Tadeusz Deptuła

Jelenia Góra

Jelenia Góra to piękne miasto malowniczo położone w południowo-zachodniej Polsce, w województwie dolnośląskim, w śródgórskiej kotlinie. Od zachodu otaczają ją Góry Izerskie, od północy Góry Kaczawskie, od wschodu Rudawy Janowickie, a od południa najwyższe pasmo Sudetów - Karkonosze. Jelenia Góra jest bardzo interesującym miejscem za sprawą długiej historii, której pozostałościami są liczne zabytki architektoniczne porozrzucane po mieście, reprezentujące wszystkie style łącznie z gotykiem.
W rynku zlokalizowany jest ratusz jeleniogórski. Jego dzieje - przeplatające się okresy świetności, to znów ruiny, z której się odradzał - są odbiciem historii miasta. Przekazy historyczne informują, że pierwszy ratusz usytuowany był w jednej z pierzei. Drugi budynek władz miejskich wzniesiono -już na miejscu obecnego ratusza - w XVI stuleciu. Uległ on poważnemu uszkodzeniu w pożarze miasta w roku 1549. Niebawem został odnowiony, zaś prace przy jego ozdabianiu ciągnęły się przez dziesięciolecia. Dopiero w roku 1570 zakończono budowę wieży, zaś na początku XVII wieku wzniesiono wieżyczkę pośrodku kalenicy dachu. W dużej wieży zainstalowano w 1604 roku włoski zegar. W czasie wojny trzydziestoletniej, w roku 1634, pożar miasta strawił także i ratusz. W ogniu zginęły wówczas również archiwa miejskie. Odradzające się ze zniszczeń miasto już w roku 1657 podjęło trud odbudowy ratusza, ukończonej prawdopodobnie w roku 1686. Odbudowany ratusz zdobiła, tak jak i poprzednie budynki, ratowana z pożarów figura Bolesława Krzywoustego, który tradycyjnie uważany był za założyciela miasta. Lecz i ten gmach został zniszczony-w 1739 roku. Waląca się wieża tak dalece uszkodziła budynek ratusza, że zdecydowano o jego całkowitej rozbiórce. Wiadomo, że i w tym przypadku ocalała figura króla Bolesława. Z przekazu ikonograficznego znany jest wygląd tamtej budowli. Na rysunku z 1739 roku ukazana jest północna elewacja, a także usytuowany przed ratuszem pręgierz - atrybut dawnego prawa. W roku 1744 przystąpiono do budowy nowej siedziby rady miejskiej. W dniu 11 czerwca położono kamień węgielny oraz złożono akt fundacyjny sławiący hojność i gospodarność książąt piastowskich, o których przychylności miasto nigdy nie zapomniało. Nowy ratusz wznoszono według planów C. Gotlieba Hedemanna. Zasadnicze prace budowlane ukończono w roku 1747. Nieco dłużej, bo do 1749 roku trwało wznoszenie wieży ratuszowej. Ten ratusz przetrwał do naszych czasów. Jest to budowla wzniesiona na planie prostokąta, trójkondygnacyjna, kryta dachem mansardowym. Że środka dachu wznosi się czworoboczna wieża, która powyżej balustrady przechodzi w tambur podtrzymujący hełm z latarnią i tarczami zegara. Szczyt zdobi sztyca z polskim orłem. Od roku 1975 ratusz jeleniogórski jest siedzibą wojewody i Urzędu Wojewódzkiego. Ozdobą rynku jeleniogórskiego jest także kamienna studnia z fontanną. Góruje nad nią posąg Neptuna - symbol związków miasta z morzem. Zbudowana w 1727 roku, przetrwała do dziś w formie niemal pierwotnej.

Najcenniejszym zabytkiem architektury sakralnej w mieście jest bez wątpienia kościół parafialny pod wezwaniem Św. Św. Erazma i Pankracego. Początki tej świątyni sięgają narodzin miasta. Wiadomo, że pierwsza budowla wzniesiona w tym miejscu uległa zniszczeniu w pożarze Jeleniej Góry w roku 1303. Najnowsze badania dostarczyły dowodów, iż ta drewniana, najwcześniejsza świątynia miała także murowane fragmenty konstrukcji. Potwierdzałoby to legendę o wzniesieniu kościoła -już w roku 1108 (data ta, odczytana z chronostychu w ołtarzu głównym przez lekarza i botanika Kaspra Schwenckweldta, stale pojawia się w dziejach miasta). Dokument z 1288 roku wymienia jeleniogórskiego plebana. Z innych zachowanych materiałów wynika, że świątynia została zniszczona w 1303 roku, a następnie, w pierwszej połowie XIV stulecia, odrestaurowana. Obecna budowla wznoszona była w XV wieku, choć jeszcze w wieku XVI wykończano niektóre jej fragmenty. Jeleniogórska fara jest kościołem orientowanym, trzynawowym. Czteroprzęsłowa bazylika charakteryzuje się wydłużonym prezbiterium, które nakryte jest sklepieniem sieciowym podobnym do sklepienia nawy głównej. Nawy boczne mają sklepienia krzyżowo-żebrowe. Od zachodu, na osi budowli, wznosi się wieża, którą w roku 1736 nakryto hełmem. W południowej fasadzie przetrwał bogato zdobiony XV-wieczny portal, prowadzący do prezbiterium. Po bokach naw znajduje się rząd kaplic noszących cechy późnogotyckie. We wnętrzu zachowały się piękne drewniane stalle z roku 1565, a także ambona z 1591 roku. W prezbiterium zwraca uwagę zdobiona empora zwana garncarską lub chórem mieszczańskim. Ostrołukowe okna zachowały dekoracje maswerkowe. Kilka elementów architektonicznych wewnątrz kościoła nosi wyraźne cechy gotyku. Pożary w latach 1549 i 1634 uszkodziły świątynię tak dalece, iż wymagała poważnych prac budowlanych.

Rodowód świątyni wznoszącej się pośrodku ul. 1 Maja sięga XV wieku. Dokumenty historyczne wspominają kaplicę pod wezwaniem NMP, zlokalizowaną poza murami grodu już w roku 1453. Uległa ona całkowitemu zniszczeniu podczas pożaru miasta w roku 1634. Obecną budowlę barokową wzniesiono według planów jeleniogórskiego architekta K. Jentscha. Istnieją rozbieżne zdania co do daty rozpoczęcia budowy: praca J. Pilcha podaje rok 1727, zaś E. Różycka i J. Rozpędowski jako dokładną datę położenia kamienia węgielnego podają dzień 15 listopada 1737 roku. W roku 1925 budynek przekazano miastu, zmieniając jego funkcję. Od roku 1952 mieści się tu cerkiew prawosławna pod wezwaniem Św. Apostołów Piotra i Pawła. Jest to jednonawowa budowla salowa. Wyposażenie jej wnętrza, zgodne z obrządkiem autokefalicznego Kościoła prawosławnego, pochodzi z okresu adaptacji świątyni w latach 1948-52. Na zewnątrz w północnej ścianie wmurowane są dwa krzyże pokutne.

Poza obrębem murów miejskich w roku 1709 rozpoczęto budowę tzw. kościoła łaski. Zezwolenie na wzniesienie na Śląsku sześciu tak określonych świątyń otrzymali ewangelicy po układzie altranstadskim. Ukończona w roku 1718 budowla w Jeleniej Górze wzorowana była (podobnie jak i "kościół łaski" w Kamiennej Górze) na sztokholmskiej świątyni Św. Katarzyny. Wzniesiono ją według planów szwedzkiego architekta Marcina Franza. Ten największy z "kościołów łaski" wybudowany jest na rzucie krzyża greckiego. W centrum wznosi się kopuła, której towarzyszą cztery wieżyczki. Samą kopułę wieńczy hełm z latarnią, zakończony krzyżem. Nawy nakrywa sklepienie kolebkowe ozdobione malowidłami pędzla Franza Hoffmanna z Głogowa, ucznia Willmanna. Autorem fresków w tej świątyni jest ponadto Antoni Scheffler, znany z prac malarskich we wnętrzach zamku Książ. Dwupiętrowe empory pozwoliły na uzyskanie w świątyni 4020 miejsc siedzących (z tego na parterze tylko 1278). Ołtarz i organy pochodzą z roku 1727, a ich budowa związana jest z osobą jeleniogórzanina Chrystiana Mentzla. Na cmentarzu przykościelnym znajdują się kaplice grobowcowe patrycjuszowskich rodów jeleniogórskich. Po roku 1945 świątynię zmieniono na kościół katolicki pod wezwaniem Św. Krzyża, nadając mu funkcję kościoła garnizonowego. W latach 1972-78 proboszczem był tu ksiądz-pułkownik Wilhelm Kubsz, pierwszy kapelan Dywizji im. T. Kościuszki.