Różne modele rodziny w literaturze. Przedstaw zagadnienie, analizując wybrane przykłady literackie.

Rodzina w życiu człowieka odgrywa bardzo ważna rolę. To w niej człowiek poznaje wartości, którymi kieruje się w całym życiu. Rodzice stają się pierwszymi i najważniejszymi wzorami do naśladowania, przygotowują do samodzielnego życia. Literatura przynosi przykłady rodziny tradycyjnej, szczęśliwej, pełnej, oraz rodziny nieszczęśliwej, pozbawionej jednego z rodziców. Motyw ten odnajdujemy w utworach pisarzy wszystkich epok literackich, lecz coraz częściej przedstawiony jest rozpad więzi rodzinnych.

Pierwszym przykładem rodziny są Dulscy, bohaterowie dramatu Gabrieli Zapolskiej. Dla Anieli najważniejsze jest zachowywanie pozorów i nazwisko, które nie powinno być zszargane przez żadne skandale.

Dulska nie chce zwolnić Hanki, mimo że dziewczyna prosi o to źle czując się w otoczeniu Zbyszka. Woli, aby syn spędzał czas w domu, dlatego przymyka oczy na jego zaloty do służącej. Gdy ciąża Hanki wychodzi na jaw, Dulska myśli tylko o tym jak się jej pozbyć. Przeraża ją myśl, że mogłaby stracić „dobre imię”. Płaci więc jej, by ta zniknęła z ich życia.

Aniela uważa siebie za troskliwą, opiekuńczą matkę i idealną żonę, ponieważ dba, by dziewczynki były zdrowe i chodziły na lekcje tańca, troszczy się o kondycję męża, przedstawia to scena spaceru Felicjana dookoła stołu, mający imitować spacer na Kopiec Kościuszki i będący świadectwem jej bezgranicznej głupoty.

O tym, jak potrafi być nieczuła i okrutna przekonała się Lokatorka, którą wyrzuciła z mieszkania z powodu rozgłosu związanego z próbą samobójczą.

Jest chciwa i oszczędna, stale podnosi czynsze lokatorom, nie naprawia pieców, by zmuszeni sytuacją mieszkańcy robili to sami. Skąpstwo Dulskiej odczuwa nawet mąż Felicjan. To żona daje mu cygara i wyznacza kwotę na kawiarnię. Mimo wszystko on się nie buntuje. Nie odzywa się prawie w ogóle. Świadczy to o wygodzie, strachu lub słabości. Dulska pozbawiła go poczucia obowiązku i odpowiedzialności za rodzinę.

Następnym członkiem rodziny jest Zbyszko. Brzydzi się kołtunerią, zakłamaniem, wygłaszaniem tyrad moralnych przez matkę. Jego bunt jest powierzchowny, brak mu odwagi, by zerwać ze środowiskiem mieszczańskim. Jest filistrem, co więcej zdaje sobie z tego sprawę. Ma pretensje do losu, że uczynił go Dulskim. Według niego jest to piętno, determinujące całe dalsze życie człowieka.

Jest wrażliwy, wyrzucał matce brak serca w postępowaniu z Lokatorką i krytycznie ocenia sposób wychowywania córek.

Niestety wplątuje się w fatalny w skutkach romans ze służącą. Gdy okazuje się, że Hanka jest w ciąży, pozwala, by problem rozwiązał za niego ktoś inny. Jest on więc pospolitym tchórzem. Oświadcza wprawdzie, że się ożeni, ale robi to na złość matce, która wiedziała o ich stosunkach i patrzyła na nie przez palce.

Hesia i Mela, córki Anieli są postaciami kontrastowymi. Hesia jest energiczna i ciekawa świata, ale nabrała już wielu złych nawyków. Szybko nauczyła się kłamać, za plecami kpi z matki i ojca i poniewiera Hanką. Wyprawy Zbyszka mają dla niej smak zakazanego owocu, podobnie jak ojcowskie cygara. Gdy wybucha afera, doskonale wie, iż Zbyszko się nie ożeni, ale pyta o to matkę, gdyż martwi się, że gdy dojdzie do mezaliansu nikt porządny nie starałby się o siostry. Rozumie ona doskonale zasady panujące w środowisku mieszczańskim i akceptuje je. Hesia jest bardzo podobna do matki.

Mela jest przez siostrę oceniana jako istota słaba i naiwna. Nie lubi krzyków matki, stara się postępować tak, by ją zadowolić. Wstydzi się za siostrę kokietującą studentów. Współczuje Hance, wierzy w miłość Zbyszka do służącej.

Autorka dotyka problemów, które wciąż są aktualne: podwójna moralność, zakłamane relacje rodzinne, kult pozorów.

Następny przykład rodziny ukazany jest w powieści Balzaca pt.: „Ojciec Goriot”. Jan Joachim Goriot był handlarzem, który w czasie rewolucji 1789 roku dorobił się znacznego majątku na handlu mąką. Poślubił córkę bogatego rolnika z Brie. Mieli dwie córki, Anastazję i Delfinę. Po 7 latach szczęśliwego małżeństwa Jan stracił ukochaną żonę. Całą swoją miłość przelał na córki. Chciał je wychować jak najlepiej, ale popełnił błędy przy ich wychowywaniu, które doprowadziły później do tego, że został sam. Zgromadzoną fortunę przeznaczył na posagi dla córek, dzięki czemu znalazły one mężów arystokratów. Siostry rywalizowały między sobą, Delfina zazdrościła młodszej siostrze bywania w towarzystwie. Wstydziły się ojca, nie podobało im się, że nadal zajmował się handle, dla nich zrezygnował z właśnego interesu. Goriot usunął się w cień, dostarczał tylko córkom co jakiś czas pieniądze, potrzebne im na kreacje, a przede wszystkim na kochanków i ich długi. Jego miłość do Anastazji i Delfiny jest ślepa, można powiedzieć, że jest to także w pewnym stopniu obsesja. Żyje on wyłącznie ich życiem. Wykorzystywany przez córki, ukrywany przed otoczeniem uświadamia sobie powoli, że córki go nie kochają, ale myśl tę odpycha od siebie. Jego uczucie ojcowskie ma w sobie coś z erotyzmu. Namawia Eugeniusza, aby został kochankiem jego córki Delfiny i chociaż sam mieszka już jak nędzarz, wydaje ostatnie pieniądze na urządzenie luksusowego apartamentu. Goriot umiera w nędzy i samotności. W ostatnich momentach życia Jan przekonał się, że Delfina i Anastazja są nieczułe i mają serca z kamienia. Przeklina je i widzi, że obcy ludzi są mu bliżsi niż własne dzieci. Za bardzo kochał córki, by zauważyć sztuczne, udawane dowody ich przywiązania.

Rodzina Goriot, to rodzina tylko z nazwy. Nie ma w niej miłości, szacunku i zaufania.

Kolejny przykład rodziny ukazany jest w dziele Sławomira Mrożka pt. „Tango”. O naturze domu decydują rodzice Artura, Eleonora i Stomil. Oboje zaczęli swoje życie w epoce „prawdziwych” skandali - sami wywołali jeden, gdy podczas przedstawienia w operze kochali się w pierwszym rzędzie. Rodzice Artura doprowadzili swym buntem do sytuacji, gdzie według Stomila jest tylko jedna zasada „nie krępować się i robić to, na co ma się ochotę”. Pozornie zupełnie nie przejmuje się tym, co dzieje się dokoła niego, ale w rzeczywistości nie chce stawić czoła problemom. Deklaruje pełną swobodę obyczajowo - seksualną. Dochodzi nawet do sytuacji, w której nie potrafi przeciwstawić się temu, iż żona zdradza go z Edkiem, ponieważ, jak twierdzi, potrzebuje logicznego wyjaśnienia, a tak naprawdę jest o nia zazdrosny. Jest człowiekiem słabym, nie potrafi zapanować nawet nad własnym synem. W Arturze Stomil wzbudza swoim wizerunkiem tylko obrzydzenie.

Eleonora to stereotyp kobiety wyzwolonej. Została uwikłana w bycie nowoczesną i sprzeciwiającą się dawno nieistniejącym wartościom. Ze względu na pozowanie na wyzwoloną seksualnie sypia z Edkiem. Jej romans można uznać za próbę buntu, a jednocześnie za sprawdzian dla męża. Niestety, w tej próbie Stomil nie sprawdza się, a Eleonora nie ma dość siły, by zakończyć eksperyment. Chwilami zachowuje się jak opiekuńcza matka. Bohaterka martwi się i troszczy o syna, przygotowuje mu śniadanie. Ponadto rozczula się jego zaręczynami do tego stopnia, że zaczyna płakać.

Artur jest młodym intelektualistą, który chce naprawiać świat i przywrócić dawne wartości. Ma skłonności dyktatorskie a także naturę terrorysty. Postanawia stworzyć formę, dzięki której możliwe będzie odbudowanie tradycyjnego modelu rodziny. Ma mu to umożliwić poślubienie Ali, która wie, że Artur nie żeni się z nią z miłości, a jedynie w imię zasad. Bohaterka niefortunnie posuwa się do tego, że w dniu ślubu, aby wywołać w Arturze zazdrość, mówi mu, iż zdradziła go z Edkiem. Syn Eleonory dochodzi do wniosku, że potrzebuje idei. Pomysł podsuwa mu umierająca Eugenia. Postanawia przejąć władzę nad rodziną poprzez decydowanie o tym, kto ma żyć, a kto nie. Jako narzędzie do sprawowania władzy dobiera sobie Edka. Problem polega na tym, że Edek jest posłuszny tylko ludziom równie bezwzględnym jak on, a do takich osób Artur nie należy. Syn Stomila i Eleonory w pewnym momencie ukazał się jako psychiczny słabeusz, co doprowadziło do jego śmierci.

Eugenia, babcia studenta stara się być nowoczesną osobą. Odpowiada jej to, ponieważ dzięki temu łatwiej znosi starość. Babcia Artura dziwnie się ubiera: jaskrawa suknia z trenem, w olbrzymie kwiaty, chodzi w dżokejce i trampkach. Ulubioną rozrywką Eugenii jest gra w pokera z Edkiem. Uważa za staroświeckie i niepotrzebne udzielanie błogosławieństwa małżeńskiego Arturowi i Ali. Czuje się przez to staro. Gdy umiera nikt nie chce w to wierzyć, w ich domu nie ma miejsca dla śmierci.

Eugeniusz źle się czuje w sytuacji swobody obyczajów panującej w rodzinie Stomila. Sam nie ma tyle siły, aby przeciwstawić się otaczającej go rzeczywistości. Nie potrafi nawet powiedzieć, że najchętniej pozbyłby się Edka z domu. Widać to wyraźnie w jego rozmowie z Arturem, któremu po cichu mówi, co myśli, głośno zaś chwali Edka. W finałowej scenie bohater nie potrafi przeciwstawić się silniejszemu od niego fizycznie Edkowi. Przyznaje, że, mimo iż nim gardzi, ulega jego przemocy i daje się prowadzić w tańcu.

Sposób zachowania całej rodziny poza Arturem świadczy o braku moralnych i obyczajowych zasad, jak i o zaniku woli.

Czwarty przykład rodziny przedstawiony jest w powieści „Noce i dnie” Marii Dąbrowskiej. Główni bohaterowie, Bogumił i Barbara bardzo się od siebie różnią, prezentują bowiem dwie odmienne postawy życiowe. Gdy rozpoczyna się akcja utworu Niechcic ma już za sobą tragiczne doświadczenia powstania 1863 r. był wtedy młody, ale otarł się bardzo blisko o śmierć. Nie czuje się bohaterem, którego chciałaby widzieć Barbara. Bogumił jest ekstrawertykiem, czyli człowiekiem zwróconym „na zewnątrz”, otwartym na otaczający go świat. Głównym sensem swego życia uczynił pracę. Taki tryb życia wymaga wielu poświęceń. Swój los znosi ze zrozumieniem i pokorą. Dla innych ludzi jest życzliwy i pomocny. Pokochał Barbarę, zaakceptował ją całkowicie z jej kaprysami i skomplikowaną naturą.

Barbara jest introwertyczką, czyli osobowość skierowana „do wewnątrz”, skupiona na swych marzeniach. Nie akceptuje świata takim, jakim jest, co wywołuje w niej tylko frustrację i smutek. Wychowana w środowisku miejskim, wśród książek i inteligencji, nie widzi dla siebie miejsca na wsi. Jako romantyczka żyła wspomnieniami młodości i przeżytej wówczas niespełnionej miłości do Józefa Toliboskiego. Jej stan psychiczny pogłębiła śmierć czteroletniego synka - Piotrusia. Cierpienie to zamiast zbliżyć do siebie małżonków oddaliło ich od siebie. Praca w zdewastowanym Serbinowie miała ukoić skołatane nerwy żony. Całkowite poświęcenie się pracy, egzystencja w ciężkich warunkach zahartowały Barbarę. Stała się dobrą matką dla swych następnych dzieci i wzorową gospodynią. Była kobietą bardzo inteligentną, a jednak nie potrafiła zrozumieć i zaakceptować, że aż do śmierci Bogumiła nie zdawała sobie sprawy z potęgi uczucia jakim ją darzył oraz z tego jak bardzo ona kochała jego.

Ostatnią i najważniejszą rodziną, która powinna być wzorem do naśladowania jest Boża Rodzina. Józef przyjął Maryję do siebie, chociaż bał się konsekwencji. Był człowiekiem sprawiedliwym i dla niego liczyło się dobro Matki Jezusa. Dbał o syna, chronił Go przed złem, gdy musieli uciekać do Egiptu by Herod nie doprowadził do śmierci Zbawcy świata. Byli szczęśliwą rodziną, szanowali się i postępowali zgodnie z prawem boskim jak i ludzkim. Pracowali jak zwykli ludzie, Józef był cieślą we własnym warsztacie, a Jezus przejął go po śmierci ojca. Matka Boska zajmowała się domem i opiekowała Dzieciątkiem.

Gdy Najświętsza Rodzina żyła na ziemi, nie różniła się na pozór od innych rodzin. Wiara była dla nich drogą ku szczęściu i stanowiła wsparcie. Maryja kochała Jezusa nieopisaną miłością, tym większym był jej ból, gdy patrzyła na umierającego Syna na krzyżu.

Każda przedstawiona rodzina jest inna. Dulscy to model rodziny matriarchalnej, głową rodziny jest despotyczna kobieta, która podporządkowuje sobie cały dom.

Rodzina ojca Goriot jest tragicznym przykładem, gdyż pokazana jest tylko miłość ojca do córek.

Mrożek przedstawia bunt Artura, który prowadzi jedynie do tragedii. W rodzinie tej już od dawna nie ma zasad, które mogłyby zaprowadzić porządek.

Bogumił i Barbara, bohaterowie „Nocy i dni” reprezentowali rodzinę szczęśliwą, oboje uzupełniali się, szanowali i wspierali w trudnych chwilach. Barbara nie wyszła za Bogumiła z miłości, lecz to uczucie przyszło potem, stało się bardziej dojrzałe.

Modelem idealnej rodziny jest Boża rodzina. Jest to pewien wzór, którego nie sposób osiągnąć. Dom Maryi, Józefa i Dzieciątka to przykład, jak oprzeć zasady panujące w życiu rodzinnym na prostocie, miłości i prawdzie.

Mariasiewicz Monika

---