Księga I

1. Definicja państwa. Człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie

a. każde państwo jest wspólnotą, a każda wspólnota powstaje dla osiągnięcia jakiegoś dobra;

b. najważniejszą rzeczą jest, aby łączyły sie ze sobą dwie istoty: męska i żeńska, w celu płodzenia;

c. inne jest przeznaczenie kobiety i niewolnika. jak mówią poeci: "słuszną jest rzeczą, by Hellenowie nad barbarzyńcami panowali", ponieważ barbarzyńca i niewolnik to jedno i to samo;

d. z obu wspólnot powstaje dom, czyli rodzina. w swoim poemacie Hezjod powiedział: "dom przede wszystkim i żonę i wołu pług ciągnącego", ponieważ u ludzi ubogich wół zastępuje niewolnika;

e. większa ilość rodzin stanowi gminę miejską, a w każdej rodzinie króluje najstarszy. To właśnie ma na myśli Homer, który mówi: ?każdy włada nad dziećmi swoimi i żonami?;

f. pełna wspólnota, stworzona z większej ilości gmin miejskich, która osiągnęła kres samowystarczalności, jest państwem;

g. człowiek, który nie przez przypadek żyje poza państwem jest nędznikiem. Homer określa go jako: "człowieka bez rodu, bez prawa, bez własnego ogniska";

h. człowiek jako jedyna z istot obdarzony jest mową oraz posiada zdolności rozpoznawania dobra i zła;

2. Dom, czyli rodzina najmniejszą częścią składową państwa. Niewolnik jako część własności domowej. Jego definicja.

a. człowiek, który nie należy do siebie, lecz do drugiego, jest niewolnikiem;

b. istota żyjąca składa sie z duszy i ciała;

c. oswojone zwierzęta są lepsze od dzikich, ponieważ służą człowiekowi, chroniąc sie w ten sposób przed zniszczeniem;

d. w podwójnym znaczeniu mówi sie o niewoli i niewolnikach, którzy służą na zasadzie prawa;

e. tak samo jest też ze szlachectwem; szlachta uważa się za szlachtę nie tylko u siebie w domu, ale wszędzie. Jak powiada Helena u Teodeklesa: "Po ojcu i matce, z bogów jestem pokolenia, któż to śmiałby tedy mieniąc mię służącą";

f. okazuje się, że ten spór ma pewne uzasadnienie i że nie wszyscy ludzie, którzy są niewolnikami czy wolnymi są nimi z natury;

3. Nauka o gospodarstwie domowym. Sztuka zdobywania własności. Rola pieniądza.

a. nauka o gospodarstwie domowym nie jest identyczna z nauką o zdobywaniu własności. Jedna ma do czynienia z dostarczaniem środków, druga z ich używaniem;

b. istnieją liczne rodzaje pożywienia, stąd również różne sposoby życia zarówno zwierząt jak i u ludzi. Jedne spośród zwierząt żyją w stadach, inne natomiast pojedynczo, zależnie od tego, co jest bardziej sprzyjające dla ich wyżywienia; jedne żywią się mięsem, drugie płodami ziemi, wreszcie inne są wszystko żerne;

c. podobnie jest także i u ludzi. Istnieją bowiem znane różnice w ich sposobie życia. Najbardziej leniwi są koczownikami, gdyż pożywienie przychodzi im bez trudu. Inni zaś, żyją z myślistwa różnego rodzaju. Największa jednak cześć ludzi żyje z uprawy ziemi i jej płodów;

d. sztuka wojenna jest z natury poniekąd sztuką zdobywania własności;

e. prawdziwe bogactwo polega właśnie na tych rzeczach. To czego się wymaga od tej własności, by starczyła do wygodnego życia, nie jest bez granic. Tak twierdzi Solon w wierszu: ?ścisłej granicy w bogactwie bynajmniej ludzie nie znają?;

f. istnieje jednak jeszcze jeden rodzaj zdobywania własności, który ludzie pospolicie nazywają sztuka zdobywania pieniędzy. Sprawia on, że nie istnieje granica bogactwa i posiadania;

g. inne zadanie ma natomiast sztuka gospodarstwa domowego. Ma ona swój kres, którego nie zna sztuka gromadzenia pieniędzy;

4. Praktyczne wskazania do sztuki zarobkowania.

a. do praktycznych działów sztuki zarobkowania należy odpowiednie doświadczenie;

b. najważniejszy z form zarobkowania jest handel. Istnieją jego 3 rodzaje: morski. Śródlądowy i drobny handel. Różnią się one od siebie, że jeden jest bezpieczniejszy od innych lub że więcej przynosi zysku. Na drugim miejscu stoi pożyczanie pieniędzy na procent, na trzecim natomiast praca najemna. Trzeci rodzaj zarobkowania stoi między pierwszym a ostatnim. Należy tu wszystko, co ziemia z siebie wydaje lub co się z niej rodzi;

5. Działem nauki o gospodarstwie domowym jest stosunek do żony i ojca do dzieci. Troska o doskonalenie członków rodziny jest obowiązkiem głowy rodziny.

a. są trzy działy w nauce o gospodarstwie domowym:

-stosunek pana do niewolników;

-stosunek ojca do rodziny;

-stosunek męża do żony;

b. mężczyzna jest bardziej uzdolniony do władania niż kobieta;

c. władający powinien posiadać pełnię doskonałości etycznej;

d. niedojrzałe dziecko nie posiada oczywiście samodzielnego charakteru, ale jego dzielność polega na odpowiednim ustosunkowaniu się przez niego do celu wychowania i osoby kierownika;

e. każda rodzina jest częścią państwa a wspomniane osoby są częścią rodziny. Dzieci i kobiety trzeba koniecznie wychować. Jasne jest, że kobiety przedstawiają przecież połowę wolnej ludności, a z chłopów wyrastają mężowie, którzy maja brać udział w zarządzie państwa;

Księga III

1. Definicja obywatela. Obywatelstwo przez urodzenie i przez nadanie. Państwo a zmiana ustroju.

a. nie wszyscy nazywają zgodnie tego samego człowieka obywatelem i bywa tak czasami, że ten, kto w ustroju demokratycznym jest obywatelem, nie jest nim w ustroju oligarchicznym;

b. tych, którzy przypadkiem otrzymali to miano, np. obdarzonych obywatelstwem, trzeba pominąć. Obywatel nie zostaje obywatelem tylko przez to, że gdzieś zamieszkał. Nie są też jeszcze obywatelami ci, którzy biorą udział w wymiarze sprawiedliwości w ten sposób, że stają przed sądem czy to jako pozwani, czy jako pozywający;

c. podana definicja obywatela odpowiada głównie ustrojowi demokratycznemu, demokratycznemu innych natomiast ustrojach może ona wprawdzie by też odpowiednia, ale niekoniecznie;

d. powyższą definicję obywatela można co prawda nieco sprostować. W praktyce jednak mianem obywatela określa się tego, który zarówno linii ojca, jak i matki pochodzi z rodziny obywatelskiej. Niektórzy idą w tym względzie jeszcze dalej, domagając się 2, 3, a nawet i więcej dziadków-obywateli;

e. jeśli według tego wzoru zaprowadzony został w pewnych państwach ustrój demokratyczny, to akty dokonywane przy tym ustroju należy uznać za państwowe, podobnie jak przy ustroju oligarchicznym i tyranii;

f. jeżeli państwo jest pewną wspólnotą, a mianowicie wspólnotą obywateli w ramach ustroju, to jeśli ustrój się zmieni co do rodzaju i różnic się będzie od poprzedniego, również i państwo nie będzie z konieczności , jak się zdaje, tym samym;

2. Cnota dzielnego obywatel a cnota dobrego człowieka.

a. cnota obywatela musi mieć związek z ustrojem. Jeśli jest więcej rodzajów ustroju, to oczywiście niepodobne jest, aby istniała tylko jedna cnota dzielnego bohatera. Okazuje się, że można być dzielnym obywatelem, a nie posiadać cnoty;

b. mówi się, że dzielny władca jest dobry i rozumny, a obywatel niekoniecznie musi być rozumny. Zdaniem niektórych, wychowanie władcy jest inne. Okazuje się, że synowie królów otrzymują wykształcenie w jeździe konnej i sztuce wojennej, a Eurypides, twierdząc, że jest osobne wychowanie władcy, w pewnym miejscu powiada: ,,Nie błyskotki dla mnie, lecz czego państwu potrzeba??.

c. jeśli cnotę dobrego męża ujmiemy jako cnotę władcy, a cnotę obywatela jako jedno i drugie, to obie te cnoty nie zasługują na równe uznanie;

d. cnota jednych i drugich jest różna, nie mniej jednak dobry obywatel powinien posiadać umiejętności oraz zdolność zarówno słuchania jak i rządzenia. Również cnota dobrego człowieka obejmuje i jedno, i drugie chociaż umiarkowanie i sprawiedliwość władcy są innego rodzaju;

3. Różne rodzaje obywateli w różnych ustrojach.

a. jeśli chodzi o obywatela, to pozostaje jednak jeszcze jedna pewna trudność: czy istotnie tylko ten jest obywatelem, komu wolno brać udział w rządach, czy też należałoby za obywateli uważać i rzemieślników

b. podobnie bywa w wielu wypadkach z dziećmi urodzonymi z nieprawego związku. Ponieważ robią takich obywatelami w braku prawdziwych obywateli, więc przy zwiększeniu się liczby ludności zaczynają stopniowo odmawiać praw obywatelskich najpierw tym których ojciec lub matka byli niewolnikami, następnie tym których tylko matka była obywatelką, a na końcu jedynie tych, których oboje rodziców byli obywatelami;