HDL – XIX wiek.

Wybrane konteksty przełomu romantycznego (np. panpoetyzm, znaczenie książki i „życia książkowego”, problem lektury, romantyczny poeta philologus, krytyka literacka wobec „rozpadu wspólnego świata”, problem całości i fragmentu).

-PANPOETYZM: pogląd najbardziej charakterystyczny dla całego ruchu romantycznego, który brzmi: „Niezmierzony i niewyczerpany jest świat poezji”. Najwymowniejszy wyraz znajduje u Novalisa: „Cały rodzaj ludzki staje się w końcu poetycki”.

- Romantycy oczekiwali od świata książek zbawienia. O pomniejszaniu wartości książek na rzecz rzeczywistości, nie mogło być u nich mowy. Można nawet stwierdzić, że uciekano od świata rzeczywistego do świata książek (prymat literatury nad życiem). Novalis („[…] dla mnie nawet znakomitych książek jest za dużo”) i Schlegel (romantyzm to „era książek”- chodziło mu o ich zawartość, a nie o książki jako takie) pisali o nadmiarze książek.

Głównym celem działalności romantyków była odnowa poezji, ale ich wzrok i tak kierował się przede wszystkim ku książkom, ponieważ to właśnie one, a szczególnie powieści były dla nich źródłem regeneracji poezji.

Biblia została nazwana przez Novalisa „ideałem wszelkiej książki”. F. Schlegel zgadzał się z Novalisem, co do tego, że Biblia jest centralną formą literacką, a przez to jest ideałem książki w ogóle. Jednak wyjątkowe miejsce dla romantyków zajmowała powieść. Wg F. Schlegla: „Powieść jest książką romantyczną”, tzn. czymś, „co przedstawia nam sentymentalny temat w fantastycznej formie”. Novalis w stosunku do powieści używa trafnego wyrażenia – „orientacja romantyczna” – życie jest powieścią, powieści powinniśmy uważać za kompendia życia, swe życie trzeba kształtować „tak jak w powieści”.

Tieck wykazał natomiast szkodliwy wpływ „szału czytania” powieści (te książki wg niego osłabiły albo zniszczyły poczucie prawdy, powagi i ochotę do pracy u wielu młodych ludzi; fałszywy powieściowy sentymentalizm zatruwał ich duszę…).

- Lekturze w romantyzmie przypadła bardzo ważna rola – by móc tworzyć i żyć tak, jak w literaturze („jak w powieściach”) – trzeba czytać możliwie często i intensywnie! Czytanie w tym czasie to akt fundamentalny, a podstawową funkcją intelektualną przy czytaniu jest rozumienie. Istotę czytania romantycznego stanowi jednak dopiero – asymilacja, ssanie i wdychanie ducha z litery. Schlegel wyróżnia dwa rodzaje czytania: 1. Czytanie w konkretnym zamiarze dowiedzenia się czegoś, spowodowane określonym zainteresowaniem. 2. Czytanie wolne od określonego zainteresowania, swobodne, nie ograniczone żadną potrzebą, żadnym celem i tylko ten rodzaj czytania pozwala pojąć ducha autora i wydać o nim sąd. Wg Schlegla poprzez regularne i odpowiednie czytanie, trzeba dojść do tego, żeby równie dobrze czytać powoli szczegółowo analizując, jak też ogarniać całość tekstu przy szybszym czytaniu.

- Romantyzm podobnie jak renesans stworzył ponownie typ „poeta philologus”, tzn. poety studiującego gruntownie tradycję literacką, czerpiącego z niej inspirację dla swej twórczości i starającego się tworzyć tak jak Dante, Szekspir, Calderon, jak poeci średniowiecza. Twórczość ma nie być zapożyczaniem motywów i form, lecz świadomym naśladowaniem, opierającym się na rzetelnej nauce. W tym naśladowaniu można się jednak wykazać w mniejszym lub większym stopniu samodzielnością, chociaż romantycy nie uważali oryginalności za zaletę dzieła literackiego. Novalis określał dążenie do oryginalności jako „uczony prostacki egoizm”. F. Schlegel tak pisał o poecie we fragmencie „Athenaeum”: „Jeśli ma on być nie tylko wynalazcą i pracownikiem, lecz także znawcą w swoim fachu, i jeśli ma rozumieć swoich współobywateli w krainie sztuki, to musi stać się również filologiem”.

Poeci romantyczni dużo się uczyli, bo u artysty nauka i geniusz musiały zgodnie współdziałać.

- Krytyka literacka była dla romantyków potrzebą duchową. Krytyka obok historii poezji i jej teorii odgrywa ważną rolę w kształtowaniu poety. Schlegel twierdził, że „pokarmu i nasienia” dla swojej twórczości poeta powinien szukać u innych poetów właśnie przy pomocy krytyki.

- Rozważania Novalisa o stosunku świata literatury do świata rzeczywistego: „Świat książek ukazuje się jako fragment, a świat rzeczywisty w całości. W związku z tym, że świat książek ukazuje się jako fragment jest poetyczniejszy, bardziej uduchowiony, ciekawszy, bardziej malowniczy, ale także mniej prawdziwy, mniej filozoficzny, mniej moralny. Większość ludzi, w tym również większość uczonych, w sposób książkowy, fragmentaryczny, widzi świat rzeczywisty, który wówczas wykazuje te same niedostatki, ale także korzysta z tych samych przywilejów, co świat książek”.

Opracowanie na podstawie: Z. Łempicki, Świat książek i świat rzeczywisty. Przyczynek do ujęcia istoty romantyzmu, przeł. O. Dobijanka, w: Wybór pism, t. I: Renesans, oświecenie, romantyzm i inne studia z historii kultury, Warszawa 1966.