Temat : KWALIFIKACJE I KOMPETENCJE ZAWODOWE NAUCZYCIELA.

Mówi się iż nauczyciel to odpowiednio przygotowany specjalista do prowadzenia pracy dydaktyczno-wychowawczej (nauczającej ) w instytucjach oświatowo- wychowawczych, a więc w szkołach, przedszkolach, na kursach lub innych placówkach pozaszkolnych.
Odgrywa on główną rolę w procesie kształtowania umysłów i charakterów wychowanków. Poprzez swoją twórczą działalność nauczyciel ułatwia swoim podopiecznym rozumienie zmieniającej się rzeczywistości przyrodniczej, społecznej, cech i tendencji współczesnej cywilizacji, wyznań globalnych i narodowych. Uczy praw i obowiązków obywatelskich, pomaga w poszukiwaniu sensu życia i konstruowaniu planów edukacyjnych i życiowych, jednym słowem przygotowuje on ucznia ( wychowanka ) na spotkanie z rzeczywistością. Doskonałe wychowanie może być dziełem tylko doskonałego wychowawcy.
Profesor Szuman zakłada konieczność występowania dwu elementów w osobowości ’’ doskonałego nauczyciela ’’. Pierwszym jest to, co nauczyciel –wychowawca posiadł i ma do rozdania, a więc bogactwo jego własnej osobowości ,drugim- sposób rozdawania, umiejętność oddziaływania na innych. Bogata osobowość, dojrzały charakter, wielka wiedza i piękna dusza nie stanowią jeszcze talentu, podobnie jak umiejętność oddziaływania, zdolność agitacyjna czy kontaktowość. Dopiero harmonijne współwystępowanie obydwu elementów warunkuje pełną osobowość nauczyciela.
Profesor Stefan Baley również operuje terminem osobowość, lecz obok tego używa terminu ” psychika nauczyciela ” lub nawet ” talent pedagogiczny ”. Uważa on, iż najistotniejszą cechą dobrego nauczyciela jest zdatność wychowawcza, będąca swoistym zbiorem cech umożliwiających wychowanie. Do tych cech zalicza on bowiem przychylność dla wychowanków, rozumienie ich psychiki, nastawienie na systematyczne zajmowanie się nimi, potrzeba obcowania z ludźmi, powinowactwo duchowe z dziećmi, cierpliwość, takt pedagogiczny, postawa pełna entuzjazmu oraz swoista zdolność artystyczna.
Kierowniczym czynnikiem wychowania jest to, czym jest nauczyciel, a raczej, za co się ma i kim jeszcze chciałby być. Dlatego w żadnym zawodzie człowieka nie ma tak wielkiego znaczenia, jak w zawodzie nauczycielskim. Nauczycielskie powołanie- miłość dusz ludzkich. Jest to miłość, ponieważ człowiek wychodzi poza siebie, troszczy się, bezinteresownie czyni coś dla drugiego, jest to miłość dusz, bo przedmiotem jej jest wewnętrzna duchowa treść człowieka, jego dobro moralne, oświecenie i udoskonalanie jako istoty duchowej. Dla nauczyciela z takim powołaniem każdy uczeń to jakby rozszerzenie i przyrost własnej jego jaźni, to nowe zadanie do spełnienia w zakresie własnego jego osobistego życia.


Kwalifikacje i kompetencje zawodowe nauczyciela

W rozwoju zawodu nauczycielskiego zawsze doceniano trzy podstawowe jego składniki:

Wiedze przedmiotowa, umiejętności pedagogiczne oraz osobowość.
Rzadko były one traktowane równorzędnie, rozmaite też treści były skrywane pod tymi pojęciami w różnych okresach. Niemniej jednak można wyznaczyć pewną względnie ciągłą linie rozwojową: od sztuki do profesji ; od całkowitego uzależnienia sprawowania zawodu od osobowości do względnej zawodowej niezależności. Jednak od początkowego stanu, kiedy to nauczyciel jawił się jako kapłan i mistrz, którego zasób umiejętności pozostawał zdobytą osobiście sztuką, do postulowanego dzisiaj nauczyciela profesjonalisty, wiodła długa i pełna przeobrażeń droga.
Rys historyczny rozwoju zawodu nauczyciela
Prawzór nauczyciela to mistrz inicjacji w życiu plemiennym. W społecznościach pierwotnych dorośli starali się przede wszystkim kontrolować zachowania młodych. Tendencja ta utrzymuje się także współcześnie
- dyscyplinowanie młodzieży, nadzór moralny, indoktrynowanie są nadal ważnym zadaniem szkoły. Edukacja od początku miała charakter defensywny- starsi podejmowali się zadań edukacyjnych względem młodych we własnym interesie, a religia i edukacja przez długi czas były bardzo silnie powiązane.
Edukacja w społeczeństwach prymitywnych kończyła się w momencie, kiedy młody człowiek osiągnął standardy grupy. Zadaniem wszystkich zainteresowanych edukacją było doprowadzenie młodego człowieka do egzaminu dojrzałości, jakim był obrzęd inicjacji. Pierwszymi zawodowymi nauczycielami byli kapłani, a uczenie się stanowiło rekapitulację przeszłości i przygotowanie do zajęcia miejsca w ustalonym porządku. W swej genezie rola społeczna nauczyciela polegała głównie na tym, że przygotowywał on uczniów jako swoich następców. Jednak wraz z rozwojem życia społecznego i gospodarczego nabiera znaczenia technika przygotowania do życia w społeczeństwie. Dzisiaj natomiast nauczyciel w większości przypadków nie przygotowuje ucznia do udziału w jednej tylko grupie lub wiadomym i zwartym kompleksie grup, lecz daje mu wyszkolenie, które ma go przygotować do uczestnictwa w jakiejkolwiek z tych grup. Styczność między nauczycielem a uczniem staje się coraz bardziej bezosobista, rzeczowo wyspecjalizowana i krótkotrwała. Nauczyciel w coraz większym stopniu staje się zawodowcem, nie ogranicz się już do przygotowania ucznia do roli, jaką sam wypełnia.
Każdy z nas powinien zastanowić się w jakich kategoriach pojęciowych opisywać dobrego nauczyciela.
Poszukiwania trzeba rozpocząć od przypomnienia, że rozważania nad cechami i właściwościami dobrego nauczyciela i wychowawcy mają w polskiej literaturze bogatą tradycję.
Według J. Wł. Dawida na istotę duszy nauczycielstwa składają się takie cechy jak miłość dusz ludzkich, potrzeba doskonałości, poczucie odpowiedzialności, działalności i obowiązku, wewnętrzna prawdziwość i moralna odwaga. Dominującą cechą talentu pedagogicznego jest kontaktowość, a jej tło stanowią: żywość wyobraźni, instynkt rodzicielski, zdolność do wyrażania uczuć i nastawienie psychiki na zewnątrz. Kompetencje charakteryzują kwalifikacje ludzi w poszczególnych zawodach, a także są swoistą gwarancją dobrej pracy, i osiągania sukcesów. Tylko ludzie o określonych i wysokich kompetencjach mogą być profesjonalistami.
Termin kompetencje używany jest co najmniej w dwóch znaczeniach: po pierwsze, kompetencje utożsamiane są z kwalifikacjami , po drugie termin kompetencje oznacza zakres uprawnień.
Kompetencja to:
- zdolność i gotowość do wykonywania zadań na określonym poziomie
- wyuczana umiejętność robienia rzeczy dobrze, sprawności niezbędne do radzenia sobie z problemami
- szczególna właściwość, wyrażająca się w demonstrowaniu na wyznaczonym przez społeczne standardy poziomie, umiejętności adekwatnego zachowania się , w świadomości potrzeby i konsekwencji takiego właśnie zachowania oraz w przyjmowaniu na siebie odpowiedzialności za nie
Charakterystyczna cecha kompetencji jest również, to że są one zawsze kategoria podmiotowa, są własnością określonej osoby. Szczególnym atrybutem kompetencji jest dynamika ujawniająca się w działaniu, w relacji człowieka z rzeczywistością. Najtrafniejszym jednak opisem kompetencji wydaje się być definicja, według której kompetencja to harmonijna kompozycja wiedzy, sprawności, rozumienia oraz pragnienia. Można ja wyrazić myślą: pragnę to zrobić dobrze.
Omawiając kompetencje nauczycieli, wyróżnia się najczęściej trzy ich grupy, a mianowicie:
1). KOMPETENCJE MERYTORYCZNE – dotyczące zagadnień nauczanego przedmiotu- nauczyciel jest ekspertem i doradca przedmiotowym
2). KOMPETENCJE DYDAKTYCZNO- METODYCZNE – dotyczące warsztatu nauczyciela i ucznia, a wiec metod i technik nauczania i uczenia się, zwłaszcza aktywizujących, projektowych i pracy w grupowej- nauczyciel jest doradca metodycznym.
3). KOMPETENCJE WYCHOWAWCZE- dotyczące różnych sposobów oddziaływania na uczniów; należą do nich umiejętności komunikacyjne, nawiązywania kontaktów, rozwiązywania problemów danego wieku rozwojowego. Nauczyciel jest doradca naukowym i życiowym.
Pięć głównych obszarów kompetencji stanowią:
1. wiedza przedmiotowa
2. przekazywanie wiedzy przedmiotowej
3. kierowanie klasą
4. ocenianie i rejestrowanie postępów poszczególnych uczniów
5. dalsze samodoskonalenie zawodowe
W pracach S. Dylaka wyodrębnia się trzy podstawowe grupy kompetencji zawodowych nauczycieli, a mianowicie
1. kompetencje bazowe, 2. kompetencje konieczne oraz 3. kompetencje pożądane.
pierwsze z nich pozwalają na porozumienie się nauczyciela z dziećmi, młodzieżą i współpracownikami.
Kompetencje konieczne to takie, bez których osoby uprawiające zawód nauczyciela nie mogłyby skutecznie wypełniać szkolnych zadań edukacyjnych. Dzięki kompetencjom autokracyjnym nauczyciel jest twórca własnej wiedzy pedagogicznej. Kompetencje pożądane to te, które nie SA wprawdzie niezbędne do w zawodzie, ale mogą wysoce pomocne w realizacji zawodu nauczyciela. Należą do nich zainteresowania i umiejętności związane ze sportem, sztuką oraz życiem społecznym.
Kompetentny nauczyciel powinien:
umiejętnie włada zasobem wiedzy, dysponuje repertuar najlepszych sposobów postępowania pedagogicznego, wykazanie postawy i umiejętności niezbędnych do systematycznej refleksji, rozwiązywania problemów oraz rozumienie uczenia się nauczania jako procesu ustawicznego.
KOMPETENCJE METORYCZNE ( RZECZOWE )

Przygotowanie metoryczne nauczyciela do zajęć musi znacznie wykraczać poza materiał zawarty w podręczniku uczniowskim. Źródłem wiedzy dla nauczyciela są więc inne podręczniki, monografie, literatura popularnonaukowa, artykuły w czasopismach, Internecie, własne przemyślenia i doświadczenia.
KOMPETENCJE PSYCHOLOGICZNO- PEDAGOGICZNE

Obszar wiedzy psychologicznej i pedagogicznej współczesnego nauczyciela, pozwalający mu znaleźć kontekst teoretyczny ( postawe teoretyczną ) do działań diagnostycznych, dydaktycznych i wychowawczych. Nauczyciel musi posiąść wiedzę z zakresu psychologii rozwojowej i wychowawczej, a także umiejętności wykorzystania tej wiedzy dla poznawania uczniów, organizowania procesu kształcenia i wychowania w szkole oraz kontrolowania i oceniania uczących się. Nauczyciel powinien zatem znać założenia i procedury uczenia się charakterystyczne dla behawioryzmu, kognitywizmu i koncepcji humanistycznej oraz podstawowe zasady kształcenia i wychowania, w których zawarta jest wiedza teoretyczno-metodyczna o prawidłowościach przebiegu nauczania, uczenia się i wychowania w szkole.
KOMPETENCJE DIAGNOSTYCZNE, ZWIĄZANE Z POZNAWANIEM UCZNIÓW I ICH ŚRODOWISKA

Poznawanie uczniów jest niezbędnym ogniwem pracy nauczyciela w szkole. Wiedza i umiejętności nauczyciela, wychowawcy służące poznawaniu uczniów, nawiązują wyraźnie do poprzedniej grupy kompetencji. Kompetencje te dotyczą, tego co badamy oraz w jaki sposób. Przedmiotem poznania są zarówno cechy rozwojowe ucznia, jak i jego cechy indywidualne, do których należą: inteligencja, zainteresowania, styl poznawczy, poziom aspiracji, motywy uczenia się. Obok cech rozwojowych i indywidualnych uczniów konieczne jest również poznanie ich środowiska społeczno-wychowawczego, zwłaszcza rodziny i grupy rówieśniczej.
Do najczęściej stosowanych należą obserwacja, wywiad i ankieta.

KOMPETENCJE W DZIEDZINIE PLANOWANIA I PROJEKTOWANIA

Jeżeli działalność dydaktyczna i wychowawcza nauczyciela ma być działalnością celowa i dobrze zorganizowaną, musi być wcześniej zaplanowana i zaprojektowana.
Zatem opracowywanie programów, planów i projektów działań dydaktycznych oraz wychowawczych to istotny obszar kompetencji nauczyciela.
Strukturę procesu zarządzania tworzą następujące komponenty: planowanie działań, organizowanie pracy, motywowanie ludzi do działalności, kontrolowanie rezultatów.

KOMPETENCJE DYDAKTYCZNO- METODYCZNE

W świetle najnowszych najnowszych kompetencji edukacyjnych definiujemy proces kształcenia jako zespół czynności nauczyciela i uczniów, w którym nauczyciel przede wszystkim stwarza warunki do samodzielnego zdobywania wiedzy przez uczniów oraz uruchamia różnego rodzaju aktywności. Proces nauczania- uczenia się zapewnia tym lepsze efekty, w im większym stopniu nauczyciele respektują określone prawidłowości przyswajania wiedzy i umiejętności. Znajomość zasad i umiejętności ich stosowania w realizacji procesu kształcenia- to swoiste abecadło kompetencji dydaktyczno- metodycznych nauczyciela. Najważniejsze z nich to: pogadanka, opowiadanie, wykład, praca z tekstem, pokaz, pytania i odpowiedzi, dyskusja, analiza przypadków, burza mózgów, metody kształcenia kreatywności, drama, karty pracy, metoda projektów, mapy pojęciowe.

KOMPETENCJE KOMUNIKACYJNE

Kształcenie i wychowanie to nieustanny proces komunikacji w którym można wyróżnić trzy podstawowe komponenty: nadawcę, odbiorcę i komunikat. Kompetencje komunikacyjne to wiedza na temat procesu komunikowania, umiejętność efektownego nadawania i odbierania komunikatów. Aby docenić wagę kompetencji komunikacyjnych, trzeba uświadomić sobie, że wszystko, co mówimy, pokazujemy, a także robimy jest formą komunikatu. Efektem dobrej komunikacji między nadawca a odbiorca jest kontakt.

KOMPETENCJE MEDIALNE I TECHNICZNE

Związane są z organizowaniem warsztatu pracy nauczyciela i ucznia. Warsztat w ujęciu węższym obejmuje przede wszystkim wyposażenie i urządzenie szkoły oraz sprawne i metodyczne wykorzystanie w działalności nauczycielskiej instrumentarium medialnego, a więc pomocy naukowych i środków dydaktycznych, zwanych dzisiaj mediami i technologiami informacyjnymi. Szczególnie ważnym składnikiem warsztatu nauczyciela XXI wieku SA kompetencje dotyczące technologii informatycznych, a więc związanych z wykorzystaniem komputerów w edukacji.

KOMPETENCJE ZWIĄZANE Z KONTROLĄ I OCENĄ UCZNIÓW ORAZ JAKOŚCIOWYM POMIAREM PRACY SZKOŁY

Ocenianie jest jednym z najbardziej krytycznych momentów procesu nauczania i uczenia się. Sytuacje związane z kontrolowaniem i ocenianiem uważane są za trudne, przykre, niesprawiedliwe, stresujące oraz mało konstruktywne.
Kompetentny nauczyciel potrafi:

- dobrać narzędzia ewaluacji do rodzaju decyzji dydaktycznej, która ma być podjęta
- wytworzyć narzędzia diagnozy odpowiednie do rodzaju podejmowanych decyzji dydaktycznych
- stosować narzędzia pomiaru osiągnięć uczniów oraz interpretować uzyskane przez nich wyniki
- wykorzystywać wyniki ewaluacji osiągnięć uczniów
- zbudować trafne, oparte na pomiarze, procedury, oceniania osiągnięć uczniów wyrażone w stopniach szkolnych
- przedstawić wyniki uczniom, rodzicom, dyrekcji szkoły i innym nauczycielom
- rozpoznać nieetyczne, nierealne i niewłaściwe metody badania osiągnięć szkolnych uczniów

KOMPETENCJE DOTYCZĄCE PROJEKTOWANIA I OCENY PROGRAMÓW ORAZ PODRĘCZNIKÓW SZKOLNYCH

Nauczyciele musza wykazać się własna inicjatywą w dziedzinie zdobywania wiedzy i umiejętności projektowo- oceniających poprzez udział w studiach podyplomowych, kursach doskonalących, poprzez korzystanie z literatury i w ramach samokształcenia. Taka sytuacja stwarza zawsze szanse utalentowanym i ambitnym nauczycielom kreatywność oraz innowacyjne i twórcze funkcjonowanie. Dobry podręcznik powinien spełniać funkcję : informacyjna, motywacyjną, ćwiczeniową, transformacyjną, kontrolno-korektywną i samokształceniową.

KOMPETENCJE AUTOEDUKACYJNE, ZWIĄZANE Z ROZWOJEM ZAWODOWYM

W literaturze pedentologicznej stworzona została koncepcja nauczyciela twórczego, który kształtuje swoją osobowość zawodową poprzez samokształcenie, ciągłe podwyższanie kwalifikacji, doskonalenie własnego warsztatu, udział w badaniach ( naukowych, metodycznych ), podejmowanie działań innowacyjnych, poszukiwanie nowych terenów i wyzwań w pracy dydaktyczno-wychowawczej.
Ambicją nauczycieli powinno być również ogólne kształcenie się i samodoskonalenie. Kompetencje takie nazywane są autokreacyjnymi i wyróżniamy wśród nich dwa rodzaje:
1). Normatywne- wyznaczające odpowiednie wartości- cele autokreacji jednostki, wynikające z przyjętej przez nią ogólnej koncepcji świata i własnego w nim miejsca oraz
2). Dyrektywne- wskazujące sposób realizacji wartości, a więc różnego rodzaju czynności i działania pozwalające realizować standardy własnego ja.

Podsumowując ktoś kiedyś powiedział, że jeżeli człowiek chce coś osiągnąć musi działać z pozycji siły.
Taką siła w przypadku nauczyciela SA jego kompetencje, czyli wiedza, umiejętności i przekonania potrzebne do efektywnej pracy dydaktycznej, wychowawczej opiekuńczej w szkole. Ale pamiętajmy, że nie jest to jedyny ani wyczerpujący zestaw kompetencji. Ma on charakter otwarty- można go rozwijać, modyfikować oraz uzupełniać. Ważna jest tez świadomość, że o profesjonalnym i skutecznym działaniu nauczyciela decydują jego różnorodne kompetencje, które powinny mieć charakter dynamiczny, a więc winny one być ciągle rozwijane i doskonałe.
Kompetentny nauczyciel powinien wiedzieć że od ucznia tylko i wyłącznie różni go większa wiedza i doświadczenie .

Dziękujemy za uwagę:
Katarzyna Szłyk
Ilona Pakos
Monika Locho
Katarzyna Sekulska

bibliografia:

1). Kompetencje Nauczyciela Szkoły Współczesnej Wacław Strykowski, Justyna Strykowska, Józef Pieluchowski wydawnictwo eMPi2 Poznań 2003
2). Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku T.3, M-O Nauczyciel- Kompetencje i Kształcenie Zawodowe Warszawa Żak 1996 rok
3). Osobowość Nauczyciela W. Okoń wydanie II Warszawa 1962 Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych