Jelenia Góra (niem.: Hirschberg im Riesengebirge, czes.: Jelení Hora, dawniej Hiršberk, Hornšperk) - miasto w południowo-zachodniej Polsce, w województwie dolnośląskim w śródgórskiej Kotlinie Jeleniogórskiej nad rzeką Bóbr. Miasto to jest siedzibą Zarządu Karkonoskiego Parku Narodowego.

Miasto położone w północnej części Kotliny Jeleniogórskiej. Od zachodu otaczają miasto Góry Izerskie, od północy Góry Kaczawskie, od wschodu Rudawy Janowickie, a od południa Karkonosze. Centrum miasta znajduje się ok. 1 km na wschód od zbiegu rzeki Bóbr i rzeki Kamiennej.

Historia

Prawdopodobnie na terenie miasta istniał nieznany z nazwy słowiański gród, którego założenie polska tradycja przypisuje Bolesławowi III Krzywoustemu w 1108 r. Początki Jeleniej Góry w dzisiejszej postaci datują się jednak przypuszczalnie dopiero na połowę XIII w. i związane są z akcją osadniczą prowadzoną przez Bolesława II Rogatkę za pomocą kolonistów niemieckich. Data uzyskania praw miejskich pozostaje nieznana, można jednak przyjąć, że założona wówczas osada od początku uzyskała miejski status i rozplanowanie przestrzenne, otrzymując nazwę Hirschberg.

Pod panowaniem książąt jaworsko-świdnickich miasto prężnie się rozwijało. W 1392 r. Jelenia Góra przeszła pod panowanie czeskie. Od zasiadających na praskim tronie Jagiellonów otrzymała szeroką samodzielność i prawo bicia własnej monety, a w 1519 r. ważny przywilej corocznych jarmarków. W II poł. XVI w. w mieście i okolicach rozpoczęła się produkcja płócien lnianych zwanych woalami. Handel nimi okazał się z czasem bardzo zyskowny. Produkcję przerwała wojna trzydziestoletnia, podczas której miasto przeżyło swój najtrudniejszy okres. Wszystkie wieże - kościoła, ratusza i bram miejskich uległy spaleniu. Odbudowa spalonego i zrujnowanego miasta, pozbawionego pomocy z zewnątrz, była wolna i długotrwała. W 1739 r. w czasie szalejącej wichury zawaliła się wieża ratusza wraz z fragmentem budynku, którego już nie odbudowano. Nowy ratusz został wzniesiony w drugiej połowie XVIII w. W okresie wojny trzydziestoletniej i panującego chaosu wewnętrznego dokonano samowolnej zmiany herbu Jeleniej Góry oraz falsyfikacji dyplomu herbowego. Po wojnie i odbudowie Jelenia Góra stała się jednym z bogatszych miast na Śląsku. Miejscowi kupcy zrzeszali się w Konfraterii Kupieckiej zajmującej się eksportem do wszystkich krajów europejskich, a także na kontynent amerykański.

Ten pomyślny rozwój miasta przerwany został w 1742 r., kiedy to Śląsk został zbrojnie wcielony do państwa pruskiego, co odcięło miasto od dotychczasowych rynków zbytu. W tym też czasie zmieniła się koniunktura na rynkach światowych, a rękodzielnicza produkcja spod Karkonoszy została wyparta przez tańsze wyroby mechanicznych tkalni angielskich. Oba te czynniki doprowadziły do całkowitego upadku tkactwa w Jeleniej Górze i okolicach. Nadejście XIX wieku było jednak dla Jeleniej Góry pomyślne. Kilku przemysłowców zbudowało tu bowiem swoje fabryki. Wzrastał też gwałtownie ruch turystyczny w Karkonoszach, dla którego Jelenia Góra stanowiła naturalną bazę wypadową. Do miasta przyjeżdżało coraz więcej gości. Na ich potrzeby wznoszono hotele i pensjonaty, otwierano restauracje, rozpoczęto produkcję żywności oraz pamiątek. Do dalszego wzrostu gospodarczego przyczyniło się doprowadzenie do Jeleniej Góry linii kolejowych - w r. 1866 od strony Zgorzelca i w roku 1867 od strony Wrocławia.

W czasie II wojny światowej miasto nie doznało żadnych zniszczeń i zostało zajęte przez wojska radzieckie dopiero po kapitulacji Niemiec 8 maja 1945r. Jelenia Góra została pod dzisiejszą nazwą przyłączona do Polski, zaś jej ludność uległa przymusowemu wysiedleniu do Niemiec. Na jej miejsce przybywali polscy przesiedleńcy. Już w sierpniu 1945 roku rozpoczął swą działalność miejscowy teatr, funkcjonowało archiwum, przymierzano się do otwarcia muzeum, rozpoczynano naukę w wielu nowych szkołach. Otwarto wiele nowych zakładów przemysłowych, w tym jedyne w kraju zakłady optyczne. Jelenia Góra była po wojnie wydzielonym miastem powiatowym, zaś w r. 1975 została stolicą nowego województwa, na co miała wpływ nie tylko jej silna pozycja gospodarcza w regionie, ale i kulturalna. W 1976r. do Jeleniej Góry przyłączone zostały Cieplice Śląskie-Zdrój, Sobieszów, Maciejowa, Goduszyn. Powstał w ten sposób największy ośrodek miejski w Sudetach Zachodnich. Obecnie Jelenia Góra posiada status miasta na prawach powiatu, stanowiąc powiat grodzki. W ostatnich latach przyłączono do Jeleniej Góry Jagniątków, co spowodowało przesunięcie granic administracyjnych miasta aż do granicy Polski z Czechami.

Początki Jeleniej Góry datowane są na XI wiek, brak jednak jednoznacznych źródeł pozwalających na pewne ustalenie daty powstania, jak też założyciela tej miejscowości. Jest to tym trudniejsze, że rozwój grodu miał przebieg nietypowy. Historyczne przekazy mówią o niemal równoczesnym powstaniu warowni na wzgórzu nad Bobrem, jak i osady położonej na wschód od ujścia Kamiennej. Większość przekazów wiąże fakt powstania Jeleniej Góry (jak i zamku obronnego) z królem Bolesławem Krzywoustym, precyzując datę na rok 1108. Istnieją też jednak przesłanki wskazujące na Bolesława Chrobrego jako założyciela miejscowości (problem ten szerzej omówiono w rozdziale "Historia regionu"). Łacińska inskrypcja na płycie erekcyjnej ratusza jeleniogórskiego, wznoszonego w latach 1744-49, głosi: "Bolesław Krzywousty w 1108 roku miasto założył, Bolesław Łysy w 1242 roku miasto rozszerzył, a Bolko Świdnicki w 1281 roku miasto naprawił i murami otoczył".

Prowadzone na Wzgórzu Krzywoustego prace archeologiczne (w 1958 roku) zdają się potwierdzać założenie w tym miejscu warowni, później zwanej Domem Bolesława. Wyniki tych prac pozwalają wnioskować, iż zamek wzniesiony przez Bolesława Krzywoustego stanął na miejscu wczesnośredniowiecznego grodziska Bobrzan. Kroniki jeleniogórskie podają, iż warownię rozbudował książę Bolesław Łysy Rogatka w 1241 roku, a kontynuował rozbudowę w roku 1299 książę Bolko I. Wiarygodny zachowany dokument Bolka I z roku 1291 wymienia zamek jeleniogórski jako miejsce sporządzenia dokumentu dla mieszczan świdnickich. Historycy wnioskują, iż warownia była własnością książąt świdnicko-jaworskich. Wymienia się nawet księżnę Beatrix z domu Hackenborn, wdowę po księciu Bolku I, jako właścicielkę zamku. W przekazach historycznych z połowy XIV wieku pojawia się nazwisko Konrada von Czirn. Od roku 1346 zamek był w posiadaniu Friedricha von Pechwinkel (także Friedricha von Zedlitz), określonego w dokumentach burgrabią. Po nim godność tę pełni (od roku 1380) pan na Chojniku Gotsche Schoff, piastując ją do swej śmierci, tj. do roku 1403. W dwadzieścia lat później nabywa zamek jeleniogórski - wraz z przynależnościami i wynikającymi z faktu posiadania prawami - Konrad von Nimpsch. Wiadomo, że nabywca zapłacił 200 kup groszy czeskich królowi Węgier i Czech Zygmuntowi Luksemburczykowi, przyszłemu cesarzowi. We wrześniu 1427 roku zamek (jak i miasto Jelenia Góra) trzykrotnie odpierał ataki husytów. Dobrze to świadczy o walorach obronnych warowni, mimo że budowla posiadała - prócz kamiennych - także fragmenty drewniane. Ostatnim właścicielem zamku był Hein von Nimpsch. W obawie przed zagrożeniem ze strony husytów, w roku 1433 rada miejska uzyskała zgodę cesarza na wykup warowni z prawem jej wyburzenia. Zamek wyburzono do tego stopnia, iż całkowicie stracił znaczenie militarne. Później jeszcze dokumenty wspominają o jakiejś budowli na wzgórzu zamkowym, zapewne mającej tylko charakter mieszkalny. W roku 1598 cesarz Rudolf II przekazał miastu Jeleniej Górze budynek na zboczu wzniesienia, określając go mianem "Haus in Pachwinkel", co jest przypomnieniem nazwiska właściciela zamku w połowie XIV wieku. Dalsze informacje o wzgórzu zamkowym są nader skąpe. Wspominają one o niszczeniu ruin warowni przez wojska szwedzkie i cesarskie w okresie wojny trzydziestoletniej. Zrodziły się natomiast legendy mówiące o ukrytych na wzgórzu zamkowym skarbach, dostępnych jedynie w noc Bożego Narodzenia i tylko przez czas trwania pasterki. Kroniki miasta wymieniają nawet, że w roku 1748 niejaki Kilian (inna kronika mówi o Reymannie) wybrał się w tę noc na wzgórze zamkowe. Znaleziony został z czaszką rozłupaną mieczem. Pod koniec XVIII wieku wzgórze nad Bobrem jest uczęszczanym miejscem spacerów i wypoczynku mieszkańców Jeleniej Góry. M.in. wspomina o tym ambasador przy dworze pruskim John Quincy Adams, późniejszy prezydent Stanów Zjednoczonych. W połowie XIX stulecia na wzgórzu zamkowym wzniesiono restaurację z tarasem, z którego roztaczał się widok na Kotlinę Jeleniogórską i Karkonosze. Wzgórze, będące własnością miasta, pozostawało pod nadzorem specjalnie powołanej "deputacji parkowej". W siedemsetną rocznicę wzniesienia zamku obronnego, w roku 1911 wybudowano na Wzgórzu Krzywoustego wieżę widokową. Dziś, choć w znacznej już mierze przesłonięta drzewami porastającymi wzniesienie, nadal stanowi ona charakterystyczny akcent w panoramie Jeleniej Góry.

Stare Miasto

Zerwanie ścisłych związków z zamkiem i usamodzielnienie się osady - późniejszego miasta nastąpiło już w zaraniu dziejów Jeleniej Góry. Brak jednoznacznych informacji o prawie aktu lokacyjnego Jeleniej Góry, jak i o dacie jego nadania utrudnia - jak już wspomniano - dokładniejsze odtworzenie początków historii miasta. Bezspornym jest dokument z roku 1288, w którym jeleniogórzan określa się mianem mieszczan. Niektóre kroniki - jak i cytowana wcześniej inskrypcja - podają, że Bolesław Krzywousty (po łacinie zwany Distortus) otoczył miasto murem i fosą. Fakt ten nie znajduje potwierdzeń w najnowszych badaniach. Wprawdzie zachowany niewielki fragment muru obronnego przy ul. Jeleniej szacowany jest na początek XII stulecia, lecz nie potwierdzają tego materiały źródłowe. Z pewnością natomiast wiadomo, że Jelenia Góra już w początkach XIV wieku otoczona była kamiennym murem obronnym. Wspomina o tym dokument księcia jaworskiego Henryka z 29 lipca 1341 roku. Z roku 1317 pochodzi pierwsza wzmianka o szpitalu jeleniogórskim, zlokalizowanym na przedpolu Bramy Zamkowej. Solidność murów jeleniogórskich potwierdził fakt odparcia ataków husyckich w dniach 13, 17 i 19 września 1427 roku. W "Opisie całego Śląska" z 1500 roku, autorstwa Bartolomeusza Steina, Jelenia Góra jawi się jako "(...) miasto małe lecz wybornie opasane". Potwierdzają to późniejsze relacje, a także wypadki. 19 listopada 1621 roku spod murów twierdzy odstępują oddziały lisowczyków, których na Śląsku zwano Kozakami. W czasie wojny trzydziestoletniej fortyfikacje miejskie zostały mocno zniszczone. Ich odbudowę podjęto dopiero - w obawie przed nawałą turecką - w roku 1663. Wobec rozwoju techniki wojennej mury Jeleniej Góry później nie stanowiły już trudnego do sforsowania umocnienia. W czasie wojny siedmioletniej wojska austriackie i pruskie parokrotnie zajmowały miasto, co świadczy o małej skuteczności obronnej tych fortyfikacji wobec XVIII-wiecznych sposobów prowadzenia wojen.

Do miasta opasanego podwójnym pierścieniem murów obronnych prowadziły trzy bramy: od zachodu Brama Zamkowa, od wschodu Brama Wojanowska oraz Brama Długa od południa. Były to tzw. budynki bramne zwieńczone wieżami, które często wykorzystywano jako więzienie lub miejski areszt. Usytuowane były w pasie międzymurza, a wzmacniały je przypory dźwigające w każdej bramie po dwa mosty zwodzone (zewnętrzny i wewnętrzny). Bramy miejskie były zamykane jeszcze w początkach XIX wieku, a nakaz ich strzeżenia nocą cofnięty został w roku 1833. Wieże bramne po rozebraniu murów miejskich - czego dokonano w paru etapach w połowie XIX stulecia - pełniły funkcję strażackich punktów obserwacyjnych. Likwidacja przeciwpożarowych posterunków wieżowych nastąpiła w roku 1889. Wcześniej, bo już w roku 1836 rozebrano wieżę Bramy Długiej. Do naszych czasów zachowały się wieże Bramy Wojanowskiej i Bramy Zamkowej. Wieża Zamkowa swój obecny wygląd uzyskała podczas przebudowy w roku 1836. Zmieniono wówczas jej kopułę dodając zwieńczający budowlę krużganek, co wyraźnie sugeruje ówczesne przeznaczenie wieży na ogólnie dostępny punkt widokowy. Budynek bramny Bramy Zamkowej rozbierany był etapami. W roku 1755 zlikwidowano most zwodzony i zasypano fosę. Bramę rozebrano częściowo w roku 1787, zaś w 1833 roku zlikwidowano ją ostatecznie. W jej miejscu wzniesiono małą bramę dla potrzeb służby celnej i porządkowej, rozebraną w roku 1862. Szczególnym przykładem fortyfikacji miejskich jest kościół Św. Anny, dobudowany do wieży bramnej, będący zarazem basteją flankową strzegącą ongiś mostu zwodzonego Bramy Wojanowskiej. Pierwotna Wojanowska wieża bramna zawaliła się w roku 1480. W roku 1514 odbudowano włączoną w system murów miejskich obronną basteję-kaplicę. Tak, jak wiele innych obiektów została ponownie zniszczona w pożarze, który ogarnął miasto w roku 1634. Obecny jej kształt zawdzięczamy odbudowie podjętej w latach 1709-15 według planów jeleniogórskiego architekta Kaspra Jentscha. W efekcie prowadzonych wówczas prac całkowicie zmieniono charakter kaplicy-bastei. W jej elewacji pojawiły się okna, a od strony północnej portal z chronostychem zawierającym datę ukończenia budowy. Wnętrze, utrzymane w stylu barokowym, również pochodzi z okresu przebudowy. W roku 1716 dach świątyni zwieńczono barokową sygnaturką. Chorągiewka na jej szczycie podaje datę rozpoczęcia przebudowy: rok 1709. Wewnątrz wieżyczki umieszczono tzw. dzwon dusz, który obwieszczał miastu o ostatnich chwilach konającego. Unikalna nazwa dzwonka wywodzi się z tego właśnie, rzadko spotykanego zwyczaju (jedynie jeszcze w Krakowie używane były dzwonki o podobnym przeznaczeniu, "za konających", dziś już tam nieliczne). Sama wieża bramna - zwaną basztą Wojanowską - odbudowywana była znacznie dłużej. Jeszcze w roku 1597 trwał jej remont. Wówczas dodano baszcie nową kopułę oraz zainstalowano w elewacji ważący 232 kg zegar o trzech tarczach. Kolejny remont przeprowadzono w 1708 roku, zmieniając kopułę baszty. Sam trzon wieży, zbudowanej z surowego kamienia, wznosi się 21 m ponad świątynią, natomiast szczytowa gałka wieńcząca kopułę znajduje się 38,4 m ponad poziomem ulicy. W roku 1755, podobnie jak w innych bramach, zlikwidowano mosty zwodzone Bramy Wojanowskiej i zasypano fosę; tu jednak, niestety, całkowicie rozebrano też budynek bramny. W latach 1759-63 wybudowano nową Bramę Wojanowską, w której dwie kolumny tworzyły trzy przejścia. Środkowe przeznaczone było dla ruchu kołowego, boczne (znacznie węższe) dla pieszych. W roku 1868, wobec nasilenia się ruchu w kierunku nowo wybudowanego dworca kolejowego, rozebrano Bramę Wojanowską przenosząc ją w całości w inne miejsce. Znajduje się ona przed kompleksem budynków, w których mieści się Zespół Szkół Zawodowych, przy ul. Obrońców Pokoju (szlak 3Z).

Z dawnych elementów fortyfikacji miasta zachowała się XV-wieczna baszta, wchodząca w skład wewnętrznego pierścienia murów obronnych (budowla ta określana jest - ściślej -jako tzw. półbaszta). Nieco rozbudowany obiekt stanowi dziś siedzibę związków twórczych oraz redakcji miesięcznika "Karkonosze". Budowla ta znajduje się przy pl. Stalingradu (szlaki 2Ż i 3Z). W pobliżu baszty zachował się szczątkowy fragment muru obronnego. Z przekazów wiadomo, że wysokość murów dochodziła do 7 m, a ich grubość wahała się od 1 ,5 do 2 m. Zachowane do dziś elementy dawnych obwarowań są tylko znikomymi fragmentami zespołu fortyfikacyjnego, broniącego niegdyś Jeleniej Góry.

W obrębie podwójnego pierścienia murów żyło miasto, które dzięki swej gospodarności wielokrotnie dźwigało się z ruin po klęsce pożarów, wojen, grabieży czy mimo dotkliwych kontrybucji. Do dziś zachował się czytelny średniowieczny układ urbanistyczny Starego Miasta. Jego centrum stanowi prostokątny rynek z pierzejami mieszczańskich kamieniczek. Mimo że pozbawione przy rekonstrukcji ozdobnych elewacji, kamieniczki nadal posiadają wiele uroku dzięki zachowaniu się głównych cech ich dawnej architektury, m.in. głębokich podcieni i barokowych szczytów fasad.

W rynku zlokalizowany jest ratusz jeleniogórski. Jego dzieje - przeplatające się okresy świetności, to znów ruiny, z której się odradzał - są odbiciem historii miasta. Przekazy historyczne informują, że pierwszy ratusz usytuowany był w jednej z pierzei. Drugi budynek władz miejskich wzniesiono -już na miejscu obecnego ratusza - w XVI stuleciu. Uległ on poważnemu uszkodzeniu w pożarze miasta w roku 1549. Niebawem został odnowiony, zaś prace przy jego ozdabianiu ciągnęły się przez dziesięciolecia. Dopiero w roku 1570 zakończono budowę wieży, zaś na początku XVII wieku wzniesiono wieżyczkę pośrodku kalenicy dachu. W dużej wieży zainstalowano w 1604 roku włoski zegar. W czasie wojny trzydziestoletniej, w roku 1634, pożar miasta strawił także i ratusz. W ogniu zginęły wówczas również archiwa miejskie. Odradzające się ze zniszczeń miasto już w roku 1657 podjęło trud odbudowy ratusza, ukończonej prawdopodobnie w roku 1686. Odbudowany ratusz zdobiła, tak jak i poprzednie budynki, ratowana z pożarów figura Bolesława Krzywoustego, który tradycyjnie uważany był za założyciela miasta. Lecz i ten gmach został zniszczony-w 1739 roku. Waląca się wieża tak dalece uszkodziła budynek ratusza, że zdecydowano o jego całkowitej rozbiórce. Wiadomo, że i w tym przypadku ocalała figura króla Bolesława. Z przekazu ikonograficznego znany jest wygląd tamtej budowli. Na rysunku z 1739 roku ukazana jest północna elewacja, a także usytuowany przed ratuszem pręgierz - atrybut dawnego prawa. W roku 1744 przystąpiono do budowy nowej siedziby rady miejskiej. W dniu 11 czerwca położono kamień węgielny oraz złożono akt fundacyjny sławiący hojność i gospodarność książąt piastowskich, o których przychylności miasto nigdy nie zapomniało. Nowy ratusz wznoszono według planów C. Gotlieba Hedemanna. Zasadnicze prace budowlane ukończono w roku 1747. Nieco dłużej, bo do 1749 roku trwało wznoszenie wieży ratuszowej. Ten ratusz przetrwał do naszych czasów. Jest to budowla wzniesiona na planie prostokąta, trójkondygnacyjna, kryta dachem mansardowym. Że środka dachu wznosi się czworoboczna wieża, która powyżej balustrady przechodzi w tambur podtrzymujący hełm z latarnią i tarczami zegara. Szczyt zdobi sztyca z polskim orłem. Od roku 1975 ratusz jeleniogórski jest siedzibą wojewody i Urzędu Wojewódzkiego. Ozdobą rynku jeleniogórskiego jest także kamienna studnia z fontanną. Góruje nad nią posąg Neptuna - symbol związków miasta z morzem. Zbudowana w 1727 roku, przetrwała do dziś w formie niemal pierwotnej.

Najcenniejszym zabytkiem architektury sakralnej w mieście jest bez wątpienia kościół parafialny pod wezwaniem Św. Św. Erazma i Pankracego. Początki tej świątyni sięgają narodzin miasta. Wiadomo, że pierwsza budowla wzniesiona w tym miejscu uległa zniszczeniu w pożarze Jeleniej Góry w roku 1303. Najnowsze badania dostarczyły dowodów, iż ta drewniana, najwcześniejsza świątynia miała także murowane fragmenty konstrukcji. Potwierdzałoby to legendę o wzniesieniu kościoła -już w roku 1108 (data ta, odczytana z chronostychu w ołtarzu głównym przez lekarza i botanika Kaspra Schwenckweldta, stale pojawia się w dziejach miasta). Dokument z 1288 roku wymienia jeleniogórskiego plebana. Z innych zachowanych materiałów wynika, że świątynia została zniszczona w 1303 roku, a następnie, w pierwszej połowie XIV stulecia, odrestaurowana. Obecna budowla wznoszona była w XV wieku, choć jeszcze w wieku XVI wykończano niektóre jej fragmenty. Jeleniogórska fara jest kościołem orientowanym, trzynawowym. Czteroprzęsłowa bazylika charakteryzuje się wydłużonym prezbiterium, które nakryte jest sklepieniem sieciowym podobnym do sklepienia nawy głównej. Nawy boczne mają sklepienia krzyżowo-żebrowe. Od zachodu, na osi budowli, wznosi się wieża, którą w roku 1736 nakryto hełmem. W południowej fasadzie przetrwał bogato zdobiony XV-wieczny portal, prowadzący do prezbiterium. Po bokach naw znajduje się rząd kaplic noszących cechy późnogotyckie. We wnętrzu zachowały się piękne drewniane stalle z roku 1565, a także ambona z 1591 roku. W prezbiterium zwraca uwagę zdobiona empora zwana garncarską lub chórem mieszczańskim. Ostrołukowe okna zachowały dekoracje maswerkowe. Kilka elementów architektonicznych wewnątrz kościoła nosi wyraźne cechy gotyku. Pożary w latach 1549 i 1634 uszkodziły świątynię tak dalece, iż wymagała poważnych prac budowlanych.

XV wieku sięga rodowód świątyni wznoszącej się pośrodku ul. 1 Maja (przy szlaku 3Z). Dokumenty historyczne wspominają kaplicę pod wezwaniem NMP, zlokalizowaną poza murami grodu już w roku 1453. Uległa ona całkowitemu zniszczeniu podczas pożaru miasta w roku 1634. Obecną budowlę barokową wzniesiono według planów jeleniogórskiego architekta K. Jentscha. Istnieją rozbieżne zdania co do daty rozpoczęcia budowy: praca J. Pilcha podaje rok 1727, zaś E. Różycka i J. Rozpędowski jako dokładną datę położenia kamienia węgielnego podają dzień 15 listopada 1737 roku. W roku 1925 budynek przekazano miastu, zmieniając jego funkcję. Od roku 1952 mieści się tu cerkiew prawosławna pod wezwaniem Św. Apostołów Piotra i Pawła. Jest to jednonawowa budowla salowa. Wyposażenie jej wnętrza, zgodne z obrządkiem autokefalicznego Kościoła prawosławnego, pochodzi z okresu adaptacji świątyni w latach 1948-52. Na zewnątrz w północnej ścianie wmurowane są dwa krzyże pokutne.

Poza obrębem murów miejskich w roku 1709 rozpoczęto budowę tzw. kościoła łaski. Zezwolenie na wzniesienie na Śląsku sześciu tak określonych świątyń otrzymali ewangelicy po układzie altranstadskim. Ukończona w roku 1718 budowla w Jeleniej Górze wzorowana była (podobnie jak i "kościół łaski" w Kamiennej Górze) na sztokholmskiej świątyni Św. Katarzyny. Wzniesiono ją według planów szwedzkiego architekta Marcina Franza. Ten największy z "kościołów łaski" wybudowany jest na rzucie krzyża greckiego. W centrum wznosi się kopuła, której towarzyszą cztery wieżyczki. Samą kopułę wieńczy hełm z latarnią, zakończony krzyżem. Nawy nakrywa sklepienie kolebkowe ozdobione malowidłami pędzla Franza Hoffmanna z Głogowa, ucznia Willmanna. Autorem fresków w tej świątyni jest ponadto Antoni Scheffler, znany z prac malarskich we wnętrzach zamku Książ. Dwupiętrowe empory pozwoliły na uzyskanie w świątyni 4020 miejsc siedzących (z tego na parterze tylko 1278). Ołtarz i organy pochodzą z roku 1727, a ich budowa związana jest z osobą jeleniogórzanina Chrystiana Mentzla. Na cmentarzu przykościelnym znajdują się kaplice grobowcowe patrycjuszowskich rodów jeleniogórskich. Po roku 1945 świątynię zmieniono na kościół katolicki pod wezwaniem Św. Krzyża, nadając mu funkcję kościoła garnizonowego. W latach 1972-78 proboszczem był tu ksiądz-pułkownik Wilhelm Kubsz, pierwszy kapelan Dywizji im. T. Kościuszki.

Wyróżniającym się zabytkiem architektury secesyjnej jest teatr jeleniogórski, wzniesiony w roku 1904 według projektu architekta A. Daehmela. Styl secesyjny do budownictwa jeleniogórskiego dotarł stosunkowo późno, przy czym często towarzyszą mu detale barokowo-klasycystyczne, co widoczne jest np. w zespole budynków mieszkalnych przy ul. Wojska Polskiego, a także w zachowanych obiektach dawnej zabudowy willowej w centrum miasta.

KOLEJ

Jelenia Góra, w porównaniu do innych śląskich miast, stosunkowo późno uzyskała połączenie kolejowe. Trudny, górzysty teren oraz peryferyjne położenie miasta nie sprzyjały wcześniejszemu zainteresowaniu się budową linii kolejowej, chociaż miejscowy samorząd zabiegał o tę inwestycję bardzo mocno. W 1862 roku podjęto decyzje o budowie  Śląskiej Kolei Górskiej . Biegła ona od Zgorzelca i Węglińca poprzez Lubań , Jelenią Górę, Wałbrzych do Kłodzka. Pierwszy odcinek linii kolejowej doprowadzono do miasta z Lubania, a jego uroczyste otwarcie odbyło się 20 sierpnia 1866 roku. Rok później gotowy był już odcinek z Jeleniej Góry do Wałbrzycha. W ten sposób miasto miało już połączenie z Wrocławiem. W 1865 roku wybudowano w Jeleniej Górze dworzec kolejowy oraz magazyn towarowy i parowozownię. Władze miasta, a także Jeleniogórsko-Świerzawska Izba Handlowa szczególnie zabiegały o polepszenie połączenia kolejowego Jeleniej Góry z Wrocławiem i Legnicą oraz z różnymi miejscowościami Kotliny Jeleniogórskiej, a także z niektórymi miejscowościami leżącymi poza Śląskiem. Chodziło głównie o ułatwienie przyjazdu turystom i wczasowiczom, którzy w tym okresie zaczęli masowo odwiedzać Karkonosze. Na przełomie XIX i XX wieku stała się więc jelenia Góra ważnym ośrodkiem kolejowym dla miejscowości karkonoskich, które miały z centrum Kotliny dogodne połączenia. Szacunki mówią, że w latach 1899 i 1900 przez stację w Jeleniej Górze przewinęło się 1,8 miliona pasażerów. Wybudowany w 1865 roku dworzec kolejowy z trudem więc mógł podołać wzrastającym wymogom ruchu pasażerskiego i towarowego. W 1901 roku rozpoczęła się budowa nowych obiektów, która potrwała do 1906 roku i pochłonęła 1,8 miliona marek. Połączono wówczas tunelem perony , przebudowano poczekalnię oraz nową i większą parowozownię .

Linia Jelenia Góra - Szklarska Poręba

W latach 1888 - 1902 wybudowano linię kolejową z Jeleniej Góry do Szklarskiej Poręby Górnej. Ze względu na trudne warunki terenowe a także spory o przebieg trasy , budowano Ją etapami. Pierwszy łatwy odcinek o długości 5 km . do Cieplic Zdroju uruchomiono sierpniu 1891 roku . W listopadzie uruchomiono na tej linii ruch towarowy . Prace przy budowie trwały dalej i 20 grudnia 1891 roku oddano odcinek Cieplice - Piechowice . Tydzień później uruchomiono ruch towarowy dzięki czemu miejscowe tartaki i huty szkła zyskały szybki środek transportu swoich wyrobów . Linię z Piechowic do Szklarskiej Poręby ze względu na trudny górski charakter uruchomiono dopiero pod koniec czerwca 1902 roku . Dalej linię przedłużono do Jakuszyc i połączono z linią do Czech. Pociągi towarowe oraz niektóre osobowe kończyły bieg na stacji Szklarska Poręba Huta , a niektóre jechały dalej do Czech. Ze względu na małą ilość pasażerów na stacji Szklarska Poręba Huta pociągi zastawiały część wagonów a do czech jechały dwa wagony. Do15.stycznia 1923 roku linię do Szklarskiej poręby zelektryfikowano . Początkowo linię obsługiwały ciężkie lokomotywy sześcioosiowe. W roku 1927 na Śląsku wprowadzono do eksploatacji nowy pojazd - elektryczny wagon silnikowy typu ET89 który mógł ciągnąć do czterech wagonów osobowych. Typowe składy do Szklarskiej Poręby to dwa wagony silnikowe a między nimi osiem wagonów osobowych . W dni świąteczne skład przedłużano o jeszcze jeden wagon silnikowy i cztery wagony osobowe.

Linia Jelenia Góra - Mysłakowice - Kamienna Góra i Karpacz

W połowie maja 1882 roku oddano pierwszy odcinek linii zakończony na dworcu w Kowarach

W czerwcu 1895 roku wybudowano prywatną linię kolejową Mysłakowice - Miłków - Karpacz zwaną Kolejką Karkonoską . Linia ta miała bardzo duże znaczenie dla rozkwitu Karpacza jak i okolic.

Następnie Kowary połączono z Kamienna Górą .Zmusiło to budowniczych do wydrążenia tunelu o długości1025 m. Ze względu na bardzo trudne warunki terenowe oraz problemy wynikające z eksploatacją trakcji parowej w górach zdecydowano się na elektryfikację linii Zgorzelec - Węgliniec - Lubań -Wałbrzych , oraz jej odgałęzienia do Karpacza i Kamiennej Góry . Trakcję zasilała elektrownia w Ścinawce Średniej prądem przemiennym 15 kV o częstotliwości 16 ²/₃Hz.

Linia Jelenia Góra - Lwówek Śląski

Kolej do Lwówka Śląskiego dotarła dzięki budowie zapory wodnej w Pilchowicach. Najpierw wybudowano tam wąski tor do transportu urobku. Następnie obok niego położono tor normalny i przedłużono do Jeleniej Góry. Odcinek ten uruchomiono w październiku 1906 roku. Odcinek Siedlęcin - Lwówek Śląski oddano do użytku w lipcu 1909 roku. W 1945 roku po zakończeniu działań wojennych przystąpiono do uruchomienia kolei odbudowując zniszczone wiadukty i mosty oraz trakcję elektryczną . Niestety na podstawie porozumienia między rządem polskim i radzieckim podpisanego 08 lipca 1945 roku w Moskwie na Dolnym Śląsku zlikwidowano trakcję elektryczną , a całe wyposażenie warsztatów , pojazdy trakcji elektrycznej , drezyny spalinowe , drut z trakcji elektrycznej a nawet drugie tory z linii dwutorowych wywieziono da ZSRR . W związku z tym na tory powróciły parowozy.

Ponowna elektryfikacja linii:

Linia Wałbrzych - Jelenia Góra 17.12.1966 roku.

Linia Jelenia Góra - Lubań Śląski - Węgliniec 20.12.1986 roku

Linia Jelenia Góra - Szklarska Poręba Górna 30.09.1987 roku

 

Powolna degradacja linii:

W latach 80-tych w ramach modernizacji linii kolejowych na większości stacji rozebrano układy torowe pozostawiając po jednym a czasami dwa tory . Następnie likwidowano obsługi a budynki stacyjne oddawano pracownikom kolei na mieszkania .

 Linie lub odcinki zamknięte :

Linia kolejowa lub odcinek	Data zamknięcia dla ruchu
		osobowego	towarowego
Lwówek Śląski - Zebrzydowa	01.01.1996	Brak danych
Lwówek Śląski - Legnica	01.10.1991	01.01.1992
Marciszów - Legnica	01.10.1995	01.10.1995
Marciszów - Bolków	1996	1996
Jelenia Góra - Karpacz	03.04.2000	Brak danych
Jelenia Góra - Kowary	05.03.1989	Brak danych
Kowary - Kamienna Góra	05.03.1986	04.1984
Szklarska Poręba Górna - Harrahov	1962	1997
Gryfów Śląski - Świeradów Zdrój	02.1996	Brak danych

Dworzec Głowny na pocztówce wysłanej w 1940 roku.

Hotel fenix

· Etymologia nazwy i historia obiektu.

Początki istnienia obiektu sięgają roku 1875. Wtedy to właściciel, niejaki Adolf Strauss, otrzymał pozwolenia na budowę. Prace nie trwały zbyt długo - w roku 1886 miało miejsce uroczyste otwarcie. Od samego początku budynek był przeznaczony na działalność turystyczną i nosił nazwę "Strauss Hotel" i liczył sobie 48 pokoi, łącznie z nie istniejącym już skrzydłem zachodnim. Ówczesny właściciel bezustannie modernizował i unowocześniał swoją placówkę. Jego wysiłki nie poszły na marne, bo w roku 1898 obiekt uznany został za najbardziej atrakcyjny i elegancki w całej kotlinie. Bez wątpienia od samego początku największą zaletą była jego lokalizacja, pobliska linia kolejowa i dworzec, umożliwiały turystom doskonałe połączenie nie

tylko z Niemcami, ale i z wieloma miastami europejskimi. W roku 1927 hotel przeszedł w posiadanie Georga Brendela. Nowy właściciel postanowił rozbudować placówkę i uczynić ją bardziej atrakcyjną; powstają nowe werandy oraz miejsca noclegowe. Trzy lata później obiekt posiadał również własne garaże oraz sporych rozmiarów parking. W latach 1939 - 1945 hotel stał się własnością lokalnych władz oraz wojska. Dwa lata po wojnie hotel przejęło Państwowe Towarzystwo Turystyczno Krajoznawcze i pod tym patronatem przetrwał do wczesnych lat dziewięćdziesiątych. Kilka następnych stal zaniedbany popadając z dnia na dzień w coraz większą ruinę jednakże u progu trzeciego tysiąclecia niczym Fenix odrodził się z

popiołów i na nowo tętni życiem. Po gruntownej przebudowie w roku 2001 hotel stal się jednym z najnowocześniejszych tego typu obiektów w Jeleniej Górze i okolicy.

Cis pospolity (Taxus baccata L.) - gatunek wiecznie zielonego iglastego drzewa lub dużego krzewu z rodziny cisowatych.

Niewysokie drzewo lub krzew o ciemnozielonej koronie i żywobrązowej korze pnia.

Roślina dwupienna. Kwitnie w okresie od marca do maja. Nasiona dojrzewają od sierpnia do listopada. Liczba chromosomów 2n=24.
Roślina trująca. We wszystkich częściach rośliny, oprócz osnówki, znajdują się duże ilości trujących związków, przede wszystkim taksyny. Zatrucia zazwyczaj przypadkowe. Objawy zatrucia dotyczą przede wszystkim układu krwionośnego i serca (spadek ciśnienia krwi, zaburzenia rytmu serca, migotanie komór). Zatrucia mogą okazać się śmiertelne, więc poszkodowany powinien znaleźć się jak najszybciej w szpitalu. Dostarcza pokarmu 24 gatunkom ptaków (m.in. kowalik, rudzik, pliszka) i 8 gatunkom ssaków (m.in. sarna, wiewiórka, zając)^[1]

Gatunek objęty jest ścisłą ochroną gatunkową. Jest gatunkiem najwcześniej objętym ochroną w Polsce, bowiem chroniony jest od 1423 r. Ochrona została wówczas ustanowiona na mocy statutu warckiego, wydanego przez króla Władysława Jagiełłę^[2], który chciał ograniczyć eksport drewna cisowego, z którego wyrabiano bardzo dobrej jakości łuki. Ograniczenie wprowadzono z obawy o całkowite wyginięcia cisu pospolitego.

Surowiec drzewny

Dawniej był ceniony jako źródło trwałego i twardego drewna. Wykorzystywany w meblarstwie, a także do wyrobu broni. Ze względu na dużą giętkość w średniowieczu z drewna cisu wykonywane były łuki.

Roślina ozdobna

Cis jest często sadzony w ogrodach i parkach. Spotyka się przy tym wiele odmian uprawnych o zróżnicowanym pokroju, wzroście i ubarwieniu (od ciemnej zieleni igieł po złoty).

Roślina lecznicza

Odwar z igieł był kiedyś stosowany przy niedociśnieniu krwi. Z cisów izolowane są substancje, z których produkuje się preparaty przeciwnowotworowe (taksoidy) używane najczęściej w leczeniu raka jajników (Paclitaxel) oraz w leczeniu raka piersi, płuc, prostaty, żołądka i nowotworów głowy i szyi (Docetaksel). Cis rosnący w Henrykowie Lubańskim na Dolnym Śląsku jest najstarszym drzewem w Polsce. Jego wiek ocenia się na 1260 lat.

Jelenia Góra. Biurowiec Ruch przy ul.1 Maja nr.84.

Konsola wchlarzowata podpierająca balkon pierwszego piętra.

Jelenia Góra. Elementy dekoracyjne biurowca.

Niepełna Kariatyda służąca jako słupek międzyokienny. Widoczne też są konsolki wspierające okap dachu.

Jelenia Góra. Dawne biura browaru potem PKS,teraz siedziba mi. Impelu.

Jelenia Góra. Biurowiec przy ul. 1 Maja nr 80.

Jelenia Góra.Willa nr 72.Obecne mieszkanie proboszcza kościoła św. Krzyża." W latach 1972-1978 mieszkał tu ks.płk. Wilchem Kubsz ".

Jelenia Góra . Tablica informacyjna na budynku przy ul.1 Maja nr 72.

Tablica upamiętniająca osobę ks. płk Wilhelma Kubsza, który w latach 1972 - 1978 zamieszkiwał kamienicę przy ulicy 1-go Maja 72, pełniąc posługę kapłańską.

Wilhelm Kubsz - Kapelan I Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, uczestnik bitwy pod Lenino, pierwszy Generalny Dziekan Ludowego Wojska Polskiego, proboszcz garnizonu i parafii Świętego Krzyża w Jeleniej Górze, w latach 1972 - 1978.

Tablica poświęcona księdzu pułkownikowi Wilhelmowi Franciszkowi Kubszowi (zdjęcie nr 1).

U góry tablicy widnieje hasło "Bóg, Honor, Ojczyzna". W Polsce była to dewiza Wojska Polskiego. Po raz pierwszy została ona wprowadzona na sztandary oddziałów WP na zachodzie przez Naczelnego Wodza rozkazem z dnia 15 października 1943 roku.
 
Wilhelm Kubsz urodzony 29 marca 1911 roku w Gliwicach, zmarł 24 lipca 1978 roku w Jeleniej Górze. Był polskim kapłanem katolickim i kapelanem Ludowego Wojska Polskiego w ZSRR. W latach 1972-1928 był proboszczem garnizonu i parafii św. Krzyża w Jeleniej Górze. Pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari IV klasy. 18 lutego 1993 roku Rada Miejska Jeleniej Góry nadała imię bohaterskiego kapelana jednej z ulic okalających jeleniogórski kościół garnizonowy.

Tablica upamiętniająca jego osobę została ofiarowana przez wdzięcznych parafian, żołnierzy i oficerów.

Miejsce spoczynku księdza pułkownika Wilhelma Franciszka Kubsza znajduje się na cmentarzu komunalnym nr 1 (zdjęcie nr 2 i 3); ok. 80 metrów od głównego wejścia (od ulicy Sudeckiej), przy głównej alei cmentarnej.

Treść tablicy nagrobnej:

Kapelan I Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, uczestnik bitwy pod Lenino, pierwszy Generalny Dziekan Ludowego Wojska Polskiego, proboszcz garnizonu i parafii Świętego Krzyża w Jeleniej Górze, w latach 1972 - 1978.

---