Wybrałem temat dotyczący literatury faktu ze względu na moje zainteresowanie historią XX w. a w szczególności II wojną światową. Literatura faktu pomaga mi lepiej poznać realia tych okrutnych czasów i dowiedzieć się o nich znacznie więcej niż z podręczników i na dodatek prosto ze źródła, czyli od osoby która w tamtych czasach żyła.

W swojej pracy postaram się dokonać analizy i interpretacji zjawiska kulturowego jakim jest literatura faktu. Na wstępie powiem kilka słów odnośnie definicji tej odmiany literatury, a następnie przejdę do omawiania tytułów, które zawarłem w swojej bibliografii.

Czym więc jest literatura faktu?

Według słowników literatura faktu jest współczesną literaturą narracyjną, przede wszystkim o charakterze dokumentalnym, zazwyczaj częściowo zbeletryzowaną, mającą głównie na celu wiarygodną relację o autentycznych wydarzeniach. Do literatury faktu zaliczyć możemy m.in.: powieści biograficzne, wywiady, pamiętniki, a także literaturę obozową, literaturę holokaustu, dzienniki czy reportaże.
Chciałbym jeszcze powiedzieć, że literatura faktu jest jakby spadkobierczynią reportażu, który wykształcił się jako odrębny gatunek w połowie XIX w. co związane było z dynamicznym rozwojem prasy. W Polsce wzrost zainteresowania reportażem nastąpi w latach 30 XX w. a uprawiali go m.in.: Melchior Wańkowicz, Ksawery Pruszyński oraz Arkady Fiedler. Udowodnili oni, że poprzez reportaż można wypowiedzieć się w sposób równie pełny jak za pomocą innych form literackich. Wówczas reportaże zaczęto nazywać literaturą faktu.
Po wyjaśnieniu definicji oraz krótkiej historii w jaki sposób literatura faktu zyskała swoją nazwę chciałbym przejść do omówienia utworów, które zamieściłem w swojej bibliografii.

Pierwszym z pośród trzech utworów, które chciałbym omówić jest „Inny świat” Gustawa Herlinga – Grudzińskiego. Jest to książka, która powstała w ciągu roku, autor zaczął ją pisać w lipcu 1949r. a skoczył w lipcu następnego roku. Opowiada ona o doświadczeniach jakie autor przeszedł w ciągu kilku lat spędzonych w radzieckich łagrach od aresztowania 1940 roku do uwolnienia 20 stycznia roku 1942 oraz dalszych wydarzeń jakim było wstąpienia do II Korpusu Polskiego.
„Inny świat” jest powieścią biograficzną, jej układ przypomina pamiętnik, dziennik. Utwór jest relacją z funkcjonowania obozowych instytucji w ZSRR. Składa się z warstwy dokumentu i faktografii ale także z fikcji i fabuły. Ciekawym elementem jest narracja, która jest pierwszoosobowa. Gustaw Herling – Grudziński tworzy postać, która mówi o swoich słabościach, załamaniu, poczuciu własnej degradacji zarówno fizycznej jak i psychicznej. Wszystkie te elementy sprawiają, iż jest to powieść zbeletryzowana, ponieważ kształtowanie narracji, postaci oraz układ fabularny są zabiegami beletryzującymi.
Tworzywem konstrukcji „Innego świata” są opowieści biograficzne oraz cudze przeżycia, które autor zapamiętał.
Styl utworu cechuje oszczędność, precyzja i obiektywność. Dzięki prostocie języka świadectwo, dane prawdzie o sowieckich obozach pracy, staje się dokumentem wstrząsający i uderzającym swym autentyzmem.
Te wszystkie zabiegi, które Gustaw Herling – Grudziński wykonał tworząc „Inny świat” sprawiają, że trudno jest jednoznacznie określić literacki gatunek utworu. Dla mnie jednak ta książka należy do kanonu literatury faktu ze względu na ilość podanych tam informacji i sposób w jaki autor te informacje przekazał.

Kolejną pozycją, którą omówię są „Medaliony” Zofii Nałkowskiej. „Medaliony” są jedną z wielu wydanych w pierwszych po wojnie książek, które dokumentują bezprzykładne zbrodnie hitleryzmu. Te krótkie utwory określamy jako opowiadania choć reprezentują one typ prozy, w której autorka świadomie zastosowała formę autentyku, reporterskiego zapisu faktów. Z tymi faktami Zofia Nałkowska zetknęła się po wojnie uczestnicząc w pracach Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Jako członek tej komisji oglądała ona miejsca, gdzie istniały hitlerowskie obozy zagłady, rozmawiała z ludźmi, którym udało się ujść z nich z życiem, brała udział w przesłuchaniach świadków. Jej wiedza musiała być cząstkowa i pośrednia. Jeżeli chodzi o szczegóły wiedziała na pewno mniej niż każdy, kto doświadczył losu więźnia. Mimo to w zestawieniu „Medalionów” z wieloma utworami opartymi na autentycznych wspomnieniach, często znacznie szerzej rozbudowanymi mamy wrażenie, że ujęła ona ten trudny temat w taki sposób, że nikt nie jest w stanie jej dorównać.
Autorka zdawała sobie sprawę, że chcąc oddać grozę masowej śmierci i cierpień, musi skupić się na odpowiednio dobranych i sugestywnie ukazanych faktach. Nałkowska nigdy nie usiłowała oddać własnymi słowami przeżyć swoich rozmówców powstrzymując się niemal zupełnie od komentarza psychologicznego. Sprawia to, że w książce mamy zawarte tylko same suche fakty. „Medaliony” posiadają wymowę dokumentu więc są literaturą faktu i dostarczają nam wstrząsający obraz tamtych okrutnych, przerażających, nieludzkich czasach. Z tego utworu pochodzi motto które zna pewnie wielu ludzi mianowicie „To ludzie ludziom zgotowali ten los…”

Ostatnią omawianą dzisiaj prze ze mnie pozycją będzie książka Hanny Krall pt.: „Zdążyć przed Panem Bogiem”. Utwór ten jest reporterskim zapisem rozmowy jaką autorka przeprowadziła z niestety już nieżyjącym zastępcą komendanta Żydowskiej Organizacji Bojowej doktorem Markiem Edelmanem. Książka jest niepowtarzalnym świadectwem danym przez naocznego świadka powstania żydowskiego w getcie warszawskim, które wybuchło 14 kwietnia 1943 roku. Utwór ten ma dwie rzeczywistości: przeszłość naznaczoną piętnem śmierci i teraźniejszość: ratowanie ludzkiego życia. Obie te rzeczywistości są takim „wyścigiem z Panem Bogiem” obie oznaczone są jednym celem: zdążyć! Zdążyć odebrać sobie życie zanim oni mi je odbiorą, zdążyć ocalić pacjenta zanim zabierze go choroba.
W tym utworze Hanna Krall prezentuje walkę i bohaterstwo Żydów, ukazuje przerażające życie w getcie, a także przerażające liczby 1:400000, czyli z pośród 400tys. Ludzi ocalał jeden. Rzeczą która sprawia, że ta książka należy do gatunku literatury faktu jest ilość zawartych w niej informacji. Jest ich bardzo, bardzo dużo.

Była to już ostatnia książka którą przygotowałem do prezentacji. W mojej wypowiedzi starałem się ukazać czym jest literatura faktu i myślę, że mi się ta rzecz udała. Każdą z tych książek czytałem w głębokim skupieniu, aby lepiej ją poznać i odczuć panujące w nich warunki. Bardzo mnie one zainteresowały i poleciłbym je każdemu kto by zapytał o książki ciekawe, wzruszające, zmuszające do przemyśle. O literaturze faktu powinno mówić się i pisać znacznie więcej, ponieważ to co się zdarzyło 70 lat temu nie powinno zostać zapomniane. W tym gatunku literackim najważniejsza jest prawda a ta prawda o wydarzeniach była przez długie lata zacierana. A osób które mogłyby bać świadectwo tamtych czasów jest z roku na rok z dnia na dzień coraz mniej. Wiec nie zapomnijmy o nich i o tym co jest nam w literaturze faktu przekazywane.

Dziękuje za wysłuchanie.