Rodzina w prawie cywilnym

Prawo rodzinne to dział prawa, zajmujący się stosunkami prawnymi (wewnątrz rodziny i z osobami trzecimi, majątkowymi i niemajątkowymi), jakie rodzi istnienie i funkcjonowanie rodziny.

POJĘCIE RODZINY W PRAWIE CYWILNYM

Gdy zaczęły się rozpadać szersze związki, zwane rodami, miejsce ich zajęła rodzina wielka, czyli związki krwi wiążące jej członków bez względu na stopień pokrewieństwa (tak dalece, jak tylko dało się wykazać). Reminiscencja tego jest widoczna we francuskim Kodeksie cywilnym (dziedziczenie między krewnymi do aż 12 stopnia).

Z czasem więzy (uczuciowe, gospodarcze) ograniczyły się do najbliższych krewnych, głównie pozostających we wspólnym gospodarstwie. Wytworzyła się rodzina mała, czyli związek złożony z małżeństwa i ich dzieci. Polski Kodeks rodzinny i opiekuńczy odnosi się do tego pojęcia, a tylko wyjątkowo w niektórych przepisach do rodziny w szerszym zakresie, np.:

• art. 128 – obowiązek alimentacyjny,

• 149 § 2 – krewni , spośród których powołać należy opiekuna dziecka (w zasadzie krewni bez ograniczenia).

SPOSOBY POWSTANIA RODZINY

Ustawodawca może wybrać kryteria, jakich spełnienie uznaje za powstanie rodziny. Mogą to być: 

1. faktyczne funkcjonowanie związku złożonego z rodziców i dzieci (faktyczna rodzina),

2. przesłanki formalne – system przyjęty w polskim k.r. i o. (ze wzgl. na znaczenie rodziny dla społeczeństwa). Rodzina to najmniejsza komórka społeczna, której powstanie jest sformalizowane – powstaje tylko na skutek zawarcia przez kobietę i mężczyznę małżeństwa. Związki faktyczne (konkubinaty) nie stanowią rodziny w rozumieniu prawa).

SKŁAD RODZINY

Wskazując, kto należy do rodziny, ustawodawca przyjął tzw. „biologiczny model rodziny”. Członkami rodziny są zatem:

1. małżonkowie od chwili zawarcia związku małżeńskiego (także bezdzietne małżeństwo),

2. wspólne dzieci małżonków – tylko małoletnie oraz pełnoletnie, które się jeszcze nie usamodzielniły (przede wszystkim: zamieszkują z rodzicami), a także dzieci przez małżonków przysposobione.

Nie należą natomiast do rodziny (wg dominującego poglądu):

• dzieci jednego z małżonków, choćby były przez nich razem w rodzinie wychowywane,

• dzieci wzięte na wychowanie, lecz nie przysposobione, czyli tzw. wychowańcy.

Rodzina istnieje (jeden z małżonków z dziećmi pozostający we wspólnocie) mimo częściowego zdekompletowania jej składu, np. śmierci jednego z małżonków lub rozwodu.

Rodzina nie jest osobą prawną, ale ugrupowaniem – grupą rodzinną – które nieraz ustawodawca traktuje jako pewną całość. Spoiwem wiążącym ją powinno być silne wzajemne uczucie.

FUNKCJE RODZINY

Rodzina spełnia wiele ważnych funkcji, a w tym:

• zaspokajanie potrzeb (np. potrzeby spędzania czasu w atmosferze wzajemnego niczym nie ograniczonego uczucia) i ochrona interesów jej członków;

• zapewnianie jej członkom należytych warunków materialnych,

• wychowywanie dzieci na prawych ludzi i dobrych obywateli,

• funkcja prokreacyjna.

POWIĄZANIA RODZINNE

Ze względu na źródło można wyróżnić następujące rodzaje powiązań rodzinnych:

Pokrewieństwo

potocznie nazywane "więzami krwi" – więź prawno-rodzinna zachodząca między dwiema osobami, polegająca na pochodzeniu od siebie lub też posiadaniu przynajmniej jednego wspólnego przodka. Ma charakter biologiczno-prawny (w odróżnieniu od powinowactwa, które ma tylko charakter prawny). Bliskość pokrewieństwa określają linie pokrewieństwa (prosta i boczna) oraz jego stopnie. Osoby, pomiędzy którymi zachodzi taka więź nazywa się wzajemnie krewnymi.

Dla stwierdzenia pokrewieństwa wystarczy wykazanie posiadania jednego wspólnego przodka. Oznacza to, że np. dzieci jednego ojca lecz dwóch matek są dla siebie krewnymi, a wnukowie jednego dziadka lecz dwóch różnych babć również są krewnymi. Dla pokrewieństwa tym bardziej nie ma znaczenia, czy pochodzi się z tego samego małżeństwa czy też ze związku nieślubnego.

Stopień pokrewieństwa. Pokrewieństwo w znaczeniu społecznym i prawnym, czyli wzajemny stosunek łączący osoby pochodzące od wspólnego przodka, oblicza się za pomocą linii i stopni.

Stopień pokrewieństwa oblicza się według liczby urodzeń od wspólnego przodka (nie biorąc pod uwagę urodzin tego przodka) potrzebnych do istnienia osób, dla których oblicza się stopień pokrewieństwa.

Linia prosta. Krewnymi w linii prostej są osoby pochodzące jedna od drugiej. Rozróżnia się tu linię wstępnych, czyli rodziców, dziadków itd. oraz linię zstępnych, czyli dzieci, wnuków, prawnuków itd. Obliczanie stopni pokrewieństwa w tej linii jest łatwe. Ojciec i syn są spokrewnieni w I stopniu linii prostej (liczy się tylko urodzenie syna). Można to również wyrazić prostą regułą: ile pokoleń odjąć jedno, tyle stopni. Pradziadek z prawnukiem są spokrewnieni w III stopniu linii prostej (cztery pokolenia odjąć jeden). Przykład: dziecko(prawnuk dla pradziadka) - ojciec - dziadek - pradziadek.

Linia boczna. Krewnymi w linii bocznej są pozostali krewni (rodzeństwo, ciotki, stryjowie, kuzynowie itd.). Najbliższe pokrewieństwo w linii bocznej to pokrewieństwo II stopnia czyli rodzeństwo. Wuj i bratanek to pokrewieństwo III stopnia w linii bocznej. Liczy się zgodnie z ogólną zasadą narodziny wuja, jego brata i bratanka. Bracia cioteczni są spokrewnieni w IV stopniu (narodziny ich i ich dwojga rodziców pochodzących od wspólnego przodka).

Pokrewieństwo w linii bocznej w obrębie tego samego pokolenia jest zawsze parzyste (2, 4, 6 itd.); nie istnieje w linii bocznej pokrewieństwo pierwszego stopnia. Nieparzysta liczba oznacza zawsze różnicę przynajmniej o jedno pokolenie.

Stopień pokrewieństwa wywołuje szereg skutków prawnych. Jest brany pod uwagę w prawie cywilnym (spadkobranie), rodzinnym (możliwość zawarcia małżeństwa, alimenty), karnym (kazirodztwo), w postępowaniach sądowych i administracyjnym (odmowa składania zeznań), prawie kanonicznym (małżeństwo).

Technikę, która zajmuje się ustalaniem stopnia pokrewieństwa nazywamy komputacją.

Koicja- rodzaj stosunku genealogicznego zachodzącego pomiędzy dwiema osobami płci przeciwnej (tj. kobietą i mężczyzną) a przejawiającego się w związku, którego celem jest spłodzenie i wydanie na świat potomstwa.

Filiacja –to rodzaj stosunku genealogicznego zachodzącego pomiędzy dwiema osobami, z których jedna pochodzi od drugiej.

Powinowactwo

stosunek prawno-rodzinny łączący jednego małżonka z krewnymi drugiego. Jest wyłącznie więzią prawną, w odróżnieniu od pokrewieństwa, które jest więzią biologiczno-prawną.

Zgodnie z art. 61⁸ §1 Kodeksu rodzinnego (KRO), powinowactwo trwa dalej, mimo ustania małżeństwa (chyba że zostało ono unieważnione, albowiem wtedy powstaje stan taki, jak gdyby nigdy nie zostało one zawarte)^[1]. Art. 61⁸ §2 KRO mówi o tym, że linię i stopień powinowactwa określa się według linii i stopnia pokrewieństwa Zgodnie z art. 14 KRO powinowactwo w linii prostej jest względną przeszkodą małżeńską (z ważnych powodów sąd może udzielić zgody na takie małżeństwo).

Linia prosta.

Powinowactwo rozszerza rodzinę m.in. o krewnych osoby biorącej ślub z probantem. Jeżeli małżeństwo zawiera sam probant, to ze współmałżonkiem (mąż lub żona) nie łączy go ani pokrewieństwo ani powinowactwo (co do zasady!).

Rodzice męża lub żony to współcześnie teściowie (teść, teściowa), ale spotyka się jeszcze swoiste określenie na rodziców samego męża: świekra i świekr (świekier). Dla rodziców probanta biorącego ślub jego małżonek to zięć (mąż córki) lub synowa (żona syna).

Jeżeli współmałżonek probanta ma dzieci z poprzednich związków, to dla probanta są to pasierb (syn) lub pasierbica (córka), a probant jest dla tych dzieci ojczymem (mąż matki) bądź macochą (żona ojca). Tacy rodzice i dzieci nazywani są przybranymi (przybrany ojciec, matka, syn, córka), a rodzina — rodziną przybraną.

Linia boczna.

W linii bocznej powinowactwo:

• łączy probanta z jakimś krewnym jego małżonka albo

• łączy poprzez osobę krewnego probanta małżonka tego krewnego z probantem.

Szwagier to brat małżonka albo mąż siostry. Szwagierka to siostra współmałżonka, bratowa to żona brata. Zwyczajowo nazywa się również szwagrem brata bratowej lub szwagra albo męża szwagierki, analogicznie szwagierką siostrę bratowej, szwagra lub szwagierki albo żonę szwagra. Osób tych nie łączy już jednak stosunek prawny powinowactwa.

Małżonek kuzyna, kuzynki, wujka i cioci nazywa się na ogół tak samo, np. mąż kuzynki (czyli cioteczny lub stryjeczny szwagier) to po prostu kuzyn. Żoną stryja jest stryjenka lub stryjna. Żona wuja to wujenka lub wujna. Praktycznie wyszło już z użycia słowa pociot lub naciot na określenie męża ciotki.

Rzadko stosuje się jakieś inne, swoiste wyrazy dla np. dziadka od żony, wujka od męża, męża babci ciotecznej itp. Bardzo często (zwłaszcza dla par posiadających wspólne dzieci) rodziców, dziadków, kuzynostwo czy wujostwo każdego z małżonków (rodziców) w kontaktach osobistych nazywa się (po prostu) ojcem, babcią, kuzynem, ciocią itd.

Powinowactwo zachodzi jedynie między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka (np. wobec siostry żony), nie zachodzi natomiast między małżonkiem a powinowatymi drugiego małżonka (np. wobec szwagra żony). W żargonie prawniczym taki rodzaj relacji nazywany jest zimnym powinowactwem, choć nie zachodzi tutaj powinowactwo w rozumieniu przepisów prawa.

stosunek bliskości

Niekiedy prawo posługuje się pojęciem “osoby bliskiej”. Może nią być krewny, a więc osoba połączona z nami biologicznymi więzami, czy powinowaty rozumiany jako krewny naszego małżonka. Termin ten dotyczy również osób powiązanych faktyczną bliską relacją. O ile bliskość wynikająca z pokrewieństwa i powinowactwa nie wymaga rzeczywistych dobrych relacji, o tyle bliskość innych osób musi być oparta na faktycznej więzi emocjonalnej (tzw. stosunek quasi- rodzinny).

status domownika

Przez pojęcie domownika należy rozumieć osobę, która zamieszkuje z adresatem i jest jego krewnym lub powinowatym ; tzn. tego, kto faktycznie został przyjęty do wspólnoty domowej.

Za domownika uznaje się pełnoletnią osobę fizyczną bliską rolnikowi, która:

• pozostaje z rolnikiem we wspólnym gospodarstwie domowym lub zamieszkuje na terenie jego gospodarstwa rolnego albo w bliskim sąsiedztwie tzn. w gminie, na obszarze której położona jest jedna z nieruchomości rolnych wchodzących w skład tego gospodarstwa

• stale pracuje w tym gospodarstwie rolnym

Prawo cywilne często wiąże różne konsekwencje prawne z faktem pozostawania z jakąś osobą w powyższych relacjach.

RELACJE RODZINNE W TEKSTACH PRAWNYCH

Teksty aktów normatywnych (np. ustaw) posługują się niemal wyłącznie stopniami i liniami pokrewieństwa i powinowactwa, bez wyliczania nazw konkretnych relacji. I tak zamiast nazywać poniższe relacje, ustawodawca napisze zamiast:

• przodek — wstępny lub krewny w linii prostej,

• potomek — zstępny lub krewny w linii prostej,

• rodzice — pokrewieństwo pierwszego stopnia w linii prostej,

• dzieci — dzieci, ewentualnie zstępni lub pokrewieństwo pierwszego stopnia w linii prostej,

• rodzeństwo — rodzeństwo, ewentualnie pokrewieństwo drugiego stopnia w linii bocznej,

• (współ)małżonek — właśnie tak,

• teściowie — powinowactwo pierwszego stopnia w linii prostej,

• dzieci przybrane — powinowactwo w linii prostej pierwszego stopnia (dzieci małżonka); także przysposobieni

• szwagrowie — powinowactwo w linii bocznej,

itd.

Oczywiście, prawo posługuje się również terminami:

• dziecko i rodzice (prawo rodzinne),

• dzieci, małżonek, rodzice, rodzeństwo (art. 931 kc i nn.) oraz dziadkowie (np. art. 934 i 938 kc),

• małżonek lub współmałżonek (prawo podatkowe, socjalne),

Z reguły prawo nie odnosi się do dalszych stopni pokrewieństwa.