neuroprzekaźniki, neurotransmittery, neuromediatory, mediatory, przekaźniki nerwowe, substancje pełniące rolę chemicznych nośników informacji, wytwarzane przez → neuron, gromadzone w pęcherzykach synaptycznych (→ kolbki synaptyczne, → synapsy chemiczne) i wydzielane do szczeliny synaptycznej w drodze → egzocytozy stymulowanej wzrostem stężenia jonów wapniowych w kolbce synaptycznej, w następstwie aktywacji napięciowozależnych kanałów wapniowych, pobudzanych potencjałem czynnościowym docierającym do zakończenia aksonu; klasyfikowane na podstawie budowy chemicznej jako: aminy (acetylocholina, noradrenalina, adrenalina, dopamina, serotonina, histamina i inne), aminokwasy (kwas glutaminowy, kwas γ-aminomasłowy, glicyna i inne), puryny (adenozyna, ATP) oraz peptydy (→ neuropeptydy, np. → peptydy opioidowe, peptydy znane jako podwzgórzowe → hormony uwalniające i → hormony hamujące lub jako → hormony żołądkowo-jelitowe) lub ze względu na mechanizm działania na błonę postsynaptyczną jako: n. pobudzające (wywołujące depolaryzację błony postsynaptycznej) i n. hamujące (hiperpolaryzujące błonę postsynaptyczną); mechanizm działania polega na wiązaniu się z charakterystycznym dla danego neuroprzekaźnika receptorem błonowym i zainicjowaniem kaskady zmian w obrębie błonowego układu transdukcji sygnału, prowadzących do odpowiedzi komórki; wbrew uprzednim poglądom (reguła Dale’a) obecnie uważa się, że jeden neuron zawiera w pęcherzykach synaptycznych nie jeden charakterystyczny dla niego neuroprzekaźnik, lecz kilka n., które działając wspólnie (kotransmisja) uczestniczą w przekazaniu informacji na następną komórkę (patrz też → neuromodulatory); ostatnio do n. zalicza się również niektóre wolne rodniki wytwarzane przez neurony (tlenek azotu, tlenek węgla), które jednak wymykają się ogólnej charakterystyce n. ze względu na odmienny sposób uwalniania (nie są gromadzone w pęcherzykach synaptycznych) i mechanizm działania na komórkę docelową (nie są wiązane przez receptory błonowe).

▸ neuromediator

związek chemiczny biorący udział w przekazywaniu impulsów nerwowych z komórek do innych komórek (zarówno nerwowych jak i nienerwowych, np. mięśniowych); mediator, neuroprzekaźnik, przekaźnik nerwowy, neurotransmiter, transmiter

Depolaryzacja – zmniejszenie elektroujemnego potencjału elektrycznego błony komórkowej spowodowane napływem przez kanały jonowe w błonie komórkowej jonów sodu do cytoplazmy komórki (potencjał zmienia się średnio od −80 mV do +10 mV). Prowadzi ona do pobudzenia komórki nerwowej lub mięśniowej. Jeżeli wartość potencjału przekroczy wartość progową to dojdzie do przekazania informacji.

Polaryzacja błony komórkowej, błonowy potencjał komórkowy, różnica potencjałów (potencjał membranowy) pomiędzy zewnętrzną powierzchnią błony komórkowej i wnętrzem komórki w stanie spoczynku. Powstaje w wyniku nierównomiernego rozmieszczenia jonów po obu stronach błony komórkowej.
Jest to spowodowane mniejszą przepuszczalnością błony dla anionów organicznych głównie chloru (Cl), znajdujących się wewnątrz komórki i równocześnie różnic przepuszczalności tej błony dla kationów - sodu (Na) i potasu (K).

W wyniku tego we wnętrzu komórki przeważają jony ujemne (Cl^-), a na zewnątrz dodatnie. Polaryzacja błony komórkowej sprawia, że jest ona wrażliwa na działające na nią bodźce (pobudliwość).

Błona komórkowa jest spolaryzowana. Oznacza to nierównomierne rozmieszczenie ładunków jonowych na powierzchni błony. Na zewnętrznej jej powierzchni gromadzą się ładunki dodatnie, a na wewnętrznej ładunki ujemne. Za stan polaryzacji odpowiadają nierównomiernie rozmieszczone jony sodu i potasu, które transportowane są przez błonę przy udziale specjalnego białka tzw. pompy sodowo-potasowej.

synapsy chemiczne, rodzaj → synaps, w których morfologicznie wyróżnia się: 1) buławkowate zakończenie aksonu komórki presynaptycznej (→ kolbki synaptyczne) z charakterystycznymi pęcherzykami synaptycznymi zawierającymi → neuroprzekaźniki i → neuromodulatory, 2) stosunkowo znaczną → szczelinę synaptyczną oraz 3) błonę postsynaptyczną (morfologiczna struktura s. ch. przedstawia się inaczej w → splocie podstawnym zakończeń zazwojowych układu autonomicznego współczulnego); mechanizm działania opiera się na procesie sprzężenia elektryczno-wydzielniczego w błonie presynaptycznej (→ egzocytozie neuroprzekaźnika zawartego w pęcherzykach synaptycznych pod wpływem potencjału czynnościowego docierającego do błony kolbki synaptycznej) oraz sprzężenia chemiczno-elektrycznego w błonie postsynaptycznej (związanie neuroprzekaźnika przez błonowe receptory molekularne uruchamia proces otwierania kanałów jonowych, prowadzący do wyzwolenia potencjału czynnościowego w błonie następnej komórki); przekazywanie informacji przez s. ch. związane jest z opóźnieniem synaptycznym.

Budowa synapsy chemicznej
1. element presynaptyczny
zakończenie aksonu, zwane kolbą końcową, zawiera liczne mitochondria i pęcherzyki synaptyczne
2. błona postsynaptyczna
błona komórkowa elementu presynaptycznego
3. pęcherzyk synaptyczny
średnica 20 50 nm; jest wypełniony chemicznym mediatorem synaptycznym
4. mediator synaptyczny
substancja chemiczna uwalniana z błony presynaptycznej do szczeliny synaptycznej
5. element postsynaptyczny
część neuronu (perykarion, dendryt lub akson), do którego dochodzi akson innego neuronu
6. błona postsynaptyczna
błona komórkowa elementu postsynaptycznego
7. receptor
układ białek znajdujący się w błonie i reagujący na obecność mediatora
8. szczelina synaptyczna
przestrzeń pomiędzy błoną presynaptyczną i postsynaptyczną, szerokości 12 – 50 nm.

Autonomiczny układ nerwowy, wegetatywny układ nerwowy, trzewny układ nerwowy, część układu nerwowego kręgowców, zespół nerwów i zwojów nerwowych częściowo niezależnych od ośrodkowego układu nerwowego. Czynnościowo jest on związany z narządami wegetatywnymi: unerwia mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, płuca, nerki, serce i naczynia krwionośne, narządy rozrodcze, skórę oraz liczne gruczoły. Działanie neuronów autonomicznego układu nerwowego znajduje się poza kontrolą wyższych ośrodków mózgowych (nie podlega woli) bądź jest od nich zależne w sposób ograniczony. Większość bodźców trzewnych dociera tylko do zwojów autonomicznego układu nerwowego, w których napływające informacje są przetwarzane na bodźce ruchowe. Autonomiczny układ nerwowy jest zbudowany z neuronów ruchowych i czuciowych
Składa się z dwóch części: układu nerwowego współczulnego, czyli sympatycznego, oraz układu nerwowego przywspółczulnego, czyli parasympatycznego. Nerwy trzewne autonomicznego układu nerwowego są zbudowane z dwuogniwowego łańcucha neuronów. Kadłuby neuronów pierwszego ogniwa leżą w mózgu i w rdzeniu kręgowym. Są to neurony przedzwojowe, których włókna nie docierają wprost do narządów efektorowych (efektor), lecz kończą się w zwojach autonomicznego układu nerwowego. Ze zwojów tych wychodzą włókna drugiego ogniwa nerwów trzewnych: włókna zazwojowe, dochodzące do narządów unerwionych przez autonomiczny układ nerwowy.

Układ sympatyczny (współczulny)

Kadłuby neuronów przedzwojowych układu współczulnego leżą u ssaków w piersiowo-lędźwiowym odcinku rdzenia kręgowego. Ich wypustki docierają do zwojów przykręgowych, połączonych gałęziami międzykręgowymi w parzysty pień współczulny (u ryb kostnych i kręgowców lądowych). Zwoje współczulne leżą blisko kręgosłupa, dlatego włókna przedzwojowe układu współczulnego są krótkie, a włókna zazwojowe, dochodzące do unerwianych narządów - długie. Zakończenia synaptyczne (synapsa) neuronów układu współczulnego uwalniają adrenalinę i noradrenalinę. Impulsy docierające do narządów z układu współczulnego zazwyczaj wywierają efekt pobudzający, np. przyspieszają czynność serca i ruchy oddechowe oraz zwężają naczynia krwionośne, podnosząc ciśnienie krwi, ale równocześnie obniżają aktywność przewodu pokarmowego i jego gruczołów.

Funkcją układu współczulnego jest więc podnoszenie ogólnej aktywności organizmu. Odgrywa on pierwszoplanową rolę w sytuacjach stresowych, w okolicznościach wywołujących napięcie emocjonalne, wymagających pełnej mobilizacji organizmu. Uzyskuje wówczas przewagę nad antagonistycznym układem przywspółczulnym, który zazwyczaj oddziałuje hamująco na unerwiane narządy, pobudza jednak pracę przewodu pokarmowego i jego gruczołów i, przyspieszając procesy trawienia, wywołuje równocześnie obniżanie się temperatury ciała, zwalnianie akcji serca itp.

Układ parasympatyczny (przywspółczulny)

Aktywność układu przywspółczulnego przeważa podczas snu, odpoczynku i psychicznego odprężenia, a zatem w okolicznościach sprzyjających nasileniu procesów wegetatywnych. Kadłuby neuronów przedzwojowych układu przywspółczulnego leżą w mózgu oraz w odcinku krzyżowym rdzenia kręgowego. Włókna jego części mózgowej wchodzą w skład kilku nerwów czaszkowych: okoruchowego (III), twarzowego (VII), językowo-gardzielowego (IX) i błędnego (X). Gł. nerwem przywspółczulnym jest nerw błędny, którego gałąź brzuszna wysyła gałązki m.in. do przewodu pokarmowego, tchawicy, oskrzeli, płuc, serca, wątroby, trzustki, śledziony, nerek.

Zwoje przywspółczulne leżą w znacznym oddaleniu od ośrodkowego układu nerwowego, dlatego włókna przedzwojowe są długie, a zazwojowe krótkie. Mediatorem synaptycznym układu jest acetylocholina. Liczne narządy wewnętrzne mają podwójne unerwienie autonomiczne, współczulne i przywspółczulne (natężenie ich pracy jest wypadkową oddziaływań obu tych części autonomicznego układu nerwowego).

ISTOTA BIAŁA - tworzy tzw. sznury ( przedni, boczny, tylny)

w sznurach biegną drogi dzielące się na: krótkie (własne) i długie (korowo - rdzeniowe, rdzeniowo - wzgórzowe)
Sznur przedni i boczny to drogi ruchowe i czuciowe.
Sznur tylni to drogi czuciowe.

ISTOTA SZARA - tworzy słupy (przedni, boczny, tylny)

W słupach przednich leżą skupienia neuronów zwane jądrami ruchowymi nerwów rdzeniowych.

W słupach tylnych leżą skupienia neuronów - jądra grzbietowe lub czuciowe.

W słupach bocznych leżą skupiska neuronów zwane jądrami pośrednio - bocznymi oraz jądra pośrednio - przyśrodkowe od ktorych wychodzą włókna nerwowe współczulne i przywspółczulne.

DROGI WSTĘPUJĄCE -drogi czuciowe z rdzenia do mózgowia:
- do mózgu: czucie ciepła, zimna, dotyku
- do móżdżku: impulsy z mięśni, ścięgien i powierzchni stawów

DROGI ZSTĘPUJĄCE - kontrolują ruchy dowolne z mózgowia (nadrzędnych ośrodków ruchowych) do neuronów ruchowych rdzenia kręgowego.

Różnica w przypadku ruchu dowolnego polega na tym, że bodźce czuciowe dochodzą drogami wstępującymi aż do kory a impulsy z kory przekazywane są do rdzenia.

OBWODOWY UKŁAD NERWOWY

* tworzą go korzenie rdzeniowe i obwodowe
* zabezpiecza odbiór doznań czuciowych oraz przewodzi pobudzenia z ośrodków nerwowych (rdzeń, mózg) do narządów wykonawczych (mięśnie, gruczoły dokrewne)
* nerwy obwodowe to związki aksonów pochodzących z komórek, których ciała znajdują się w mózgowiu oraz rdzeniu kręgowym lub zwojach położonych poza obrębem ośrodkowego ukł. nerwowego.
* ukł. obwodowy ma dwa rodzaje nerwów :
NERWY CZASZKOWE - znajdują się w mózgowiu, jest ich 12 par (oznaczone kolejnymi cyframi rzymskimi)
NERWY RDZENIOWE - rozpoczynają się w rdzeniu kręgowym. Jest ich 31 par.
* nerw rdzeniowy rozgałęzia się, dając początek nerwom obwodowym. Powstaje z połączenia dwóch korzeni :
- grzbietowego (złożonego z włókien czuciowych, który wnika do sznura tylnego rdzenia)
- brzusznego (złożonego z włókien ruchowych, wychodzącego ze sznura przedniego)

* pierwsza para nerwów rdzeniowych wychodzi między kościa potyliczną a pierwszym kręgiem szyjnym
* druga para wychodzi między 1 a 2 kręgiem szyjnym
* zgodnie z tą zasadą nerwy rdzeniowe opuszczają kanał kręgowy w części szyjnej (8 par) i piersiowej (12 par)
* rdzeń kończy się na wysokości drugiego kręgo lędźwiowego, więc niżej położone nerwy rdzeniowe : lędźwiowe (5 par), krzyżowe (5 par) i guziczne (1 para), tworzą w kanale kręgowym podłużną wiązkę tzw. ogon koński.

	Część ośrodkowa	Część obwodowa
Części współczulnej	ośrodki współczulne w rdzeniu kręgowym leżą w bocznych słupach istoty szarej. Od 8 segmentu szyjnego do 3 lub 2 lędźwiowego. Znajdują się w nich: - ośrodki odruchowe źrenicy na światło - ośrodki naczynioruchowe, włosoruchowe, - ośrodki regulujące wydzielanie potu z gruczołów potowych.	złożona z pnia współczulnego i jego odgałęzień. (zbudowanego ze zwojów współczulnych znajdujących sie przy trzonach kręgów) Włókna współczulne dochodzą do narządów wewnętrznych, - naczyń krwionośnych - naczyń chłonnych - gruczołów
Części przywspółczulnej	- ośrodki defekacji - ośrodki wydzielania moczu - surcze mięśnia macicy - ośrodek erekcji	to włókna przywspóczulne biegnące z nerwem okołoruchowym, językowo gardłowym twarzowym, oraz błędnym.

Część współczulna - pobudza organizm. Przejawia się np:
rozszerzeniem źrenic, rozszerzeniem oskrzeli, skurczem zwieracza wew. cewki moczowej, zwężeniem rętnic, wzrostem stężenia glukozy we krwi.
Część przywspółczulna - dziala antagonistycznie do części współczulnej. Powoduje np:
opróżnienie pęcherza moczowego, spowalnia akcje serca, kurczy źrenice. W warunkach komfortowych dla organizmu uzyskuje przewagę nad częścią współczulną.

Dendryt (dendritum)- element neuronu, rozgałęziona (zazwyczaj) struktura, przenosząca sygnały otrzymywane z innych neuronów przez synapsy do ciała komórki, której jest częścią. Występuje w tkance nerwowej. Słowo wywodzi się z greckiego słowa "déndron", czyli drzewo. Dendryty otrzymały taką nazwę, ponieważ przypominają gałęzie.

Funkcje dendrytów:

• przejmują informacje z receptorów (zgodnie z kierunkiem ) od receptorów do ciała komórki.

Akson (neuryt) przekazuje informacje dalej, w kierunku: od ciała komórki do narządu wykonawczego bądź zakończenia synaptycznego.