Zasady działania Unii Europejskiej
Cztery filary UE
Unia Europejska została powołana do życia na mocy Traktatu z Maastricht (Traktatu o Unii Europejskiej) podpisanego 7 lutego 1992 r. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego Unia Europejska nie ma osobowości prawnej.
Zakres wspólnej polityki w Unii Europejskiej obejmuje:
Unię Gospodarczą i Walutową - rynek wewnętrzny oraz wspólna waluta €uro,
Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa,
Politykę Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych,
Wspólną Politykę Obronną.
Unia Gospodarcza i Walutowa
Traktat Rzymski, który leży u podstaw Unii Europejskiej, przyjął jako zasadę cztery podstawowe swobody gospodarcze:
przepływu osób i tworzenia podmiotów gospodarczych,
przepływu towarów,
przepływu kapitału,
świadczenia usług.
A. Swoboda przepływu osób (osiedlania się, tworzenia podmiotów gospodarczych)
Daje możliwość swobodnego podróżowania, podejmowania pracy, świadczenia usług i studiowania w krajach Unii Europejskiej. Obywatele UE są traktowani na terenie każdego państwa członkowskiego, tak jak w kraju ojczystym:
nie muszą posiadać zezwolenia na pracę, posiadają przywileje podatkowe i socjalne, mogą w dowolnym państwie czynnie i biernie brać udział w wyborach lokalnych i europejskich (do Parlamentu Europejskiego).
W odniesieniu do działalności ubezpieczeniowej swoboda przepływu osób daje przedsiębiorstwu ubezpieczeniowemu z siedzibą w jednym z krajów członkowskich możliwość stworzenia na terenie państwa członkowskiego firmy-córki, przedstawicielstwa, czy oddziału.
B. Swoboda przepływu towarów
Od 1 stycznia 1993 na rynku wewnętrznym UE nie ma granic, a więc nie ma też barier celnych. Wszystkie towary podlegają tym samym normom i wymogom certyfikacyjnym i powinny być obłożone takimi samymi podatkami. Swoboda przepływu towarów w Unii Europejskiej dotyczy zarówno towarów rolnych, spożywczych, jak i przemysłowych.
Wspólna polityka handlowa UE - to wspólne zasady w zakresie:
taryf celnych,
układów celnych i handlowych,
instrumentów liberalizacji,
polityki eksportowej,
środków ochronnych w handlu podejmowanych w przypadku dumpingu i subsydiów.
Polska jako członek Unii Europejskiej:
zliberalizowała zasady handlu artykułami rolnymi między Polską a UE,
przyjęła zasady wspólnej polityki handlowej, szczególnie wspólną taryfę celną,
UE zmieniła dla Polski warunki wymiany handlowej na terenie Polski i innych krajów członkowskich UE; można więc kupić i sprzedać towar bez kontroli granicznych i potrzeby spełniania innych wymogów,
wzmocniono i usprawniono kontrolę na wschodniej granicy (zewnętrzna granica UE).
C. Swoboda przepływu kapitału
Swoboda ta dotyczy transakcji finansowych, które nie mają bezpośredniego związku z przemieszczaniem się ludzi, towarów i usług (obrót papierami wartościowymi, depozyty bankowe, przekazy zysków, oprocentowania, itp.).
Ze swobody przepływu kapitału korzystają obywatele państw członkowskich UE oraz osoby zamieszkujące na ich terenie i firmy mające tam siedzibę.
Wprowadzenie swobodnego przepływu kapitału w Unii Europejskiej miało przede wszystkim duży wpływ na dokonywanie bezpośrednich inwestycji przez przedsiębiorstwa. Zintegrowanie rynków kapitałowych w Unii Europejskiej umożliwia wyrównywanie warunków produkcji. Zmniejsza to zakłócenia konkurencji na wspólnym rynku.
W przypadku działalności ubezpieczeniowej swoboda przepływu kapitału daje możliwość nieograniczonego przenoszenia dóbr za granicę (np. kapitału w celu założenia spółki ubezpieczeniowej lub zysku z jej działalności).
D. Swoboda świadczenia usług
Usługa w rozumieniu unijnym - to świadczenie, które nie jest uregulowane postanowieniami dotyczącymi przepływu kapitału, towarów i osób.
Do usług w rozumieniu prawa UE zaliczamy:
handel hurtowy i detaliczny, naprawę pojazdów mechanicznych i artykułów użytku osobistego,
hotelarstwo, usługi gastronomiczne,
transport, łączność,
usługi finansowe i ubezpieczeniowe,
usługi dla biznesu i w zakresie obrotu nieruchomościami,
administrację publiczną, obronę narodową,
edukację,
opiekę zdrowotną i socjalną,
usługi komunalne.
Wprowadzenie wspólnego rynku w dziedzinie usług oznacza, że:
konsument może swobodnie przemieszczać się z jednego kraju do drugiego, aby tam korzystać z usług,
producent z jednego kraju może jechać do innego po to, żeby tam oferować swoje usługi,
nikt nie musi nigdzie wyjeżdżać, gdyż usługa "przekracza" sama granicę.
Wprowadzenie swobody świadczenia usług w UE nie nastąpiło od razu. Poszczególne zawody w różnych krajach wymagały posiadania konkretnych kwalifikacji i trudno było określić ich równoważność (np. zakres studiów potrzebnych do wykonywania zawodu lekarza), a ponadto niektóre gałęzie sektora usług chronione były przez rządy krajowe albo przez grupy prywatne.
W latach osiemdziesiątych nastąpił duży postęp we wprowadzaniu swobodnego przepływu usług. Wpłynęły na to trzy czynniki: liberalizacja transgranicznego handlu usługami, wprowadzenie wzajemnego uznawania jakości kontroli kraju macierzystego oraz stworzenie minimalnego zestawu europejskich przepisów regulacyjnych (harmonizacja prawa).
W przypadku działalności ubezpieczeniowej swoboda świadczenia usług daje ubezpieczycielowi mającemu siedzibę lub oddział w jednym z krajów członkowskich możliwość prowadzenia działalności w innym kraju członkowskim bez konieczności posiadania w nim siedziby na zasadzie równego traktowania podmiotów.
Wspólny (wewnętrzny) rynek
Działania zmierzające do stworzenia rynku wewnętrznego zapisane zostały już w traktatach rzymskich z 1957 r. Jednak jeszcze na początku lat 80. rynek jednolity był daleki od rzeczywistości. Program stworzony w 1985 r. wyodrębnił trzy rodzaje barier w realizacji rynku wewnętrznego, które należało znieść do 1992 r.:
bariery fizyczne (kontrole graniczne),
bariery techniczne (różne normy i standardy techniczne na terenie krajów Wspólnoty),
bariery fiskalne (różne stawki akcyzy i podatku VAT).
Jednolity Akt Europejski (przyjęty w 1986 r.) określił rynek wewnętrzny jako "obszar bez granic wewnętrznych, na którym zostaje zapewniony wolny przepływ towarów, osób i kapitału".
System prawno - instytucjonalny Wspólnot Europejskich
A. Źródła prawa wspólnotowego:
Prawo pierwotne
a) Traktaty założycielskie Wspólnot:
Traktat rzymski o powołaniu EWWiS (wszedł w życie w 1952 r.),
Traktat rzymski o powołaniu Euratomu (1958 r.),
Traktat rzymski o powołaniu EWG (1958 r.).
b) Traktaty modyfikujące:
Jednolity Akt Europejski (1986 r.) - zawierał poprawki i uzupełnienia do Traktatu rzymskiego; cel: zakończenie z dniem 31.12.1992 r. budowy jednolitego rynku wewnętrznego w ramach Wspólnoty,
Traktat o Unii Europejskiej (traktat z Maastricht - 1993 r.) - konstytuujący UE, kolejny stopień realizacji coraz ściślej unii narodów Europy;
cel: osiągnięcie trwałego i zrównoważonego postępu gospodarczo-społecznego zwłaszcza poprzez stworzenie obszaru pozbawionego wewnętrznych granic, wzmacnianie spójności ekonomicznej i społecznej oraz ustanowienie unii gospodarczo-walutowej,
Traktat Amsterdamski (1999 r.) - między innymi zaaprobowanie poszerzenia Unii i związane z tym uprawnienia instytucjonalne struktury UE.
c) Traktaty o przystąpieniu nowych państw członkowskich
Prawo wtórne
a) akty prawne tworzące tzw. wewnętrzne prawo UE:
regulaminy organów głównych Wspólnot,
statuty ważniejszych organów pomocniczych, itp.
b) uchwały organów WE (rady Unii Europejskiej i Komisji Europejskiej).
B. Obowiązywanie prawa wspólnotowego
Po zjednoczeniu prawo wspólnotowe będzie prawem krajowym. Kwestia ta wymaga szczególnego podkreślenia. Co więcej, w przypadku kolizji prawa polskiego z prawem unijnym, prymat będzie miało prawo unijne.
Akty wiążące (zawierają w swej treści powołanie się na odpowiedni zapis traktatowy)
Rozporządzenia:
dotyczą spraw ogólnych i są ogólnie sformułowane,
mają zasięg ogólny do bezpośredniego stosowania w każdym kraju członkowskim UE,
wykorzystują zasadę nadrzędności prawa wspólnotowego nad prawem krajowym,
wchodzą bezpośrednio do narodowych systemów prawnych,
są najważniejszymi aktami w państwach członkowskich,
nie ulegają adaptacji do lokalnych uwarunkowań prawno-instytucjonalnych,
obowiązują obywateli i wszystkie instytucje tak jak prawo narodowe
Dyrektywy:
wiążą adresata, którym jest najczęściej rząd (wszystkie państwa lub część),
nie mają charakteru normatywnego, ale precyzują cel jaki Wspólnota chce osiągnąć, a dobór środków należy do adresata (najczęściej wydanie stosownych aktów prawnych lub administracyjnych)
Decyzje:
mają charakter indywidualny,
ich adresatem są państwa lub obywatele,
dotyczą konkretnej sprawy,
w pełni obowiązują tych, do których są skierowane
Orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości:
Akty niewiążące (prezentują stanowisko władz Wspólnoty w określonych sprawach, mają charakter sugestii, życzenia pożądanego zachowania się adresatów):
Zalecenia (wydawane przez Komisję Europejską, z reguły kierowane do państw członkowskich),
Opinie (wydawane przez każdy organ WE, odnoszą się do spraw wewnętrznych).
C. Struktura instytucjonalna UE
a) Rada Europejska
Jest to organ nadrzędny w UE wykreowany przez praktykę (nie została powołana do życia żadnym aktem prawnym), odgrywa rolę polityczną, inspirującą i strategiczną we Wspólnocie, wytycza główne kierunki działań Unii, nie podejmuje decyzji prawnie wiążących, skład: szefowie państw i rządów krajów członkowskich oraz ministrowie spraw zagranicznych.
b) Instytucje Unii Europejskiej:
Rada Unii Europejskiej
To główny organ inicjatywny, decyzyjny i legislacyjny Wspólnot, składający się z przedstawicieli państw członkowskich w randze ministra po jednym z kraju, w zależności od rodzaju spraw rozpatrywanych na sesji Rady - uczestniczą ministrowie określonych resortów (związani instrukcjami i reprezentujący interesy państw);
Komisja Europejska (Komisja Wspólnot Europejskich)
Administracyjny, kolegialny organ wykonawczy Wspólnot, posiada uprawnienia inicjatywne, kontrolne i wykonawcze, nadzoruje stan finansów w państwach członkowskich; reprezentuje interesy Wspólnoty, w jego skład wchodzą komisarze - osoby niezależne od rządów państw z których pochodzą;
Parlament Europejski
Nie tworzy prawa, nie dysponuje samodzielnymi uprawnieniami legislacyjnymi; koncentruje się na sprawowaniu kontroli nad działalnością Wspólnoty, skład wyłaniany jest w wyborach bezpośrednich i powszechnych, posłowie są niezależni od krajów członkowskich, jak również od innych organów Wspólnoty;
Trybunał Sprawiedliwości
Czuwa nad poszanowaniem prawa przy interpretowaniu i wykonywaniu postanowień traktatów, orzeka o legalności (zgodności z traktami) decyzji podejmowanych przez Radę UE i Komisję oraz rozstrzyga spory w sprawie przyjętych przez państwo członkowskie zobowiązań;
Trybunał Rewidentów Księgowych (Obrachunkowy)
c) Pomocnicze organy Unii Europejskiej:
Komitet Ekonomiczno-Społeczny
Komitet Regionów
Rzecznik Praw Obywatelskich
Europejski Bank Inwestycyjny