahan podkreślał rolę morza w życiu państwa, był wielkim orędownikiem budowy potężnej floty marynarki wojennej. Jego zdaniem na rozwój i utrzymanie potęgi morskiej

oddziałują:

1) położenie geograficzne,

2) fizyczne „ukształtowanie" państwa (rodzaj wybrzeża),

3) rozciągłość terytorialna (długość linii brzegowej),

4) liczba ludności,

5) charakter narodowy,

6) sposób rządzenia - czy polityka rządu sprzyja warunkom stworzonym przez środowisko i ludzi i przyczynia się do rozwijania potęgi morskiej.

Mahan był zwolennikiem polityki siły. Nawoływał Stany Zjednoczone do zajęcia Hawajów, rozciągnięcia kontroli nad obszarem karaibskim i budowy kanału łączącego Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym. Poglądy Mahana, odpowiadające potrzebom rozwijającego się wówczas imperium amerykańskiego, wywarły duży wpływ na politykę Th. Roosevelta, prezydenta Stanów Zjednoczonych. Wszystkie propozycje Mahana zostały wprowadzone w życie.

W książce poświęconej problemom Azji (The Problem of Asia, 1900) Mahan omówił tzw. tereny rdzeniowe Azji oraz dominację rosyjską. Przewidział konflikt pomiędzy Rosją - potęgą lądową, a Wielką Brytanią - potęgą morską, o dominację w Azji. Uważał, że jeśli Rosja (był to początek XX w.) zechce utrzymać pozycję dominującego mocarstwa w Azji, będzie zmuszona do zdobycia nie zamarzających portów w Azji. Mahan uważał, że zajęcie się Rosji tym problemem odwróci jej uwagę od Europy i Bliskiego Wschodu. W tym przypadku nie wszystkie przewidywania Mahana się sprawdziły.

W Wielkiej Brytanii twórcą znanych koncepcji geopolitycznych był H.J. Mackinder (1861-1947), geograf, profesor uniwersytetu w Oxfordzie, a potem dyrektor London School of Economics. Był on także członkiem parlamentu w latach 1910-1922 i dyrektorem Imperiał Shipping Committee w latach 1920-1945. Mackinder uważał, że era potęgi morskiej już minęła, na co wpływ miały zmiana technologii i rozwój transportu kolejowego. W 1904 r. na posiedzeniu Royal Geographical Society w Londynie Mackinder przedstawił swoją koncepcję geopolityczną, którą nazwał The Geographical Pivot of History (Geograficzna oś historii). Zgodnie z tą koncepcją kontynenty: Europa, Azja i Afryka tworzą World Island (wyspę świata), którą otacza wewnętrzna strefa brzegowa oraz zewnętrzna strefa brzegowa obejmująca Japonię, Wielką Brytanię, obie Ameryki, Australię oraz Afrykę Południową. Jądrem wyspy świata, a zarazem geograficzną osią historii świata, jest tzw. Heartland. obejmujący Rosję, zachodnią część Chin, Mongolię, Afganistan, Beludżystani Iran.

Heartland tworzył największą naturalną fortecę, predysponowaną do panowania nad światem, zgodnie z tezami Mackindera, że:

1) kto rządzi Europą Wschodnią, rządzi Heartlandem,

2) kto rządzi Heartlandem, rządzi wyspą świata,

3) kto rządzi wyspą świata, rządzi światem.

skalal 1:310 000 000

Koncepcja Heartlandu Mackindera

Oczywiście w pierwszej wersji tej koncepcji w roli władców świata widział Mackinder nie Rosjan, lecz Niemców. Dopiero w czasie II wojny światowej, gdy potęga militarna Niemiec nie była już w stanie sprostać siłom sprzymierzonym, Mackinder zmienił opinię.

Tezy Mackindera są przedmiotem dyskusji i ewolucji poglądów geopolitycznych po dzień dzisiejszy, a więc są znane czterem generacjom. Krytycy koncepcji Heartlandu Mackindera uważają, że była ona produktem swojej epoki, kiedy to przeciwstawianie potęgi lądowej i morskiej uważano za adekwatne podsumowanie czynników w równowadze sił światowych. Mackinder miał wielu krytyków. Za czołowego uważano N.J. Spykmana (1893-1943). Urodził się on w Amsterdamie, studiował w Berkeley w Stanach Zjednoczonych, w 1920 r. został profesorem stosunków międzynarodowych na uniwersytecie w Yale, w 1928 r. uzyskał obywatelstwo amerykańskie. W swych pracach kładł nacisk na stosunki międzynarodowe i wpływ geografii na politykę, lecz odrzucił niemiecką szkołę geopolityki. W dwóch książkach, America 's Strategy in World Politics (1942) oraz w The Geography of the Peace (1944), Spykman wykazał słabe strony teorii Heartlandu, a mianowicie przecenianie potencjalnych sil tego obszaru; jego znaczenie w rzeczywistości było mniejsze z powodu niedostatków transportu wewnętrznego i słabego dostępu do niego. Spykman, we własnej teorii geopolitycznej, próbował udowodnić, że zasadnicze znaczenie strategiczne i polityczne mają nie środkowe, lecz obrzeżne obszary Eurazji, tzw. R i m 1 a n d, które są

buforem między mocarstwami lądowymi a morskimi. Zawarł to w słowach: „kto kontroluje obrzeża, ten rządzi Eurazją, kto rządzi Eurazją, kontroluje losy świata".

Odmienną koncepcję prezentował A.P. Seversky (1894-1974). Był on jednym ze strategów sił powietrznych. Urodzony w Rosji, służył w lotnictwie w czasie I wojny światowej. W 1927 r. uzyskał obywatelstwo amerykańskie. Był znanym jnżynierem i biznesmenem związanym z przemysłem lotniczym. Zajmował się także geopolityką. W książce Victory Through Air Power (1942) mówił o zmierzchu znaczenia sił morskich i zalecał rozbudowę sił powietrznych. Po II wojnie światowej, gdy rozpoczęła się era „zimnej wojny", Seversky opublikował książkę Air Power: Key to Survival (1950), w której powtórzył poglądy o nadrzędności sił

Geostrategiczna mapa Seversky'ego

powietrznych nad siłami lądowymi i morskimi. Po raz pierwszy w tej publikacji zamieścił mapę o odwzorowaniu azymutalnym. równoodległościowym z biegu nem północnym jako głównym punktem odniesienia, która pokazała bliskości Stanów Zjednoczonych i ZSRR oraz najkrótszą drogę z ZSRR do Kanad\ i Stanów Zjednoczonych przez biegun północny. Mapa ta ukazała także, jak rozległe są obszary dominacji powietrznej obu państw. Uświadomienie zagrozinia radzieckiego wpłynęło na podjęcie przez Stany Zjednoczone i Kanadę decydowało budowy trzech linii stacji radarowych i baz lotniczych obejmującychących Alaskę i Kanadę.

Koncepcja ta okazała się jednak mało przydatna w późniejszym czasie, gdy do uzbrojenia wprowadzono w obu krajach międzykontynentalne rakiety batalistyczne.

Od klasycznych koncepcji geopolitycznych Mackindera i Spykmana całkowicie nie odstąpiono. Geograf amerykański, D.W. Meiniflg* i brytyjski -D.J. Hooson, w latach 1956 i 1962 zmodyfikowali koncepcje Heartlandu i Rim-landu. Meining {Heartland and Rimland in Eurasian History, |956) sugerował, że Rimland jest terytorialnie bardziej zróżnicowany, niż to opisywał Spykman. Hooson (A New Soriet Heartland, 1962) uściślił definicję Hertlandu w zakresie takich kryteriów, jak zaludnienie, stopień urbanizacji, zasoby surowcowe i ich dostępność, czynniki gospodarcze oraz uwarunkowania historyczne. Przesunął obszar Heartlandu bardziej na zachód ZSRR.

Inni geografowie zajmujący się geopolityką zaprezentować bardziej innowacyjne koncepcje. Jednym z nich jest amerykański geograf, S.B. Cohen, który w książce Geography and Politics in a World Dirided (19?3) dzieli świat na regiony geostrategiczne. Są one właściwie strefami wpływów Stanów Zjednoczonych, krajów Europy Zachodniej, ZSRR i Chin (ChRL). Myśl tę Cohen rozwinął w publikacji A New Map of Global Geop^ical Eąuilibrium: a Developmental Approach (1982).

Równowaga sił, która istniała między Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim w okresie zimnej wojny, i późniejsze odprężenia- miały teoretyczne podstawy w geopolitycznym spojrzeniu na świat, podzielony pomiędzy eurazjatycki Heartland i mocarstwa NATO. Według Cohena przemianie tego porządku jest związane z gruntownymi zmianami gospodarki światowej- stosunków społecznych, z rozprzestrzenieniem zaawansowanej technologii militarnej oraz z nowo powstałymi prądami ideologicznymi, odrzucającymi zarówn0 zachodni kapitalizm, jak i wschodni komunizm. Dowodem przemian jest nadanie nowych znaczeń pojęciom: interes narodowy, prestiż i bezpieczeństwo. Wyrazem przemian jest także zróżnicowany, często cyniczny, stosunek do terroryzmu, wojen, głodu lub nierównomiernego rozkładu bogactw naturalnych. P° H wojnie światowej, według Cohena, system globalny ewoluował w kierunku wyspecjalizowanej integracji, początkowo przez dwubiegunowość supermocarstw, a następnie przez wielobiegunowość mocarstw. W ciągu ostatniego dwudziestolecia równowaga tego ładu światowego uległa zaburzeniu w wyniku powstania sił regionalnych. Zostanie ona przywrócona, gdy system osiągnie najwyższy poziom specjalizacji - integrację hierarchiczną. Integracja hierarchiczna opiera się na istnieniu państw na różnych poziomach rozwoju, które są powiązane, zarówno w skali światowej, jak i regionalnej. Wyłaniający się system ma pięciostopniową strukturę hierarchiczną. Siłę główną tworzą Stany Zjednoczone, ZSRR, Wspólnota Europejska, Japonia i Chiny, które mają znaczenie światowe wewnątrz dwóch zasadniczych stref geostrategicznych. Siły drugorzędne to siły regionalne, których znaczenie ogranicza się do własnych regionów geopolitycznych. Trzeci i czwarty poziom zajmują państwa, których zasięg jest ograniczony tylko do części ich własnych regionów (Cohen 1973). Miejsce państwa w hierarchii można oszacować za pomocą wielu miar, takich jak:

1) wielkość zasobów ludzkich i materialnych (ilość, jakość, rodzaj i poziom technologii i kultury);

2) zaawansowana technologia jądrowa;

3) stopień zwartości narodowej (zależny od czynników społecznych, religijnych, etnicznych, kulturowych i rasowych, poczucia historycznego);

4) wielkość zasobów polityczno-militarnych (określa je stan uzbrojenia i sił zbrojnych, militarna i ekonomiczna pomoc dla zagranicy, liczba ambasad i innych przedstawicielstw, wymiana wizyt dyplomatycznych i aktywność w organizacjach międzynarodowych);

5) ranga geograficzna związana z lokalizacją w stosunku do innych państw;

6) rodzaj i gęstość sieci powiązań międzynarodowych;

7) stopień jawności systemu narodowego;

Cool ekonomiczne, polityczne i militarne możliwości oddziaływania w stosunku do możliwości sąsiadów;

9) cele i strategia rozszerzenia wpływów poza granicami;

10) liczba i złożoność spraw międzynarodowych, w których państwo może brać udział jednocześnie, jako miara jego politycznej dojrzałości, zasięgu i opcji;

11) percepcja, czyli wyobrażenia o swoim miejscu w świecie.

Osiągnięcie równowagi światowej zdaniem Cohena nie jest możliwe przy obecnym podziale świata. Nie może to być świat podzielony na dwie części, wzdłuż tradycyjnych linii oddzielających potęgi morskie od potęg lądowych, ani świat podzielony pomiędzy pięć mocarstw. Dotychczasowe zasięgi wpływów decydujące o współpracy lub sporach między głównymi siłami, według Cohena, będą nadal odgrywać decydującą rolę w określaniu przyszłego porządku geopolitycznego. Wynika to bowiem z założeń teorii geopolitycznej, której podstawą są związki ustrojów politycznych i warunków naturalnych, a te przemawiają na korzyść tego układu. Nowym elementem w światowej geopolityce jest rozpad ZSRR i próba jego odbudowy. Nowa doktryna obronna Rosji z 1993 r. zakłada prawo do interwencji wojskowej w strefie bezpośredniego sąsiedztwa Rosji, gdy jej interesy lub bezpieczeństwo zostaną zagrożone. Prezydent Stanów Zjednoczonych uznał prawo Rosji do podejmowania tego rodzaju kroków na obszarze byłego Związku Radzieckiego. Jego zdaniem Rosja może pełnić „stabilizującą" rolę na tym obszarze. Zgodę na ewentualny rosyjski interwencjonizm (uważany za „siłę cywilizującą") na obrzeżach Rosji, według S. Rosenfelda (1993), można uznać za przyzwolenie na restaurację sowieckiego (obecnie rosyjskiego) imperium. Prezydent Clinton usprawiedliwił rosyjską interwencję w Gruzji, porównując ją do akcji Stanów Zjednoczonych w Panamie i na Grenadzie. Jednocześnie sekretarz stanu, W. Christopher, wyraził opinię, że były Związek Radziecki „leży bardzo daleko od Stanów Zjednoczonych" i że Rosja, przestrzegając pewnych norm międzynarodowych, może gwarantować regionalną stabilność. Clinton dał do zrozumienia, że wybaczy Rosji interwencję w sytuacji, kiedy upadek totalitaryzmu spowodowałby odrodzenie dawnych konfliktów, co dotyczy praktycznie wszystkich napięć na terenie rosyjskiej „bliskiej zagranicy". Stanowiska tego nie podzielają inne kraje, ani te, które wyzwoliły się spod rosyjskiej kontroli, ani te dalsze. Konstatacja Rosenfelda o przyzwoleniu Clintona na restaurację imperium rosyjskiego jest być może przedwczesna, ale sama myśl jest bliska starej koncepcji o podziale świata przez dwa supermocarstwa. To jeden z wielu scenariuszy geostrategii u progu XXI w.

1.1.3. WSPÓŁCZESNA GEOGRAFIA POLITYCZNA

Nowe trendy w geografii politycznej odnotowano na początku lat sześćdziesiątych. Mają one tak różne orientacje, że próby ich kategoryzacji są bardzo trudne. Niewątpliwie na rozwój nowych prądów w naukach politycznych i w geografii politycznej miały wpływ poglądy K.W. Deutscha (1963), który zwracał uwagę na znaczenie przepływu informacji i podejmowania decyzji dla kształtowania struktury społeczeństwa, a w następstwie zachowania równowagi społecznej.

Spostrzeżenia Deutscha są chętnie wykorzystywane przez geografów interesujących się problematyką nowo powstałych państw niezależnych. Wzorują się oni w pewnym stopniu na poglądach Deutscha i usiłują określić stopień modernizacji państwa, rodzaj przepływu informacji, innowacji i dóbr.

Nie wszyscy geografowie zaakceptowali te kierunki. Część doszła do wniosku, że nowa geografia polityczna pozwala na zrozumienie procesów formowania nowego państwa, ale znacznie gorzej wyjaśnia logikę systemów politycznych dawniej istniejących lub prawidłowości systemów w wysoko rozwiniętych krajach przemysłowych. Część geografów wraca do klasycznych interpretacji ma-krogeograficznych, w tym również tych, które wykorzystują teorię wzrostu organicznego, poczynając od koncepcji bieguna inicjującego, którą rozwinął N. Pounds w 1963 r., po to, aby ją porzucić po wykazaniu jej ograniczoności. Inni, aby możliwie wszechstronnie przybliżyć obraz analizowanych organizmów politycznych, podejmują badania systemowe. Wielu odwołuje się do podejścia marksistowskiego. Oczywiście ograniczają oni to podejście stosownie do własnych potrzeb, uzależniając wybór odpowiedniej infrastruktury od stosunków społecznych. Jednakże badania prowadzone przez geografów marksistowskich, w ocenie P. Clavala (1977), np. we Francji lub krajach latynoskich, wydają się mało wiarygodne, choć na ogół analiza stosunków klasowych nie nastręcza trudności. Również oceny rozwoju lub stagnacji grup społecznych oraz niewydolności innowacyjnej wydają się mało inspirujące z punktu widzenia geografii politycznej. Klasyfikacja owych kierunków jest jednak konieczna ze względu na uporządkowanie pojęć, orientacji i pól zainteresowań, dlatego metody badawcze geografii politycznej można podzielić na:

- badania mikroskalowe, sąto badania prowadzone w obrębie państwa, w okręgach administracyjnych i innych jednostkach regionalnych. Tradycyjnie geografia polityczna koncentrowała się na państwie i problemach międzypaństwowych lub ogólnoświatowych. Obecnie liczne są prace wykonywane w mikroskali, np. geografia wyborcza, jako pole badawcze swoich badań wykorzystuje okręgi wyborcze. Badania mikroskalowe dotyczą także obszarów zurbanizowanych, miast albo części miast (dzielnic) lub tylko usług municypalnych. Są one odzwierciedleniem ogólnego zwrotu zainteresowań w stronę mniejszych społecznych lub politycznych jednostek terytorialnych rozpatrywanych wszechstronnie;

-badania interakcji przestrzennej takich czynników, jak przepływ towarów, usług i idei na określonym obszarze. Analizuje się efekty przestrzenne czynników strukturalnych, a także siłę polityczną, konflikty, wartość systemów politycznych, politykę społeczną (tradycyjne sfery zainteresowań politologów, socjologów i psychologów);

- tradycyjne badania mezoimakroregionalne.

Dwie pierwsze grupy wymagały nowych metodologii. Szczególnego znaczenia nabrały metody ilościowe i behawioralne. Powszechne zastosowanie komputerów umożliwiło wprowadzenie nowych technik badawczych. Nowe odkrycia w psychologii pozwoliły na zastosowanie analiz psychometrycznych w procesach decyzyjnych, badaniach nad ideologią oraz percepcją społeczną. Ciągle pozostaje w sferze dyskusji pytanie, czy nowe rozwiązania techniczne, a szczególnie matematyzacja geografii politycznej, jest rzeczywiście wielkim osiągnięciem metodycznym czy tylko przejściową modą. Na pewno nie można kwestionować ogromnej użyteczności nowych technik badawczych, które wzbogacają warsztat pracy geografów - skracają czas przetwarzania danych pochodzących z obserwacji terenowych, ułatwiają i przyspieszają ich wszechstronną analizę, szukają powiązań korelacyjnych i pozwalają budować syntetyczne modele. Działamy niewątpliwie szybciej, lecz nie mogą one zastąpić już istniejących, sprawdzonych metod i technik. Mogą natomiast i powinny je wzbogacić.

Jedną z chronicznych słabości geografii politycznej, nawet w porównaniu z innymi gałęziami geografii, jest to, że jest oparta na faktach, a nie na teorii. M. Glassner i H. de Blij (1993) stwierdzają, że dysponuje ona bogatym materiałem faktograficznym, natomiast oparcie teoretyczne jest skromne. Wynika to z niewłaściwego ukierunkowania badań w przeszłości. Uwagę poświęcano głównie empirycznym, a mniej teoretycznym aspektom geografii politycznej. Wiele jednak koncepcji metodologicznych geografii politycznej powstało przed II wojną światową. Niektóre z nich dotyczyły przede wszystkim teorii państwa i geopolityki. Teoretycznie wspierały pole działania geografii politycznej, jednak później nie wytrzymały próby czasu i zostały odrzucone. Konieczne zatem stało się poszukiwanie nowych rozwiązań i teorii. Próby podejmowane w tym kierunku są jednak tak dalece związane ze stosownymi tematami badawczymi, że nie zawsze służą budowie czystej teorii. Ponadto do tej pory brakuje definicji przedmiotu ogólnie akceptowanej przez geografów politycznych.

Ważnymi tematami badawczymi, które mogą prowadzić do rozwoju geografii

politycznej, według M. Glassnera są:

-przestrzenne układy różnych zjawisk politycznych występujące na badanym

obszarze;

- próby łączenia procesów politycznych z formami ich przestrzennego rozmieszczenia, tak aby typy wzorów zachowań politycznych na danym obszarze, w określonym czasie, można było przewidzieć;

- przestrzenna interakcja, która jest źródłem wielu hipotez o pojawianiu się określonych zjawisk;

- terytorialność i percepcja;

- koncepcje wyprowadzone z ekonomii, takie jak koszty lokalizacji i korzyści, koncepcje regionu politycznego itp.

Nowa faza rozwoju geografii politycznej, która jest przed nami, jest już czwarta i prawdopodobnie nie będzie ostatnia. Współcześni praktycy w zakresie geografii politycznej rozwijają własną politykę, własne poglądy i metodologię. Każdy z nich stara się przyczynić się do jej rozwoju. Ważna jest dynamika i szeroka użyteczność wyników badań, które stwarzają nieograniczone możliwości dalszych badań.

W literaturze przedmiotu od początku, tj. od ogłoszenia pierwszych dzieł do czasów współczesnych, a więc od ponad 2000 lat, przewija się zainteresowanie państwem, granicami, stolicami, podziałem terytorialnym, federalizmem, kolonializrriem, transportem morskim i lądowym. Uczeni najczęściej nie angażowali się politycznie, lecz prowadzili działalność służebną - wyjaśniającą. Wnieśli oni wkład do lepszego poznania rozwoju jednostek politycznych i ich krajobrazu oraz rozwiązań politycznych i środowiskowych problemów. Wielki wkład tego typu prac jest niepodważalny i nie ma podstaw, aby sądzić, że pojawienie się nowych problemów będzie pomniejszało ich znaczenie w przyszłości. Są świadectwem epoki.

Chcąc w uporządkowany sposób przedstawić rozwój geografii politycznej w XIX i XX w., należałoby wymienić kilka szkół geografii politycznej, przede wszystkim szkołę niemiecką, francuską i anglo-amerykańską. Szkołę niemiecką reprezentują: F. Ratzel, A. Supan, A. Hettner, W. Vogel, R. Sieger, O. Maul, K. Haushofer, E. Obst, E. Banse, P. Scholler, H. Scheppers, A. Grabowsky; we Francji wyróżnili się: J. Brunhes, C. Vallaux, Vidall de la Blachę, A. Deman-geon, A. Siegfried, M. Sorre, J. Gottman, P. Claval; w Wielkiej Brytanii: H. Mackinder, Curzon of Kedleston, G. Fairgrieve, C. Fawcett, P. Taylor; najwybitniejsi w Stanach Zjednoczonych to: E. Semple, I. Bowman. D. Whit-tlesey, R. Hartshorne, G. Pearcy, N. Pounds, L. Alexander, S. Jones. S. Cohen, I. Rosenthal, R. Kasperson, M. Glassner, J. Minghi, R. Muir i E. Soja; a w Ro sj i: I. Witwer, J. Majergojz, W. Wolski. Geografowie rosyjscy w okresie władzy radzieckiej odrzucali pojęcie geografii politycznej, uprawiając raczej geografię regionalną o treści politycznej. Nowe spojrzenie na geopolitykę i geografię polityczną w Rosji reprezentują: S. Ławrow i J. Gładki.

1.2 GEOGRAFIA POLITYCZNA W POLSCE

Geografia polityczna z jednej strony zajmuje się procesami przyrodniczymi, z drugiej zaś niepowtarzalnymi zjawiskami historycznymi. Łączy efekty działania praw przyrody i prawidłowości społecznych. Złożoność geografii politycznej od zarania jej istnienia przysparzała badaczom wielu trudności w ocenie i interpretacji faktów. Wielu geografów analizujących geograficzne położenie państwa lub jego procesy polityczne przejawia albo nadmierny optymizm, albo zbytni pesymizm w ocenie faktów. Odczucia te nie były obce i polskim geografom zajmującym się geografią polityczną.

W Polsce badania z zakresu geografii politycznej mają dość długą tradycję. Tematykę geografii politycznej uprawiało ubocznie, w zależności od potrzeb i sytuacji, wielu polskich geografów. Rozwój tej dyscypliny w Polsce rozpoczął się po I wojnie światowej, choć jej początki sięgają drugiej połowy XIX w. Problematykę geografii politycznej poruszali m.in. W. Poi, F. Szwarcen-berg-Czerny lub W. Nałkowski. Do I wojny światowej warunki polityczne rozbiorowej rzeczywistości i wiara w odrodzenie państwa polskiego kierowała polskich geografów ku tym dziedzinom geografii, w których można było prowadzić badania bez uwzględniania granic politycznych i które pozwalały ujmować terytorium Polski w jej historycznych granicach. Były to najczęściej badania z dziedziny geografii fizycznej.

Brak własnej państwowości i niechętny stosunek do geografii politycznej odbił się także w sformułowanej przez W. Nałkowskiego (1901, str. 10) definicji tej dyscypliny: „ziemia jest mieszkaniem ludzi podzielonych na różne społeczeństwa, usadowionych na różnych placach jej powierzchni, składających narody, które się różnią miejscem, językiem i wewnętrznym swego towarzystwa urządzeniem. Opisywanie ziemi w tym względzie uważanej, nazywają geografią polityczną, która będąc wypadkiem najczęściej umów dobrowolnych lub wymuszonych tak jest nauką zmienną, jak zmienne są mniemania ludzi, stopnie i zamiary ich chuci i namiętności".

Na Nałkowskiego i innych geografów tego okresu silny wpływ wywarło nowe podówczas podejście do geografii politycznej, które zainicjował F. Ratzel. Przypomnę, że według niego przedmiotem badań geografii politycznej jest państwo, które należy badać jak żywy (biologiczny) organizm rozwijający się według praw

przyrodniczych. Środowisko geograficzne określające warunki rozwoju państwa podniósł on do rangi najważniejszego czynnika, w tym szczególne miejsce zajęło położenie geograficzne. Pod wpływem tych poglądów W. Nałkowski zbudował teorię „przejścio-wości" terytorium Polski. Przejściowość terytorium, rozumiana jako brak wyraźnych granic naturalnych na wschodzie i zachodzie, jest według tej teorii powodem wszelkich nieszczęść spadających na Polskę, z utratą niepodległości włącznie (W. Nałkowski, 1912). Pogląd ten spotkał się z ostrą krytyką E. Romera (1929, str. 17). Przeciwstawił on teorii ,,przejściowości" teorię „pomo-stowości" terytorium Polski. Pomostowość między morzami oraz między Wschodem a Zachodem była zdaniem Romera korzystna z punktu widzenia geopolitycznego.

Dorobek polskiej geografii politycznej w okresie międzywojennym był pokaźny. Składały się na niego głównie artykuły naukowe, opracowania publicystyczne propagandowe. Wiele z tych opracowań pozostawało pod silnym wpływem geografów niemieckich i francuskich, wiele z nich starało się sprostać potrzebom polityki państwa. Polska geografia polityczna z chwilą odzyskania niepodległości przez Polskę starała się zaznaczyć i udokumentować istnienie niepodległego państwa, aby bronić interesów Polski przed atakami zagranicznych polityków, którzy kwestionowali prawo Polski do niepodległego bytu. Szczególne miejsce w publikacjach z zakresu geografii politycznej zajmowały zagadnienia państwa, granic i ludności. Było to zrozumiałe w okresie kształtowania się niepodległego państwa polskiego po 123 latach niewoli. Geografowie polscy dużą rolę przypisywali wpływowi środowiska geograficznego na jego istnienie i rozwój państwa. Bardzo znamienna jest wypowiedź L. Sawickiego (1910, str. 20): „... w geograficznym położeniu danego kraju upatrujemy czynnik nadzwyczaj doniosły nie tylko dla przyrody ..., ale także dla jego stosunków etnograficznych, antropogeo graficznych, gospodarczych, ba nawet politycznych i historycznych. I zupełnie słusznie, wszystkie te stosunki zależą od położenia matematycznego na kuli ziemskiej".

Przez państwo rozumiano terytorium i jego ludność. Taką definicję państwa znajdujemy u S. Pawlowskiego (1936, str. 9):,,... państwo jest tworem przyrodzonym, w skład którego wchodzą dwa czynniki: kawałek ziemi i gromada ludzka skupiona na owym kawałku ..." . Również E. Romer (1929, str. 132) stwierdził, że „...państwo ma za podstawę dwa elementy: narodowy i terytorialny, moralny i fizyczny...". Uważał on państwo za organizm żyjący, którego rozwojem kieruje działalność ludzka, ale który jest także uzależniony od swoich praw rozwojowych, tj. od środowiska geograficznego. W odniesieniu do Polski lym decydującym czynnikiem byl według Romera układ sieci dróg naturalnych wyznaczonych przez sieć rzeczną naszego kraju.

Z podobnym stanowiskiem w sprawie państwa wystąpił . Loth (1925). Uważał on państwo za żywy organizm, który „aby trwać .... dbać musi o to, aby się rozwijać". Jego Geografia polityczna była klasycznym podręcznikiem do tego przedmiotu w okresie międzywojennym. Loth przedstawił w nim m.in. klasyfikację państw z punktu widzenia zajmowanego obszaru, kształtu, położenia, struktury wewnętrznej i stanowiska mocarstwowego z określeniem ustroju politycznego.

Zupełnie inną metodą posłużył się przy klasyfikacji państw J. Smoleński. Obserwując kryzys metody fizjologicznej F. Ratzla zaproponował przy badaniu państw metodę socjologiczną. Według J. Smoleńskiego (1931, str. 94) niezwykle ważne jest odkrycie praw rządzących zespołami państw i roli poszczególnych państw w obrębie tych zespołów. Badaniami geograficzno-politycznymi powinno się objąć nie pojedyncze państwa, ale „... asocjacje, zespoły gatunków, których współwystępowanie uwarunkowane współzależnością podlega pewnym ewolucyjnym prawom. Stopień stałości i wierności tych zespołów, kierunek i prawidłowość ich zmienności w czasie i przestrzeni, oto główne zagadnienia wchodzące tu w grę". Z metodologicznego punktu widzenia stanowisko Smoleńskiego należy uznać za nowatorskie, a jego określenie przedmiotu badań geografii politycznej nabiera szczególnej aktualności obecnie, w okresie występowania procesów integracyjnych, powstawania bloków polityczno-gospodarczych i militarnych. Smoleński zdawał sobie sprawę z faktu, że wyjaśnianie rozwoju państw samym tylko wpływem środowiska geograficznego jest niewystarczające. W uzasadnieniu swojej teorii stwierdza, że stosunki ekonomiczne są czynnikiem, który warunkuje grupowanie się państw w pewne zespoły i one rzutują na ewolucję państw oraz decydują o ich rozwoju lub upadku.

W Polsce międzywojennej siłą rzeczy przedmiotem zainteresowania stało się zagadnienie zmienności granic, tym bardziej, że z chwilą odzyskania niepodległości w granicach państwa polskiego znalazły się również tereny etnicznie z Polską nie związane. Zagadnienie zmienności granic rozpatrywano także w bardzo ważnym aspekcie obrony istniejących granic Polski przed atakami geopolityków niemieckich. Znaczna część publikacji polskich okresu międzywojennego przeciwstawiała się atakom niemieckiej publicystyki geopolitycznej, wysuwającej hasła rewizjonistyczne, kwestionującej granice zachodnie i północne oraz samo prawo istnienia państwa polskiego. Poważną, choć niechlubną rolę odegrała też niemiecka geografia. Wiele niemieckich publikacji z tego okresu udowodniało, że Polska jest państwem sezonowym, niezdolnym do samodzielnego bytu gospodarczego i politycznego, że nawet w sensie fizycznym nie stanowi wyodrębniającego się regionu geograficznego w Europie. Polskie badania regionalne: fizycznogeo-graficzne, demograficzne, etnograficzne lub statystyczne stawiały sobie za cel odpieranie tych ataków. Z tą tematyką można spotkać się w wielu publikacjach, m.in. S. Pawłowskiego. W. Nalkowskiego. R. Umiastowskiego, E. Romera, J. Wąsowicza. Umiastowski (1925, str. Cool poruszy! problem idealnych naturalnych granic z punktu widzenia obronności. Ideałem była granica naturalna, wyraźnie zaznaczająca się w krajobrazie, umożliwiająca jednak kontakty z sąsiadami. Granica powinna być ..... niezłomnym murem, stalową tarczą przeciw wrogowi, a jednocześnie cudowną drogą ku niemu wiodącą".

Główny nacisk w badaniach geografii politycznej w okresie międzywojennym był skierowany na ustalenie roli czynnika terytorialnego, położenia i związanych z tym warunków środowiska - im bowiem przypisywano decydujące znaczenie w rozwoju organizmu państwowego. Mniej uwagi poświęcano czynnikowi ludzkiemu. Do problemów ludnościowych szerzej omawianych w geografii politycznej należały: emigracja ludności z terenów polskich oraz mniejszości narodowe. Większość geografów uważała emigrację za zjawisko korzystne, sugerując nadanie jej formy zorganizowanego ruchu. Z zagadnieniem emigracji ściśle wiązano akcję mającą na celu uzyskanie dla Polski terenów kolonialnych. Przeciwnikiem takiego stawiania problemów ludnościowych w geografii politycznej był S. Srokowski (1931, str. 76): ,, Strata dla Polski wywołana przez wychodźctwo jest tak dotkliwa, iż z żadną inną porównać się nie daje". Badania dotyczące ludności

prowadzono jednak wycinkowo, chociaż prac z dziedziny geografii ludności w okresie międzywojennym ukazywało się dużo.

Ogólnie można stwierdzić, że nad problematyką badawczą polskiej geografii politycznej okresu międzywojennego ciążyła rozbieżność poglądów Nałkowskie-„o i Romera na temat położenia Polski oraz wynikających z tego skutków rozwoju politycznego i terytorialnego kraju. Prace z geografii politycznej dotyczy najczęściej zagadnień państwa, granic i położenia geograficznego oraz odnosiły się bezpośrednio do terytorium Polski. Mimo wielu błędów w założeniach metodologicznych (które występowały także u geografów zagranicznych), geografia polityczna tego okresu odegrała poważną rolę w udokumentowaniu praw do zajmowanego terytorium i niepodległego bytu Polski oraz umacniania świadomości narodowej.

Sytuacja polityczna, społeczna i gospodarcza wywołana II wojną światową spowodowała wśród geografów powrót do rozważań na temat terytorium państwowego. Problemy badawcze w geografii politycznej tego okresu zwięźle charakteryzuje K. Dziewoński (1977, str. 310): „W latach okupacji historyk Z. Woj-ciechowski rozbudowując tradycyjne pojęcie Polski etnograficznej przedstawił koncepcję ziem Polski macierzystej. Uzupełnił ją językoznawca T. Lehr-Spławiń-ski koncepcją praojczyzny Słowian. M. Kiełczewska-Zaleska w pracy opublikowanej w 1946 r. wykorzystała te propozycje do wzorcowego paradygmatycznego opisu nowego, ustalonego umową ze Związkiem Radzieckim oraz Układem Poczdamskim, terytorium państwowego, wskazując przy tym na jedność hydrograficzną (dorzecza Wisły i Odry) tego obszaru. Analogiczny, równoległy opis i aeograficzną charakterystykę państwowego obszaru Polski Ludowej dał również w 1946 r. S. Leszczycki, który w tych latach pełnił funkcję głównego rzeczoznawcy i doradcy naczelnych władz państwowych w zakresie spraw terytorialnych. Główny nacisk położył on na „nadbałtycki charakter terytorium państwowego".

M. Kiełczewska i A. Grodek (1946, str. 7) w pracy poświęconej granicy na Odrze i Nysie zawarli bogato udokumentowaną charakterystykę geografi-czno-historyczną Nadodrza, stwierdzając że ,,... linia Nisy i Odry jest ... granicą naturalną polskiego terytorium geograficznego", oraz podkreślając, że „zagospodarowane Ziemie Zachodnie będą nadawać ton przyszłej Polsce".

Ostateczne ustalenie granic po II wojnie światowej wpłynęło na zahamowanie prac z geografii politycznej. Zainteresowania naukowe geografów zwróciły się w kierunku zagadnień struktury przestrzennej Polski. Od lat sześćdziesiątych zaznacza się pewne ożywienie geografii politycznej i wyraźne ukierunkowanie na zjawiska emigracyjne, na więzi z Polonią zagraniczną. Zagadnieniami rozmieszczenia i pozycji społeczno-politycznej Polonii zajmowali się M. Kiełczewska-Zaleska, A. Bonasewicz (1960), B. Winid (1961), S. Otok (1965, 1983). Problemami socjoetnicznymi zajmowali się: A. Maryański (1974), J. Byczkowski (1976), A. Achmatowicz-Otok (1988), P. Eberhardt (1994). Autorzy ci publikują ponadto prace o Polonii w czasopismach specjalistycznych polskich i zagranicznych.

Z prac o charakterze ogólnym ukazały się także: J. Barbaga (Geografiaczna ogólna, cztery wydania, ostatnie w 1987) oraz metodologiczne opracowanie zbiorowe pod redakcją M. Rościszewskiego (Współczesna geografia polityczna, 1993).

Włączenie się geografów do prac nad zagadnieniami struktury przestrzennej kraju przyczyniło się w rezultacie do powstania wielu opracowań dotyczących podziałów terytorialnych, procesów integracji ekonomicznej i politycznej, roli układów gospodarczo-politycznych państw w stosunkach międzynarodowych. Są, to m.in. prace A. Kuklińskiego (1975), S. Leszczyckiego (1975); S. Otoka (1980), Ą. Kuklińskiego i S. Leszczyckiego (red., 1974). W latach dziewięćdziesiątych ukazała się seria prac pod redakcją A. Stasiaka o regionach przygranicznych Polski.

1.3. PROBLEMY BADAWCZE GEOGRAFII POLITYCZNEJ OSTATNIEJ DEKADY XX w.

Najnowsze studia z geografii politycznej dotyczą systemów politycznych w skali ponadnarodowej, państwa narodowego, wewnątrzregio-nalnej lokalnej jednostki terytorialnej, nowych pojęć i wymiarów przestrzeni politycznej. Za szczególnie ważne uważa się w światowej geografii politycznej trzy zakresy problemowe:

- współistnienie systemów narodowych i politycznych,

- wewnętrzną organizację przestrzenną państwa,

- zdolności egzystencjalne małych państw narodowych.

Poza tymi zakresami badań geografii politycznej istniej;} również inne o dużym znaczeniu, do których realizacji stosuje się metody analizy geograficznej:

- płaszczyzna styku pomiędzy wielkimi międzynarodowymi ugrupowaniami gospodarczo-politycznymi,

- zgrupowania państw i ich wewnętrzne napięcia,

- obszary napięć i konfliktów na świecie,

- parametry przestrzenne różnych państw w stosunku do grupy mniejszości, z określeniem ich dynamiki,

- stosunek ludzi do wielkich ideologii rozmieszczonych przestrzennie i przenikających się wzajemnie w poszczególnych krajach i w skali świata,

- problemy ochrony środowiska w polityce międzynarodowej,

- geografia karty praw człowieka.

Współczesny świat jest w ciągłym ruchu organizacyjnym. Rozpadają się stare formy organizacji państwowych, powstają nowe państwa, zmieniają się granice polityczne. Część państw wchodzi w nowe układy polityczne, tworząc nowe organizacje ponadnarodowe i ponadpaństwowe. Wewnętrzna organizacja przestrzenna państwa również ulega zmianom w zależności od celu i etapu jego rozwoju politycznego, społecznego i gospodarczego. Migracje zewnętrzne ludności z motywacją ekonomiczną lub polityczną rozwiązują

lub potęgują problem siły roboczej, kształtują nową strukturę socjoetni-czną w kraju osiedlenia. Polityka etniczna kraju osiedlenia wobec mniejszości etnicznych może rzutować na procesy integracyjne wewnętrzne i międzynarodowe. Niezmiernie ważnym zagadnieniem jest zbadanie, jaką pozycję zajmuje Polska z jej uwarunkowaniami w światowej organizacji przestrzeni politycznej.

Rozdział II MAPA POLITYCZNA ŚWIATA

-historyczne zmiany na mapie politycznej świata

-wielkie odkrycia geograficzne

-świat podzielony wzdłuż „południka papieskiego"

-imperia kolonialne rodzi się kapitalizm

-XIX w. - nowa mapa polityczna Europy i Ameryki

-sprzeczności interesów między państwami narastają - 1 i II wojna światowa

-nowe podziały

i układy polityczne

-współczesna mapa polityczna jako wynik zmian w gospodarce

-organizacje międzynarodowe

- konflikty zbrojne Europa Środkowa

- indywidualne widzenie świata -mapy pojęciowe, mapy propagandowe

2.1. ZARYS HISTORYCZNY ZMIAN NA MAPIE POLITYCZNEJ ŚWIATA

Polityczna mapa świata zmienia się nieustannie, co wynika z rozwoju cywilizacyjnego społeczeństw i ich politycznej organizacji.

Charakterystyczną cechą stosunków panujących do czasów wielkich odkryć geograficznych było rozbicie ówczesnego świata na izolowane obszary, często bez wyraźnie zarysowanych granic, o nierównej liczbie ludności i o różnym poziomie rozwoju cywilizacji. Z powodu słabego rozwoju dróg i środków komunikacji obszary Afryki, Azji i Ameryki faktycznie były nie znane mieszkańcom Europy. Kontakty z odległymi krajami ograniczały się do podróży jednostek lub niewielkich grup i nie mialy istotnego znaczenia gospodarczego ani politycznego.

W starożytności dużą wiedzę o świecie mieli Fenicjanie, Kartagińczycy i Grecy, znający dobrze obszary mórz Śródziemnego i Czarnego oraz wybrzeża Europy Zachodniej. Grecy dzięki wyprawom Aleksandra Wielkiego na Wschód poznali Indie, Persję, Beludżystan, Afganistan, Mezopotamię oraz część Arabii. Rzymianie znali dobrze zachodnią i południową Europę oraz północną Afrykę; mieli informacje o wybrzeżach azjatyckich od Suezu do Kantonu. We wczesnym średniowieczu Arabowie i Chińczycy drogą morską docierali do Indii, Zatoki Perskiej i Morza Czerwonego, a drogami lądowymi do Iranu.

Państwo rzymskie

Posiadłości Rzymian :

do 1 wojny punickiej całkowicie wcielone , częściowo zawisłe

— granica państw wschodnio-i zachodniorzymskiego

Mapa polityczna okresu feudalnego odznacza się rozdrobnieniem politycznym. Dopiero wraz z rozwojem gospodarczym oraz wewnętrznych i międzynarodowych powiązań handlowych w Europie zaczęły powstawać wielkie państwa, którym towarzyszył proces tworzenia się narodów. Dzięki rozwojowi transportu obszary dotychczas izolowane wiązały się wzajemnie (nie zawsze drogą pokojową), a terytoria państwowe stawały się jednym organizmem gospodarczym. Rozpoczął się okres wielkich odkryć geograficznych, w którym trzy fakty odegrały bardzo istotną rolę i zaważyły na podziale politycznym świata na wiele wieków. Były to: odkrycie Ameryki przez Kolumba w 1492 r., podróż Vasco da Gamy do Indii w 1498 r., pierwsza podróż dookoła świata Magellana, w latach 1519-1522. Świat stanął otworem dla państw nadmorskich. Ciężar życia gospodarczego i politycznego przeniósł się z obszaru Morza Śródziemnego na wybrzeże Oceanu Atlantyckiego. Grupę państw odkrywców i zdobywców nowych terenów tworzyły: Portugalia, Hiszpania, Holandia, Anglia i Francja, do których potem dołączyły Niemcy, Rosja i Stany Zjednoczone.

Pierwsze rozpoczęły podbój kolonii Portugalia i Hiszpania. Wkrótce zgodnie z układem w Tordesillas w 1494 r. nastąpił podział świata między Portugalię i Hiszpanię. Linia podziału określona przez papieża Aleksandra VI przebiegała wzdłuż „południka papieskiego" w odległości 2000 km na zachód od Wysp Zielonego Przylądka (46C dł. geogr. zach.). Traktat zawarty w Sara-gossie w 1529 r. sprawił, że przedłużono linię podziału na drugą półkulę, na 145° dł. geogr. wsch. Po raz pierwszy cały świat podzielono między dwie potęgi morskie.

Obszary kolonizowane przez Anglię Francję Hiszpanię Portugalię H Rosję rok odkrycia

skala 1:350 000 000

Wielkie odkrycia geograficzne i podboje terytorialne

Portugalia w XVI w. osiągnęła maksymalny zasięg imperium kolonialnego. Kolonie jej jednak nie zajmowały zwartego obszaru, lecz była to raczej sieć ufortyfikowanych baz morskich i ufortyfikowanych punktów strategicznych. Z czasem przegrywa wiodącą pozycję na rzecz silniejszej Hiszpanii, która wtedy była największym mocarstwem Europy. Hiszpania stopniowo traci hegemonię, a na czoło wysuwają się Holandia, Anglia i Francja. Holandia, będąc w XVII w. potęgą handlową, wypiera Hiszpanię i Portugalię z części ich posiadłości i sfery wpływów. Jest to równocześnie okres rywalizacji o panowanie na morzach między Holandią i Anglią, która była także rywalizacją holenderskiego kapitału handlowego z kapitałem przemysłowym Anglii.

Od końca XVII w. do początku XIX w. trwała rywalizacja o hegemonię między Wielką Brytanią i Francją w Afryce, Azji i Ameryce. Głównym źródłem sukcesów Wielkiej Brytanii w walce z jej konkurentami była silna flota. Wielka Brytania dążyła przede wszystkim do opanowania mórz i kontrolowania ważniejszych szlaków morskich.

Na kontynencie eurazjatyckim największych podbojów terytorialnych w XVII i XVIII w. dokonała Rosja, opanowując Syberię aż po Ocean Spokojny oraz Azję Środkową i Kaukaz, a w Ameryce Północnej - Alaskę.

Znaczne zmiany w mapie politycznej Europy dokonały się w wyniku wojny siedmioletniej.

Do ważnych zmian należało wykreślenie Polski z mapy politycznej Europy w wyniku trzech rozbiorów jej terytorium, dokonanych przez Austrię, Prusy i Rosję w 1772, 1793* i 1795 r.

W II rozbiorze Polski nie brała udziału Austria.

Rozwój terytorialny Rosji

Obszary: 1 - Rosji pod koniec XVI w.; 2 - przyłączone w XVII w.; 3 - przyłączone pod koniec XVII i w pierwszej połowie XVIII w.; 4 - przyłączone w drugiej połowie XVIII w.; 5 - które odpadły od Rosji do końca XVIII w.; 6 - od końca XVIII w. uzależnione od Chin, a w 1914 r. ponownie uzależnione od Rosji; 7 - przyłączone od początku XIX w. do 1861 r.; 8 - przyłączone w latach 1861-1914; 9 - odstąpione Chinom i zwrócone Rosji w 1858 r.; 10 - Alaska oddana Stanów Zjednoczonym w 1867 r.; 11 — chanaty wasalne (bucharski od 1868 r. i żywiński

od 1873 r.); 12 - rok przyłączenia

Odkrycia geograficzne i podboje kolonialne towarzyszące tym odkryciom przyczyniły się do znacznego wzmożenia kontaktów międzynarodowych w skali światowej.

Rozszerzenie stosunków gospodarczych i towarzyszące im migracje ludności oznaczały europeizację obszarów, które dotąd znajdowały się poza zasięgiem wpływów kontynentu europejskiego. W ciągu kilku wieków, pisze J. Barbag (1987, str. 200) „cały glob ziemski został przez jedną część świata poznany oraz opanowany politycznie i gospodarczo". Napływające z kolonii bogactwa umożliwiły rozwój przemysłu i handlu w wielu metropoliach, przyczyniły się do umacniania ich pozycji w strukturze geograficzno-politycznej świata. Rodził się wielki kapitalizm. Rewolucja przemysłowa stworzyła techniczną i ekonomiczną podstawę ustroju kapitalistycznego.

W XIX w. nastąpiły dalsze zmiany na mapie politycznej. Kongres wiedeński w 1815 r. przyczynił się do poważnych zmian mapy politycznej Europy. W pierwszej połowie XIX w. Wielka Brytania umacniała pozycję w południowo-zachodniej części Pacyfiku, opanowując nie tylko Australię, ale i Nową Zelandię oraz liczne wyspy tego regionu. Do końca XIX w. Wielka Brytania zakończyła podbój Indii i ugruntowała pozycję w Azji i Afryce.

Zmiany polityczne zaszły również w Ameryce. Na mocy pokoju paryskiego w 1763 r. zakończono walkę francusko-angielską o Kanadę, która stała się posiadłością brytyjską. Wojna amerykańsko-angielska prowadzona od 1775 r. w latach 1812-1814 przyniosła niezawisłość Stanom Zjednoczonym. Uzyskanie niepodległości przez kolonie angielskie w Ameryce i wydarzenia polityczne w Europie stały się bodźcem do walki wyzwoleńczej w Ameryce Łacińskiej przeciwko Hiszpanii i Portugalii. Popierały ją szybko rozwijające się Stany Zjednoczone, które dążyły do eliminacji obcych mocarstw z kontynentu amerykańskiego. W 1823 r. J. Monroe, prezydent Stanów Zjednoczonych, ogłosił słynną doktrynę ,,Ameryka dla Amerykanów". Doktryna ta w konsekwencji stała się narzędziem Stanów Zjednoczonych w walce z innymi państwami o wpływy na kontynentach obu Ameryk. W latach 1810-1825 kraje lądowe Ameryki Łacińskiej uzyskały niepodległość i stały się republikami. Jedynie Brazylia do 1889 r. była monarchią. W tym okresie Hiszpania i Portugalia znalazły się już poza mapą polityczną Ameryki Łacińskiej, jakkolwiek języki i kultura świadczą nadal o ich wspólnych korzeniach. Rozwój terytorialny Stanów Zjednoczonych dokonywał się drogą podbojów, aneksji i wykupu.

W drugiej połowie XIX w. na politycznej arenie światowej pojawiają się Niemcy. W 1871 r. powstało Cesarstwo Niemieckie (II Rzesza), co likwidowało rozdrobnienie polityczne kraju. Aneksja Alzacji i Lotaryngii przez Niemcy po wojnie francusko-pruskiej stworzyła bazę do rozwoju przemysłu ciężkiego Niemiec. Te poczynania zapewniły Niemcom, zjednoczonym pod hegemonią Prus, pozycję mocarstwa imperialistycznego w świecie. Kierunkiem ekspansji kolonialnej szybko rozwijającego się państwa niemieckiego była Afryka. Daleki Wschód i Oceania.

Zjednoczenie Niemiec pod hegemonią Prus (wg J. Barbaga, 1987)

W XIX w. wystąpiły silne tendencje dezintegracyjne w imperium osmańskim (tureckim). Obejmowało ono obszary Bliskiego Wschodu, północną Afrykę po Tunis włącznie oraz część Półwyspu Bałkańskiego. Był to wielonarodowościowy i wielowyznaniowy konglomerat, pełen wewnętrznych napięć i niepokoju. Niepokój podsycały mocarstwa europejskie, mające na uwadze przede wszystkim strategiczne i ekonomiczne znaczenie niektórych obszarów imperium, jak choćby rejonu cieśniny między morzami Czarnym a Śródziemnym i przesmyk sueski. W wyniku wewnętrznych waśni, powstań zbrojnych, wojen zewnętrznych usamodzielniło się wiele państw, niektóre zmieniły tylko zwierzchnictwo.

Nowy układ terytorialno-polityczny na przełomie XIX i XX w. odzwierciedlał przemiany społeczno-ekonomiczne, typowe dla ustroju kapitalistycznego. Z mapy politycznej świata zniknęły tzw. ziemie niczyje. Wszystkie obszary weszły w skład państw niezależnych lub stały się koloniami albo terytoriami zależnymi.

Państwa europejskie w pogoni za koloniami kierowały się głównie chęcią zapewnienia sobie źródeł surowców i rynków zbytu. Dość istotnym motywem do podboju niektórych terytoriów były także względy strategiczne. Dotyczyło to przede wszystkim takich terytoriów, jak: Gibraltar, Malta, Cypr, Suez. Aden, Singapur, wyspy Midway i Guam oraz strefa Kanału Panamskiego.