STAROŻYTNOŚĆ

DESPOTIE WSCHODNIE

Bliski wschód – 3 największe monarchie Egipt, Mezopotamia i Izrael

Egipt – początki państwowości w IV tyś. p.n.e.; 3100 p.n.e. – połączenie Egiptu Dolnego i Górnego przez Menesa; upada w 30 r. p.n.e., gdy zostaje prowincją rzymską

Mezopotamia – państwo nad Eufratem i Tygrysem; trudny system irygacyjny;; powstają ensy – państwa, miasta tworzone przez Sumerów. Z czasem (XVIII w.p.n.e. za Hammurabiego powstaje jednolite państwo. Po jego śmierci i upadku Mezopotamii na tym terenie państwo Asyryjskie

Izrael – powstałe w 1031 r.p.n.e. z połączenia 12 organizmów (plemion) – na jego czele król Saul

WŁADZA CENTRALNA – należała do monarchy o charakterze teokratycznym (bokim); Egipt = Faraon, Mezopotamia = patesi (3500 p.n.e.), Lugal, Król (XVIII w.p.n.e.); Izrael = król żydowski. Uzasadnienie wywodzone od teorii boskich, potem uznawany za syna Boga , wreszcie namiestnika. W Izraelu nie było jednak uzasadnienia boskiego (był tylko 1 Bóg Jahwe i jego wysłannik)

Charakter despotyczny – do monarchy należała pełnia władzy w państwie. Wyjątkiem jest król żydowski, który nie posiadał uprawnień legislacyjnych – w zamian Zgromadzenie Plemion Żydowskich.

Monarcha nie był w stanie samodzielnie administrować. Dlatego powstaje administracja centralna i terytorialna. Najważniejsi urzędnicy (z-cy monarchy) : wezyr w Egipcie (z reguły syn – późniejszy Faraon), w Mezopotamii nuband

WŁADZA TERYTORIALNA
Egipt
Dzielił się na nomy (pozostałości dawnych państewek); na ich czele z nomarchami, na początku król małego państewka, z czasem synowie innych dygnitarzy przejmowali te stanowiska; totalna biurokracja, tysiące urzędników

EGIPT	MEZOPOTAMIA	IZRAEL
- Menes 3100 ; faraon; wezyr - Kanclerz i główny skarbnik - Nomy z monarchami	- patesi, - nuband - prowincje – gubernator (issoku), okręgi z naczelnikami (pahatu), gmina z wójtem (rabanu)	- 12 okręgów z sędziami - król, a wcześniej lugal

POLIS GRECKA Dzieje polis greckich dzielimy na 3 okresy:

- IV/III tysiąclecie – okres minojski

- 1700 r. p.n.e. – mykeński; Achajowie tworzą jednolite państwo

- do 1200 r. p.n.e. – upadek z przyczyny Dorów; nie tworzą państwa scentralizowanego, ale poszczególne polis

Polis – gminy małych rozmiarów; kilkuset; niewielka ludność; 2 wyjątki – Ateny 2500 tys. Km. 2 i Sparta 8,4 tys km 2; budowa polis – rynek (agora) z twierdzą (świątynia – Akropol)

POLIS ARYSTOKRATYCZNA – od chwili powstania polis do VII w. p.n.e ; głownie w Atenach, z powodu buntów ludności upada;

• władzę sprawowali dobrze urodzeni

• MONARCHA

  • na czele król (na początku elekcyjny, potem dziedziczny – najsilniejsi)

  • król nosił tytuł Wazileus z wyjątkiem w Sparcie, gdzie było dwóch królów

  • król stawał się urzędnikiem dożywotnim, potem 10-letnim, potem 1-roczna kadencja) – Ateny Wazileus Arkon

  • władza malała, podlegała kontroli

• RADA STARSZYCH Sparta = Geruzja; Ateny = Aeropag

  • Wywodzi się z arystokracji (Bulla)

  • Kompetencje

    • Ustawodawstwo – inicjatywa; gdy jednomyślność w geruzji, to ustawa nie jest rozpatrywana przez ZL

    • Urzędnicy wybierani przez Radę Starszych

    • Doradztwo dot. Polit. Wewn. I zewn.

    • Sądownictwo – rozpatrywanie wyroków śmierci

    • Ich pozycja z czasem maleje na rzecz urzędników

• Porównanie obu instytucji

SPARTA – GERUZJA 30 OSÓB	ATENY - AEROPAG
30 osób – 28 gerontów i 2 królów; geront – pow. 60 lat; wybierani przez zgromadzenie Ludowe; władza dożywotnia;	Obradowała na wzgórzu Aresa; w jej skład wchodzili byli arkonci

• URZĘDNICY CENTRALNI

SPARTA	ATENY
5 eforów powyżej 30 lat na roczną kadencję; w VIII w. byli zaledwie urzędnikami kontrolującymi wychowanie Spartanów; z czasem kontrola królów; potem zwoływali geruzję, przejmując powoli rolę krółów	Archonci; jednym z nich król (archont basileus) – tylko funkcje kapłańskie; Archont polekompos – polityka zagr, wojsko. , archont eponymus – polityka wewnętrzna; występuje również 6 zastępców, tesmothetów – z sekretarzem tworzyli kolegium archontów Początkowo archontem mógł być tylko arystokrata

POLIS OLIGARCHICZNA

Należy wspomnieć o społeczeństwie ateńskim, które składało się z: eupatrydów (arystokracji), chłopów oraz rzemieślników i kupców; Na skutek nakładania zbyt dużej ilości obowiązków na chłopów zaczęły się bunty, które doprowadzą do zmiany ustroju.

Na skutek reform Somona (oddłużenie obywateli, odsunięcie arystokracji od władzy) od 554 r. p.n.e. mamy polis oligarchiczną – rządy najbogatszych; wprowadzono Radę 400 (po 100 z każdej fyle majątkowej), ograniczano uprawnienia archontów, powołano eklezję (Zgromadzenie Ludowe).

Powyższe przemiany jednka nikogo nie zadowalają – pojawiają się w Atenach populiści z Pizystratem na czele – powstaje TYRANIA, która potrwa do 510 r. p.n.e.

POLIS DEMOKRATYCZNA

W latach 506/507 p.n.e. powstaje polis demokratyczna na skutek reform Klejstenesa – zniesienie podziału rodowego, wprowadzenie terytorialnego na fyle terytorialne. Całą polis ateńską podzielono na 3 obszary – miasto, wybrzeże i centrum kraju, a każda dzieliła się na 10 dzielnic – w sumie 30 fyl. Fyla wewnętrznie dzieliła się na demy (gminy) na czele ze starostami, wybieranymi w drodze losowania na 1 rok (dekarchowie). – przynależność do demu dziedziczna i obowiązkowa.

Perykles – w I poł V w. zmienia zasady: odpłatność za sprawowanie urzędów, dzięki czemu urzędnikiem nie zostawał tylko najbogatszy mieszkaniec. A więc urzędy są: kolegialne (ok. 800 w sumie), kadencyjne (1 rok), odpłatne, ale zarazem odpowiedzialne.

Odpłatność za urzędy – problemy finansowe – upadek demokracji.

Urząd stratega – na czele hierarchii od V w. p.n.e. ; kolegialny, składał się z 10 osób, najpierw wybierani przez poszczególne fyle, potem ZL; nie obowiązywała ich kadencyjność;

STAROŻYTNY RZYM

Za nim Rzym stał się cesarstwem obejmującym ogromne terytoria, był małą wioską. Wedle legendy powstał w 753 r przez Romulusa i Remusa. Bracia chcieli potem podzielić swoje terytorium, co doprowadzi do konfliktu i Remus został zabity. Inna teoria mówi, że nazwa Rzymu pochodzi z VII w. od Etrusków.

OKRES KRÓLEWSKI 753-509

Władza główna początkowo była dziedziczona przez synów Romulusa, potem przejściowo wybierana, i znów dziedziczna. Obok królów, w trakcie elekcji, duży wpływ miał Senat i interrex, sprawujący władzą pomiędzy monarchami. Ostatni królowie rządzili despotycznie, co spotykało się z buntem ludności.

Senat – organ doradczy z funkcjami administracyjnymi, początkowo liczył 100 osób, potomkowie założycieli Rzymu; rozrasta się do 300 Duże kompetencja w trakcie bezkrólewia.

OKRES REPUBLIKAŃSKI 509-27

Od 509 roku funkcje króla rozdzielono na Cezara i urzędników. Senat liczył 300 osób, za dyktatury Sulli 600, za Cezara 900; początkowo w jego składzie tylko patrycjusze (arystokracja), potem plebejusze; kompetencje nieostre.Urzędnicy (konsulowie, pretorzy, cenzorzy i niżsi urzędnicy) mieli roczną kadencję (krótkoterminowość w porównaniu do senatu, gdzie kadencja była dożywotnia).Senat traci na znaczeniu, gdyż pojawiają się dyktatury.

Urzędnik – magistratura.

Podziały urzędników

• zakres władzy

  • wyżsi – konsulowie, pretorowie, cenzorowie Komicja centurialne

  • niżsi – kwestorzy, edylowie, 6 innych po 26 osób Komicja trybusowe

• ranga

  • kurulni (ważniejsi) – krzesła z kości słoniowej

  • niekurulni – zwykłe krzesła

• pełnione zadania

  • zwyczajni (wszyscy wyżej wymienieni)

  • nadzwyczajni – powoływani w danym okresie – np. dyktator, Trybun Ludowy

• rodzaj władzy

  • potestas – władza urzędnika do wydawania edyktów,

  • imperium – przysługiwał tylko wyższym urzędnikom, dot. sądownictwa, kontroli ogólnej itp.

Warunki

• Aby zostać urzędnikiem (jednym z 48 w danej poleis):

  • Obywatelstwo rzymskie przez urodzenie

  • Służba wojskowa co najmniej 10 lat

  • Aby pełnić urząd konsula trzeba było przejść całą ścieżkę kariery

• Cechy:

  • Kolegialne (co najmniej 2) z wyjątkiem dyktatora

  • Kadencja roczna bez powtórek (były jednak wyjątki)

  • Urzędy nieodpłatne

  • Odpowiedzialność

Nazwa	Opis
2 konsulowie	Zastąpili w dużej części monarchę; początkowo patrycjusze, od 367 roku też plebejusze urodzeni w Rzymie. Sprawowali władzę kolegialną (na wyprawie wojennej zmiana codziennie); kompetencje nieostre, ale relatywnie duże – kierunki polityczne wewnętrzne i zewnętrzne państwa; kadencja jednoroczna Po odbyciu kadencji często zostawali w zarządzie prowincji prokonsularnych – były zwykle bardzo bogate, ofensywne, konsulowie mieli ogromne zarobki
Pretor	Sprawował kompetencję sądową od 367 roku; 1 pretor urbanus rządził w Rzymie); potem pojawia się pretor perygrymus dla cudzoziemców. - sądownictwo i tworzenie prawa (określa sprawę; ustalenie wyroku w rękach sędziego) - pretor co roku wydawał edykt, w którym zbierał wszystkie przepisy obowiązujące w trakcie kadencji; stąd system prawa pretoriańskiego - urząd nie był opłacany; po zakończeniu kadencji większość wchodziła do Senatu; reszta namiestnikami prowincji propretoriańskich.
2 cenzorów	Wprowadzono w 443 roku; kadencja 5 lat, potem 1,5 roku; określenie stanu majątkowego = przyłączenie do danej klasy; cenzus moralny urzędników, zwłaszcza senatorów
Edylowie	Dzielą się na plebejskich i kurulnych; jeden z urzędów niższych; pomocniczy trybuna ludowego ds. plebejskich; kurulni zarządzają państwem (tj. sanitariaty, igrzyska, budownictwo); organizacja życia publicznego dla ludzi.
Kwestorzy	Główni księgowi; skarbowy; finansiści; ich liczba systematycznie wzrastała
6 pozostałych	Kolegialne urzędy; w sumie 26 osób; dotyczą porządku publicznego.
Dyktator (nadzwyczajny)	Powołany przez konsula na wniosek Senatu; posiadają pełnię władzy w razie zagrożeni w okresie od 6 miesięcy do 1 roku; stopniowo zwiększały się uprawnienia MARIUSZ – daje dyktatorom dowództwo armii; odtąd była zawodowa; wybitni dowódcy jednostek (legionów) większa będzie rola dyktatora, który zdobywał duże terytoria. SULLA – dyktatura na czas nieokreślony, jednak zrezygnował CEZAR – dyktator dożywotni; potem chciał być jeszcze królem, Cezarem został zamordowany OKTAWIAN – odrzuca urząd dyktatora
Trybun ludowy (nadzwyczajny)	W wyniku walk arystokracji z gorzej urodzonymi, istniało ryzyko rozłamu w Rzymie; było ich pięciu, potem dziesięciu; opiekowali się plebsem; mieli immunitet na terenie Rzymu

Zarząd Italii civitas Romano dzieli się na:

• Kolonie – osady na początku wojskowe, z czasem stacjonował tutaj legion; na ich czele duumwirowie ; powstawały w miejscach strategicznych

  • Odległość 1 dnia marszu od Rzymu

  • Ustrój kolonii podobny do Rzymu

• Municypia – podbite państwa włączone do Rzymu

Po I Wojnie Punickiej Rzym zdobywał wybrzeże Morza Śródziemnego. Powstają:

- prowincje prokonsularne i propretorskie; niewielu urzędników

- zawierane są umowy z urzędnikami, np. o dostarczanie zboża do Rzymu

Taki ustrój przetrwa do zabójstwa Cezara;

CESARSTWO - PRYNCYPAT 27-284

• Następuje drugi triumwirat.

• Oktawian zwycięża po licznych wojnach domowych (bitwa pod Arion 44 r.)

• Tworzy system pryncypialny – tzw. Monarchia republikańska; władca nie ma tytułu króla, ale wszystkie jego uprawnienia:

  • Princes Senatu, konsula, imperator – naczelny wódz

  • Augustulus – wywyższony przez Boga

  • Cezar

  • Ograniczenie innych urzędów

  • Likwidacja zgromadzeń Ludowych

• Diarchia – współrządy Senatu i Oktawiana

• Komedia Republiki

• Urzędnicy cesarscy niżsi i wyżsi

• Powstaje kancelaria cesarska,

• Likwidacja samorządu miejskiego

• Prowincje cesarskie i senatorskie

• Taki system zaczyna się degenerować. Ze śmiercią Marka Aureliusza rządy uzurpatorów (cesarzy regionów) = ANARCHIA

CESARSKI - DOMINAT – wprowadzony przez Lukrecjana w 204 roku do 476 roku

• Dominus ad deus = BÓG

• Konstantyn Wielki rezygnuje z tego tytułu

• Teodozjusz Wielki dzieli Rzym na 2 organizmy państwowe.

• Wielka cesarska rada – konsystorz; pojawi się on ponownie w myśli Kalwina, wedle którego winien on zarządzać gminami. Miał się składać z 6 duchownych i 12 świeckich

• Konstantyn Wielki dokonuje podziału Cesarstwa na 4 prefektury: Wschód, Bałkany, Galia i Afryka

ŚREDNIOWIECZE

Daty historyczne

• 395 rok – podział Cesarstwa (data dot. basenu Morza Śródziemnego)

• 476 rok – upadek cesarstwa Rzymskiego (data umowna); Germanowie

• 1492 rok – data umowna – odkrycia geograficzne, reformacja i renesans kończą epokę średniowiecza – przełom XV i XVI w.

Podziały:

• początki do XI w., rozkwit XII, XIII; schyłek XIV w.

• Ustroje państwowe:

  • Państwo protofeudalne wskutek rozpadu państwa frankońskiego na Italię, Francję i Niemcy; początki monarchii wczesnofeudalnej; 771 rok – w państwie frankońskim rządy przejmuje dynastia Karolingów

  • Monarchia jednolita do ok. XI w.

  • Rozdrobnienie feudalne IX w. Francja; ogólnie XIII i XIV w.

  • Monarchia stanowa – od XIII w. (1265) Anglia; aż do schyłku XV w.

PAŃSTWO PROTOFEUDALNE

Oparcie cesarstwa Rzymskiego na Renie, Dunaju, Eufracie; zakończenie ekspansji. Poza tymi graniami znajdowali się Germanie mający kontakt z Rzymem. Aż do czasu, gdy to Kunowie spychają Germanów do Cesarstwa Rzymskiego (V w.). Do Rzymu nadciągają też Wigowie i Wizygoci. Jako kolejna pęka granica na Renie.

Ostrogowie, Wizygoci oraz Guguni = sprzymierzeńcy; mieli bronić granic Rzymu

W II połowie V w. wchodzą nowe plemiona, które były niezasymilowane; spychają one pozostałe plemiona do Rzymu = zdobywcy

W rezultacie powstają państwa; rozpoczynają się wzajemne wojny, z których zwycięsko wychodzą Frankowie, co prowadzi do powstania państwa Frankońskiego

Ustrój i administracja Germanów w I okresie – podstawową jednostką był ród arystokratyczny, potem kognatyczny

Funkcje rodu:

• gospodarcza; wspólna własność ziemi

• wojskowa – walki i obrona

• administracyjna – zarząd nad terytoriami sprawowany przez starszyznę rodową

  • Tagi (okręgi) z naczelnikami

• Religijna – toten – bożek danego rodu

Z czasem rody zaczęły się łączyć w plemiona. Powoli można dopatrywać się organizacji państwowej, potem po połączeniu w szczepy powstawały państwa szczepowe – w Polsce 7 państw plemiennych w 966 roku tworzy państwo

Wiece – początkowo w jego skład wchodzą wszyscy wolni, zdolni do noszenia broni mężczyźni powyżej 14 roku życia. Należy do niego pełnia władzy administracyjnej, wymiaru sprawiedliwości oraz wojskowa.

Placitia – zebrania nadworne

Taka organizacja zacznie się jednak rozpadać na skutek powstania własności prywatnej (ożenki różnych rodów, zanikają więzy krwi). Powstaje wspólnota sąsiedzko – terytorialna (Polska = opole; Ukraina = Pilen, Germanie = Marchou), której głównym celem jest prowadzenie wojen Aby ten proces usprawnić, musiały powstać instytucje wodza, który powoli stawałby się monarchą, przejmując rolę wieców. Ruś = Wielki Książę; Polska = król. Z czasem więc wiece opolne wygasały.

Monarcha, wzorem Cesarstwa Rzymskiego jest właścicielem tego państwa. Państwo jest własnością panującego = patrymonium. Może zatem je przekazać komuś innemu, dzielić między synów, czy nadawać ziemie za wyjątkowe osiągnięcia. Tenże charakter utrzyma się do XIII / XIV wieku, gdy to powstaje monarchia stanowa, gdzie państwo = res publica (rzecz publiczno – prawna) , a jego właścicielem jest naród rozumiany jako szlachta. Władca staje się najwyższym urzędnikiem (loanus – pełnia władzy wykonawczej, sądowej i ustawodawczej, wojskowej i administracyjnej). - ABSOLUTYZM

Zarząd centralny

• dwór królewski – pałace; urzędnicy i ludzie zaproszeni przez króla; nie było stałej siedziby (stolicy), a więc dwór mógł być po prostu namiotem.

• Zebrania nadworne nawiązywały do dawnych wieców; dwukrotnie zapraszano możnowładztwo świeckie i duchowe – wiosną na ważniejsze spotkanie przedwojenne i jesienią, przykładem może być zgromadzenie Witanów w Wielkiej Brytanii.

• Występowały 2 wzorce urzędników

  • Rzymski – utrwalony wśród sprzymierzeńców, zwłaszcza Ostrogów – minister wołu, winnicy, skarbu itp.

  • Zdobywcy tworzą własny system, którego przykładem niech będzie państwo frankońskie MAJORDON – zastępca króla, najwyższy urzędnik; u Karolingów nawet dziedziczny

• A propos – długie włosy i broda były symbolem władzy królewskiej we Francji.

• Powoli jednak rozdzielano funkcje najwyższych urzędników, dokonywała się specjalizacja na

  • Marszałek (koniuszy) – zajmował się stajniami

  • Stolnik – stoły, zarząd dworu

  • Podczaszy – piwnice, zaopatrzenie

  • Skarbnik

• Pojawiają się kancelarie i kanclerz jako jej naczelnik; zostawał nim zwykle biskup, ponieważ umiał czytać i pisać.

• Sprawowanie urzędów w systemie pałacowo – domenialnym = jednoczesne pełnienie funkcjo administracyjnych, sądowych i państwowych; nazwy wywodziły się od wykonywanych czynności

Administracja terytorialna

• sprzymierzeńcy Ostrogoci budują ją na wzór Rzymski; Italia + 2 prefektury + okręgi (wikariaty)

• wzorzec germański – Frankowie dzielą państwo na hrabstwa (aż do 700); na czele stał hrabia, zdobywający coraz to więcej kompetencji;

  • W VII w. hrabią mógł być możnowładca mianowany dożywotnio. W IX w. stał się urzędem dziedzicznym; co prowadzi do rozdrobnienia feudalnego

• Anglia – organizacja terytorium oparta na hrabstwach (pozostałościach dawnych państewek) na czele z eldormanem (dawny władca plemienny okręgu, z którego utworzono hrabstwo). Zakres władzy przywódcy dość szeroki. Obok eldormana, król powoływał również dla danego hrabstwa szeryfa (najpierw finanse, potem pomoc w zakresie wymiaru sprawiedliwości), potem główni urzędnicy);

  • Hrabstwa dzielą się na setnie z setnikami

    • Gmina wiejska ze starostą

      • Dziesiątki – 10 mężczyzn z dziesiątnikiem na czele

MONARCHIA JEDNOLITA

Karol Wielki rządzi w latach 768-814, w tym czasie w 800 roku koronuje siebie cesarzem. W 843 roku wnukowie Karola Wielkiego dzielą jego państwo, które nadal ma charakter patrymonialny. Karol Wielki natomiast, tworząc cesarstwo, nawiązuje do wzorca Rzymskiego – w poszczególnych państwach trzeba było składać przysięgi na wierność królowi i cesarzowi. Występują jednak pewne czynniki decentralizacyjne, np. w Polsce za Piastów (1138 – rozdrobnienie Państwa Polskiego).

Administracja centralna – nie zmieniło się zbyt wiele. Nadal podstawową jednostką dwór królewski z radą nadworną (kuria regis)Jednak ta rada królewska rozrasta się – w jej składzie za dużo osób, powoli wykazuje swoją niewydolność. Dlatego dzieli się na: radę wielką (o charakterze doradczym) oraz radę ścisłą (organ decyzyjny – kilkadziesiąt osób) wraz z zarządem skarbowym.

Urzędy niższe funkcjonowały podobnie jak w I okresie. Natomiast urzędy najwyższe to:

• Seneszal (inaczej stolnik) – wcześniej był to majordom w państwie frankońskim

• wielki justycjariusz ( w WB najwyższy)

• żupan w Polsce * comes palatimus – odpowiednik majordomusa; * wojewoda * marszałek lub komornik

Administracja terenowa

Państwo Karola Wielkiego oparte było o 4 wielkie rzeki: Ebra, Łaba, Dunaj, Pad. W centrum imperium występował podział na hrabstwa. Na terenach ościennych występowało 5 marchii z margrabiami na czele (mają większe kompetencje w zakresie polityki wojskowej; terytoria, które zdobyli wchodziły w jego marchię). – por. monarchię brandenburską, która ekspandowała na Polskę. Na kolejnych zdobytych terenach tworzono województwa z herteogami na czele (wojewodami)

1180 – konflikt książąt szczepowych z cesarzem niemieckim Barbarossem; w wyniku wojny domowej podzielono 2 księstwa na 16 księstw pod jego zarządem – w ten sposób powstaje rozdrobnienie feudalne; książęta uznają się za właścicieli tych terytoriów – w końcu dalsze podziały powodują, że będzie ich ok. 300

W Polsce występuje podział na 7 prowincji (dawne państwa plemienne) na czele z namiestnikiem mianowanym przez króla. W ramach prowincji występowały okręgi grodowe z komesami; z czasem nazwano je kasztelami z kasztelanami. Kasztelan natomiast miał następujące kompetencje: zarząd administracyjny, funkcja skarbowa, wojskowa oraz sądowa (gonienie śladem na terenie kasztelu). Mniejsze podziały to: opola, wsie typowe (prace rolne) oraz służbowe. Najważniejsze urzędy to: wojski (bezpieczeństwo), chorąży (rycerstwo), sędzia grodowy, włodarz (sprawy gospodarcze). Administracja centralna nie odbiegała od państwa feudalnego.

ROZDROBNIENIE FEUDALNE

Główne przyczyny:

1. instytucja immunitetu – przywilej na rzecz dóbr immunizowanych zwalniający te dobra na rzecz władz. Dzielimy je na:

   1. sądowy – monarcha pozbawia siebie wykonywania na danym obszarze sądu ; w rezultacie wymiar sprawiedliwości został przejęty przez lokalnych możnych.

   2. Ekonomiczny – podatki idą do pana danej ziemi. W takim przypadku należało w danych ziemiach stworzyć administrację skarbową , co blokuje dostęp króla do danych terytoriów.

2. Ustrój lenny i feudalizacja prawa

   1. Urzędnicy dożywotni, później dziedziczni; potem władcy patrymonialni swych obszarów ; Francja dzieli się na 700 państewek. Władza króla była zatem iluzoryczna.

Inne kraje:

• W Anglii rozdrobnienie feudalne nie następuje. Tam feudałowie popierali króla chcąc zachować jednolitość kraju – monarchia stanowa w ten sposób powstaje

• W Polsce mamy okres rozbioru dzielnicowego

EWOLUCJA W KIERUNKU MODELU MONARCHII STANOWEJ

Model Francuski

• Władca posiada:

  • Rex pancorum – kompetencje ogólnopaństwowe

  • Dux pancorum – dotyczy prywatnego majątku

• Najwyższe zwierzchnictwo lenne – ale: WASAL MOJEGO WASALA NIE JEST MOIM WASALEM – królowi podporządkowani teoretycznie tylko hrabowie

  • Inaczej jest w Anglii – zasada nie funkcjonuje

• Dbałość o bezpieczeństwo publiczne, częste wojny prywatne wasali, wprowadza nowe instytucje z poparciem kościoła

  • Pax dei – pokój boży zakazuje wojen wobec określonych osób nie prowadzących wojen

  • Treuga dei – zakaz prowadzenia wojen w dni święte

    • Z tych zasad wynika zakaz wojen prywatnych

  • Rycerstwo staje się bezrobotne – idzie do Ziemi Świętej

• Sądownictwo

• Polityka zagraniczna – przeciwstawianie się uniwersalizmom:

  • Konflikt z 1308 skutkujący niewolą awiniońską Papieży

  • Sprzeciwienie się zwierzchności Cesarza; Legiści wysnuwają maksymę – król jest cesarzem we własnym państwie !!!

  • Stopniowe zniesienie uniwersalizmu wprowadza umocnienie władzy Francuskiej i monarchię stanową.

Model Niemiecki

• wiele małych księstw; niejasne metody elekcji tronu

• 1254-1273 wielka wojna domowa – na tronie zasiadają Habsburgowie, którzy z kolei przejmują terytorium Austrii.

• 1356 – Karol IV wydaje Złotą Bullę, czyli ustawę o zasadach wyboru następcy

  • Tylko 7 elektorów – 3 duchownych i 4 świeckich

    • Król czeski

    • Margrabia brandenburski

    • Książę saski

    • Palatyn Renu

    • Arcybiskup Moguncji, Kolonii i Trewiru

  • Przywileje elektorów:

    • Ochrona majestatu – cesarstwa

    • Niepodzielność terytoriów elektorskich

    • Primomonitura zasadą dziedziczenia

    • Zakaz apelacji

  • Kontrolują Cesarza, który podpisywał specjalne pisma określające jego uprawnienia (nieliczne); pozostałe musiał z nim lub Sejmem Rzeszy uzgodnić. Podobne umowy występują w innych krajach

• 1437 – Hebsburgowie ponownie obejmują tron

Ruś Kijowska

• 1054 – Jarosław Mądry na Rusi Kijowskiej dzieli państwo na synów; przez co spowodował rozdrobnienie feudalne

• Najazdy tatarów, Mongołów – zajęcie Rusi

Model Polski

• Testament Bolesława Krzywoustego (podstawa do rozbiorów):

  • Zasada senioratu – wyznaczanie księcia następcy rzez najstarszego

  • Zasada pryncypatu – zwierzchnik princepsem – podlegali mu juniorzy

• Powstają dzielnice pryncypalne i dzielnice mniej istotne (dziedziczone)

• Princes miał wyłączność na politykę zagraniczną, mianowanie urzędników, zwierzchnictwo sądowe

• Dochodzi do licznych wojen domowych i rozbicia Polski; bitwa pod Legnicą taki stan pogłębia

• 1320 – odnowienie państwa za Władysława Łokietka

Zmiany w urzędach centralnych i terytorialnych:

• Francja – ścisła rada królewska (książęca), parlament (najwyższy sąd), izba obrachunkowa = specjalizacja początki resortów. Terytorialne – centralizacja; na zdobytych przez Filipa II terenach nie wprowadzano hrabiego, ale trewora (urzędnik ze średniej szlachty); mógł być odwołany Na wyższym stopniu stały baliwaty z baliwami mianowanymi przez króla

• W Polsce sytuacja w tej mierze się nie zmienia, jedynie bardziej rozbudowano administrację Śląska

MONARCHIA STANOWA

• Stan to grupa społeczna posiadająca odrębne prawa, a niekiedy przywileje

• Z czasem grupy stają się coraz bardziej zamknięte

  • Szlachta z rycerstwa ziemskiego i lenna

  • Duchowni (prawo kanoniczne)

  • Miejski (prawo miejskie)

  • Wiejski (prawo chłopskie)

• Do danego stanu głównie wchodziło się przez urodzenie

• Zmienia się charakter władzy:

  • Corona regi – korona królewska (pojęcie już z XII w. z Anglii)

  • Państwo własnością narodu

  • Zanik stosunków lennych, władza dla reprezentacji stanowej

  • Król – najwyższy urzędnik, a nie właściciel; podlega prawu państwowemu; można go było obalić na mocy prawa oporu wprowadzonego przez Wielką Kartę Wolności w Anglii

  • Władzę króla kontroluje komisja 25 baronów

• Nadano suwerenność zewnętrzną i wewnętrzną

  • Nieuznawanie uniwersalizmu

    • Król cesarzem i papieżem we własnym państwie

  • Podporządkowanie królów wszelkiej administracji państwowej – koniec samowoli i administracji prywatnej

  • Zakazano podziału państwa; dążono do odzyskania utraconych ziem

  • Nadawano godło, herb, stałą stolicę

• Następuje ponowna centralizacja państwa – jej skutki odczuwamy do dnia dzisiejszego

• Władza króla jest ograniczana na rzecz zgromadzeń; nadawane są szczególne obowiązki władcom

  • Anglia Karta Wolności z 1215

  • Węgry Złota Bulla z 1222 (Andrzej II)

  • Szwecja 1319, Dania 1360

• Organy centralne – następuje dalsza specjalizacja;

  • 1480 – w Rosji wprowadzono Dumę Bojarsko – Arystokratyczną i duchowieństwo prawosławne

• Urzędy nadworne / państwowe

  • Większa fachowość; nie arystokracja, lecz mieszczanie

    • Arystokracja sprawuje odtąd urzędy bardziej honorowe bez realnych prerogatyw

  • Przedstawicielstwa dyplomatyczne

Polska:

• urzędy ministerialne (ok.6,8)

  • kanclerz i podkanclerz – z reguły duchowni; wydają dokumenty publiczne; obydwaj mieli taką samą rangę

  • podskarbi koronny i nadworny – skarb ogólny i rachunkowość

  • marszałek koronny i nadworny – zaopatrzenie

• W XVI w. wprowadzono hetmana Wielkiego koronnego i Wojny

• Podział terytorium na województwa i ziemie

  • Urzędy ziemskie (szlachta)

    • Dygnitarscy – wojewoda, kasztelan, podkomorzy, sędzia

    • Zwykli – chorąży, wojski itp.

• Wprowadza się też urzędy królewskie (ogólnopaństwowe) – po raz pierwszy przez Wacława II (króla czeskiego)

  • Starosta/burgrabia – duże kompetencje; wykonawca poleceń króla;

    • Generalny – Wielkopolska, Ruś, Podole

    • Ziemski i grodzkich (burgrabiowie)

• Powoli wzmacnia się władza królewska

ADMINISTRACJA WCZESNONOWOŻYTNA 1492 – PRZEŁOM XVIII/XIX WIEKU

1492 – umowna data rozpoczęcia okresu związana z odkryciem Ameryki przez Kolumba. Koniec tego okresu jest natomiast oznaczany przez Rewolucję francuską 1789, kampanię Napoleońską, do kongresu wiedeńskiego XVIII/XIX w. w Europie. W USA uznaje się, że zakończenie przypada na 4 lipca 1776 (dzień niepodległości); w WB zakończenie uznano w 1689 roku.

Dominującym ustrojem była monarcha absolutna z wyjątkiem w RP Obojga Narodów (Polska i Litwa). – silne Europejskie państwo, drugie po Rosji. – monarchia republikańska. Występowały też Republiki Niderlandów, na krótko w Szwajcarii.

Przedziały czasowe w głównym nurcie – monarchii absolutnej:

1484-1789 Francja

- 1484 – 1598 – powstają teorie do wojny hugenotów

- 1598-1648 – utrzymanie monarchii absolutnej – rządy Ludwika XIII i Henryka IV (w rzeczywistości Kardynał Richelieau).

- 1648 – 1652 następuje kryzys w związku z pojawieniem się FRONDY – opozycji mieszczańsko – książęcej.

- 1661 – rozkwit absolutyzmu za Ludwika XIV

- 1789 - rewolucja powoduje III kryzys

Wielka Brytania

1485 – dynastia Timolorów (m.in. Elżbieta II)

1603 – bezpotomnie umiera Elżbieta I; wstępuje dynastia Stuartów – rządy zakończone rewolucją angielską.

Hiszpania - 1465 – rządy Izabeli i Ferdynanda na czele; potem rządy Karola V i Filipa II; istotna rRada Kastylii

Absolutyzm Renesansowy – powstają teorie XVI WIEK

Makiawelli – założenia teoretyczne zawarł w KSIĘCIU; wysnuł teorię spiskową – państwa podupadają, aby tego uniknąć należy wprowadzić tyranię. Następnie miałaby zapanować republika demokratyczna (zakładał, że tyrn sam zrzeknie się władzy). CEL UŚWIĘCA ŚRODKI

Bodeau – „Sześć ksiąg o rzeczpospolitej”; władza ma się opierać na suwerenności wewnętrznej i zewnętrznej. Król cesarzem we własnym państwie – walka z uniwersalizmami

Luter – stworzył podstawy reformacji; głowa kościoła miał być władca świecki; 1 Bóg = 1 król na konkretnej ziemi z pełnią władzy.

Absolutyzm Klasyczny XVII ORAZ POCZĄTEK XVIII WIEKU (LUDWIK XVI)

Monarcha

• władza jest nieograniczona (znacznie teoretyczne) – por. prawa boskie i naturalne, które mogły być różnie rozumiane; mówił o tym Bodeau

• Francja – z założenia niezmienne prawa fundamentalne, wśród których wymieniamy zakaz zmiany sukcesji tronu, niezbywalność władzy królewskiej oraz katolicyzm władcy

  • Przyczyny wojny stuletniej: Przestrzeganie zasad sukcesji tronu (salickie prawo) – na tronie zostaje najstarszy syn + Zakaz dzielenia państwa

  • Przyczyna wojny hugenotów + Król musi być katolikiem; jest to przełom między absolutyzmem renesansowym i klasycznym

• Skandynawia – królowie nie przestrzegali poniższych praw gdy zdobyli silną pozycję, a były nimi: W Szwecji Gustaw Adolf II (XVII wiek – twórca) podpisuje pewne zobowiązania do rządu z parlamentem i radą królewską; w Danii podobne regulacje (prawa królewskie 1660)

• Rosja – po śmierci Piotra I rządzą caryce i carowie

  • Senat próbował na nich nałożyć tzw. Kondycje

  • Caryca miała podrzeć kartę z tego typu przepisami

  • Dopiero od Katarzyny II wprowadza się bardzo silne rządy

  • 1722 – Traktat o organach

Administracja centralna i ministrowie

• królowie mają pełnię władzy ustawodawczej jako najważniejszą; władzę wykonawczą oddają organom administracyjnym

• podstawą władzy winien być kolegializm – dotychczas rządzili arystokraci; Richielieau we Francji odsuwa ich od władzy – od tej pory mają tylko władze tytularną z dużą wypłatą;

  • władza wykonawcza wędruje do rad i kolegiów

  • pozbycie się ambitnych jednostek nadużywających władzy

  • przedłuża się w ten sposób czas podejmowania decyzji

• Francja

  • Rada książęca (królewska) podzielona została na sekcje:

    • Rada stanu (wielka, tajna) – nieliczne osoby – król i 6 ministrów decydujących o polityce wewnętrznej i zewnętrznej; z dawnych urzędów zachował się kanclerz

      • kanclerz (duchowny) – premier (pierwszy minister) – wymiar sprawiedliwości i kancelaria, np. Richelieau, Mazarini

      • generalny kontroler finansów – utrząd utworzony za Ludwika XIV

      • 4 sekretarzy (pracownicy dawnej administracji); początkowo wedle podziału geograficznego, potem resortowego

        • Spraw zagranicznych

        • Dworu

        • Marynarki i kolonii

        • Wojny

      • Brak jest ministra spaw wewnętrznych (dot. policji) – w tej kwestii nadal podział na 4 obszary

    • Rada depesz pod przewodnictwem króla – kontrolowała administrację terytorialną odbierając sprawozdania z terenu

      • Powstaje po raz pierwszy pojęcie policji i państwa policyjnego (wyspecjalizowani urzędnicy terytorialni)

    • Rada finansów na czele z generalnym kontrolerem finansów (o randze ministra)

    • Rada prywatna (stron procesowych) – pod przewodnictwem formalnym króla, realnie kanclerza; naczelnicy sądów, administracji, sądów administracyjnych – wprowadzono po raz pierwszy realne pojęcie kompetencji i odpowiedzialności

• Wielka Brytania - Henryk VIII wprowadza radę tajną w składzie kilkudziesięcioosobowym

  • obok wcześniejszych urzędników (np lord kanclerz) stworzono 2 nowe ministerstwa według podziału terytorialnego - sekretarz / minister ds. północy / południa Anglii. Taka sytuacja występuje w wielu innych krajach europejskich wieku XVI

• Hiszpania - Rada królewska zostaje podzielona terytorialnie na północ i południe

• Skandynawia - Rady królewskie sprawują funkcję kontrolną w stosunku do monarchy

Urzędnicy

Pojawia się pojęcie ministra rekrutowanego z jednej, dobrze wykształconej warstwy mieszczan. Gdy taka osoba staje się urzędnikiem zostaje wcielona w tzw. Szlachtę urzędniczą – najpierw osobistą, potem dziedziczną. W związku z tym byli oni w sporze z arystokracją i mieszczaństwem. Powyższa polityka Richelieau z Francji zapoczątkowała podobne w innych krajach, m.in. Wielkiej Brytanii gdzie pojawi się szlachta szablowa.

W Rosji wprowadzono obowiązek służby państwowej dla szlachty oraz kształcenia dla synów szlacheckich; okres służby – najpierw dożywotni, 25 letni, potem 10 letni za Katarzyny; 1/3 szlachty w wojsku, 2/3 w administracji; Już w tym okresie pojawia się zjawisko nagminnej korupcji – porównaj spadek po zaborze pruskim i rosyjskim w Polsce + złe wypiera dobre.

Administracja terytorialna – w większości jednostki terytorialne pozostawiono z poprzednich okresów, zauważamy jednak pewne zmiany.

Habsburgowie – na wsiach rządzą wójtowie

Francja – podział na baliwaty (baliwowie) i okręgi pretorne (pretorzy) mianowani przez króla z drobnej szlachty, z czasem ich kompetencje ograniczono). Następnie wprowadzono 30 okręgów intendeckich podległych radzie finansów i generalnemu kontrolerowi finansów. = podziały zespolone i niezespolone.

Wielka Brytania – landlordowie stają na czele hrabstw, ale w zasadzie zawsze przebywali w Londynie. Dlatego też obok nich funkcjonuje szeryf spełniający głównie funkcje administracyjno – skarbowe; obecnie pozbawiony wielu kompetencji Dodano w tym okresie sądowego kornera (kompletuje ławę przysięgłych) oraz konstatów spełniających funkcje wojskowe i administracyjne podobnie jak sierżanci w wojsku. Nowością jest rozwinięcie pojęcia samorządu na kanwie religijnej – parafie na czele z pastorem, który spełniał też funkcje administracyjne wraz z radami załatwiającymi codzienne sprawy mieszkańców.

Absolutyzm Oświecony XVIII WIEK

Pojawia się jako wynik licznych rewolucji, które doprowadzają do upadku absolutyzm klasyczny. Królowie od tej pory chcą się pomazać jako pierwsi słudzy dążący do zapewnienia szczęścia – czynili wiele reform, jeszcze więcej obiecując. Były to np.

- zmiana administracji centralnej i terytorialnej

- wydanie kodeksów

- wprowadzenie równości ludzi

- wygładzono ostrze feudalizmu.

Były też dwa państwa, w których nie było nigdy rewolucji (dopiero Wiosna Ludów). Mimo to: w Austrii Fryderyk II – wykształcony władca wydaje nakazy; jest największym biurokratą XVIII wieku – wszystkim zajmuje się sam.oraz w Prusach funkcjonuje wzorowa administracja bez korupcji

Monarcha jako pierwszy sługa narodu rządzący z racji stanu dla dobra narodu

• Administracja centralna

  • Z Pruskiej Rady Tajnej wyodrębnią się: Tajna Kamera Nadworna zwana od 1713 Generalną Dyrekcją Finansów oraz Urząd Generalnego Komisarza Wojny (od 1713 Generalny Komisariat Wojny). Dodatkowo unifikacja z 1723 stworzyła Generalny Dyrektoriat. Ministerstwem Gabinetowym (sprawy zagraniczne) od 1728 kieruje król.+ ministerstwo sprawiedliwości (powstałe w 1737) zajmujące się sprawami sądowymi.

  • W monarchii habsburskiej w 1527 roku utworzono Radę Tajną (6 członków), Nadworną Izbę Skarbową (zarząd finansów),w 1556 Nadworną Radę Wojenną (zaopatrzenie armii, utrzymanie twierdz), Kancelarię Nadworną

    • Jednolity zarząd Centralny od 1762 oparty na 6 instytucjach: Zjednoczona Kancelaria Nadworna (sprawy wewnętrzne), Kancelaria Stanu (sprawy zagraniczne), Nadworna Izba Skarbowa (finanse), Nadworna Rada Wojenna (wojsko), Nadworna Izba Obrachunkowa i Najwyższa Izba Sprawiedliwości

  • W Rosji reformę administracji centralnej przeprowadził Piotr I – w 1711 utworzono Senat Rządzący, zniesiono prikazy, a na ich miejscu od 1718-1720 istniały kolegia.

    • Prikazy – (XV – XVIII wiek) na czele bojar; stąd instytucja dumy bojarskiej (40 osób)

Urzędnicy ministerialni – w Prusach funkcje ministerialne pełnili dyrektorzy Generalnego Dyrektoriatu (1723) i Ministerstwa Gabinetowego. Za Fryderyka II zarząd cywilny i wojskowy skupiony został w gabinecie królewskim. Od połowy XIX wieku wykształci się pozycja premiera.

Administracja terytorialna

• Prusy podzielone na prowincje na czele z namiestnikami. Obok nich organy zwane rządami krajowymi. W XVII-wiecznym mieście rządzi radca skarbowy.

• W XVII wieku w Brandenburgii wprowadzono podział na powiaty pod przewodnictwem landrata. Fryderyk Wilhelm I w latach 1713-1723 podzielił Prusy na okręgi zwane departamentami kamer – władza należała do organów kolegialnych zwanych kamerami wojny i domen. Najniższą jednostką był powiat pod przewodnictwem landrata. Miasta królewskie podlegały radcom skarbowym.

• U austriackich Habsburgów podzielono państwo na gubernie, starostwa krajowe ze starostami na czele, cyrkule ze starostami obwodowymi. Józef II w 1782 wprowadził samorząd z wybieralnymi organami – wydzielono miejska magistraturę, burmistrzów i ich zastępców. Organami zarządu wiejskiego były dominia na czele z wójtem

  • Justycjariusz – urzędnik sądownictwa

  • Mandatariusz – urzędnik administracji

• Węgry za Habsburgów w XVII wieku – zarząd lokalny oddany w ręce komitetów

• W Rosji Piotr I tworzy gubernie z gubernatorami i wicegubernatorami oraz organ współdziałający – kolegium landrackie; W 1719 dokonano podziału guberni na prowincje (wojewodowie) oraz dystrykty (komisarze ziemscy).Najniższą jednostką był ujezd (powiat) z ispawnikiem ziemskim. W 1720 w Petersburgu powstał magistrat główny. Katarzyna II opierała się również na samorządzie. Organami były: zebranie ogólne mieszczan, duma powszechna i duma 6 radnych

• W Danii na czele powiatu amstand, Holandii wielki pensjonariusz w prowincji

Urzędnicy

• W Prusach rządy gabinetowe – ślepi wykonawcy monarchii

• W Austrii Józef II wprowadza listy zachowań – tajne sprawozdania oceniające pracę urzędników

• W Rosji Piotr I w 1720 wydał tzw. Regulamin urzędowania – praca 4x w tygodniu, 5 posiedzeń senatu, sprawy organizacyjne załatwiane kolegialnie; sprawy w kolejności wpływu. Tabela o organach (1722) – obowiązek służby państwowej dla szlachty dziedzicznej.

REPUBLIKI WCZESNONOWOŻYTNE

Państwo	Anglia	Niderlandy	Szwajcaria
Geneza	Karol IV zwołał Długi Parlament, w rezultacie czego powstał Parlament kadłubowy, który ogłosił Anglię w 1649 republiką – tak do 1957 roku	na mocy unii w Ulrechcie książę Wilhelm I Orański – powstanie w 1579 Zjednoczonych Prowincji
Głowa państwa (protektor, namiestnik)	Rada oficerów zwróciła się do Cromwella o przyjęcie władzy dyktatorskiej na podstawie przedstawionych przez wyższych wojskowych konstytucji zwanej instrumentem rządzenia – przyjmuje tytuł lorda protektora; zaprzysiągł na tą jedyną pisaną konstytucję w 1653 roku; następni władcy tego typu mieli być wybierani i sprawować urzędy dożywotnio. W maju 1657 na podstawie Pokornej petycji zamiast wyboru wprowadzono dziedziczność stanowiska Lorda Protektora.	Namiestnik (standhouder) w XV wieku – osoba, której rządzenie na prowincjach mogły powierzyć dowolniw wybranej osobie, a namiestnik generalny dla całego państwa. Ostatecznie spór o władzę toczony w latach 1609-1618 wygrał poparty przez Stany Generalne Książę Orański Maurycy aresztując wielkiego pensjonariusza J Oldenbarnvella. W 1747 Stany Generalne i Stany Prowincjonalne uznały Wilhelma IV za pierwszego dziedzicznego namiestnika.	Kanton – landamann Miasto - burmistrz
Administracja centralna	Rada stanu powstała w 1649, licząca 41 osób – kolegialna władza w państwie zastępująca skazanego króla, posiada uprawnienia wojskowe, administracyjne, ustawodawcze, rozwiązała się wraz z rozpędzeniem przez Cromwella w 1653 parlamentu kadłubowego. W jego miejsce weszła druga Rada Stanu (13 osób); Radę Stanu powołano na mocy instrumentu rządzenia (13-21 osób). W 1657 RS zastąpiona Radą Tajną (21 osób). Administracja należała do namiestnika generalnego i 3 rad: Państwa (najważniejsze sprawy w państwie), Rady Tajnej (s. wewnętrzna) oraz Rady Finansów (podatki).	W okresie rewolucji każda z prowincjo Niderlandów Północnych stworzyła władzą . Po Unii utworzono dla całej Republiki Radę Rządzącą podzieloną na komisje Finansów, Zaopatrzenia, Wojny i Administracji. Po śmierci Wilhelma Orańskiego zastąpiona została Radą Państwa złożona z 18 osób.	Nie istnieje – pojawi się dopiero w czasach późnonowożytnych
Administracja terytoriana	W sierpniu 1655 nowy podział państwa na 10 okręgów (później 12) z generałami majorami odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo wewnętrzne)	Administracja podległa Stanom Prowincjonalnym delegującym odpowiednich komisarzy i deputatów. Na wsi władza lokalna dla wójta	Zbierały się zgromadzenia gminne. W miastach władza należała do rad z wójtami na czele.

ADMINISTRACJA PÓŹNONOWOŻYTNA

Periodyzacja

Najwcześniej przemiany tego okresu pojawią się w Anglii. W 1649 roku wybucha rewolucja angielska, która doprowadza do powstania republiki – przetrwa ona do 1660 roku. Następnie po restauracji Stuartów do 1688 wprowadzane są dość istotne dla tego okresu prawa, m.in. ustawa sukcesyjna. W Stanach Zjednoczonych 4 lipca 1776 roku wprowadzono Deklarację Niepodległości, a w 1787 Konstytucję. We Francji natomiast w 1789 mamy do czynienia z rewolucją. Ideały Francuskie z kolei przechodzą za sprawa Napoleona na cały kontynent. Mamy tu do czynienia z różnymi okresami występowania przemian. Ogólnie możemy powiedzieć, że ten okres trwał do I/II Wojny Światowej.

Idea państwa konstytucyjnego – zasady

Konstytucja jest aktem prawnym, zespołem czynników dotyczących funkcjonowania państwa (idea Lasalle). Obecnie jest ona w sensie materialnym ustawą zasadniczą państwa. W Polsce początkowo oznaczała każdą uchwałę Sejmu i dzielono je na Wielkie Konstytucje (np. 3 Maja) oraz Małe Konstytucje.

Sposoby uchwalania Konstytucji:

• obecnie głównie przez referendum

• Wcześniej

  • Uchwalenie przez naród, parlament lub ciało konstytucyjne

  • W XIX wielu oktrojowana – nadana przez władcę, np. w 1814 – Karta Konstytucyjna Ludwika XIV

Treść Konstytucji dzielimy na:

• Preambułę – wstęp, w którym określa się tradycje, które doprowadziły do powstania konstytucji

• Kontekst – część zasadnicza

  • Idea trójpodziału

  • Główne cechy ustroju

  • Prawa i wolności człowieka i obywatela (por. ZSRR z 1936 roku)

• Zakończenie – przepisy przejściowe

Możliwości zmiany – z tego względu dzielimy je na sztywne i giętkie. Można ustalić pewne kryteria, np.

• czas – nie może być zmieniona przez jakiś okres, np. w konstytucji 3 Maja ten okres wyniósł 25 lat

• zasady

• procedura (najbardziej złożona występuje w USA)

Należy podkreślić, iż w Wielkiej Brytanii (notabene powstałej w 1708 roku) nie ma konstytucji pisanej

Określa m.in.

• Strukturę państwa

  • Złożone

    • Konfederacja – związek państw, np. Związek Reński, Szwajcaria (w nazwie), Serbia i Czarnogóra, ZBIR – Związek Białorusi i Rosji

    • Federacja – państwo związkowe złożone ze:

      • Stanów – USA, Meksyk, Brazylia, Indie

      • Landów – Niemcy

      • Kantonów – Szwajcaria

      • Republik – Rosja

    • Unie – obecnie nie występują, dzielimy je na personalne i realne.

  • Jednolite

    • Całkowicie scentralizowane jako reguła

    • Zdecentralizowane – np. Austro – Węgry z 1867 roku – każdy kraj, w tym Galicja posiadała zakres autonomii ; II RP – autonomię miał tylko Górny Śląsk

• Forma rządu – monarchia i republika

• Reżim polityczny – demokratyczny, autorytarny i totalitarny

Idea praw i wolności człowieka i obywatela

1776 – USA; Deklaracja Niepodległości – twórcą Jefferson (purytanin)

- każda z kolonii jest suwerenna

- idee prawa natury (znane już od Starożytności, od XVII wieku za Grocjusza uznano, iż wynikają z rozumu ludzkiego); a w tym:

= wolności osobiste i inne – słowa, wyznania, nietykalności osobistej

= równość wobec prawa

= własność prywatna

= prawo oporu, prawo do szczęści

1789 – Francja – Deklaracja praw człowieka i obywatela (Lafaye)

- przypomina Deklarację Niepodległości

- Prawa człowieka zgodne z prawami natury, tj. wolność, równość, braterstwo i inne

- Prawa obywatela – ograniczone jeszcze przez cenzusy. W nich:

= polityczne – bierne i czynne prawo wyborcze, petycje

= wolności obywatelskie – wyznania, myśli, sumienia, słowa

= prawa obywatelskie – do życia, tajemnicy korespondencji, sądu itp.

= prawa socjalne od XIX/XX wieku – 8h dzień pracy, renty i emerytury

LIBERALNO – DEMOKRATYCZNE MONARCHIE były w tym okresie codziennością. Kształtowały się na dwóch modelach:* anglosaskim – który do Europy dotarł dopiero po I Wojnie Światowej * kontynentalny – na podstawie Francji; w tym modelu rozwijała się większość państw

MONARCHA

Anglia

Periodyzacja:

• Republika upada tutaj ostatecznie w 1660 roku

• Rządy Karola II są dość liberalne

• Jakub II – dążył do absolutyzmu i katolicyzmu, co było ciężkie do realizacji w protestanckiej Anglii – kiedy urodził się jemu syn ochrzczony jako katolik dochodzi do Chwalebnej Rewolucji (1688) po której król musiał uciec, a rządy przejmuje jego córka Maria o wyznaniu protestanckim

• Wilhelm Ułański

Akty prawne:

1. 1689 – Bill o prawach (Akt)

   1. Odrzucenie prawa suspensy (do pewnych osób) oraz dyspensy (ogólnego zawieszenia prawa)

   2. Odrzucenie utrzymywania stałej armii w trakcie pokoju

   3. Tylko parlament może uchwalać podatki – wprowadzono tez częstsze sesje parlamentu

   4. Prawo petycji

2. 1701 – Ustawa sukcesyjna

   1. Na tronie zasiądzie dynastia Hanowerska (niemiecka) – porównaj konstytucję 3 maja, która mówiła o dynastii Saskiej w Polsce

   2. Król jest od tej pory związany prawem – musi przestrzegać praw oraz zwyczajów danego państwa

   3. Ograniczono władzę króla poprzez system rządów parlamentarno – gabinetowych

   4. Zerwanie z wszechwładzą króla:

      1. Król w parlamencie – zasada iluzoryczna, ponieważ: zanika prawo sankcji oraz inicjatywy ustawodawczej oraz obecnie zostaje tylko mowa tronowa

      2. Król w rządzie – zasadą iluzoryczną, tylko przewodniczy formalnie jego pracami

      3. Król – sędzia – wyroki są wydawane tylko w jego imieniu, a nie przez niego

   5. Król pełni w sumie tylko funkcję reprezentacyjną

   6. Wprowadza się odpowiedzialność ministrów – każdy akt królewski jest kontrasygnowany przez premiera lub ministra właściwego.

Francja

1. 1789 – Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela – suwerenność narodu i trójpodział władzy

2. Piertwsza konstytucja burżuazyjna potwierdza zasady w/w dokumentu.

   1. Król sprawuje tylko władzę wykonawczą i ma pewne uprawnienia prawodawcze

   2. Król powołuje rząd i ministrów

   3. Ograniczono monarchię konstytucyjną

   4. Król posiada prawo sankcji (weta)

3. 1792 – upadek monarchii

4. 1792 – 1804 republika

5. 1804 – 1814 cesarstwo

6. Od 1814 przywrócono monarchię dzięki Kongresowi Wiedeńskiemu i legitymacji. Na tronie zasiądzie Ludwik XVIII

7. 1814 – Karta Konstytucyjna – oktrojowana, wzorzec dla innych państw

   1. Wzmocniono pozycję króla – od tej pory rola moderatora, czwartej władzy

   2. Przywrócono boskie pochodzenie władcy

   3. Król de facto dysponuje władzą wykonawczą i ustawodawczą

      1. Wyłączność inicjatywy ustawodawczej

      2. Prawo nadawania ordonansów

      3. Prawo sankcji, weta, rozwiązania parlamentu

   4. Król zarządza sądownictwem

8. Taka silna pozycja jest tolerowana za Ludwika XVIII – dość odpowiedzialnego władcy, który nie odrzucał dokonań rewolucji

9. Brat Ludwika XVIII - Karol X od 1824 roku wprowadza inne działania, m.in. poprzez wydanie ordonansów w sprawi zmian w ordynacji wyborczej – podwyższenie cenzusów

10. Od 1830 roku po Rewolucji Lipcowej – Monarchia Lipcowa

    1. Nie przywrócono w pełni zasady suwerenności narodu

    2. Ograniczono kompetencje króla

       1. Inicjatywa dla 2 izb parlamentu

       2. Zakaz wydawania ordonansów

Kształtują się zatem 2 modele pozycji ustrojowej monarchy – liberalny, występujący np. w Belgii oraz zakładający wyższe prerogatywy króla. Ten pierwszy po Wiośnie Ludów będzie dominował. Natomiast po reakcji na to wydarzenie powraca konserwatyzm.

RZĄD, GABINET, RADA

Anglia

1. Kuria regis – rada królewska przez Henryka VIII zastąpiona zostanie Radą Tajną – organem 50-osobowym współrządzący z monarchą. Obecnie ta instytucja liczy 300 osób, a król jest tylko nominalnym przewodniczącym.

2. Z owej rady tajnej w okresie restauracji i rządów Karola II wyłania się gabinet (jest to zresztą powiązane z ciągłymi sporami w łonie parlamentu)

   • Ministrowie zbierali się w gabinecie króla

   • Kabal – w I gabinecie zasiadało 5 ministrów z różnych ugrupowań, nadal istniały spory

3. Za Wilhelma Orańskiego w 1695 roku zapanowała zasada, iż gabinet tworzą jedynie przedstawiciele partii zwycięskiej

4. 1714 – Hanowerczycy na tronie – mówią tylko po łacinie i niemiecku, co nie podoba się wielu dostojnikom – dlatego też istniała konieczność stworzenia stanowiska premiera (pierwszego ministra), którym został lord skarbu

   • Zasada, iż przewodniczący zwycięskiej partii stoi na czele rządu oraz gabinetu

   • Król nie posiada od tej pory w istocie władzy wykonawczej

W pozostałych państwach wzorem Francji funkcję szefa rządu pełnił monarcha. W żadnej z tych instytucji nie było jeszcze pojęcia rządu i premiera, które pojawi się dopiero na przełomie XIX i XX wieku.

W Anglii sformułowano zasadę odpowiedzialności ministrów. Dzielimy ją na:

1. prawną (nazwa brytyjska) / konstytucyjną (nazwa kontynentalna)

   1. wedle niej można dokonać procesu impeachmentu – pozbawienia urzędu wysokiego rangą urzędnika do premiera (z wyłączeniem monarchy)

      1. oskarża izba niższa parlamentu

      2. osądza izba wyższa parlamentu

2. Polityczną

3. Parlamentarną – jako zaufanie lub jego brak

4. Solidarną – polityka całego rządu jest oceniana

5. Indywidualną – za dany resort

Wyżej opisany model przyjmie się również w innych krajach.

ADMINISTRACJA TERYTORIALNA

Anglia

Z szacunku dla tradycji to, co zostało ukształtowane w Średniowieczu zostało zachowane bez zmian aż do XIX wieku. Wtedy to mamy do czynienia z kilkoma krokami:

• 1835 – ustawa municypalna wprowadzająca rady miejskie

• 1888 – reforma zarządu lokalnego – wprowadzenie hrabstw administracyjnych, a nie geograficznych, jak to było do tej pory.

• 1894 – reforma wprowadza rady wiejskie i parafialne

Francja

W Europie kontynentalnej mamy podział na 2 modele administracji terytorialnej – francuski, związany z rewolucją oraz historyczny zreformowany istniejący w Skandynawii.

Rewolucja 1789 roku doprowadza do:

• Likwidacji podziału historycznego i wprowadzenia podziału geograficznego – prowincje dzielone na * departamenty np. Sekwany czy Leary. * Dystrykty * Kantony * Gminy

• Wprowadzenia kolegialności (braku odpowiedzialności) władzy ustawodawczej – instytucja rad departamentów i innych jednostek

• Ustanowienia merów jako przywódców miast

Taki model, zakładający demokratyczne wybory na urzędy, nawet kościelne doprowadza do piastowania ich przez ludzi niekompetentnych, lecz popularnych w danej okolicy ludzi. W rezultacie model rewolucyjny upada.

Autorytaryzm francuski

• Po raz pierwszy utworzony przez Napoleona, który ma sprawować ogromną władzę w wielu dziedzinach, głownie administracji

• 1799 – obalony został dyrektoriat – wprowadzono konsulat

  • 3 konsuli wybieranych na 10 lat, potem kadencja dożywotnia

  • Cała władza należała do pierwszego konsula – pozostali jako doradcy

  • Tylko pierwszy konsul posiadał władze ustawodawczą (swoją droga ustawodawcza była dość skomplikowana)

  • Przeprowadzono reorganizacji administracji terytorialnej

• Od 1804 do 1814 Napoleon ogłasza się Cesarzem

Autorytarny model administracji terytorialnej

• podział na 3 jednostki * departamenty * okręgi * gminy

• mianowanie wszystkich urzędników

• likwidację kolegialności – od tej pory rady mają jedynie głos doradczy

• centralizm

• Biurokratyzm

• Taki model odnosi duże sukcesy.

Cesarstwo cechuje się przepychem, rozbudowanym ceremoniałem. W XIX wielu mieliśmy takie systemy głównie w Ameryce Południowej, np. w Meksyku czy na Haiti. W XX wieku występowały w Afryce, m.in. Republice Środkowej Afryki.

REPUBLIKI PÓŹNONOWOŻYTNE

W XVIII wieku nie występowały w Europie. Możemy jedynie mówić o ich namiastkach w takich państwach jak Anglia, Szwajcaria, Włochy czy Niderlandy. Pierwszym wzorcem stały się Stany Zjednoczone., które w konstytucji z 1787 roku określały swój ustrój w 7 artykułach.

STANY ZJEDNOCZONE

Prezydent

• stoi na czele państwa. Aby został wybrany musi mieć co najmniej 35 lat, być urodzonym Amerykaninem, od 14 lat na stałe zamieszkiwać w USA

• Wybierany jest na kadencję 4 letnią maksymalnie 2 razy (po Roosevelcie na mocy poprawki z 1947 roku).

• Wybierany jest w wyborach pośrednich przez kolegium elektorskie składające się z 538 elektorów (ilość członków kongresu + Senatu)

• Ponieważ zauważyć można silną przewagę władzy wykonawczej prezydenta ustrój ten nazywać można republiką prezydencką

  • Wszelka władza administracyjna

  • Polityka zagraniczna i wewnętrzna

  • Armia i flota

  • Weto zawieszające, do którego obalenia potrzeba 2/3 głosów

  • Kontrolowany jest rzez Kongres oraz Senat

    • Procedury impeachmentu wszczęto w stosunku do Jonsona, Nixona, Clintona

    • Senat większością 2/3 musi wyrazić zgodę na sygnowanie traktatu międzynarodowego – por. Traktat Wersalski

    • Kongres większością 2/3 zatwierdza wszystkie nominacje

• System łupów – jeśli prezydent odchodzi, to cała administracja, która nie pochodzi z wyboru powszechnego podaje się również do dymisji

Administracja centralna

Zapoczątkowana od 3 sekretarzy (obecnie jest ich 14)- m.in. stanu (MSZ), wojny (obrony) oraz skarbu. Nie spotykają się oni na wspólnych obradach, ale prezydent dyskutuje z konkretnymi osobami. Występuje też osobisty sekretariat Prezydenta – Biały Dom – biura wykonawcze pracują na rzecz prezydenta.

Administracja terytorialna

Podział na Stany, które w przeszłości były pojedynczymi koloniami. To one sprawują 90% władzy państwowej. Na ich czele stoją gubernatorzy pochodzący z wyboru (niegdyś wiele cenzusów). Długość kadencji oraz forma wyboru jest różna dla każdego Stanu. W Stanach panuj rozmaity podział terytorialny, jednak w większości są to hrabstwa i parafie. Taki wzorzec jest powielany w innych współcześni istniejących federacjach.

FRANCJA I INNE PAŃSTWA

Głowa państwa

• We Francji w 1793 roku powołano Komitet Ocalenia Publicznego (9 członków), pełnili funkcję organu pozakonstytucyjnego. Projekt konstytucji jakobińskiej przewidywał istnienie Rady Wykonawczej z 24 członkami wybieranymi na 2 lata. W konsekwencji konstytucja z 1795 roku władzę wykonawczą powierzono Dyrektoriatowi (5 dyrektorów na 5 lat). W II Republice zgodnie z konstytucją 1848 głową państwa był prezydent . Podobnie w III Republice (konstytucja z 1875)

• W Republice Batawskiej na mocy konstytucji z 1798 roku władzę wykonawczą sprawowało 5 dyrektorów, natomiast zgodnie z konstytucją 1801 roku należała do 12-osobowej władzy państwowej

• W Republice Helweckiej zarząd powierzono Dyrektoriatowi Wykonawczemu (5 osób), natomiast w 1803 głową państwa był Andaman (funkcje prezydenta)

• W I Republice Hiszpańskiej w latach 1873-1875 władza wykonawcza należała do prezydenta. Podobnie w Portugalii (konstytucja z 1891)

Władza wykonawcza

• W II i III Republice ministrowie tworzyli Radę Ministrów. Instytucja premiera od 1876 roku (pozakonstytucyjna regulacja)

• W Szwajcarii na podstawie konstytucji z 1815 roku organem wykonawczym była kancelaria federalna, natomiast konstytucje z 1848 i 1874 Rada Związkowa z kancelarią Związkową.

Terytorium

kantony w Szwajcarii – konstytucja z 1874 roku ustaliła kantony tworzące Konfederację Szwajcarską. Posiadały one suwerenność i odrębność państwową. Władzą wykonawczą była Rada Kantonalna (w części francuskiej) lub Rada Rządowa (w części niemieckiej). W gminach mniejszych organem władzy była rada gminna (3-9 członków), władza uchwałodawcza należała do Wielkiej Rady zaś wykonawcza do Rady Gminnej.

DODATKOWO: STRONA 11 DRUGICH NOTATEK

ADMINISTRACJA POLSKA OD 1509 DO 1939

Kształtowanie administracji RP Obojga Narodów -

RP ON – państwo szlacheckie, potężne, związane najpierw unią personalną, potem realną. (Unia Lubelska 1569)

• Instytucje wspólne – król, sejm, polityka zagraniczna, przywileje

• Instytucje oddzielne – administracja centralna i terytorialna, skarb, wojsko, sądy, prawo sądowe

Dzieje tego organizmu państwowego możemy podzielić na 2 podokresy – demokrację szlachecką 1454-1652 oraz oligarchię magnacką 1652-1751. Cezurą między nimi jest wprowadzenie liberum weto.

Monarcha

• władza królewska początkowo silna zwłaszcza za Kazimierza Jagiellończyka, który dążył do monarchii absolutnej sprzeciwiając się sejmowi. Zaraz po jego śmierci, w 1493 roku zwołano Sejm Walny.

• Następnie Zygmunt III Stary chciał wznowić ideę absolutyzmu.

• Monarchia elekcyjna w ramach rodziny zmieniona na dziedziczną przez Zygmunta Augusta

• 1529 – wiwende electa – wybór następcy za życia powoduje bunt szlachty znany jako Rokosz. – w jego konsekwencji ponownie wprowadzono elekcyjność.

• Zygmunt August – wspiera magnaterię, później szlachtę; umiera bezpotomnie

• W 1563 wprowadzono wolną elekcję – dla wyboru króla powoływano 3 sejmu

  • Konwokacyjny (techniczny) – władzę oddawał sejmikom lokalnym na czas bezkrólewia

    • „kapturowy” – sądy i sejmiki na znak żałoby

  • Elekcyjny – przeważnie zbierał się na Woli pod Warszawą – wybór monarchy po prezentacji kandydatów przez ich legatów.

    • Iwan IV Groźny, Jan Waza, Stefan Batory, Henryk Walezy (Francja)

    • Z wybranym podpisano pacta conventa – (pierwsze w 1553) – uznanie porządku publiczno – prawnego ; charakter indywidualny, tj. zmiany za każdym wyborem ; zawierane ze szlachtą. W przypadku Hernyka Walezego były to:

      • Spłacenie długów

      • Kształcenie szlachty za darmo we Francji

      • Odbudowa floty

      • Ślub z Anną Jagiellonką

      • Odzyskanie Inflant

  • Koronacyjny – zwykle na katedrze na Wawelu, ale Poniatowski już w katedrze Warszawskiej

• Artykuły henrykowskie - podstawy ustroju (było ponad 20), m.in.:

  • Potwierdzenie przywilejów władzy

  • Elekcyjność tronu

  • Nie dla dziedziczności

  • Sejm co najmniej raz na 2 lata

  • Rada senatorów działająca przy monarsze (16 osób z wymianą 4 co 0,5 roku

  • Potwierdzenie kompetencji Sejmu

  • Tolerancja religijna

  • W razie nieprzestrzegania prawa możliwość oporu

Administracja centralna i terytorialna

Brak zmian w stosunku do monarchii stanowej. Jednak pojawia się dwóch nowych ministrów: hetman wielki koronny i jego zastępca hetman polny (oboje ds. wojny). W administracji terytorialnej starosta stał się urzędnikiem ziemskim.

Monarchia konstytucyjna – próby reform

• 1764-1768 Sejm Konwokacyjny S.A. Poniatowskiego

  • Powołano po 2 komisje na terytoriach Litwy i Polski:; kadencja 2-letnia, miały od 9 do 16 członków

    • Wojskowa – podniosła liczbę wojska do 18 tysięcy, zmodernizowała wojsko, ograniczyła rolę hetmana

    • Skarbowa koronna – uchwaliła pierwszy w dziejach projekt budżetu (1775 wprowadzony), ujednoliciła miary i wagi, zniosła cła wewnętrzne i zewnętrzne zastępując je cłem generalnym, popierała rozwiązania kapitalistyczne, rozwijała komunikację i drogi.

  • 1768 – Prawa kardynalne zastępujące artykuły henrykowskie; ich promotorem była Katarzyna II

    • Potwierdzenie przywilejów szlachty

    • Elekcja tronu

    • Trójstanowość

    • Tolerancja religijna

• 1775 – II prawa kardynalne; postanowiono, że królem może być tylko Polak, z wyłączeniem synów i wnuków poprzedniego monarchy, a także gwarancje wszystkich 3 zaborców.

• 1773 – 1776 wprowadzono

  • Komisję edukacji narodowej z biskupem na czele, potem prymasem

    • 8-osobowa rada z 6-letnią kadencją

    • Majątek byłego zakonu Jezuitów

    • Pierwsze ministerstwo edukacji

    • Reformy:

      • Laicyzacja

      • Restrukturyzacja

      • Rozwój pensji dla dziewcząt

  • Rada nieustająca – namiastka rządu; przewodnictwo króla; 18 osób z Senatu i 18 z Sejmu

    • Kadencja 2-letnia; potem zmiana 2/3 składu dla utrzymania ciągłości

    • 5 departamentów:

      • Interesów cudzoziemskich (4)

      • Policji (8)

      • Skarbu (8)

      • Wojska (8)

      • Sprawiedliwości (8)

    • Początkowo w jej składzie ludzie orientacji prorosyjskiej – rada nieustającej zdrady

    • Próba wzmocnienia rady poprzez rządy królewsko – ambasadorskie

    • Od 1789 znowu dominuje orientacja rosyjska

• 1788-1792 Reformy Sejmu Wielkiego zawarto w konstytucji 3 maja

  • Król

    • Odebrano mu inicjatywę ustawodawczą

    • Odebrano stałe miejsce w Sejmie (2 stanowość Sejmu)

    • Wzmocniono władze wykonawczą króla; ograniczając kompetencje rządu

      • Król był nietykalny i nieodpowiedzialny politycznie – wymagana kontrasygnata ministra lub premiera

      • Ministrowie odpowiedzialni politycznie i karnie

    • Zniesiono wolną elekcję – teraz dziedziczna

  • Administracja terytorialna:

    • 1789 – utworzono komisje porządkowe cywilno – wojskowe z reprezentacją miast (szlachta posesjonacka)

    • 1791 – wprowadzenie podziału na województwa i powiaty

  • Administracja miejska

    • Podział mieszczan na posesjonatów i nieposesjonatów. – pełnia władzy wyborczej tylko dla tych pierwszych, którzy na zgromadzeniach wybierali władzę miejską.

  • Nowa instytucja straży praw zajmująca się naczelną administracją

Ziemie polskie pod zaborami 1806-1918

Księstwo Warszawskie

1806 rok – Napoleon zajmuje Berlin; w 1807 roku wkracza do Polski. Po tym wydarzeniu, w zamian za pomoc Polaków w jego walkach powołano KOMITET RZĄDZĄCY jako organ administracji na ziemiach byłego zaboru pruskiego. Na jego czele stał Stanisław Małachowski. Celem tej struktury było utworzenie armii polskiej. Po dużym wydatku sił ze strony polskich żołnierzy dochodzi do układu w Tylży.

VII.1807 – Układ w Tylży – powstaje KSIĘSTWO WARSZAWSKIE

• ziemie 2 i 3 zaboru pruskiego bez WMG oraz okręgu białostockiego, który przypada w udziale Rosji

• początkowo liczy 102 tys. Km. 2

• Car Aleksander I wyraził jedynie zgodę na Księstwo Warszawskie, a nie Królestwo Polskie !!!

1809 – 5 koalicja z udziałem Polaków bierze udział w bitwie pod Raszynem. W nagrodę ziemie 3 zaboru austriackiego, a więc Ukraina zachodnia bez Tarnopolskiego (dla Rosji) przechodzą pod władanie Ks. Warszawskiego.

W nowopowstałym organizmie państwowym 22.VII.1807 roku dochodzi do wprowadzenia konstytucji oktrojowanej Polska w drodze wyjątku otrzymała od Napoleona ustrój uwzględniający polską tradycję. Jedynie administracja budowana była na wzorzec francuski.

Król – król saski, co oznacza, iż Polskę i Saksonię od tej pory łączy unia personalna. Z zachowaniem dziedzicznej dynastii

• Tytuł Wielkiego Księcia dla Fryderyka Augusta

• Polityka zagraniczna prowadzona przez Francję

• Posiada ogromne uprawnienia; to on powołuje najistotniejsze instytucje

• Uprawnienia ustawodawcze, m.in. otwarcie posiedzeń Sejmu, mianowanie Senatorów, wyłączność inicjatywy ustawodawczej, dekrety, sankcje, weto zawieszające

Jednak król, mimo swej formalnej władzy nie wykonuje swych prerogatyw. Nie zostaje wykorzystana możliwość powołania wice króla.

Rada Stanu

• na czele król lub wice król – tutaj nazwany przewodniczącym

• ministrowie, później radcy stanu, referendowie, sekretarz – skład ciągle powiększano

• Wiązanie 3 ogniw władz – stoi ponad klasycznym trójpodziałem. Legislatywę wykonuje poprzez przygotowanie projektów ustaw i dekretów, egzekutywę poprzez kontrolę ministerialną i nadzór nad administracją , judykatywę poprzez sąd kasacyjny, omawiany w następnym punkcie

• Sądownictwo kasacyjne

  • Kasacja dochodzi do skutku w przypadku złamania prawa materialnego lub procesowego

  • Rada sama nie rozstrzygała sprawy, kierowała jedynie prośbę o ponowne jej rozpatrzenie i naprawę ewentualnych błędów

• Sądownictwo administracyjne

  • Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych

  • Rozstrzyganie kwestii administracyjnych związanych ze strukturą – odtąd stosunek dwustronny państwo – obywatel, obywatel – państwo.

  • Pierwszą instancją rady prefekturalne, druga instancją rada stanu

Rada Ministrów

• w jej składzie ministrowie policji, spraw wewnętrznych, skarbu, wojny, sprawiedliwości + sekretarz stanu przekazujący informacje od króla Saksonii

• Dla rozstrzygania spraw ponadresortowych wielokrotnie powoływana jest rada ministrów, której kompetencje się zwiększają; w 1812 to ona praktycznie rządzi w Księstwie Warszawskim zajmując się głowinie sprawami wojennymi tego czasu.

Administracja terytorialna – w tej sferze zauważa się odejście od tradycji historycznych. Występuje następujący podział:

1. departamenty – w 1807 6, potem w 1809 10

   1. Na czele prefekt mianowany przez króla podległy ministrom i radzie stanu

   2. Rada prefekturalna przy prefekcie pełniąca funkcje sądu administracyjnego I instancji

2. Powiaty – w 1807 60 w 1809 100

   1. Funkcja administracyjna – podprefekt mianowany przez króla

   2. Funkcja wyborcza – po 1 pośle na Sejm

3. Gminy miejskie i wiejskie

   1. Gminy miejskie nie do końca zoorganizowanie. Municypalności wprowadzono zaledwie w kilku miastach. Na czele stał prezydent lub burmistrz. Dodatkowym organem była rada miejska z 2 – 5 ławnikami

   2. Gminy wiejskie – zarządzane przez wójta lub sołtysa

Z założenia w tak zorganizowanej administracji urzędy mieli sprawować ludzie wykształceni, a nie tylko dobrze urodzeni. Dlatego była potrzeba powołania instytucji kształcącej. W 1808 roku obok Najwyższej Komisji Egzaminacyjnej powstaje Szkoła prawa i administracji – w 1816 roku jako Uniwersytet Warszawski. Kształci on kadry urzędnicze. Od tej pory możemy mówić o szkolnictwie administracyjnym.

Wolne Miasto Gdańsk – kolejnym tworem powstałym na mocy traktatu z Tylży jest WMG. Oparte na wzorcu niemieckim (porównaj Hamburg, Lubeka, Frankfurt). Warto zaznaczyć, że ten twór powtórzy się w postanowieniach traktatu wersalskiego.

Ustrój WMG Napoleońskiego:

• nie powstała konstytucja, ostatecznie obowiązywała sytuacja prowizoryczna

• zasady I RP i Francuskie

• Wpływy francuskie przejawiają się w:

  • Dużej roli portu bałtyckiego

  • Interesy francuskie musiały być zabezpieczone – na czele stał gubernator J. Rapp mianowany przez Napoleona.

  • Gospodarka podległa intendentowi kontrolującemu przepływy, cła. – od 1809 funkcję pełnił Konsul Massias (Francuz)

• Najwyższą władzę (gł. Administracyjną) pełnił Senat (wcześniej Rada Miejska) – I Ordynek

  • 4 burmistrzów (prezydent na czele), 8 senatorów.

  • Powiększony do 22 osób

• II ordynek – Ława pełniąca funkcję sądowniczą.

• III ordynek – przedstawiciele 4 regionów, w sumie 100 osób, po reformie po 4 członków z 4 dzielnic.

• Ziemie przyległe – 250 folwarków i wsie. Były administracyjnie podzielone pomiędzy 4 burmistrzów.

• Na Żuławach dość dużo urzędników – związane z kwestiami melioracyjnymi

Kongres Wiedeński 1815 – w jego trakcie Rosja chce przejąć całe Księstwo Warszawskie, jednak spotyka się to z oporem Prus i Austrii – w rezultacie powstają nowe organizmy: Wolne Miasto Kraków, Królestwo Polskie oraz Wielkie Księstwo Poznańskie

Wolne Miasto Kraków – zajmuje powierzchnię 2. Zamieszkuje w nim od 90 do 120 tyś. mieszkańców. Jego ustrój można scharakteryzować w następujący sposób:

• konstytucje: wstępna 1815 zasadnicza 1818 ograniczająca dotychczasowy ustrój z 1833

• Administracja centralna

  • Senat – 12 członków + przewodniczący - 6 głównych z funkcją dożywotnią i 6 pobocznych na kadencję. 8 członków od Zgromadzenia Reprezentantów, kolejni z Kapituły Katolickiej, Uniwersytetu Jagiellońskiego.

  • Zgromadzenie trzech rezydentów – po 1 z każdego zaboru

• Administracja terytorialna

  • 26 gmin politycznych i 2 administracyjne związane z ludnością Żydowską żyjącą według innych zasad i mającą ograniczone prawa polityczne

  • Na czele gmin wójtowie, potem komisarze cyrkułowi

• W 1846 WMK wcielono do zaboru austriackiego.

Wielkie Księstwo Poznańskie – istniało od Wiosny Ludów (1848), zajmowało obszar 29,5 tyś. km 2, Funkcję namiestnika w tym obszarze pełnił Antoni Radziwił – w zasadzie realizował myśl administracyjną króla Pruskiego. Nie miał dużej samodzielności. Po powstaniu listopadowym urząd namiestnika nieobsadzony, zakończyła się jakakolwiek samodzielność tego obszaru. Jeśli mówimy o administracji terytorialnej, to posiadała ona status autonomii do 1831 roku. Było częścią państwa pruskiego traktowaną odrębnie. Po powstaniu staje się tzw. Pozen province – prowincja podzielona na obwody rejencyjne z prezydentem oraz powiaty z radcą ziemskim (jako jedyne posiadały w miarę rozwiniętą samodzielność) i gminy wiejskie z sołtysem.

Zabór austriacki – do 1861 roku funkcjonował na zasadach monarchii austriackiej. Na czele autonomii Galicyjskiej stał Polak – Godłowski. Jego zadaniem było wprowadzenie i utrzymanie autonomii. Od powstania Austro- Węgier w 1867 wszystkie państwa związkowe posiadały autonomię.

Możemy mówić o funkcjonowaniu trzech pionów administracji w Autonomii:

• samorządowy

  • dotyczył również szkolnictwa

  • na czele tego pionu namiestnik rezydujący we Lwowie (Polak), niżej stali starostowie (Polacy); gminy podzielone zostały na miejskie i wiejskie

  • Kraków i Lwów zarządzani przez prezydenta i Radę Miasta; mniejsze miasta przez burmistrza

• autonomiczny

  • sejm krajowy z kadencją sześcioletnią (kuria ziemiańska i inne); ustrój niedemokratyczny

  • wydział krajowy – z marszałkiem Sejmu krajowego; organ wykonawczy

• rządowy

  • rada państwa

    • izba panów (arystokracja dobierana wg uznania cesarza)

    • izba poselska (z Galicji tylko Polacy wchodzili w jej skład)

  • władza wykonawcza – na czele premier (Polak) + ministrowie resortowi + minister ds. autonomii (również ds. Galicji)

Królestwo Polskie - w porównaniu do Księstwa Warszawskiego obszar zmniejszony o Wielkie Księstwo Poznańskie, WMK oraz okręg tarnopolski, który trafił do Rosji. Ogólnie liczyło 128 tyś. km2.
Cechy
Namiestnik
Rada Stanu
Rada administracyjna
Pozostałe instytucje centralne
Administracja terytorialna

II Rzeczpospolita – 1918 - 1939

Rys historyczny

Po I wojnie światowej wytworzyły się na terenie Polski orientacje dotyczące zdobycia niepodległości. Są to:

• aktywiści – proaustriaccy; na czele Piłsudski; tworzą m.in. Związek Walki Czynnej, Towarzystwo Sokół, Polskie Harcerstwo; pojawia się również koncepcja monarchii Austro-Węgiersko-Polskiej. Do pewnego czasu popierano również Niemcy

• Pasywiści – orientacja prorosyjska; na czele Dmowski; głoszą, iż Rosja jest już reformowana

• Powstańcy – głosili jedność Słowian w walce z Germanami

• Komuniści – na czele z Różą Luksemburg; wojna światowa miała przynieść rewolucję komunistyczną

Działania powojenne:

• W trakcie wojny różne strony konfliktu chciały przesunąć na swoją stronę Polaków – m.in. Akt 16. Listopada i Powołanie Tymczasowej Rady Stanu; orędzie Wilsona

• Po wojnie istniała konieczność zjednoczenia kilku ośrodków władzy, które powstały na skutek w/w działań – Rady Regencyjnej (Rakowski, Ostrowski, Lubomirski), Rady Stanu, Komitetu Narodowego Polskiego (siedziba w Paryżu, na czele Dmowski; wg Ententy rząd emigracyjny, na czele armii Haller); Kres tej sytuacji przyniesie Piłsudski, który 11.XI.1918 otrzymał od Rady Regencyjnej insygnia władzy, stopniowo kolejne ośrodki władzy oddawały mu swoje prerogatywy.

• Powstaje rząd Moraczewskiego. Polska jest republiką. Władza należy do Tymczasowego Naczelnika Państwa

• Sejm ustawodawczy – Mała konstytucja z II.1919

  • Władza suwerenna dla Sejmu Ustawodawczego

  • Władza cywilno – wojskowa dla naczelnika

  • Naczelnik powołuje premiera i na jego wniosek ministrów

  • Premier i ministrowie odpowiedzialni przed Sejmem

  • Tworzenie konstytucji stałej przynosiło dość dużo sporów

• Konstytucja marcowa z 1921 – demokracja, forma parlamentarno – gabinetowa

• Nowela Sierpniowa

• Konstytucja kwietniowa z 1935 – autorytaryzm

Podział administracji:

• centralna

  • Prezydent

  • Rada ministrów

  • Ministrowie

• Terytorialna

  • Administracja rządowa

    • Administracja ogólna – działania przypisane MSW; inaczej zwana zespoloną. Dla jej celów wprowadzono podział państwa na województwa, powiaty, gminy wiejskie i miejskie

    • Administracja specjalna – nie zespolona; podział na specjalne okręgi, np. wojskowe

  • Samorząd

PREZYDENT W USTROJU II RP
Akt prawy
Konstytucja marcowa z 1921
Nowela sierpniowa z 1926 roku
Konstytucja kwietniowa z 1935 roku

Rada ministrów

• premier koordynatorem, a nie kierownikiem prac rządu

• Kompetencje:

  • Decydowanie o ogólnych kierunkach polityki zagranicznej wewnętrznej

  • Inicjatywa ustawodawcza

  • Wydawanie rozporządzeń, zarządzeń, podejmowanie uchwał

  • Uzgadniała i kontrolowała działalność poszczególnych ministrów

• Komitet Ekonomiczny – organ pomocniczy; przewodniczącym premier lub delegowany minister;

• W 1930 roku utworzono Prezydium Rady Ministrów – w składzie biura do różnych spraw; ich zadaniem była obsługa prawna i organizacyjna rządu

• W konstytucji kwietniowej wzrasta pozycja premiera, który staję się od teraz rzeczywistym przywódcą prac rządu

Ministrowie - Pierwsze ministerstwa tworzone już przez Radę Regencyjną (1918 – 8 ministrów) Ostateczny kształt ministerstw wprowadza dopiero w 1926 roku rozporządzenie w tej kwestii. Po unifikacji liczba ministerstw wynosiła 13, miała jednak tendencję malejącą.

Odpowiedzialność ministrów: parlamentarna, polityczna, solidarna, indywidualna, konstytucyjna

Minister – wiceminister (podsekretarz stanu) + aparat pomocniczy (ministerstwo) podzielona na departamenty – na ich czele dyrektorzy – wydziały z naczelnikami jako przewodniczącymi – referaty – biura – działy

Administracja zespolona przed unifikacją
OBSZAR
Z. rosyjski
Z. austriacki
Z. pruski
G. Śląsk

Administracja zespolona po unifikacji

• Unifikacja nastąpiła 19.1.1928 roku – wprowadzono podział na 16 województw + Warszawa; województwa dzieliły się na powiaty, gminy miejskie (611) i wiejskie (3195) – wszystko razem tworzyło administrację publiczną, czyli zespoloną

  • Realizacja zadań różnych ministerstw;

• Wojewodę mianował prezydent na wniosek URM i MSW. Działał w podwójnym charakterze:

  • Przedstawiciel rządu oraz szef administracji ogólnej

• Organy kolegialne w województwie

  • Rada Wojewódzka – przedstawiciele powiatów; organ opiniodawczy; w Pomorskiem i Poznańskiem nazywany sejmikiem wojewódzkim

  • Wydział Wojewódzki- wojewoda, członkowie wybrani przez radę oraz 2 urzędników państwowych – uprawnienia doradcze i stanowcze; w Pomorskiem i Poznańskiem nazywany Wydziałem Wojewódzkim

• Odmienne organizacje wojewódzkie:

  • Śląsk – Śląska Rada Wojewódzka

  • Warszawa – podział na powiaty grodzkie ze starostami na czele; Komisarz rządu i magistrat dodatkowymi organami

• Powiat – pod kierownictwem starosty mianowanych przez MSW; podlegali wojewodzie;

  • Starostowie grodzcy – zarządzali miastami powyżej 75 tys. Mieszkańców; wyjątkowo w Gdyni powołano komisarza rządu;

  • Organami pomocniczymi: Sejmiki (rady) powiatowe oraz wydziały powiatowe

Administracja niezespolona

• zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi należy do Prezydenta przed MS wojskowych, Generalnym Inspektorze Sił Zbrojnych. – kraj podzielony na 10 okręgów korpusów

• podziały dotyczące spraw sprawiedliwości, skarbu, oświaty, rolnictwa, edukacji i wierzeń, opieki społecznej

SAMORZĄD PRZED UNIFIKACJĄ
Gminy wiejskie
Gminy miejskie
Powiaty
Województwa
SAMORZĄD PO UNIFIKACJI
Zasady
Gmina i powiat
Gospod i zawod

Postępowanie administracyjne

- Rozporządzenie o postępowaniu administracyjnym z 22.03.1928 roku, uzupełniane o zasady postępowania przymusowego oraz karnoadministracyjnego

------ przymusowe – wykonywane w I instancji przez starostę; do jego decyzji przysługiwała skarga do wojewody

------ karnoadministracyjne – karność wykroczeń od kary grzywny (3 tys.) do 3 miesięcy aresztu.; w tym wypadku skazany mógł skierować sprawę do sądu

Kontrola administracji

Podział na kontrolę:

• wewnętrzną – w ramach hierarchii administracyjnej

• zewnętrzną

  • parlamentarną – pociąganie ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej

  • interpelacje poselskie

  • sądową – działalność sądów administracyjnych

  • państwową - NIK

NIK

• 1917 – TRS tworzy Urząd Obrachunkowy

• 1919 – dekret Tymczasowego Naczelnika Państwa tworzy NIKP – wszechstronna kontrola finansów; w sumie pod kontrolą Piłsudskiego; stosowano 3 rodzaje kontroli: wstępną, następczą oraz faktyczną; posiadała oddziały terytorialne w najważniejszych miastach II RP

• Konstytucja marcowa z 1921 roku – ustawa powołująca NIK; podlega prezydentowi; prezes NIK w randze ministra; tylko kontrola faktyczna i następcza

Funkcjonariusze administracji

• Ustawa o państwowej służbie cywilnej z 1922 roku – podział na urzędników i funkcjonariuszy niższych;

• Stosunek służbowy ustalany na zasadzie mianowania lub umowy

• Problemem były braki w kadrze urzędniczej. Stosunkowo dobra sytuacja panowała jedynie w Galicji

ADMINISTRACJA WSPÓŁCZESNA

REPUBLIKI LIB - DEM.
Rys historyczny
Zmiany w starych republikach
Francja: częste zmiany rządu bez osłabienia władzy administracyjnej, m.in. dzięki nadaniu w 1934 roku specjalnych uprawnień premierowi. USA: wracają do polityki zagranicznej, w ustroju zwiększanie roli federacji kosztem stanów; Od Roosevelta zwiększanie roli prezydenta; (orędzia, 1930 – podporządkowane urzędy, 1939 – kancelaria prezydenta); wprowadzono Urząd Białego Domu
Nowe republiki
Prezydent
A. Centralna
Terytorialna
Sądownictwo

REŻIMY AUTORYTARNE
Rys historyczny
Głowa państwa
A. terytorialna

REŻIMY TOTALITARNE
Rys historyczny
Faszyzm włoski i niemiecki
Stalinizm

SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE W POLSCE - ZESTAWIENIE

Księstwo Warszawskie

-recypowano wzór francuski (kontynentalny) , w którym było ono oddzielone od sądownictwa powszechnego . S A było dwuinstancyjne i połączone z organami administracji

-Konstytucja Księstwa Warszawskiego zapowiadała utworzenie w każdym departamencie rady interesów spornych (rady prefekturalnej) ,składającej się z 3-5 radców mianowanych przez króla –sądownictwo administracyjne w I instancji .

-II instancję stanowiła Rada Stanu – miała prawo konstytucyjne a jako sąd ugruntował ją dekret z 19 września 1810 – w sprawach umów zawieranych przez ministrów występowała również jako I instancja.

-właściwości: spory między organami administracji albo instytucją publiczną a osobą prywatną .

-tryb postępowania –strony obowiązywał przymus adwokacki . Termin wniesienia odwołania od decyzji –3 miesiące od jej doręczenia . Rozprawa była tajna a orzeczenia nazywano decyzjami .

Królestwo Polskie

-utrzymano dotychczasową strukturę i właściwość S A .

-Konstytucja K P z 27 listopada 1815 – nic nie mówiła o S A , ale podpisane 25 maja 1815 przez Aleksandra I zasady konstytucji mówiły , że sporne sprawy administracyjne przekazane zostają do właściwości zwykłych sądów , lecz utrzymano je ze względów praktycznych-duża ilość zaległych i nowych spraw .

-I instancja –tymczasowo rady prefekturalne , a od 1817 zarządzające województwami komisje wojewódzkie (od 1837 rządy gubernialne) –działały do roku 1867

-II instancja – 1816-1822 –Delegacja Administracyjna , od 1822 Rada Stanu Królestwa Polskiego . Po zlikwidowaniu Rady Stanu w 1841 funkcję sądu II instancji przejęło w 1842 Ogólne Zgromadzenie Warszawskich Departamentów Rządzącego Senatu. W 1861 funkcje powróciły do reaktywowanej po reformie A. Wielopolskiego Rady Stanu . Po całkowitej likwidacji odrębności KP w 1867 funkcje przekazano I Departamentowi Senatu Rządzącego w Petersburgu .

-właściwość – utrzymana poprzednia-nie można było wnosić skarg na nadużywanie władzy przez administrację.

II RP

-3 sierpnia 1922 r ustawa o Najwyższym Trybunale Administracyjnym (NTA) –wzorowana na ustawie z 1875 r o Wiedeńskim Trybunale Administracyjnym . Skład NTA miał być wyłącznie fachowy , uprawnienia kasacyjne , które określała klauzula generalna.

- niższe instancje –z braku wykształconej kadry i problemów finansowych utrzymano sądownictwo administracyjne pozaborcze na ziemiach zaboru pruskiego . Nigdy nie doszło do rozbudowy i ujednolicenia niższych instancji- istniał model jednoinstancyjny ( austriacki )na ziemiach zaboru rosyjskiego i austriackiego oraz 3 stopniowy na ziemiach byłego zaboru pruskiego .Organizacyjnie połączone były na szczeblu NTA .

NTA :

-skład:- pierwszy prezes , prezesi izb oraz sędziowie . Mianowani na wniosek premiera przez prezydenta . Wszyscy członkowie mieli posiadać wykształcenie prawnicze , a połowa kwalifikacje sędziowskie .

-właściwość – określała klauzula generalna –kontrola legalności aktów administracyjnych wydawanych przez organy administracji rządowej i samorządowej , z wyjątkiem spraw przekazanych ustawowo sądom powszechnym ,mianowania na publiczne urzędy i stanowiska, reprezentacji państwa za granicą , działań wojennych , spraw dyscyplinarnych , decyzji wydawanych na zasadzie swobodnego uznania .

Skargę można było wnieść dopiero po wyczerpaniu drogi odwoławczej –administracyjnej. Termin wniesienia skargi wynosił 2 miesiące od jej doręczenia . Wyroki Trybunału były ostateczne .Trybunał mógł zaskarżoną decyzję utrzymać w mocy , lub uchylić całkowicie lub częściowo .

Niższe instancje :

Były zabór pruski :

1. Wydziały Powiatowe ( miejskie )– I instancja

2. Wojewódzkie Sądy Administracyjne ( Poznań , Katowice , Toruń) –II instancja

3. Najwyższy Trybunał Administracyjny w Warszawie .

Inwalidzki Sąd Administracyjny (ISA)

Na podstawie ustawy z 26 marca 1935 r na okres przejściowy utworzono ISA przy NTA . Miał on przejąć orzecznictwo w sprawach skarg na decyzje o zaopatrzeniu rentowym i emerytalnym inwalidów wojennych i wojskowych oraz osób po nich pozostałych .

Skład: przewodniczący i sędziowie oddelegowani ze składu NTA oraz ławników powoływanych na rok przez Premiera ( połowa urzędnicy o wykszt. Prawniczym , połowa inwalidzi posiadający średnie wykształcenie wytypowani przez stowarzyszenia inwalidów ) . Nie obowiązywał tu przymus adwokacji a sąd posiadał uprawnienia rewizyjne .
Sądy ubezpieczeń społecznych :

-Prawo o sądach ubezpieczeń społecznych zostało przyjęte 28 lipca 1939 . Dwuinstancyjny system miały tworzyć okręgowe sądy ubezpieczeń społecznych ( z udziałem ławników) oraz Trybunał Ubezpieczeń Społecznych o składzie zawodowym .

Trybunał Kompetencyjny (Trybunał Państwa ) .

-rozstrzyganie sporów o właściwość między organami administracji a sądami administracyjnymi lub innymi sądami .

-utworzony ustawą z 25 listopada 1925 r .

-siedziba :Warszawa , 2 prezesów i 14 członków mianowanych na 5 lat przez prezydenta na wniosek premiera .

PRL:

-1980- NSA –nowelizacja kodeksu postępowania cywilnego –poddany kontroli judykacyjnej Sądu Najwyższego , a jego właściwość określała klauzula enumeratywna . Rozszerzenie uprawnień nastąpiło dopiero po 1990 , a w 1995 weszła w życie nowa ustawa o NSA. Ograniczono zakres nadzoru judykacyjnego SN .

-organizacja : siedziba :Warszawa , dla ułatwienia dostępu od 1981 r tworzono ośrodki zamiejscowe . Prezesa NSA oraz wiceprezesów powoływała Rada Państwa na wniosek Premiera . Prezesów ośrodków zamiejscowych powoływał minister sprawiedliwości w porozumieniu z prezesem NSA . Kandydaci musieli spełniać wymagania sędziowskie –35 rok życia , co najmniej 10 lat praktyki prawnej.

-właściwość –zadania określone enumeratywnie . Kontroli sądowej podlegały tylko decyzje administracyjne z zakresu spraw wyliczonych w ustawie .

-niższe sądy administracyjne zostały powołane dopiero w świetle nowej Konstytucji z 1997r –w pięć lat po jej wejściu w życie .

Sądy Ubezpieczeń Społecznych

-działało w latach 1947-1974 na podstawie przepisów ustawy z 1939 r

-Okręgowe sądu ubezpieczeń społecznych –I instancja i ławnicy

-Trybunał Ubezpieczeń Społecznych –działał przy nim rzecznik interesu publicznego .

-od 1974-1985 sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych przekazano okręgowym sądom pracy . W 1985 przekazano je sądom powszechnym .

Spory kompetencyjne

-nie doszło do stworzenia oddzielnych sądów kompetencyjnych aż do 1980r , do kiedy sądy były sędzią we własnej sprawie . W 1980 powierzono rozstrzyganie sporów Kolegium Kompetencyjnemu przy Sądzie Najwyższym . W jego skład wchodziło 3 sędziów SN , przedstawiciel ministra sprawiedliwości oraz ministra właściwego zakresowi sprawy .

SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE

SŁOWNIK TERMINÓW

Balliwowie- średniowieczny urząd przechodzi w gubernatorów

Biuro Policji Pośredniej- w 1827 przekształca się w Dyrekcję Policji, od 1840 podporządkowuje się cała adm. Lokalną.

Cyrkuły- starostowie obwodowi

Deklaracja praw człowieka 1789

Departament Kamer- organy kolegialne: Wojny i Domen. ściśle podporządkowane Generalnemu Dyrektorium. Sprawy administracji, wojska, policji, podatkowe, lesne, sądownictwo w sprawach skarbowych, budowlanych, policyjnych. Prezydent

Departament Policji- związany z Rada Nieustającą, kompetencje: kontrola rachunków.

Doktryna kameralistyczna-nauka o policji

Dominnia- 1784 przez cesarza Józefa II stanowiące zwierzchności gruntowe podlegające władzy pana

Dyrekcja Policji

Dystrykt- najniższa jednostka adm. zarządzane przez komisarzy ziemskich

Fiskałowie- nadzorcy nad urzędnikami wszystkich szczebli

Generalny Delegat Rządu dla byłej Galicji

Generalny Dyrektoriat- utworzony w 1723 powstał z GKW z GDF. dzielił sięna 5 realnych departamentów

z ministrami na czele.

Generalny Kontroler Finansów- od pol XVII wcześniej nadintendent finansów. Czołowy minister Jan Baptysta Colbert, kontrolował roboty publiczne, przemysł, handel, rolnictwo i komunikację.

Hirtenbrief- Józef II wydaje w 1783 okólnik do urzędników, reorganizacja stanu urzędniczego w duchu oświeconego absolutyzmu.

Horodniczowie- pełnili funkcje plicyjne w miastach.

Intendenci- komisarze nadzwyczajni, szefowie administracji lokalnej. Mianowanie przez króla na wniosek generalnego kontrolera finansów. Szlachta i burżuazja. Władza w okręgach generalnych. Administracja, skarbowość, wymiar sprawiedliwości.

Intendent Dóbr narodowych

Izby Okręgowe kontroli

Justycjariusze- arbiter w sporach

Kamery Wojny i Domen

Kancelaria Nadworna Galicyjska -1774-76, 1797-1802 , 13 departamentów

Kancelaria Stanu- z 1742 zarząd dworu i sprawy zagraniczne.

Kanclerz- strażnik pieczęci, kontrola aktów wychodzących z kancelarii królewskiej oraz zwie Rzchnictwo nad sądami oraz nadzór nad funkcjonowaniem rad królewskich.

Komendanci- policjanci w miastach gdzie stacjonowały garnizony.

Komisarzowie ziemscy- zarządcy dystryktów

Komisja dla Usprawnienia Administracji Publicznej

Komisja Edukacji Narodowej 1773- administracja oświaty i sądownictwo jej.

Komisja Kontroli Długów Państwa

Komisja nad Szpitalami-1775 zakładanie nowych szpitali, koordynacja służby zdrowia.

Komisja Policji- 1791-działania porządkowe i 8 podległych komisji-wydziałów policyjnych- intendenci policyjni.

Komisja Skarbowa- 1764 zasada kolegialności, funkcje fiskalne i gospodarki budżetowej, komunikacja, transport

Komisja Włościańska- ustalanie prawa własności i powinności chłopów wobec dworu.

Komisja Wojskowa 1764 organizacja zaopatrzenia i szkolenia sił zbrojnych.

Komisje boni ordinis dobrego porządku- oczyszczanie i odbudowa miast

Komitet do Spraw Królestwa Polskiego

Komitet Ocalenia Publicznego- Maksymilian de Robespiere 1793

Komitet Urządzający

Konkordat

Konstytuanta- 9 lipca 1789 głównym zadaniem uchwalenie pierwszej konstytucji

Konstytucja grudniowa

Konsyliarze- członkowie Rady nieustającej, powoływani co 2 lata przez sejm

Landraty

Listy zachowania- sprawozdania oceniające urzędnika

Mandatariusze- urzędnik opłacany przez właściciela wsi, wykonawca zleceń cyrkułu.

Marginalia- odręczne decyjze władcy.

Merkantylizm- doktryna ekonomiczna zakładająca dodatni bilans handlowy przez sterowanie Polityką celną (przewaga eksportu nad importem)

Minister Królewski

Ministerstwo Gabinetowe- sprawy zagraniczne z 1728

Ministerstwo Sprawiedliwości- z 1737 z Kanclerzem i kilkoma ministrami, sąd i religia

Ministeriat- organ doradczy króla - wykonawca jego woli, koordynował nimi I minister do 1743.

Municypalność- najniższa jednostka adm Księstwa Warszawskiego, zarządzana prze burmistrza lub prezydenta.

Nadworna Izba Rachunkowa -kontrola rachunkowa z 1762 działała do 1854

Nadworna Izba Skarbowa (hofkammer) - sprawy finansowe państwa

Nadworna Rada Wojenna- w XVIII podzielona na wydzialy: ekonomiczny, spraw sądowniczych, rekrutacji.

Najwyższa Izba Obrachunkowa- z czasów Księstwa Warszawskiego

Najwyższa Izba Sprawiedliwości- z 1749 wymiar sprawiedliwości, przewodzi prezydent, trzy senaty

Najwyższa Komisja Egzaminacyjna 29 IV 1808 dekret o egzaminach dla urzędników

Najwyższa Tajna Rada- doradczy organ władcy 1726-1730

Nakazy gabinetowe- decyzje króla

NIK

Ober- Prokurator- podlegali prokuratorowi generalnemu.

Oberpolicmajstrzy- policjanci w miastach stołecznych.

Okręgi Generalne

Państwo dobrobytu- wkraczanie przez państwo we wszystkie sfery życia obywateli.

Państwo Policyjne

Podział typu historycznego - podział na ziemie w XVI i XVII w, Anglia (hrabstwa i parafie) Holandia (prowincje), Szwajcaria (kantony), Stany Zjednoczone (stany), Austria (kraje). Polska- Wojewodztwa ziemie i powiaty.

Podział typu racjonalistycznego -francuski departament w 1790. Kryterium odległości do 1 dnia . Obecnie 96 /100 departamentów. Hiszpania 1833, Włochy po zjednoczeniu II poł. XIX w. Japonia od 1871, Prusy 1815.

Policja bezpieczeństwa-powiązana z wymiarem sprawiedliwości.

Powiat- Landrat (starosta) mianowany przez króla.

Prawo Policyjne- iuris politiae w imię dobra powszechnego wkraczanie przez panującego we Wszystkie dziedziny życia poddanych. Od niebezpieczeństw chronił społeczeństwo mądry i tros Kliwy władca. Hierarchiczny aparat admini. Zależny wyłącznie od panującego, bez przepisów pr awa, decyzje adm miały charakter wiążący jednostronni, ich zmiana drogą via gratiae

Prefekt-stał na czele departamentu

Prikaz- prikaz aptekarski i Prikaz Preobrażeński

Protomedyk

Prowincja

Przysiężnicy- samorząd w dominniach

Rada Depesz 12 członków, wszyscy ministrowie stanu, kanclerz sekretarze stanu, radcowie, sprawy administracyjne, I ins Tancja dla spraw spornych , oraz instancja odwoławcza od zarządzeń intendentów. Do 1789

Rada Finansów -generalny kontroler, radcowie oraz kanclerz przewodniczący - podatki oraz ich rozdział

Rada najwyższa Tymczasowa-1794

Rada Nieustająca- 1775 centralna instytucja adm. Składała się z 36 członków Konsyliarzy. Spośród posłów wybierany był marszałek. 5 departamentów: Interesów cudzoziemskich, Policji, Wojska, Sprawiedliwości, Skarbu.

Rada prefekturalna- 2-5 osób

Rada Spraw Handlowych- organ doradczy (sprawy kolonii)

Rada Stanu- pod przewodnictwem króla nie więcej niż 7 osób, członkowie ministrowie stanu: sekretarz stanu , kanclerz, Generalny kontroler finansów, polityka zagraniczna i wewnętrzna. 1761 Kanclerz Kaunitz

Rada Stron Procesowych (Prywatna) kontynuacja Rady Królewskiej, pod przewodnictwem kanclerza, 4 sekretarze stanu, Oraz 30 radców (3 duchownych, 3 szlachty rodowej, 24 ze szlachty urzędniczej, a także referandarze. Funkcje sądowe: Sąd kasacyjny, kompetencyjny, sąd mogący wywołać już każdą sprawę zawisłą już w innym sądzie.

Radca gubernialny

Radcy Skarbowi- organ nadzorujący miasta.

Rady municypalne- organy samorządowe w miastach, 30 osobowe powoływane przez króla.I`

Realne departamenty

Reformy Terezjańsko-Józefińskie

Remonstracja- odmówienie rejestracji

Resort- niezależny pion organizacyjny

Rezydenci- w Rzeczpospolitej Krakowskiej organy rządów opiekuńczych.

Rozporządzenie o postępowaniu administracyjnym

Samorząd szlachecki- powołany w 1785 przez Katarzynę II, organami były gubernialne i powiatowe zgromadzenia szlachty.

Sankcja Pragmatyczna - 1713 Karol VI -zasad primogenitury, nierozerwalna i niepodzielna całość.

Sejm grodzieński- 1793 powołuje z powrotem Radę Nieustającą złożoną z króla i 24 członków wybieranych przez sejm co 4 lata.

Sekretarz Stanu -notariusze z kancelarii królewskiej od XVI w, każdy kierował jednym z 4 region Ów geograficznych, prowadził politykę zagraniczną . Od XVI w 4 resorty: spraw zagranicznych, Wojny, domu królewskiego (religia), oraz marynarki (kolonie). Od XVII ministrowie królewscy.

Senat Rządzący- z 1711 składał się z 9 senatorów i obersekretarza., a po 1798 doszlo 12 prezydentów kolegiów.

Stan Urzędniczy- kupowanie stanowisk, odrębny status prawny,

Starostowie obwodowi- podlegali bezpośrednio gubernatorom.

Straż Praw- na czele władzy wykonawczej, podlegały jej: komisje rządowe "obojga narodów".

Subdelegaci- rezydenci miast

Syndyk Generalny- wprowadzał w życie nowe akty prawne

Systematyczny podział terytorialny -województwa dzieliły się na obwody , a te na gminy.

Szkoła Nauk Administracyjnych- 1811 zwaną Szkoła Prawa i administracji

Szlachta urzędnicza

Święty Synod- cesarz sprawował przez niego władzę nad cerkwią.

Tajna Rada

Tajna Rada Stanu- w Prusach u boku króla, zniesiona przez Fryderyka II

Trójpodział władzy- władza ustawodawcza-parlament, wykonawcza- król i ministrowie, sądownicza- niezawisłe sądy

Uniwersał Połaniecki- z 7 maja 1794r.opieka prawa i rządu nad chłopami.

Urząd Administracji Lokalnej

Urząd Budowniczych- 1819 Wolnego Miasta Krakowa i jego okręgu

Ustawa dobrego porządku

Ustawa konstytucyjna Księstwa Warszawskiego z Drezna 22 lipca 1807

Ustawa konstytucyjna z 1815

Ustawy o państwowej służbie cywilnej 1922

Wirliści

zarządy gubernialne- doradczo-wykonawcze organy kolegialne od 1775

Zasada Biurokratyzmu- kryterium kwalifikacji i wynagrodzenie. „Szlachta urzę Dnicza” noblese de robe. Pionowy i poziomy podział pracy, hierarchiczność, jednolite normy Generalne, pózniej korpus państwowej służby cywilnej.

Zasada Centralizmu- stosunki zachodzące pomiędzy organami adm. Podporządkowanie organów niższego stopnia organom nadrzędnym, oraz skupie Nie decyzji w organach centralnych. Centralizacja osobowa- dysponowanie osobą Pełniąca funkcję w organie adm. Zależność służbowa- upoważnienie do wydawan Ia poleceń służbowych.

Zasada Decentralizmu- domniemanie samodzielności i niezależności Podmiotów, organ nie może być adresatem poleceń służbowych, a jego decyzje nie Mogą być uchylane w trybie nadzoru. Od XIX w Samorząd, terytorialny, zawodowy.

Zasada Dekoncentracji- powierzenie kompetencji adm. Organom lokalnym.

Zasada Jednoosobowości- od XIX w. ześrodkowanie władzy dla ministra, który Rozstrzyga bezpośrednio, bądź pośrednio za pomocą dekoncentracji wewnętrznej. Zaletą Szybkość, wadą arbitralność. Rosja 1802-1811, Prusy 1808, Austria i Dania 1848.

Zasada kolegialności-decyzje podejmowane są większością głosów. XVII-XVII w

Zasada Koncentracji- skupienie kompetencji przez szczebel centralny.

Zasada Legalności- związanie administracji prawem

Zasada Odpowiedzialności- dopiero od francuskiej doktryny rewolucyjnej

Zasada Resortowości -za Ludwika XIII i XIV, niezależne resorty, Najpierw kolegialnie, od XIX w ministrowie, sprawy zagraniczne, skarbowość, Wojskowość, sprawy wewnętrzne i wymiar sprawiedliwości. Administracja Zespolona, niezespolona, specjalna. Od XVIII w. w Prusach, Austrii, Belgii, Holandii, Rosji, Polski (II połowa xviii w) Resort skarbu i spraw wew. Dominu Je co prowadzi do powstania tzw. Państw policyjnych.

Zasada Suwerenności Ludu- Jan Jakub Rousseau "Umowa społeczna" -władza pochodzi od narodu.

Zgromadzenie Reprezentantów- 41 członków, 26 z wyborów gminnych, 3 z Senatu, 3 Kapituła, 3 UJ + 6 sędziów pokoju.

ziemscy isprawnicy -kapitanowie- stali na czele powiatów

Zjednoczona Kancelaria Nadworna Czesko Austriacka- z 17